Gróffóðuröflun á kúabúi - Landbunadur.is

RÁÐUNAUTAFUNDUR 2003
Gróffóðuröflun á kúabúi
Gunnar Sigurðsson
Stóru-Ökrum, Skagafirði
YFIRLIT
Í þessari grein er sagt frá þeim breytingum sem ég hef gert á gróffóðuröflun á mínu búi
undanfarin ár, sem m.a. felast í því að ég nota nú orðið verktaka við heyskap. Einnig reyni ég
að skýra áhrif þessara breytinga á búskap minn.
INNGANGUR
Jörðin Stóru-Akrar 1 er um 100 ha að stærð, þar af um 40 ha afgirt fjalllendi. Tún og annað
ræktunarland er um 50 ha. Meginhluti þess er frjósöm framræst mýri. Frá 1997 hef ég leigt
um 10 ha til kornræktar og slægna. Túnin skiptast jafnt á tvö svæði og er fjarlægðin þar á
milli um 2 km. Þetta er að sjálfsögðu mikið atriði þegar þau eru öll undir í heyskap samtímis.
Fram til ársins 1995 var framleiðslan á búinu, um 95.000 lítrar mjólkur árlega og rúm 2
tonn kindakjöts. Sumarið 1997 breytti ég fjósinu þannig að ég setti básaröð í geldneytastíurnar,
hætti nautaeldi og setti upp aðstöðu fyrir kvígur í hesthúsi og hluta fjárhúsa. Þá
keypti ég kýr, kvígur og kvóta til að fylla í þessa stækkun. Síðan hefur framleiðsla mjólkur
aukist stöðugt og var á síðasta ári 186.313 lítrar. Síðastliðið haust voru lögð inn um 3,5 tonn
kindakjöts.
Faðir minn hefur alla tíð séð að miklu leyti um fóðrun kúnna og segja má að hann hafi
verið eini fasti vinnukrafturinn á búinu auk mín frá 1990. Á sumrin hef ég alltaf ráðið einn
aðstoðarmann og nú síðustu tvo vetur hefur einnig verið vetrarmaður í hlutastarfi. Segja má
að vinnuafl hafi alla tíð verið í lágmarki.
VERKTAKI Í HEYSKAPINN
Heyöflun búsins var í föstum skorðum allt til 1997. Þá heyjaði ég í 250 rúmmetra votheysturn
og rúllaði afganginn. Ég átti þau tæki sem þurfti til að heyja í turninn, en rúllur heyjaði ég í
félagi við nágranna minn. Ég átti fastkjarna rúlluvél, en hann pökkunarvél, og þannig
heyjuðum við saman á báðum jörðunum. Í miðjum heyskap sumarið 1997 bilaði rúlluvélin.
Bessi Vésteinsson í Hofsstaðaseli, sem hafði stundað verktöku við heyskap í nokkur ár, var þá
nýbyrjaður að heyja í ferbagga (80×80×200 cm). Ég fékk hann til að ljúka fyrri slættinum og
líkaði þessi aðferð strax mjög vel. Í framhaldinu samdi ég við hann um að binda og pakka
fyrir mig það sem eftir var, hána og grænfóðrið. Síðan gerði ég við rúlluvélina og seldi hana,
en þá var nágranni minn, sem unnið hafði með mér, að hætta búskap. Þó að þetta líti út fyrir
að vera skyndiákvörðun var alls ekki svo. Ég hafði velt talsvert fyrir mér leiðum til að minnka
vinnuálag og skapa tíma til að taka sumarfrí með fjölskyldunni og með þessu sýndist mér
gefast svigrúm til þess.
Árið 1999 hætti ég að heyja í votheysturninn. Setti í hann stóran seglpoka og geymi í
honum heimaræktað korn. Ég seldi allt úthaldið við turninn, heyhleðsluvagn, blásara, rör og
dreifitúðu, ásamt 25 ára gömlum Zetor sem notaður hafði verið síðustu árin til að knýja
blásarann. Samtals seldi ég vélar og tæki vegna breyttrar aðferðar við heyskap fyrir 700
þúsund krónur. Frá árinu 2000 hefur öllu mínu heyi verið pakkað í plast. Heildarheyskapur á

úinu er um 1000 ferbaggar/rúllur. Fóðurþörfin er hins vegar um 800 ferbaggar. Ég hef því
selt talsvert af heyi.
Frá árinu 1993 hef ég ræktað bygg til þroska. Í byrjun var ræktunin í smáum stíl, en eftir
stofnun einkahlutafélags um rekstur þreskivéla árið 1996 jókst hún talsvert. Segja má að sú
samvinna, sem kornræktin krefst, hafi víkkað mikið sjóndeildarhringinn hvað varðar samnýtingu
á tækjum og kaup á þjónustu verktaka.
Ekki má gleyma því að til að hægt sé að kaupa út ákveðin verk þarf einhver að vera tilbúinn
að vinna þau. Ég legg áherslu á að verktakinn hafi afkastamikil tæki í heyskapinn.
Þannig tel ég þjónustuna best tryggða „á réttum tíma“. Við Skagfirðingar höfum verið svo
heppnir að hafa í héraði áhugasama verktaka, sem tilbúnir hafa verið í slaginn hverju sinni. Á
það við um jarðvinnslu, heyskap, kornskurð og fleira er lítur að vinnu við hefðbundinn landbúnað.
TILHÖGUN HEYSKAPAR
Til ársins 2000 tók vinna við fyrri slátt að jafnaði rúmar þrjár vikur. Tíu þurra daga tók að
fylla turninn, þannig að ekki þyrfti að bæta á hann aftur. Það sem eftir var af heyskapnum tók
alltaf einhverja þurrkdaga. Árið 1998, fyrsta árið sem verktaki sá um að koma í plast því heyi
sem ekki fór í turninn, tók fyrri sláttur 12 daga. Þá gat ég lokið honum öllum samhliða því að
fylla turninn. Árið 2002 tók fyrri sláttur aðeins 4 daga (sjá 1. töflu) og turninn ekki lengur
notaður undir hey.
1. tafla. Stærð ræktunar, fóðurgæði og tími fyrri sláttar á Stóru-Ökrum í nokkur ár frá 1994–2002.
Ár 1994 1996 1998 2000 2002
Tún, ha 38,7 42,0 34,5 46,0 37,9
Grænfóður, ha 1,5 2,0 4,5 7,0 7,7
Bygg til þroska, ha 2,0 7,4 12,0 13,5 15,0
Meltanleiki, % 68–76 67–72 73–74 74–75 70–75
FEm/kg þe. 0,77–0,89 0,75–0,83 0,84–0,86 0,86–0,87 0,80–0,87
Þurrefni, % 40–44 32–66 33–55 42–50 51–74
Fyrri sláttur 28.6.–21.7. 20.6.–14.7. 2.7.–13.7. 2.7.–5.7. 30.6.–2.7.
Hey ferbaggar/rúllur 940 1160 888 960 702
Venjulega ræði ég við verktakann snemma vors um magn og verð fyrir þjónustu hans á
komandi sumri. Hann tekur fast gjald fyrir baggann. Fyrri sláttur hefst þegar vallarfoxgras er
að byrja skrið. Þá hef ég rætt við verktakann og við fest tíma á verkið, með fyrirvara um
veður. Ég hef venjulega sumarmanninn með mér í heyskapnum og sér hann um að snúa
heyinu, en ég slæ og garða. Þegar veðurútlit er gott þá slæ ég fyrst allt fjölæra rýgresið, en
það liggur venjulega lengst 3–4 daga. Öllu heyi er snúið strax eftir slátt. Í raun er snúningsvélin
í gangi frá kl. 8.00 til 19.00 þessa fjóra daga ef ekki rignir. Á öðrum degi er sleginn
helmingur túnanna sem eftir er, um 16 ha. Á þriðja degi er afgangur túnanna sleginn og ef
þurrkur er góður þá bindum við það sem slegið var á öðrum degi. Í góðum þurrki er afgangurinn
af heyjunum bundinn á fjórða degi eftir að sláttur hófst, en oftast liggur heyið þó
einum degi lengur. Ég legg mikið upp úr því að hey úr fyrri slætti séu vel þurr, helst yfir 50%
þe. Einnig finnst mér mikilvægt að vera ekki háður verktakanum með minn vinnutíma, t.d.
við að raka heyinu í garða. Ég vil vera búinn að koma því í garða fyrir klukkan 19.00 til að
röskun á kvöldmjöltum sé sem minnst. Eins og sjá má í 1. töflu tekur fyrri slátturinn lygilega
stuttan tíma. Þar með er þó ekki öll sagan sögð, því eftir er að aka heyi heim, hirða hána og
þriðja slátt af rýgresinu.

Ég hef alltaf haft þá reglu að taka heysýni (hirðingarsýni) með ákveðnu millibili í heyskapnum
og fá þannig gott yfirlit yfir gæði heyjanna, venjulega 3–4 sýni úr fyrri slætti. Fram
til ársins 2000 komu alltaf nokkur sýni sem ekki stóðust kröfur sem gera á til kúafóðurs.
Orkugildið var á bilinu 0,72–0,86 FEm/kg þurrefnis fram til þess tíma. Eftir 2000, þegar allur
fyrri sláttur er tekinn á sama tíma, eru heygæðin mun jafnari. Síðastliðin þrjú ár hafa verið
0,80–0,87 FEm/kg þurrefnis (sjá 1. töflu). Þá eru sýni úr fjölæru rýgresi ekki tekin með, en
þau hafa mælst allt að 0,96 FEm/kg þurrefnis. Auðvitað endurspegla þessi heygæði einnig
það að endurræktun túna hefur með árunum skilað jafnbetri túnum. Frá árinu 1993 hefur
öllum túnum búsins verið bylt.
Jöfn gæði fyrri sláttar gera fóðrun og allar áætlanir um hana mun auðveldari. Þetta tel ég
vera mikið atriði fyrir mjólkurframleiðendur. Síðustu ár hef ég unnið markvisst að því að
minnka notkun aðkeypts kjarnfóðurs, en auka hlut heimaræktaðs byggs. Árið 1998 var kjarnfóðurnotkunin
1184 kg/árskú, en árið 2002 var hún komin í 311 kg/árskú. Á sama tíma jókst
meðalnyt kúnna úr 5431 kg/árskú í 6181 kg/árskú. Mikil og jöfn gæði gróffóðursins er megin
forsenda þess að þetta sé mögulegt.
Á árunum 1997–2001 ræktaði ég talsvert grænfóður til sláttar. Sumarið 2002 var hins
vegar allt grænfóður bitið af rót. Þá var svo komið að hey af fjölæru rýgresi var um 25% alls
heyforða. Ég tel það fyllilega standast samanburð grænfóðurs til mjólkurframleiðslu og því
ekki lengur þörf á að berja sundur gaddfreðnar grænfóðurrúllur.
Ég hef alla tíð varast offjárfestingu í vélum og tækjum, en samt reynt að hafa afkastamikil
og traust tæki til afnota. Nú eru í notkun þrjár dráttarvélar á búinu, 47 ha David Brown,
árg. 1970, 70 ha IMT árg. 1987 og 86 ha Fiat árg. 1992. Við heyskapinn nota ég 3,10 m
sláttuvél árg. 1998, 7,8 m. dragtengda heyþyrlu árg. 1999 og 4,2 m. stjörnumúgavél árg.
1997.
Samkvæmt útreikningum Hagþjónustu landbúnaðarins var kostnaður við rúllubindingu
og pökkun sumarið 2002 áætlaður kr. 979,49 án vsk. Í 2. töflu eru teknar saman tölur úr bókhaldi
míns bús er varða heyöflun fyrir nokkur ár. Þar má m.a. sjá að verktakakostnaður á
hvern ferbagga/rúllu sumarið 2002 var kr. 742 án vsk.
2. tafla. Kostnaðartölur (þús. kr.) vegna dráttarvéla og heyskapar á Stóru-Ökrum 1 á nokkrum árum frá 1994–
2002. Tölurnar eru á verðlagi hvers árs og án vsk.
Ár 1994 1996 1998 2000 2002*
Fyrning dráttarvéla 364 266 274 30 0
Gasolía 28 64 94 121 123
Smurning o.fl. 56 8 32 18 109
Varahlutir í dráttarvélar 43 18 171 158 159
Viðgerðir dráttarvéla 17 70 49 195 19
Skattar og tryggingar 14 8 16 15 10
Dráttarvélar, samtals 522 434 636 537 420
Hlutur dráttarvéla vegna heyskapar 157 (30%) 130 (30%) 159 (25%) 134 (25%) 105 (25%)
Fyrning heyvinnuvéla 156 118 62 276 273
Varahlutir/viðgerð heyvinnuvéla 40 57 44 10 2
Heyvinnuvélar, samtals 196 175 106 286 275
Plast, garn 64 134 7 14 0
Verktakakostnaður 0 30 578 655 521
Samtals kostnaðu við heyskap 417 469 850 1089 901
* Bráðabirgðatölur fyrir 2002.

REYNSLA AF BREYTTUM HEYSKAP
Þó ég sjái verulegan ávinning fjárhagslega og vinnusparnað við þá aðferð sem ég nota við
heyskap finnast að sjálfsögðu einnig gallar. Mér finnst til að mynda ferbaggar (80×80×200
cm), líkt og hefðbundnar 120 cm rúllur, allt of smáar einingar. Á móti koma mikil afköst í
heyskapnum og að mjög þægilegt er að gefa heyið úr böggunum að vetri. Mín reynsla er
einnig sú að ekki er neitt vit í að binda blautt grænfóður í ferbagga, það er einfaldlega alltof
lítið magn sem kemst í hverja einingu. Rúllurnar eru aðeins skárri að þessu leyti. Sú aðferð að
raka allt hey saman áður en hafist er handa við böggun/rúllun gerir þá kröfu að túnin séu slétt
og helst vel löguð. Eins verður sá sem rakar heyið saman að vinna sitt verk vel, annars er hætt
við að dreifar verði eftir á túninu. Þegar garðarnir eru tilbúnir er bóndinn óháður vinnutíma
verktakans, sem ég tel mjög mikilvægt.
Nú er svo komið að sumarið er sá tími sem ég hef rýmstan tíma frá búrekstrinum. Ég
hygg að mörgum bóndanum þætti það eftirsóknarverð staða að geta áhyggjulaus tekið sér
sæmilegt sumarfrí með fjölskyldunni, um mitt sumar. Tímafrekasti hluti heyskaparins nú
orðið er heimakstur á heyi.
Ég tel að þessi breyting, að fá verktaka í heyskapinn hafi að mörgu leyti farið fram úr
mínum björtustu vonum. Upphaflega var ég fyrst og fremst að leita leiða til að minnka vinnuálag
og skapa möguleika á frítíma með fjölskyldunni. Ég reiknaði aldrei með að hagkvæmnin
fjárhagslega yrði svo mikil sem raun ber vitni. Í stað þess að fjárfesta í tækjum og vinnuafli
seldi ég tæki. Margir bændur, sem við mig hafa rætt, eiga erfitt með að skilja hvernig ég þori
að treysta á að fá þjónustuna þegar ég þarf hana. Að sjálfsögðu hafa komið upp ýmis konar
smávægileg vandamál, en þau hefur öll verið hægt að leysa. Ég heyri líka á mörgum bændum,
sem ég hef rætt þessi mál við, að þeir telja að með þessari tilhögun hafi ég afsalað mér
nauðsynlegu sjálfstæði til ákvarðanatöku í heyskapnum, sem bóndi verði skilyrðislaust að
hafa. En eins og fram hefur komið er ákvörðun um slátt tekin í samvinnu við verktaka með
nokkurra daga fyrirvara.
Því fer fjarri að ég ætli að segja að sú aðferð sem ég nota við heyskapinn sé sú besta eða
hagkvæmasta fyrir alla. Þetta hlýtur alltaf að velta á búskaparaðstæðum. Ég er þeirrar
skoðunar að þessi aðferð geti verið hagkvæm fyrir allstór bú með takmarkað vinnuafl og
einnig að sjálfsögðu lítil bú. Aðalatriðið er að bændur skoði vel alla möguleika áður en fjárfest
er í nýrri tækni.
ÞAKKIR
Að lokum vil ég þakka Eiríki Loftssyni, ráðunaut fyrir ómetanlega aðstoð við þessi greinaskrif.
HEIMILDIR
Hagþjónusta landbúnaðarins, 2002. Áætlaður kostnaður við rúllubagga og hefðbundna bagga sumarið 2002.
Skattframtöl, túnbók, heyefnagreiningar, forðagæslu- og afurðaskýrslur Bændasamtaka Íslands fyrir búið að
Stóru-Ökrum 1.