Analiza - Fundacja im. Friedricha Eberta

Spis treści 

Wstęp .................................................................................................................................... 

I. Gender w polityce społecznej – kontekst polski ........................................................................................ 

Postulaty równości płci w polityce społecznej w Polsce. Między konserwatyzmem a neoliberalizmem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

(Nie)równość płci na rynku pracy w Polsce. Uprawnienia socjalne i dostęp do usług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Praca nieodpłatna .............................................................................................................. 

II. Gender w teorii polityki społecznej ..................................................................................................... 

Feministyczna krytyka głównego nurtu badań nad polityką społeczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Gender a reforma emerytalna .................................................................................................. 

Model polityki społecznej realizujący zasadę równości płci .................................................................... 

III. Strategie na rzecz zmiany ............................................................................................................. 

Dyskurs inwestycji społecznych i Dyskurs „Wyboru” ........................................................................... 

Paradoks „późnej modernizacji”: szansa dla Polski? ........................................................................... 

Podsumowanie, wnioski i rekomendacje .................................................................................................. 

Literatura ................................................................................................................................ 

2 

2 

2 

5 

7 

9 

9 

13 

18 

20 

20 

22 

24 

27 

Spis tabeli i wykresów 

Tabela 1: Wymiary zróżnicowania programów polityki społecznej wpływających na sytuację kobiet i mężczyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Tabela 2: Klasyfikacja polityki opieki nad dzieckiem w krajach europejskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Tabela 3: Podejścia do polityki wobec płci i instrumenty reform systemu emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Tabela 4: Odsetek wszystkich dni wliczanych do urlopu rodzicielskiego, wykorzystanych tylko przez ojców, 2000 i 2009 . . . . . . . . . . . . . 

11 

12 

15 

23 

Wykres 1: Współczynnik dzietności w wybranych krajach Europy Zachodniej i wschodniej, 1960-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 

Wykres 2: Statystyki dotyczące udziału w rynku pracy młodych kobiet i mężczyzn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 

Wykres 3: Podział obowiązków domowych pomiędzy kobietę i mężczyznę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 

Rysunek 1: Interpretacja kierunków reform polityki społecznej pod względem realizacji zasady równości płci i rodzaju 

adresatów polityki społecznej: kiedy podmiotem jest jednostka (indiwidualizacja) czy rodzina (familiaryzacja). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Wstęp 

Krytyczki feministyczne nadal zabiegają 

o włączenie perspektywy gender do głównych 

nurtów nauk społecznych. Wydaje się, 

że choćby w przypadku polityki społecznej 

i współczesnych rozważań o welfare state 

dążenia te zakończyły się sukcesem, choć 

z pewnością trudno mówić o tutaj o pełnym 

zrozumieniu dla kwestii nierówności między 

kobietami i mężczyznami w dostępie do edukacji, 

zatrudnienia, praw politycznych i socjalnych, 

czy jednakowego wynagrodzenia. 

Niniejszy tekst ma na celu nakreślenie problematyki 

gender we współczesnych badaniach 

nad polityką społeczną. Stanowią one jedynie 

część badań nad rozmaitymi politykami 

publicznymi wpływającymi na ogólny poziom 

respektowania zasady równości płci w życiu 

publicznym i prywatnym. A jednak to właśnie 

badania nad podziałem ról w rodzinie, polityką 

rodzinną, usługami społecznymi i miejscem 

kobiet na rynku pracy stały się jednym 

z dominujących kierunków w naukach społecznych 

inspirowanych perspektywą feministyczną. 

Nierówności w rodzinie przekładają 

się bowiem na problemy kobiet na rynku pracy 

i inne (niż męskie) ścieżki karier zawodowych. 

Wpływa to z kolei na poziom ubóstwa 

wśród kobiet, chociażby kobiet w wieku poprodukcyjnym, 

które z reguły pobierają niższe 

(niż mężczyźni) świadczenia emerytalne. 

W tym opracowaniu skupiam się bezpośrednio 

na teorii i praktyce feministycznej polityki 

społecznej. Zaczynam od nakreślenia sytuacji 

w Polsce (część I), by przejść do omówienia 

badań nad kategorią gender w polityce społecznej 

(część II), a w końcowej części skupiam 

się nad strategiami działania na rzecz 

zmiany (część III). Przedstawiam również 

polski (i post-komunistyczny) kontekst dla 

wysuwania postulatów zmian w polityce 

społecznej wobec kobiet. Pokrewne tematy, 

takie jak gender budgeting, przedsiębiorczość 

kobiet, przemoc wobec kobiet czy prawa 

reprodukcyjne to problemy na tyle istotne 

w polskim kontekście, że ich omówienie wymagałoby 

osobnych opracowań. 

I. Gender w polityce społecznej – kontekst polski 

Postulaty równości płci w polityce społecznej w Polsce. 

Między konserwatyzmem a neoliberalizmem 

Analiza polityki społecznej z perspektywy 

gender wymaga zwrócenia uwagi na historyczny 

kontekst rozwoju polityk publicznych 

w Polsce, zwłaszcza tych związanych z macierzyństwem 

i pracą zawodową kobiet. 

Polska po części podzieliła los innych krajów 

postkomunistycznych, w których reformy 

systemu gospodarczego i politycznego 

doprowadziły w wielu przypadkach do zmaskulinizowania 

sfery publicznej, zlikwidowania 

lub zmniejszenia dostępu do ważnych 

świadczeń socjalnych oraz likwidacji wielu 

2

usług społecznych, w tym żłobków i przedszkoli 

traktowanych często jako „relikty 

komunizmu” (Heinen 2000; Ferge 1992; 

Dziewiecka-Bokun 1999; Makkai 1994). Cięcia 

w finansowaniu programów społecznych 

w latach 90. uderzyły w politykę społeczną 

wobec kobiet z przysłowiową zdwojoną 

siłą. Po pierwsze, zakwestionowany został 

(uznawany, choćby tylko formalnie, w czasie 

PRL) model matki-pracownicy. Po drugie, 

zaatakowana została aktywna rola państwa 

jako podmiotu organizującego i finansującego 

politykę społeczną, również w rezultacie 

umacniania się w Polsce paradygmatu neoliberalnej 

polityki ekonomicznej. Doprowadziło 

to do jeszcze większego zepchnięcia kwestii 

opieki nad dziećmi (i innymi niesamodzielnymi 

osobami w gospodarstwie domowym) do 

sfery prywatnej niejako w opozycji do narzuconego 

modelu rodziny, który mobilizował 

kobiety do podjęcia pracy zarobkowej w czasach 

PRL. 

Proces wycofywania się państwa z polityki 

społecznej nie spotkał się ze sprzeciwem 

(przynajmniej wyrażonym) większości kobiet. 

Jak podkreśla wielu badaczy, było to 

również rezultatem pozornej emancypacji 

w czasie PRL. Zjawisko to zbadała na początku 

lat 90. Dorothy Sheridan z Uniwersytetu 

Sussex. W artykule opublikowanym 

w 1992 r. w Women’s Studies International 

Forum Sheridan przedstawiła raport z badań 

i wywiadów przeprowadzonych wśród kobiet 

w ówczesnej Czechosłowacji, na Węgrzech, 

w byłym NRD i w Polsce. Na podstawie wyników 

badań autorka ta określiła politykę rządów 

socjalistycznych w Europie Wschodniej 

jako „pseudoemancypację”. Dlaczego „pseudo”? 

Mobilizowane do pracy zarobkowej 

kobiety były bowiem gorzej wynagradzane, 

a jednocześnie dźwigały nadal główny ciężar 

opieki nad dzieckiem i prac domowych, stając 

się ofiarami szczególnie uciążliwej wersji 

„podwójnego obciążenia” domem i pracą 

(double burden). Z jednej strony system programów 

wsparcia rodziny, często oferowanych 

przez zakłady pracy, znacznie podniósł 

zatem ogólny dostęp ludzi do usług i świadczeń 

społecznych. Z drugiej strony władzom 

PRL nie zależało jednak na transformacji mechanizmów 

społecznych dyskryminujących 

kobiety. Był to jeden z powodów, dla których 

przez kraje postkomunistyczne przeszła fala 

antyfeminizmu. Polski ruch feministyczny, 

zwłaszcza na początku lat 90. postawiony 

był przed tymi trudnościami, jak również 

przed wyzwaniem związanym z walką 

o kształt praw reprodukcyjnych w Polsce. 

Nie bez znaczenia był tu fakt zaangażowania 

w tę batalię Kościoła Katolickiego. 

Rozpatrując koncepcje gender w polityce społecznej 

wypracowane w nauce zachodniej, 

należy szczególnie zwrócić uwagę na spuściznę 

PRL (w literaturze mówi się o communist 

legacy) również w kontekście polskim. Podczas 

gdy w krajach zachodnich ruch kobiecy 

i feministyczny wywalczył prawne gwarancje 

poszerzenia autonomii kobiet w wielu dziedzinach 

życia, w krajach za żelazną kurtyną 

równość płci została wprowadzona do prawodawstwa 

na wzór innych krajów bloku 

wschodniego, w warunkach braku demokratycznych 

mechanizmów podejmowania decyzji. 

Jacqueline Heinen (1997) przekonuje 

o nieprzystawalności klasycznego hasła feministek 

zachodnich – „prywatne jest publiczne” 

– do kontekstu krajów postkomunistycznych: 

jak przekonuje badaczka, antyfeminizm Europy 

Wschodniej wynikał często z chęci „powrotu” 

do sfery prywatnej po latach socjalizmu, 

w którym prywatność nierzadko była terenem 

polityki władz publicznych. 

Upadek poprzedniego reżimu był też momentem, 

kiedy polityka równego traktowania 

w Europie Zachodniej zaczynała zyskiwać 

na sile – również dzięki rosnącym wpływom 

lobby „femokratek” w strukturach Wspólnot 

Europejskich. Zasadnicze dokumenty unijne 

3

wyznaczające standardy polityki społecznej 

(choćby Strategia Lizbońska) sprawę równości 

płci traktują horyzontalnie. Jednym 

z najważniejszych celów polityki społecznej 

krajów UE ma być upowszechnienie usług 

opiekuńczych i zwiększenie stopy zatrudnienia 

kobiet. I rzeczywiście, w przeciągu ostatnich 

20 lat poziom dostępności żłobków 

i przedszkoli stale rośnie wśród znakomitej 

większości krajów „starej” Unii. Kraje skandynawskie, 

Francja czy Wielka Brytania (a więc 

te, które albo tradycyjnie mają rozwinięte 

usługi opiekuńcze, albo ostatnio poprawiły 

znacząco stopę „użłobkowienia”) osiągają 

najwyższe stopy dzietności, którym najczęściej 

towarzyszy wzrost zatrudnienia kobiet. 

Tymczasem wycofywaniu się państwa z polityki 

społecznej w krajach Europy Wschodniej 

i Środkowej, remaskulinizacji sfery publicznej 

i refamiliaryzacji towarzyszył spadek aktywności 

ekonomicznej kobiet (szerzej mówię 

o tym w następnej części), ale również spadek 

dzietności (porównanie wybranych krajów 

Europy Zachodniej i Wschodniej przedstawione 

jest na Wykresie 1). Obecnie te dwie 

kwestie (spadek dzietności i niska stopa aktywności 

zawodowej) należą do najpoważniejszych 

problemów rozwojowych w Polsce. 

W Europie Zachodniej zrozumiano, że tylko 

polityka społeczna wzmacniająca autonomię 

społeczną i ekonomiczną kobiet jest w stanie 

odwrócić te niekorzystne trendy. 

Wykres 1: Współczynnik dzietności w wybranych krajach Europy Zachodniej i Wschodniej, 1960-2009 

3.50 

3.00 

2.50 

2.00 

1.50 

Czechy 

Węgry 

Polska 

Słowacja 

Dania 

Francja 

Holandia 

UK 

1.00 

0.50 

0.00 

1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 

Źródło: Eurostat, obliczenia własne. 

4

(Nie)równość płci na rynku pracy w Polsce. 

Uprawnienia socjalne i dostęp do usług 

Ponieważ genderowe podejście do polityki 

społecznej koncentruje się na kwestiach dostępu 

do zatrudnienia, warto na początek 

podać kilka danych statystycznych opisujących 

sytuację w Polsce. 

Polski rynek pracy charakteryzują dwa zjawiska: 

relatywnie niski poziom zatrudnienia 

oraz wysoki poziom bezrobocia. Należy podkreślić, 

że zjawiska te mają zróżnicowanie 

natężenie, jeśli analizujemy je z perspektywy 

płci. Generalny trend na rynku pracy wskazuje 

na to, że od 1989 roku stopa aktywności zawodowej 

kobiet spadała szybciej niż w przypadku 

mężczyzn, spowolnienia gospodarcze 

mają silniejszy wpływ na wzrost bezrobocia 

kobiet, a w sytuacjach wzrostu gospodarczego 

zatrudnienie kobiet przyrasta wolniej niż 

zatrudnienie mężczyzn. 

W czwartym kwartale 2011 roku wskaźnik 

zatrudnienia osób w wieku produkcyjnym 

wynosił 50,8%, przy czym dla kobiet wskaźnik 

ten wynosił 43,4%, a dla mężczyzn 58,9%. 

Uderzająca jest zatem różnica między kobietami 

a mężczyznami, wynosząca 15 punktów 

procentowych (GUS 2012). Choć w ciągu 

ostatnich 10 lat stopa zatrudnienia dla obu 

płci rosła, proces ten był wolniejszy w przypadku 

kobiet (GUS 2012). 

Jeśli chodzi o formę zatrudnienia, Diagnoza 

Społeczna 2011 dostarcza informacji na ten 

temat dla grupy wiekowej do 34. roku życia. 

Z perspektywy płci grupa ta jest szczególnie 

interesująca, ponieważ obejmuje osoby, które 

potencjalnie godzą rolę opiekuńczą nad 

dzieckiem z rolą zawodową. O ile w przypadku 

osób w wieku do 24 lat mamy do 

czynienia z większą proporcją kobiet zatrudnionych 

na czas określony (k: 48,5, m: 40,8) 

i znacznie większym odsetkiem zatrudnionych 

na podstawie umów cywilnoprawnych 

(k: 9,2, m: 3,5), o tyle w grupie 25-34 lat 

w pewnym stopniu sytuacja zrównuje się 

(Czapiński i Panek 2011). Trwale zróżnicowane 

pozostają stopy zatrudnienia kobiet 

i mężczyzn – stopa zatrudnienia dla mężczyzn 

pozostaje o ponad 10 punktów procentowych 

wyższa. Dla przedziału wiekowego 25-29 lat 

różnica ta wynosi 17,2 punktu procentowego, 

tylko nieco niższa jest dla osób w wieku 

30-34 lata, a spada poniżej 10 punktów procentowych 

dla osób między 40. a 44. rokiem 

życia, kiedy stopa zatrudnienia mężczyzn zaczyna 

spadać (GUS 2012). 

Wykres 2: Statystyki dotyczące udziału w rynku pracy młodych kobiet i mężczyzn 

% biernych zawodowo w wieku 25-29 lat 

% zatrudnionych na podstawie umów 

cywilnoprawnych, poniżej 25. roku 

Mężczyźni 

Kobiety 

% zatrudnionych na czas określony 

przed 25. rokiem życia 

Źródło: Czapiński i Panek 2011, opracowanie własne. 

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 

5

Drugą istotną cechą polskiego rynku pracy 

jest utrzymujący się wysoki poziom bezrobocia. 

Mamy tutaj ponownie do czynienia 

ze zróżnicowaniem opartym na płci: według 

badań BAEL stopa bezrobocia ogółem była 

w czwartym kwartale 2011 o ok. 2 punkty 

procentowe wyższa dla kobiet niż dla mężczyzn 

(k: 10,9, m: 8,8), przy czym przyrost 

bezrobocia zanotowano tylko w przypadku 

kobiet (o 1 punkt procentowy) (GUS 2012). 

Również bezrobocie długookresowe (trwające 

powyżej roku) jest bardziej rozpowszechnione 

wśród kobiet niż mężczyzn (k: 33,7% 

ogółu bezrobotnych, m: 32,5% w IV kwartale 

2011), a jego wzrost dotyczył w większym 

stopniu kobiet. W efekcie mamy do czynienia 

z feminizacją zjawiska zamieszkiwania w gospodarstwach 

domowych, w których nikt nie 

uczestniczy w rynku pracy (GUS 2012). 

Osoby bierne zawodowo stanowią w Polsce 

relatywnie duży odsetek populacji w wieku 

produkcyjnym (ok. 30% populacji 15-59 lat). 

Według danych statystycznych także bierność 

zawodowa jest sfeminizowana, co jest 

zjawiskiem typowym dla większości krajów 

Unii Europejskiej. Uderzająca jest natomiast 

skala dezaktywizacji kobiet w wieku 25-29 

lat, zwłaszcza w porównaniu do mężczyzn. 

O ile w 2010 8,6% mężczyzn w tym wieku 

było nieaktywnych zawodowo, wskaźnik ten 

dla kobiet wynosił aż 24,1%. Najważniejszą 

przyczyną dezaktywizacji kobiet do 55. 

roku życia były obowiązki związane rodzinne 

i związane z prowadzeniem domu. W grupie 

wiekowej 25-34 lata ponad 78% procent 

spośród nieaktywnych kobiet wskazywało 

tę przyczynę, w grupie wiekowej 35-44 lat 

– 73% kobiet. Odsetek ten wyraźnie spada 

dopiero w przypadku kobiet w wieku 45-54 

(38%) (GUS 2012). 

Jeśli chodzi o różnice w zarobkach pomiędzy 

mężczyznami a kobietami, polska średnia jest 

niższa od średniej 27 krajów Unii Europejskiej. 

Jeśli przyjrzymy się jednak nieskorygowanej 

różnicy pomiędzy zarobkami kobiet i mężczyzn 

dla różnych sektorów gospodarki, obserwujemy 

zasadnicze zróżnicowanie. I tak, 

w sektorze produkcyjnym różnica ta w 2010 

roku wynosiła aż 27%, w działalności biznesowej 

niemal 20%, w handlu prawie 27%, 

w sektorze finansowym i ubezpieczeniowym 

ponad 36%, w sektorze publicznym niemal 

17%. Najmniejsze zróżnicowanie zarobków 

zaobserwowano w sektorze edukacyjnym. 

Tak duże zróżnicowanie przyczynia się znacznie 

większego udziału kobiet w pracy niskopłatnej: 

o ile w 2006 roku 18,6% polskich 

mężczyzn zatrudnionych na pełen etat osiągało 

niskie zarobki, o tyle dla kobiet wartość 

ta wynosiła 26,3% (Eurostat 2010). 

Różnice między stopą aktywności zawodowej 

kobiet i mężczyzn bądź różnice w wynagrodzeniu 

wpływają również na dostęp do 

praw socjalnych. Spora część programów 

zabezpieczenia społecznego w Polsce zakłada 

konieczność posiadania zatrudnienia jako 

warunek pobierania świadczeń socjalnych. 

Wpływa to na dostęp kobiet do uprawnień 

socjalnych dostępnych tylko dla ubezpieczonych. 

Można to zaobserwować chociażby 

w przypadku większości uprawnień związanych 

z rodzicielstwem. Zasiłek macierzyński 

przysługuje tylko ubezpieczonym matkom, 

jedynym uniwersalnie dostępnym świadczeniem 

jest „becikowe”. Oprócz tego rodziny 

z dzieckiem mogą ubiegać się o prawo do 

różnych rodzajów świadczeń rodzinnych, do 

których należy również zasiłek wychowawczy 

czy też „dodatkowe” becikowe. Są one jednak 

dostępne dopiero po spełnieniu kryterium 

dochodowego. Kryterium to w 2012 roku po 

raz pierwszy od 2004 wzrośnie do 552,3 

zł (w porównaniu do poprzedniego progu 

w wysokości 504 zł), natomiast wysokość 

zasiłku wychowawczego pozostanie na niezmienionym 

poziomie (400 zł). Drugą cechą 

polskiego systemu jest zależność wysokości 

świadczeń od poziomu zarobków. Ma to swo- 

6

je konsekwencje również dla poziomu przyszłych 

świadczeń emerytalnych. Teoretycznie 

istnieje również ochrona zatrudnienia matek 

na urlopach macierzyńskich i wychowawczych. 

Niestety pracodawcy często znajdują 

sposoby na to, by obejść przepisy ochronne 

i w inny sposób zakończyć stosunek pracy. 

Jednocześnie dostęp do usług opiekuńczych 

niezmiennie pozostaje na niskim poziomie. 

Dotyczy to zwłaszcza usług dla rodzin 

z dziećmi poniżej 3. roku życia, spośród których 

do żłobka uczęszcza jedynie kilka procent. 

Mimo że nowe dane dotyczące wychowania 

przedszkolnego podane przez Główny Urząd 

Statystyczny (65% dzieci w wieku 3-5 lat za 

rok szkolny 2009/2010) wskazują na wyższe 

wskaźniki uczestnictwa w edukacji przedszkolnej, 

nawet przy uwzględnieniu tych 

nowych statystyk Polska wciąż plasuje się 

w grupie krajów o najniższym stopniu zapewnienia 

dostępu do korzystania z przedszkoli. 

Niskiemu zaangażowaniu państwa w organizację 

opieki nad dziećmi i osobami niesamodzielnymi 

oraz ograniczonemu wsparciu 

finansowemu towarzyszy w Polsce niewielki 

dostęp do edukacji seksualnej i specyficzne 

rozwiązania w dziedzinie praw reprodukcyjnych. 

Z tych i innych względów reżim polityki 

społecznej w Polsce (z uwzględnieniem 

perspektywy gender) określany jest jako „domniemany 

familiaryzm” (o tym więcej piszę 

niżej) bądź „prywatny maternalizm” (Glass 

i Fodor 2007). 

W polskich badaniach nad dyskryminacją 

kobiet w życiu społecznym i ekonomicznym 

obecna jest ekonomia feministyczna 1 . 

Przykładem badań jakościowych nad doświadczeniem 

macierzyństwa jest praca Bogusławy 

Budrowskiej „Macierzyństwo jako 

punkt zwrotny w życiu kobiety” (Budrowska 

2000). Eva Fodor (2006) na Węgrzech przeprowadziła 

serię wywiadów pokazujących, 

w jak odmienny sposób kobiety i mężczyźni 

doświadczają ubóstwa – okazywało się, że np. 

w rodzinach, w których mąż był bezrobotny, 

kobiety zajmowały się organizacją życia codziennego 

i budżetem domowym, przy czym 

wciąż należały do nich wszystkie obowiązki 

domowe. Do podobnych wniosków doszła 

Joanna Jastrzębska-Szklarska (2002), która 

przeprowadziła wywiady wśród uboższych 

rodzin zamieszkujących w byłych pegeerach. 

Praca nieodpłatna 

Uczestnictwo w formalnym rynku pracy nie 

jest oczywiście jedyną formą pracy, jaką wykonują 

kobiety. Równie istotną, przy tym znaczniej 

bardziej rozpowszechnioną, formą pracy 

jest „prowadzenie gospodarstwa domowego”. 

Pomimo swojej wagi, praca w domu cieszy się 

znacznie mniejszym prestiżem niż uczestnictwo 

w formalnym rynku pracy. 

„Niepieniężny” wkład w ekonomię (niekoniecznie 

rynkową) przypisuje się zwłaszcza 

kobietom. Feministyczna krytyka ekonomii 

i polityki społecznej wychodzi od analizy znaczenia 

świadczonej przez kobiety nieodpłatnej 

pracy. Zagadnienie to spina klamrą te dwa 

nurty badań, z tym że feministyczna polityka 

społeczna skupia się bardziej na tej części 

darmowej pracy, która dotyczy świadczenia 

opieki nad niesamodzielnym członkiem rodziny. 

Jednocześnie ekonomia feministyczna 

traktuje ten problem nieco szerzej, między in- 

1 Wybór tekstów i tłumaczeń można znaleźć chociażby na stronie internetowej Think Tanku Feministycznego 

(http://www.ekologiasztuka.pl/think.tank.feministyczny/). 

7

nymi przez statystyczne ujmowanie udziału 

nieodpłatnej pracy kobiet w wytwarzaniu PKB. 

W Polsce segregacja ze względu na płeć 

w przypadku pracy domowej jest znacznie 

bardziej natężona niż w przypadku rynku 

pracy. Badanie postaw Polaków odzwierciedla 

tę sytuację: około dwie trzecie Polaków 

i, co istotniejsze, Polek, uważa, że opieka nad 

domem powinna być domeną kobiet. Dotyczy 

to również sytuacji, w której mężczyzna nie 

jest aktywny na rynku pracy, a mimo to nie 

uczestniczy w zwiększonym stopniu w pracach 

w zakresie gospodarstwa domowego. 

Badanie budżetów czasu przeprowadzone 

w latach 2003-2004 ukazuje bardzo silne 

zróżnicowanie. Czas, jaki kobieta poświęcała 

na czynności związane z prowadzeniem 

gospodarstwa domowego, był do czterech 

razy dłuższy od czasu, który poświęcali temu 

mężczyźni, np. w przypadku przygotowywania 

posiłków. Jeśli chodzi o opiekę nad 

dzieckiem, to zajmuje to średnio kobietom 

6 godzin i 58 minut dziennie, natomiast mężczyźni 

poświęcają na opiekę nad dzieckiem 

2 godziny i 47 minut dziennie (Instytut Spraw 

Obywatelskich 2006). 

Wykres 3: Podział obowiązków domowych między kobietę i mężczyznę 

Mężczyźni Kobiety Różne lub wspólne 

wyrzucanie śmieci 

32% 

23% 45% 

załatwianie spraw urzędnowych 

32% 

33% 

35% 

zlecanie usług do wykonania (wzywanie hydraulika itp.) 

59% 

21% 

20% 

codzienne zakupy 

12% 

52% 

36% 

prasowanie 

5% 

84% 

11% 

pranie 

4% 

84% 

12% 

gruntowne porządki (mycie okien, trzepanie dywanów) 

10% 

54% 

36% 

sprzątanie 

6% 

61% 

33% 

zmywanie naczyń 

8% 

65% 

27% 

przygotowywanie posiłków 

7% 

75% 

18% 

Źródło: CBOS 2006. 

Feminizacja pracy domowej staje się jeszcze 

bardziej wyrazista w przypadku takich czynności 

jak pranie i prasowanie – w przypadku 

ponad 80% badanych prace te wykonują kobiety 

(mężczyźni poniżej 5%). Wyrażając pracę 

domową kobiet w kategoriach pieniężnych, 

8

można powiedzieć, że w 2004 roku stanowiła 

on równowartość ok. 292 zł tygodniowo, 

podczas gdy praca domowa mężczyzn warta 

była ok. 168 zł; szacuje się na tej podstawie, 

że wartość pracy wykonywanej w domu wynosiła 

ok. 30% PKB w roku 2004 (Goś-Wójcicka, 

Świątkiewicz, i Zięba 2011). 

Pojęcie darmowej pracy domowej kobiet 

i empiryczne dowiedzenie jej znaczenia dla 

gospodarki stało się punktem wyjścia dla 

krytyczek feministycznych w kręgu badań nad 

współczesną polityką społeczną, ponieważ to 

właśnie instrumenty polityki społecznej (jeśli 

kategorię gender traktujemy jako instytucję) 

są w stanie zmienić obecny podział ról oraz 

relacji władzy w sferze publicznej i w rodzinie. 

W kolejnej części opracowania oddalam 

się zatem nieco od kontekstu polskiego, by 

dokonać przeglądu dorobku literatury zachodniej 

w obszarze teoretycznych rozważań 

na temat gender w polityce społecznej. 

II. Gender w teorii polityki społecznej 

Feministyczna krytyka głównego nurtu 

badań nad polityką społeczną 

Feministyczna krytyka głównego nurtu badań 

nad polityką społeczną skupia się na podstawowym 

wymiarze dyskryminacji kobiet w życiu 

politycznym i społecznym, a więc podziale 

ról w rodzinie, gdzie matka tradycyjnie opiekuje 

się dzieckiem lub osobą niesamodzielną, 

a ojciec jest żywicielem rodziny. W warunkach 

gospodarki rynkowej przerwy w pracy rzutują 

na sytuację ekonomiczną kobiet, a zależność 

kobiet od mężów w wyraźny sposób 

ogranicza autonomię. Feministyczna polityka 

społeczna ogniskuje się właśnie na kwestii instytucji, 

które mają potencjał emancypacyjny 

i znoszą przymus rezygnacji z pracy na rzecz 

świadczenia opieki nad dzieckiem w domu. 

W tym sensie jest to projekt zdecydowanie 

„demokratyczny” i ukierunkowany na rozwój 

konkretnych instrumentów polityki. Jest 

to przedsięwzięcie akademickie z wyraźnym 

celem emancypacji „demokratycznej”, a więc 

takiej, która dosięgnie wszystkie kobiety połączone 

wspólnym, najbardziej powszechnym 

problemem – roli kobiety jako matki. 

W percepcji krytyczek feministycznych ważny 

jest aspekt ideologiczny. Według Birgit Pfau- 

-Effinger (2000) kontekst kulturowy w danym 

kraju (najczęściej) rzutuje na normy społeczne 

opieki nad dzieckiem, jak również na wewnętrzne 

„rytuały” pielęgnowane w ramach 

rodziny. Ideologia „familiaryzmu” najczęściej 

wiązana była z procesem tworzenia i umacniania 

nowoczesnego państwa narodowego 

(rodzina jako podstawowa komórka „narodu”) 

(Haney i Pollard 2003), a we współczesnej 

wersji familiaryzm stosuje się do debat 

pronatalistycznych (rodzina jako podstawa 

rozwoju demograficznego). Ideologia gender 

zajmuje tutaj miejsce porządkujące i uzasadniające 

dobór poszczególnych instrumentów 

polityki społecznej. Rzadko jednak mamy do 

czynienia z czystym modelem konserwatywnym 

bądź też modelem ukierunkowanym na 

zmianę tradycyjnych stosunków społecznych 

i uwikłania w nich płci. 

Jednym z najbardziej spektakularnych sukcesów 

krytyki feministycznej było włączenie 

perspektywy gender do głównego nurtu badań 

nad welfare state. Ożywiona dyskusja na 

9

temat znaczenia darmowej pracy domowej 

świadczonej przez kobiety odbyła się początkowo 

w reakcji na pracę Gosty Esping-Andersena 

Trzy światy kapitalistycznego państwa 

dobrobytu (1990). Esping-Andersen podzielił 

zachodnie welfare states na socjaldemokratyczne 

(do których zaliczył kraje skandynawskie), 

korporatystyczno-konserwatywne (np. 

Niemcy) oraz liberalne (kraje anglosaskie). 

Z tych trzech reżimów teoretycznie najbardziej 

sprzyjającym równości płci jest socjaldemokratyczne 

welfare state. Podczas gdy w reżimie 

liberalnym polityki rodzinnej praktycznie 

brak, w reżimie konserwatywno-korporacyjnym 

indywidualizm zastępuje wspólnotowość, 

polityka społeczna kierowana jest nie 

do osoby – lecz do rodziny i to w zależności 

od już posiadanych przez nią praw. Reżim 

socjaldemokratyczny poprzez uniwersalizm, 

a jednocześnie indywidualizm w planowaniu 

i realizowaniu polityki społecznej „wyciąga” 

kobietę (ale też mężczyznę) z owej rodzinnej 

zależności w wyżej opisanym znaczeniu. 

Jednak klasyfikacja ta nie uwzględniała 

ani roli rodziny w systemie rynkowym, ani, 

tym bardziej, perspektywy gender. Najwięcej 

wątpliwości wśród badaczy feministycznych 

wzbudziło kryterium dekomodyfikacji 

(decommodification) 2 . Usługi opiekuńcze czy 

wsparcie dla rodzin w formie pieniężnej nie 

zostało włączone we wskaźnik dekomodyfikacji. 

Pojęcie to ignoruje również fakt, że 

większość kobiet pozostawała często poza 

rynkiem pracy – a więc nigdy ich praca nie 

została skomodyfikowana – była to bowiem 

darmowa praca, świadczona w domu (Daly 

i Rake 2004; Lewis i Astrom 1992; Sainsbury 

2001). Przykładowo, niewiele mówi nam wysoka 

stopa dekomodyfikacji w socjaldemokratycznych 

welfare states, ponieważ analiza 

ta wymagała niejako cofnięcia sie o jeden 

krok i uzupełnienia jej o warunki dostępu do 

komodyfikacji – czyli do źródła zarobkowania. 

Ann Orloff (1993) sytuację osobistej autonomii 

ekonomicznej (kobiet) określiła jako 

zdolność do samodzielnego formowania gospodarstwa 

domowego. 

Dostęp do płatnego źródła zarobkowania czy 

też warunki dla osiągnięcia niezależności ekonomicznej 

wymagają zatem zastosowania 

szeregu instrumentów, które uniezależniają 

decyzje dotyczące kariery zawodowej od decyzji 

prokreacyjnych. Obejmują one różne instrumenty 

polityki społecznej, lecz najczęściej 

mówi się w tym kontekście o programach 

świadczeń pieniężnych, usługach opiekuńczych 

i innych uprawnieniach, dotyczących 

chociażby rozliczania podatków (Tabela 1). 

Podane w tabeli wymiary możliwego zróżnicowania 

polityki społecznej/rodzinnej weszły 

do kanonu badań nad polityką społeczną 

z uwzględnieniem perspektywy gender. Lista 

ta jest z pewnością dość ogólna i nie wyczerpuje 

katalogu programów polityki społecznej, 

które (odmiennie) wpływają na sytuację kobiet 

i mężczyzn. 

2 W uproszczeniu oznacza to stopień uniezależnienia od posiadania dochodu z pracy zarobkowej w sytuacjach 

wystąpienia różnego rodzaju ryzyk socjalnych. 

10

Tabela 1: Wymiary zróżnicowania programów polityki społecznej wpływających na sytuację kobiet i mężczyzn 

RODZAJ PROGRAMU 

PROGRAMY WSPARCIA PIENIĘŻNEGO 

• urlopy macierzyńskie 

• ojcowskie/rodzicielskie lub inne wsparcie 

pieniężne dla rodzin/osób/gospodarstw domowych 

z dziećmi 

USŁUGI OPIEKUŃCZE 

• żłobki, 

• przedszkola, 

• inne formy pozarodzinnej opieki nad dziećmi 

i osobami niesamodzielnymi 

INNE UPRAWNIENIA 

rozwiązania dotyczące opodatkowania 

WYMIARY MOŻLIWEGO ZRÓŻNICOWANIA PO- 

LITYK 

• rozkład uprawnień między kobiety i mężczyzn, 

a przy tym rodzaj uprawnień: 

• czy przysługują wszystkim bez względu 

na dochód (uniwersalne)? 

• czy są uwarunkowane stażem pracy? 

• czy przysługują tylko najuboższym? 

• wysokość świadczeń 

• długość trwania urlopów 

• koszt tych usług 

• dostępność 

• jakość usług 

• liczba instruktorów/wychowawców 

• rozliczanie indywidualne czy ze współmałżonkiem/partnerem? 

Źródło: opracowanie własne. 

Za kombinację sprzyjającą realizacji zasady 

równości płci uznano taki zestaw polityk, 

który uniezależniał kobietę od uprawnień 

i sytuacji finansowej męża. Oznacza to 

w praktyce (i w uproszczeniu) silnie rozwinięty 

sektor usług opiekuńczych oraz indywidualne 

uprawnienia w zakresie dostępu do 

świadczeń, ale też indywidualne rozliczanie 

dochodów dla celów podatkowych 3 . 

Okazało się, że jeśli wziąć pod uwagę politykę 

rodzinną państw skandynawskich, występują 

między nimi różnice w dostępie kobiet 

do komodyfikacji. Norweżki są więc w większym 

stopniu „instytucjonalnie” predestynowane 

do ról matek i żon, niż ma to miejsce 

w przypadku szwedzkim przez bardziej rozwinięty 

system finansowego wsparcia dla 

świadczenia opieki nad dziećmi w domu. Tym 

samym kobiety w Norwegii nie są zachęcane 

w takim samym stopniu jak w Szwecji do 

podjęcia kariery zawodowej (Leira 1992; Sainsbury 

1999). W Finlandii pod koniec lat 90. 

wprowadzono dodatkowy program dłuższego 

urlopu wychowawczego, który ograniczył 

rozwój usług opiekuńczych (Morgan i Zippel 

2003). Ponadto, bliżej Szwecji i Danii okazały 

się sytuować Belgia czy Francja ze względu 

na wysoką stopę uczestnictwa małych dzie- 

3 

W przeciwieństwie do tego systemu indywidualny model opodatkowania niweluje utarte podziały społeczne. 

Wprowadzenie indywidualnego rozliczania dochodu na początku lat 70. miało istotny wpływ na masowe zwiększenie 

udziału kobiet w rynku pracy w Szwecji. Sprawiło, że rodzinie bardziej opłacało się mieć dwóch żywicieli. Była to 

jednak tylko jedna z wielu ówczesnych zmian: jednocześnie upowszechniono dostęp do subsydiowanych placówek 

opiekuńczych, a w 1974 przyznano ojcom prawo do urlopów oraz zasiłków rodzicielskich i opiekuńczych. Miały one 

rewolucyjny charakter i ukształtowały obecną politykę rodzinną w tym kraju. W modelu indywidualnym polityka 

społeczna wspiera pracę zarobkową i niezależność dochodową kobiet. Punktem odniesienia jest tu jednostka – to 

ona staje się podmiotem praw, co jest odpowiednio regulowane i wspomagane przez politykę państwa. Indywidualny 

charakter mają też uprawnienia do świadczeń socjalnych. W Polsce opcja wspólnego opodatkowania jest popularna – 

według CBOS połowa Polaków rozlicza się ze współmałżonkiem (por. Polakowski i Szelewa 2011). 

11

ci w usługach żłobkowych i przedszkolnych 

w tych krajach. 

W odpowiedzi na klasyfikację Esping-Andersena 

powstało kilkanaście typologii państwa 

opiekuńczego (większość z wykorzystaniem 

podanych wyżej wymiarów). Jedna z najbardziej 

znanych klasyfikacji dzieli polityki 

rodzinne na takie, które wspierają model 

męskiego żywiciela rodziny w silny (strong 

male breadwinner), umiarkowany (moderate 

male breadwinner) i słaby (weak male breadwinner) 

sposób (Lewis 1992). Jeszcze inny 

nurt badań nad polityką rodzinną klasyfikuje 

kraje według stopnia defamiliaryzacji (de-familialisation), 

mierząc, w jakim stopniu dana 

kombinacja instrumentów polityki rodzinnej 

odciąża rodzinę w opiece nad dziećmi (Hantrais 

2000; Esping-Andersen 2002). 

Popularny wymiar defamiliaryzacji został 

uznany za zbyt upraszczający z powodu 

„dwuwymiarowości”: polityka mogła być 

tylko mniej lub bardziej „zdefamiliaryzowana”. 

(Leitner 2003; Leitner i Lessenich 2005). 

Uproszczenia te prowadziły do sytuacji, 

w której klasyfikacji dokonywano na podstawie 

wskaźnika uwzględniającego (głównie) 

materialne wsparcie dla rodzin z dziećmi, 

a często pomijano kwestię usług opiekuńczych. 

Te dwa rodzaje wsparcia (za pomocą 

świadczeń pieniężnych i przez zapewnienie 

dostępności usług opiekuńczych) wywołują 

bowiem różne efekty w odniesieniu do wyborów 

dotyczących np. kariery zawodowej: 

podczas gdy świadczenia pieniężne zniechęcają 

do szybkiego powrotu do pracy po urodzeniu 

dziecka, dostęp do usług opiekuńczych 

zasadniczo zmienia tę sytuację. 

Sigrid Leitner (2003), krzyżując omawiane 

dwa wymiary wyróżniła cztery typy polityki 

ze względu na silne i słabe wsparcie: 

w postaci 1) zapewnienia usług opiekuńczych, 

oraz 2) świadczeń pieniężnych. W ten sposób 

uzyskała cztery modele polityki rodzinnej: 

1) „domniemany familiaryzm” (implicit familialism), 

ze słabym wsparciem w obu wymiarach, 

w którym bezczynność państwa 

w sposób domniemany powierza kwestię 

opieki rodzinie (a więc kobiecie) 2) „celowy 

familiaryzm” (explixit familialism), gdzie dominuje 

wsparcie w postaci świadczeń pieniężnych 

bezpośrednio wspierając finansowo 

kobiety przerywające pracę w celu opieki nad 

dzieckiem w domu, 3) „fakultatywny familiaryzm” 

(optional familialism) dla krajów, które 

uzyskały wysoki wskaźnik w obu tych wymiarach 

(a więc teoretycznie istnieje tam wybór) 

oraz 4) defamiliaryzacja, czyli postawienie na 

usługi opiekuńcze z osłabionym elementem 

wsparcia pieniężnego, który to reżim faworyzuje 

odpłatną, pozadomową pracę kobiet. 

Podejście to określone zostało jako „odmiany 

familiaryzmu” (varietes of familialism). 

Tabela 2: Klasyfikacja polityki opieki nad dzieckiem w krajach europejskich 

Wsparcie w postaci 

świadczeń pieniężnych 

Silne 

Słabe 

Dostęp do usług opiekuńczych 

Większy 

Mniejszy 

Fakultatywny familiaryzm Celowy familiaryzm 

Norwegia, Francja 

Niemcy, Austria, 

Węgry, Litwa 

Czechy, Słowacja, Słowenia 

De-familiaryzacja 

Domniemany familiaryzm 

Szwecja, Estonia, Łotwa Włochy, Hiszpania, 

Polska 

Źródło: Leitner 2003, interpretacja własna. 

12

Kilku autorów, przy zastosowaniu (i reinterpretacji) 

klasyfikacji Leitner, wykazało również 

różnicę wewnątrz grupy krajów Europy 

Środkowej i Wschodniej (Szikra i Szelewa 

2010; Szelewa i Polakowski 2008; Saxonberg 

i Sirovatka 2006). Polski model polityki opieki 

nad dziećmi określany jest w tych opracowaniach 

jako „domniemany familiaryzm”, 

Czechy, Słowacja, Słowenia znalazły się 

w klastrze „celowego familiaryzmu”, Węgry 

i Litwę zakwalifikowano do reżimu „fakultatywnego 

familiaryzmu”, a Estonię i Łotwę 

- do modelu de-familiaryzacji (bądź „mobilizującego 

kobiecą podaż pracy” female mobilising). 

Warto dodać, że dyskusja nad kategorią gen- 

der w polityce społecznej miała (i ma) wpływ 

na dynamikę debat w innych dziedzinach nauk 

społecznych i ekonomicznych. W ramach debat 

o welfare state włączono ją do rozważań 

o „nowych ryzykach socjalnych” (Taylor- 

-Gooby 2004), perspektywa gender trafiła 

również do badań nad demografią (gdzie polityka 

opieki nad dzieckiem traktowana jest 

jako część polityki pronatalistycznej). Również 

w związku z demografią i problemem 

starzejącego się społeczeństwa krytyka feministyczna 

trafiła do dyskusji poświęconych 

systemom emerytalnym. Następny rozdział 

pracy poświęcony jest krytycznej ocenie reform 

wzmacniających element rynkowy poszczególnych 

systemów emerytalnych. 

Gender a reforma emerytalna 

Przechodzenie z modelu męskiego żywiciela 

rodziny do indywidualnie określanych praw 

socjalnych nie zawsze wiąże się z poprawą 

sytuacji kobiet. Jak wcześniej wspomniano, 

kobiety z reguły są dyskryminowane w tych 

dziedzinach, w których prawa socjalne wiążą 

się z pieniężnie określonym wkładem do 

systemu zabezpieczenia społecznego. Reformy 

emerytalne zwykle wiązały się ze wzmocnieniem 

elementu (filara) kapitałowego. 

W większości przypadków oznacza to większe 

powiązanie wysokości przyszłej emerytury 

z wysokością zarobków i długością stażu 

pracy, co generalnie jest niekorzystne dla 

kobiet z uwagi na mniejsze uczestnictwo 

w rynku pracy, oraz ze względu na przerwy 

spowodowane koniecznością opieki nad niesamodzielnym 

członkiem rodziny gospodarstwa 

domowego. 

Warto od razu wspomnieć, że w debatę na 

temat emerytur – jako część dyskusji o znaczeniu 

pracy nieodpłatnej (najczęściej) świadczonej 

przez kobiety – nieodłącznie wpisany 

jest dylemat. Z jednej strony bowiem badaczki 

feministyczne podkreślają ekonomiczną 

wartość pracy świadczonej nieodpłatnie, 

a więc konieczność jej wynagradzania. 

Z drugiej jednak strony zinstytucjonalizowana 

forma opłacania tego rodzaju pracy 

może stanowić zachętę do podtrzymywania 

tradycyjnego modelu podziału obowiązków 

w rodzinie. Chodzi tu nie tylko o wybór między 

feminizmem tożsamości i feminizmem 

różnicy (czy też feminizmem liberalnym 

a feminizmem socjalnym), ale o problem 

„temporalności”, czyli momentu przejścia 

z modelu polityki faworyzującej tradycyjny 

model rodziny do takiej konstrukcji polityki 

publicznej, która wymusi (ułatwi?) sprawiedliwszy 

podział ról w rodzinie, a w rezultacie 

– jednakowy dostęp do uczestnictwa w życiu 

społecznym, gospodarczym i kulturalnym. 

Innymi słowy, powstaje pytanie, jak zmienić 

(konserwatywne) instytucje w taki sposób, 

aby nie karać tych, którzy decyzje życiowe 

podjęli oparciu o istniejący system wsparcia 

(braku wsparcia), decydując się z konieczno- 

13

ści (np. wobec braku usług opiekuńczych) na 

pozostanie poza formalnym zatrudnieniem? 

Do problemów tych powrócę zwłaszcza przy 

omówieniu strategii dla reform systemów 

emerytalnych. 

Opisany dylemat wpisany w rozważania nad 

znaczeniem nieodpłatnej pracy kobiet ma 

swoje odzwierciedlenie w podejściu krytyczek 

feministycznych do fali reform systemów 

emerytalnych. Przytoczenie i uporządkowanie 

dyskusji na temat reformy emerytalnej wydaje 

się szczególnie przydatne w kontekście 

dyskusji nad reformą emerytalną w Polsce. 

Zgodnie z postanowieniami ustawy przygotowywanej 

przez obecny rząd wiek emerytalny 

kobiet w Polsce podniesiony zostanie do 

67 lat (z 60), jest to więc jedna z najpoważniejszych 

zmian wprowadzanych do systemu 

emerytalnego od czasu reformy z 1999 roku. 

Jednocześnie poszczególne ugrupowania 

polityczne, związki zawodowe, jak również 

środowiska kobiece, formułują szereg dodatkowych 

postulatów, których realizacja ma na 

celu uwzględnienie szczególnego miejsca kobiet 

w systemie emerytalnym. 

Patrick Marier (2007) interpretuje podejście 

Nancy Fraser do reform emerytalnych, wyróżniając 

cztery zasadnicze grupy instrumentów 

towarzyszących reformie emerytalnej ze 

względu na normatywne założenia dotyczące 

gender. Podobnie jak przy dyskusji o polityce 

rodzinnej, feministyczna perspektywa analizy 

polityki emerytalnej skupia się na możliwym 

efekcie wzmacniania tradycyjnego podziału 

ról w rodzinie przez poszczególne rozwiązania 

instytucjonalne. W luźnym związku 

z podziałem na feminizm różnicy i feminizm 

tożsamości Nancy Fraser (1994, 1995) rozróżnia 

więc nie tylko dwa rodzaje normatywnych 

podejść do postrzegania gender 

w polityce emerytalnej: 1) poprzez afirmację 

różnicy, a więc korektę efektów nierówności 

lub 2) przez transformację ról kobiet i mężczyzn 

w relacjach rodzinnych i społecznych, 

czyli korektę mechanizmów prowadzących 

do powstawania nierówności. Te dwa zasadnicze 

cele zrealizowane mogą zostać 

w dwojaki sposób. Tutaj Fraser dodatkowo 

wprowadza rozróżnienie na: 1) podejście redystrybucyjne, 

neutralne w stosunku do ról 

potencjalnie przypisywanym kobietom i mężczyznom 

(gender neutral), oraz 2) podejście 

uwzględniające różnice między społecznymi 

i rodzinnymi rolami pełnionymi przez kobiety 

i mężczyzn. 

Klasyfikacja typów reform emerytalnych jako 

kombinacja dwóch podejść i celów przedstawiona 

jest w Tabeli 2. 

14

Tabela 3: Podejścia do polityki wobec płci i instrumenty reform systemu emerytalnego 

CELE I PODEJŚCIA 

REDYSTRYBUCJA 

(redistribution) 

Kompensata za dyskryminację, 

Zrównanie sytuacji dochodowej 

obu płci 

UZNANIE RÓŻNICY 

(recognition) 

Usuwanie negatywnej konotacji 

odmienności wyborów 

życiowych kobiet i mężczyzn 

Źródło: Marier 2007. 

AFIRMACJA 

Korekta efektów nierówności 

1) 

• Emerytury bazowe dla najuboższych 

(kobiet), finansowane 

przez państwo 

3) 

• Dodatkowe programy zasiłków 

dla kobiet sprawujących 

opiekę nad dziećmi 

• Niższy wiek emerytalny 

• Wliczanie okresów sprawowania 

opieki do okresów 

składkowych 

TRANSFORMACJA 

Korekta mechanizmów prowadzących 

do powstania nierówności 

2) 

• Transformacja systemu 

emerytalnego w system 

uniwersalistyczny, emerytura 

obywatelska 

• Uprawnienia emerytalne 

ujednolicone, bez względu na 

płeć 

• Zapewnienie formalnego 

równego dostępu do zatrudnienia 

również przez rozwinięcie 

systemu publicznych usług 

opiekuńczych, system gender 

neutral 

4) 

• Transformacja ról związanych 

z rodzicielstwem, dekonstrukcja 

gender: 

• Stymulacja równego uczestnictwa 

w opiece nad dzieckiem 

przez kobiety i mężczyzn za 

pomocą nie tylko usług opiekuńczych, 

ale również specjalnych 

zachęt dla ojców 

• Prawa emerytalne zrównane 

Warto bliżej przyjrzeć się poszczególnym 

scenariuszom reform. Scenariusz nr 1 przewiduje 

mechanizm korygujący dochodową 

sytuację kobiet przez ustanowienie emerytury 

bazowej. Teoretycznie jest to mechanizm 

neutralny ze względu na płeć potencjalnych 

beneficjentów tych świadczeń, jednak ponieważ 

w rzeczywistości w większości to kobiety 

mają problem z uzbieraniem odpowiedniego 

okresu składkowego, to właśnie do nich pośrednio 

kierowane są tego typu świadczenia. 

W rezultacie kobiety stają się grupą de facto 

zależną od dodatkowych świadczeń, a test 

dochodu, który stanowi warunek uzyskania 

świadczenia, jest instrumentem stygmatyzującym. 

Jak podkreśla Marier, scenariusz 

ten wpisuje się w logikę liberalnych welfare 

states. Wśród wyróżnionych wcześniej reżimów 

polityki społecznej z uwzględnieniem 

perspektywy gender, scenariusz ten wpisuje 

się w model domniemanego familiaryzmu, 

z silnym elementem rynku jako regulatora 

np. ceny usług opiekuńczych (świadczonych 

najczęściej prywatnie). 

15

Inaczej dzieje się w przypadku scenariusza 

nr 2, w którym różnica między biografiami 

kobiet i mężczyzn jest afirmowana przez 

system świadczeń ukierunkowanych na usuwanie 

negatywnej konotacji odmienności wyborów 

życiowych kobiet i mężczyzn. W tym 

przypadku do instrumentów polityki społecznej 

należą wszelkie programy wsparcia 

finansowego dla osób sprawujących opiekę 

nad osobami niesamodzielnymi w domu. 

Do „przywilejów” emerytalnych dostępnych 

dla kobiet należą: ze względu na urodzenie 

dziecka – np. niższy wiek emerytalny, z uwagi 

na przerwy w pracy spowodowane opieką 

nad dzieckiem – wliczanie tych przerw jako 

okresy składkowe. Scenariusz ten nie bez powodu 

najczęściej jest popierany przez partie 

neokonserwatywne. Z jednej strony nagradza 

on bowiem nieodpłatną pracę kobiet, zwłaszcza 

w odniesieniu do opieki nad dziećmi, premiuje 

również urodzenie dziecka i formalnie 

stanowi element polityki pronatalistycznej. 

W rzeczywistości jednak taki system zachęt 

przypomina zestaw instrumentów polityki 

rodzinnej określonej wyżej jako „celowy familiaryzm”, 

a więc w efekcie przyczynia się 

do wzmacniania tradycyjnego podziału ról 

w rodzinie. 

Scenariusz nr 3 zakłada z kolei transformację 

tradycyjnych ról męskich i kobiecych przy 

jednoczesnym zachowaniu neutralności instrumentów 

polityki społecznej. Zasadniczym 

punktem wyjścia dla ich zaprojektowania 

jest podejście „obywatelstwa socjalnego” 

czy też praw socjalnych T.H. Marshalla, które 

zakłada, że dostęp do poszczególnych programów 

polityki społecznej nie odbywa się 

za pośrednictwem mechanizmów rynkowych, 

lecz przez uczestnictwo we wspólnocie narodowej 

(czy raczej – państwowej). Jeśli chodzi 

o politykę emerytalną, to zgodnie z logiką 

Marshalla, instrumentem, który zrównywałby 

sytuację kobiet i mężczyzn jest tzw. emerytura 

obywatelska. W innej, bardziej współczesnej 

odsłonie, scenariusz ten nastawiony jest 

na powiązanie wysokości świadczenia z przebiegiem 

kariery zawodowej przy jednoczesnym 

znoszeniu barier uczestnictwa w rynku 

pracy dla grup wcześniej dyskryminowanych. 

Polega to nie tylko na formalnym zabezpieczeniu 

równego dostępu do zatrudnienia, ale 

również na zapewnieniu publicznych usług 

opiekuńczych (choć mają one jeszcze większe 

znaczenie w następnym, czwartym wariancie). 

Jest to wariant popierany tradycyjnie 

przez socjaldemokrację i przypomina to tradycyjny 

model szwedzki. Natomiast i tutaj 

pojawiają się zastrzeżenia: choć teoretycznie 

jest to model neutralny ze względu na płeć 

(przy dostępności usług opiekuńczych kobiety 

i mężczyźni mają równy dostęp do rynku 

pracy), to i tak wciąż większość pracy domowej 

wykonywana jest przez kobiety. Tym 

samym uprawnienia emerytalne do końca nie 

odzwierciedlają równości w dostępie do płatnego 

zatrudnienia, a emerytury kobiet i tak 

są niższe. 

Dlatego konieczna jest transformacja ról męskich 

i kobiecych w społeczeństwie i w rodzinie 

przez politykę ukierunkowaną na ich 

radykalne przewartościowanie (scenariusz 

4). Nancy Fraser postuluje zatem umocnienie 

roli opiekuńczej jako tożsamej z opieką 

rodzicielską bez względu na płeć, a więc nie 

ściśle ojcowską czy tylko matczyną. Podejście 

to zakłada rozwinięcie uprawnień ojców 

w związku z posiadaniem dziecka. Ojcowie 

powinni zatem w równym stopniu i w podobnym 

charakterze uczestniczyć w opiece nad 

dziećmi, przy czym powinni też być w ten sam 

sposób nagradzani – chociażby przez system 

urlopów rodzicielskich ze specjalnymi zachętami 

dla mężczyzn, najlepiej przez zarezerwowanie 

połowy urlopu, który następuje po 

zakończeniu zasadniczego urlopu macierzyńskiego. 

Jednocześnie przy zbliżaniu się do tak 

rozumianego modelu polityki równego rozłożenia 

obowiązków rodzinnych i zawodowych, 

16

uprawnienia emerytalne powinny ulec zrównaniu. 

Jest to zasadne również w odniesieniu 

do ewentualnych przywilejów: podobnie 

jak kobiety, mężczyźni mogliby otrzymywać 

dodatkowe „punkty” na indywidualnym koncie 

emerytalnym w zamian za zrezygnowanie 

z pracy zarobkowej w celu czasowej opieki 

nad dzieckiem. 

Podsumowując, poszczególne scenariusze reform 

można uporządkować zgodnie ze stopniem, 

w jakim odpowiadają one na istniejące 

nierówności między kobietami i mężczyznami 

– i w ten sposób uszeregował je Marier. 

Na tej podstawie można stwierdzić, że tylko 

scenariusz nr 4 gwarantuje reformę w pełni 

realizującą zasadę realnego zrównania praw 

emerytalnych kobiet i mężczyzn. Niestety, 

jak pokazuje autor, reformowanie systemów 

emerytalnych w krajach europejskich bardzo 

często odbywało się przy przyjmowaniu wersji 

nr 1 lub 2, w których albo wprowadza się 

dwutorowość (i „dualizację”) systemów emerytalnych, 

która prowadzić może do stygmatyzacji 

i marginalizacji kobiet (scenariusz 1), 

albo do utrwalenia konserwatywnego modelu 

podziału ról w rodzinie. Jeśli chodzi o scenariusz 

3, to neutralność wobec płci wspierana 

jest zwłaszcza przez Unię Europejską. Natomiast 

podejście to ignoruje głęboko zakorzenione 

schematy podziału ról w rodzinie, które 

sprawiają, że transformacja systemu może 

być jedynie powierzchowna. 

Marier przywołuje przykład reformy emerytalnej 

w Belgii, gdzie zniesienie odmiennych 

zasad przechodzenia na emeryturę dla kobiet 

i przypisywanie praw emerytalnych współmałżonkom 

odbyło się w znacznym stopniu 

w odpowiedzi na postanowienia dyrektywy 

unijnej wprowadzającej obowiązek równego 

traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie 

zabezpieczenia społecznego 5 . Z powodu protestów 

związków zawodowych i niektórych 

partii politycznych postanowienia dyrektywy 

wprowadzono częściowo. Kobiety i mężczyźni 

dostali jednakowe prawo wcześniejszego 

przechodzenia na emeryturę (w wieku 60 lat), 

jednak tylko dla mężczyzn „karą” za wcześniejsze 

zakończenie kariery zawodowej było 

mniej korzystne naliczanie okresu składkowego 

6 . Sytuacja ta została negatywnie oceniona 

przez Europejski Trybunał Sprawiedliwości, 

który uznał rozwiązanie belgijskie za dyskryminujące. 

W rezultacie przyjęta wersja 

reformy zakłada zrównanie uprawnień emerytalnych 

i wprowadzenie emerytury bazowej 

(a więc blisko scenariusza 1). Podczas dyskusji 

nad reformą większość środowisk kobiecych 

postulowało wprowadzenie instrumentów 

towarzyszących reformie odpowiadających 

scenariuszowi 2, natomiast głosy te nie zostały 

wzięte pod uwagę również z powodu 

konieczności dostosowania się do wymogów 

unijnych. Co ciekawe, swoich zwolenników 

zyskały dwie wersje scenariusza 3: socjaliści 

postulowali wprowadzenie emerytury „obywatelskiej”, 

podczas gdy chrześcijańscy demokraci 

(co zaskakujące) opowiadali się za 

polityką ułatwiającą równy dostęp kobiet 

i mężczyzn do zatrudnienia. 

Podczas dyskusji nad reformą emerytalną 

w Szwecji wymogi unijne nie stały się głównym 

wątkiem absorbujących partie polityczne, 

związki zawodowe czy środowiska 

kobiece. Znacznie większą część debaty 

(oprócz zwyczajnie towarzyszącemu reformom 

emerytalnym wątkowi finansowemu) 

poświęcono kwestii równości płci jako takiej 

(co, swoją drogą, Marier przypisuje większej 

liczbie kobiet w komisjach parlamentarnych 

zajmujących się tą kwestią). Podczas gdy 

5 

Dyrektywa Rady 79/7/EWG z 19 grudnia 1978 r. w sprawie stopniowego wprowadzania w życie zasady równego 

traktowania kobiet i mężczyzn w dziedzinie zabezpieczenia społecznego. 

6 

Wysokość wcześniejszej emerytury dla mężczyzn postanowiono obliczać dzieląc 45-letni staż pracy przez 40 (45/40), 

podczas gdy w przypadku kobiet jako bazę do obliczania przyjmowano 40-letni staż pracy (40/40). 

17

partia socjaldemokratyczna opowiadała się 

za wzmocnieniem rozwiązań ułatwiającymi 

kobietom szybki powrót na rynek pracy, spora 

część związków zawodowych optowała za 

wersją reformy uznającą okres sprawowania 

opieki nad dziećmi za okres składkowy. 

Po wielu dyskusjach, przyjęto podobną do 

belgijskiej wersję reformy, a więc taką, która 

według Nancy Fraser najmniej realizuje zasadę 

równości płci. Warto jednak dodać, że 

otoczenie instytucjonalne (wysoka dostępność 

usług opiekuńczych, duży udział kobiet 

w rynku pracy) zmienia nieco charakter potencjalnego 

oddziaływania systemu emerytalnego 

na kobiety w Szwecji. 

Polskie dyskusje na temat zrównania wieku 

emerytalnego kobiet i mężczyzn rzadko 

poruszają kwestię równości płci. Jednak 

w dyskusję tę nie bez powodu wkradają się 

wątpliwości co do tego, jaka wersja reformy 

odpowiada postulatowi zrównania praw 

i obowiązków kobiet i mężczyzn w rodzinie 

i w społeczeństwie. Powracam tutaj do 

wspomnianego już dylematu „temporalności”: 

wprowadzanie polityki, która traktuje 

Jaki jest zatem idealny model polityki społecznej, 

która realizuję zasadę równości płci 

i nie konserwuje tradycyjnego podziału ról? 

W niniejszym opracowaniu wspomniałam 

przynajmniej kilka klasyfikacji (czy typologii) 

polityki społecznej/rodzinnej/emerytalnej, 

przy czym każda wyróżniona była w oparciu 

o nieco inne kryteria, w zależności od głównego 

przedmiotu zainteresowania autorów 

poszczególnych typologii. 

Mary Daly przeglądając najbardziej aktualną 

literaturę feministyczną proponuje zdefiniowanie 

zasadniczych kierunków reform 

w obecnych konstelacjach polityk społeczkobiety 

i mężczyzn w taki sam sposób, może 

skutkować „ukaraniem” tych kobiet, które 

na pozostanie w domu zdecydowały się 

ze względu na brak innej opcji, a więc tej 

grupy, która skorzystałaby z instrumentów 

wymienionych w scenariuszu nr 2. Instrumenty 

te, jak wspomniałam, jednocześnie 

prowadzą do utrwalenia się tradycyjnych 

(i różnych) biografii zawodowych kobiet 

i mężczyzn. Wyjściem z tej sytuacji jest zrównanie 

wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn 

z uznawaniem okresów opieki nad dzieckiem 

za okresy składkowe z jednoczesnym rozwojem 

usług opiekuńczych i wprowadzaniem 

szeregu instrumentów zachęcających ojców 

do korzystania z urlopów rodzicielskich. Innymi 

słowy – realizacja scenariusza nr 4. 

W pewnym sensie wariant nr 4 stanowi nie 

tylko realizację polityki emerytalnej przyjaznej 

równości płci, ale przypomina zestaw 

instrumentów polityki społecznej ogólnie 

postulowany przez badaczki feministyczne. 

Kolejna część opracowania podsumowuje te 

rozważania i szerzej ujmuje najbardziej pożądany 

model polityki społecznej. 

Model polityki społecznej realizujący zasadę równości płci 

nych. W tabeli 3 zaprezentowane są dwa 

podstawowe kierunki reform zaobserwowane 

w ostatnich latach w krajach OECD: 

1) indywidualizacja (defamiliaryzacja) polityki 

społecznej, czyli odchodzenie od tradycyjnego 

podziału ról kobiet i mężczyzn, oraz 

2) familiaryzacja polityki społecznej, będąca 

ruchem w przeciwną stronę (czasem jako 

„refamiliaryzacja”, kiedy politykę społeczną 

zawraca się ze szlaku polityki równych szans 

dla kobiet i mężczyzn). Jest to najbardziej 

ogólny podział, który jednocześnie pozwala 

na zebranie najważniejszych wniosków 

i sformułowanie rekomendacji. 

18

Rysunek 1: Interpretacja kierunków reform polityki społecznej pod względem realizacji zasady równości płci i rodzaju adresatów 

polityki społecznej: kiedy podmiotem jest jednostka (indiwidualizacja) bądź rodzina (familiaryzacja). 

INDYWIDUALIZACJA 

• większe upodmiotowienie dzieci w dostępie do 

praw socjalnych 

• promocja zatrudnienia matek 

• ograniczenie uprawnień emerytalnych 

przysługujących w małżeństwie, zrównanie 

praw emerytalnych 

• dynamiczny rozwój usług opiekuńczych 

wysokiej jakości 

• wprowadzenie specjalnych zachęt dla ojców, 

które skłonią mężczyzn do koszystania 

z połowy okresu urlopu rodzielskiego 

• zniesienie „przywilejów” dla samotnych matek 

(uprawnienie indywidualne i wsparcie bez 

względu na status rodzinny sprawiają, że są 

niepotrzebne) 

FAMILIARYZACJA 

• wspieranie form zatrudnienia na niepełen etat 

• wprowadzanie lub wzmacnianie długich, 

płatnych urlopów wychowawczych lub innych 

form programów cash for care 

• uznawanie okresów opieki nad dzieckiem lub 

osobą niesamodzielną za okresy składkowe 

w naliczaniu wysokości emerytury 

• kontynuacja programów wsparcia pieniężnego 

dla współmałżonków, wspólnego rozliczania 

dochodu, etc. 

• kierowanie programów wsparcia dla „matek” 

(udługie urlopy „macierzyńskie”, wsparcie dla 

„matek z dziećmi”) 

• uprzywilejowanie samotnych matek 

(kompensowanie braku męskiego żywiciela) 

Źródło: Daly 2011. 

19

III. Strategie na rzecz zmiany 

Dyskurs inwestycji społecznych i Dyskurs „Wyboru” 

Nakreśliłam zręby modelu polityki społecznej, 

która sprzyja realizowaniu zasady równości 

płci i transformacji tradycyjnego modelu ról 

w rodzinie i społeczeństwie. W kolejnym kroku 

przyjrzę się strategiom działania na rzecz 

zmiany – jak przekonać polityków, ekonomistów 

i różne inne grupy społeczne, że równość 

płci opłaca się każdemu? 

Swoista „ofensywa” feministek na akademickich 

forach polityki społecznej miała swoje 

przełożenie w działaniach na rzecz zmiany 

społecznej. Wiele spośród wymienionych tu 

autorek uczestniczyło w ustalaniu priorytetów 

polityki społecznej nastawionej na stworzenie 

równych szans dla kobiet i mężczyzn 

w ramach instytucji Unii Europejskiej, w tym 

wyznaczenie „celów barcelońskich” czy priorytetów 

zawartych w Strategii Lizbońskiej. 

W Polsce i innych krajach – nowych członkach 

UE – postrzega się pozytywny wpływ 

tej instytucji na rozwój polityki równości płci 

i wdrażania stosownych reform (Potucek 

2004; Vachudová 2005). Z drugiej strony, ze 

względu na dominację integracji „negatywnej” 

(polegającej na obniżaniu barier handlu, 

liberalizacji przepisów itp.), członkostwo 

w Unii Europejskiej może jednak prowadzić 

do osłabienia istniejących systemów zabezpieczenia 

społecznego (Lendvai 2004; Ferge 

i Tausz 2002). Podobną dwoistość zauważono 

przy wprowadzaniu zasady gender 

mainstreaming do polityk krajów, które od 

lat 90. aspirowały do członkostwa w UE: 

z jednej strony ustawodawstwo tych państw 

(w tym Polski) zostało dostosowane do wymogów 

unijnych, jednak z drugiej strony – 

implementacja tych przepisów do tej pory nie 

jest uznawana za wystarczającą. Problem 

polegać może chociażby na uznawaniu kwestii 

równości płci za politykę „mało istotną” 

w ramach samych instytucji unijnych (Bretherton 

2001). 

W ostatnich latach polityka równych szans 

otrzymała dwa zasadnicze impulsy. Jednym 

z nich był zastrzyk finansowy w postaci funduszy 

strukturalnych wspierających działania 

ukierunkowane na godzenie ról rodzinnych 

i zawodowych. Powstało szereg opracowań 

i kampanii świadomościowych promujących 

zatrudnienie kobiet i równe dzielenie obowiązków 

w rodzinie. Część środków przeznaczono 

na współfinansowanie alternatywnych 

form opieki nad dziećmi. Powstaje jednak pytanie, 

czy działania te będą kontynuowane 

nawet wtedy, gdy wygaśnie źródło unijnego 

finansowania? 

Drugim impulsem, który w skali europejskiej 

przyczynił się do podniesienia kwestii opieki 

nad dziećmi (i wzmocnienia celów wyznaczonych 

w odniesieniu do zatrudnienia kobiet 

i dostępności usług opiekuńczych) jest dyskurs 

inwestycji społecznych. W poprzednim 

opracowaniu (Szelewa 2012b) przytaczałam 

postulaty Nancy Folbre oraz innych krytyczek 

feministycznych uznających, że rolą 

ruchu feministycznego ma być kooptowanie 

poszczególnych „sojuszników”: demografów, 

ekonomistów, psychologów dziecięcych, 

czy (przede wszystkim) rodziców, by razem 

poprzeć projekt wzmocnienia roli publicznych 

usług opiekuńczych. „Ekonomizacja” 

dyskursu o prawach kobiet polega wręcz na 

20

obliczaniu konkretnej stopy zwrotu z inwestycji 

w usługi opiekuńcze w danym kontekście 

i otoczeniu instytucjonalnym. Choć prace 

Stevena Barnetta czy Jamesa J. Heckmanna 

nie są same w sobie ukierunkowane na 

pokonanie dyskryminacji płciowej, dostarczają 

one dowodów na finansowe korzyści 

z rozwoju żłobków i przedszkoli nie tylko dla 

samych kobiet, ale również dla wszystkich 

innych grup społecznych, ponieważ instytucje 

te wpływają pozytywnie na budżety lokalne 

i centralne. Budowanie postulatów zmian 

w oparciu o konkretne dane empiryczne angażujące 

kwestie stanu finansów państwa 

może okazać się niezwykle skuteczne zwłaszcza 

w sytuacji dominacji w sferze publicznej 

neoliberalnego dyskursu „oszczędności” 

w obliczu „zagrożenia kryzysem”. Również 

Gosta Esping-Andersen, chociaż zdystansował 

się do teoretycznych dysput o tym, jak 

należy klasyfikować państwa „opiekuńcze”, 

to rewolucję w zakresie zmiany sytuacji kobiet 

i mężczyzn uważa za „niedokończoną” 

(Esping-Andersen 2009) i jednocześnie 

przedstawia szereg dowodów i wyliczeń dotyczących 

pozytywnego wpływu inwestycji 

społecznych na niwelowanie wielu nierówności 

społecznych, w tym nierówności uwarunkowanych 

płcią. 

Dyskurs inwestycji społecznych, zwłaszcza 

z perspektywy gender, pozostawia jednak 

również szereg wątpliwości. Część z nich wiąże 

się z opisaną już różnicą między scenariuszami 

reform emerytalnych w wersjach nr 3 

i nr 4. Jak przekonuje Jane Jenson (2008), podejście 

inwestycji społecznych nie bierze pod 

uwagę transformacji obecnych relacji między 

przedstawicielami obojga płci. „Pragmatyczne” 

nastawienie Esping-Andersena, który 

wykazuje ekonomiczny sens inwestowania 

w żłobki i przedszkola podlega tutaj krytyce 

co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, 

Esping-Andersen niedostatecznie wpiera 

rozwój instrumentów skłaniających ojców do 

zaangażowania się w opiekę nad dziećmi – 

kładąc nacisk na rozwój usług opiekuńczych, 

słynny komparatywista nie wierzy w zmianę 

postaw mężczyzn. Po drugie, „klasyczne” podejście 

inwestycji społecznych nieco na boku 

pozostawia problem wyrównania poziomów 

wynagrodzenia kobiet i mężczyzn, dostosowując 

szereg instrumentów do obecnej sytuacji 

nierówności bez ukierunkowania ich na 

zmianę tego stanu rzeczy (a więc transformację 

wg scenariusza nr 3 Fraser i Mariera). 

Argumenty Jane Jenson wydają się słuszne, 

przynajmniej jeśli chodzi o czujność krytyki 

feministycznej i zwracanie uwagi na wymiar 

reform polityki społecznej analizowany 

z perspektywy gender. Uważana za swoisty 

symbol polityki równości płci Szwecja również 

pozostaje w orbicie krytyki kierowanej 

przez Jenson do zwolenników argumentacji 

inwestycji społecznych. Jak przekonuje jednak 

cytowana wyżej Nancy Folbre, w odróżnieniu 

od ważnych dyskusji akademickich 

wskazujących przyszłe kierunki rozwoju teorii 

i analizy polityki społecznej z perspektywy 

gender, wymagania praktyki intensywnego 

uzasadniania zmiany polityki publicznej wymuszają 

pewną dozę pragmatyzmu i strategicznej 

ekonomizacji dyskursu. Dlatego mimo 

wszystko w perspektywie inwestycji społecznych 

postrzega się szansę dla realizacji zasady 

równości płci. W rzeczywistości sama 

inspiracja dla tego podejścia w dużej mierze 

pochodziła od badaczek feministycznych, 

zaangażowanych chociażby w prace OECD. 

Warto więc sięgnąć również po te opracowania 

(„Babies and Bosses”, „Doing Better for 

Families”), żeby przekonać się o zakorzenieniu 

i horyzontalnym potraktowaniu zasady 

równości płci, jako istotnych ram spinających 

poszczególne rekomendacje zmian w polityce 

społecznej. 

Odpowiedzią na tendencję do włączania kolejnych 

grup kobiet do aktywnych zawodowo 

jest także dyskurs „wyboru”. Ujmując 

21

to w dużym skrócie, w odpowiedzi na płynące 

zwłaszcza ze strony instytucji unijnych 

impulsy do rozwijania usług opiekuńczych, 

zwolennicy „wolnego wyboru” wysunęli postulaty 

wzmocnienia również pieniężnego 

(a nie tylko usługowego) wymiaru wsparcia 

dla rodzin, tak by rodzina (w efekcie – kobieta) 

mogła wybrać między szybkim powrotem 

do pracy (i skorzystaniu, przykładowo, 

ze żłobka) a pozostaniem matki z dzieckiem 

w domu. Reformy takie wprowadzono 

w niektórych krajach skandynawskich, co postrzegane 

było jako wprowadzanie tylnymi 

drzwiami wzorców konserwatywnych (Ellingsaetter 

i Leira 2006). Co ciekawe, chociaż 

program finansowego wspierania wydłużonej 

opieki nad dzieckiem sprawowanej w domu 

(cash for care) dostępny jest od niedawna 

w Szwecji, nie jest on specjalnie popularny. 

Generalnie zaobserwowano większą skłonność 

do korzystania z tego typu programów 

w tych krajach, w których dostęp do usług 

opiekuńczych jest mniejszy (np. w Finlandii). 

Powstaje zatem pytanie, czy obecność tych 

długich urlopów rodzicielskich i korzystanie 

z nich jest wynikiem wyboru czy konieczności? 

W kontekście polskim o wyborze można 

zatem powiedzieć dopiero wtedy, gdy będzie 

on realny – a nie jest taki przy obecnym stanie 

rozwoju usług opiekuńczych. W pewnym 

sensie powracam tutaj do początkowego dylematu, 

jak traktować nieodpłatną pracę kobiet 

– jedną z odpowiedzi na to pytanie może 

stać się strategia urealnienia wyboru między 

„pracą i domem” jako warunku wstępnego 

do jakichkolwiek dyskusji o wzmacnianiu 

równych szans kobiet i mężczyzn przez politykę 

społeczną. 

Podsumowując powyższe rozważania, można 

się odnieść do dyskusji podczas spotkania 

w ramach Warszawskich Debat o Polityce 

Społecznej, w czasie której przewijała się 

kwestia rodzaju strategii na rzecz zmian. 

Jedną z opcji może być strategia bardziej 

„rewolucyjna” i nastawiona na polityczne 

działanie w celu radykalnej zmiany modelu 

polityki społecznej i ekonomicznej. Inną strategią 

może być podejście bardziej ewolucyjne, 

zakładające dialog z wykorzystaniem 

dowodów empirycznych i wyników badań 

naukowych z aktorami obecnie dominującymi 

dyskurs o procesach ekonomicznych. Strategia 

wysuwania postulatów zmian w oparciu 

o wyniki badań naukowych (evidence-based 

policy making), które byłyby zrozumiałe dla 

ekspertów i ekonomistów głównego nurtu 

nauki i polityki, mogłaby stanowić pierwszy 

krok na drodze do powolnej, choć radykalnej 

zmiany reżimu polityki społecznej i ekonomicznej 

w Polsce. 

Paradoks „późnej modernizacji”: szansa dla Polski? 

Jak wcześniej wspomniałam, Polska jest 

krajem, w którym instrumenty polityki społecznej 

wspierające zerwanie z tradycyjnym 

podziałem ról w rodzinie i społeczeństwie są 

wciąż zbyt słabo rozwinięte, co przejawia się 

w najniższych wartościach wskaźników dostępności 

opieki instytucjonalnej dla małych 

dzieci czy generalnie w niskich wydatkach na 

wsparcie dla rodzin z dziećmi. Paradoksalnie 

jest to sytuacja pewnego rodzaju szansy dla 

Polski – korzystając z doświadczeń innych 

krajów, Polska może od razu przyjąć rozwiązania 

najlepsze, czyli te, które najlepiej się 

sprawdziły. 

Należy pamiętać, że jeszcze kilka dekad temu 

w takiej sytuacji były kraje nordyckie, z niewielką 

liczbą placówek opiekuńczych– dynamiczny 

rozwój usług opiekuńczych wysokiej 

jakości nastąpił w tych krajach stopniowo 

od lat 70. Jak wspomina Kimberly Morgan, 

w okresie poprzedzającym rozkwit nordyckiego 

welfare state państwa te były daleko 

22

za takimi krajami jak Belgia czy Francja, które 

znacznie wcześniej rozwinęły sieć przedszkoli 

i żłobków. 

Także wewnątrz grupy krajów północy Europy 

do dziś utrzymują się różnice w dostępności 

programów opieki nad dziećmi, jak 

również w konstrukcji specjalnych zachęt dla 

ojców (daddy leave). Przykładowo, podczas 

gdy 90% dzieci poniżej 3. roku życia w Danii 

uczęszcza do żłobków, w Finlandii ten sam 

wskaźnik wynosi 40%. Dania wyróżnia się 

również brakiem specjalnych zachęt dla ojców, 

które miałyby ich skłonić do podzielenia 

się częścią urlopu rodzicielskiego. Natomiast 

krajem, który stosunkowo najpóźniej obrał 

„równościową” ścieżkę w rozwoju polityki 

rodzinnej jest Islandia. Na początku lat 2000. 

przyjęto tam najbardziej radykalny wariant 

reformy systemu urlopów rodzicielskich – 

w wersji islandzkiej ojców zachęca się do skorzystania 

z co najmniej jednej trzeciej całego 

okresu trwania urlopu (13 tygodni z 39) 7 . 

Tabela 4: Odsetek wszystkich dni wliczanych do urlopu rodzicielskiego, wykorzystanych tylko przez ojców, 2000 i 2009 

Dania Finlandia Islandia Norwegia Szwecja 

2000 5.5 4.1 3.3 7.2 13.7 

2009 7.3 6.7 33.9 11.6 23.1 

Źródło: Eydal i Rostgaard 2011. 

Statystyki porównujące stopień korzystania 

z urlopu rodzicielskiego przez ojców wskazują 

jednoznacznie na sukces rozwiązania 

islandzkiego – podczas gdy w 2000 r. tylko 

3,3% wszystkich dni urlopu wykorzystane 

było przez ojców, w 2009 było to już 33,9% 

i Islandia stała się krajem z najwyższym 

udziałem ojców w korzystaniu z urlopów rodzicielskich. 

Jednocześnie w ostatniej dekadzie Islandia 

wysunęła się na czoło w porównaniach poziomu 

dzietności! W tej chwili Islandia ma 

najwyższą stopę dzietności (2,2) w całej 

Unii Europejskiej. Przoduje również w innych 

rankingach – w tym wykazuje się wysokim 

odsetkiem kobiet w składzie organów decyzyjnych. 

Paradoksalnie więc stosunkowo 

późna modernizacja polityki społecznej na 

Islandii przyczyniła się do rozwoju modelu 

polityki sprzyjającej równości płci – a przez 

to – demografii. Czy Polska wykorzysta ten 

i inne przykłady „opłacalności” inwestowania 

w równość płci? 

7 

Jest to jednocześnie najkrótszy urlop rodzicielski w grupie krajów nordyckich. W 2007 roku zapowiadano wydłużenie 

urlopu (i proporcjonalne wydłużenie miesięcy zarezerwowanych dla jednego z rodziców), ale plany rządu zostały 

pokrzyżowane przez kryzys finansowy. 

23

Podsumowanie, wnioski i rekomendacje 

Głównym celem opracowania było przyjrzenie 

się problemom polityki społecznej analizowanej 

z perspektywy gender. Podniosłam w nim 

wiele wątków, organizując tekst w trzy podstawowe 

części: w pierwszej przedstawiłam 

główne problemy społecznej krytyki feministycznej, 

które istotne są w polskim kontekście, 

a które jednocześnie dostrzeżone zostały 

przez najbardziej znane przedstawicielki badań 

nad kategorią gender w polityce społecznej. 

Przegląd polskich statystyk dotyczących sytuacji 

na rynku pracy kobiet i mężczyzn czy 

też danych na temat budżetu czasu kobiet 

i mężczyzn pozwolił na zarysowanie obrazu 

nierówności w sferze społecznej, ekonomicznej 

i rodzinnej. W drugiej części tekstu zajęłam się 

najważniejszymi wątkami w krytyce mainstreamowej 

nauki o polityce społecznej, wskazując 

na dynamiczny rozwój wątków feministycznych 

i sukcesu badaczek, których prace zostały 

już na stałe włączone do kanonu tekstów 

naukowych o polityce społecznej. Szczególne 

miejsce poświęciłam kwestii reform emerytalnych, 

głównie w celu uporządkowania również 

polskich debat nad tymi rozwiązaniami, które 

dotyczą w szczególności kobiet. Podsumowaniem 

części poświęconej przeglądowi literatury 

i podejść w feministycznej krytyce polityki 

społecznej jest przedstawienie modelu polityki 

społecznej, czy też zestawu instrumentów, który 

najbardziej sprzyja trwałej i głębokiej zmianie 

stosunków społecznych. W trzeciej części 

skupiłam się już nie na opisie polityk, ale na 

strategii postulowania zmian i wdrażania opisanego 

wcześniej modelu kładącego nacisk na 

rozwój usług opiekuńczych przy jednoczesnym 

rozwijaniu partnerskiego modelu podziału 

obowiązków w rodzinie poprzez angażowanie 

ojców. Jednym z wątków dyskusji, które przytoczyłam, 

była czujna postawa choćby wobec 

dyskursu inwestycji społecznych. Krytyka feministyczna 

polega więc na ciągłej obserwacji 

procesów politycznych i dyskursów w polityce 

publicznej – nawet gdy formalnie wspierają 

one równość płci. Niniejsze opracowanie 

kończy opis przykładu Islandii, która stosunkowo 

późno zmodernizowała swoją politykę 

społeczną, ale za to, korzystając z przykładu 

innych krajów, pewne rozwiązania przyjęto 

tam od razu w formie bardziej zaawansowanej. 

Jest to z pewnością cenna lekcja dla Polski, 

gdzie w sferze polityki wspierającej równy 

podział obowiązków rodzinnych wciąż jeszcze 

istnieje sporo instytucjonalnej próżni. 

Co ciekawe, analiza gender w polityce społecznej 

zawsze opiera się na ideologii, kulturze, 

natomiast postulaty formowane przez 

krytyczki feministyczne polityki społecznej 

najczęściej wskazują na konieczność zmiany 

instytucji. Zmiana świadomościowa, zmiana 

dyskursu, ideologii ról kobiecych powinna iść 

ręka w rękę ze zmianami polityki. Emancypacyjny 

wpływ instytucji polityki społecznej przejawia 

się w tak istotnej sferze człowieka, jak 

życie rodzinne. Trudno powiedzieć, czy potrafimy 

zmienić poglądy społeczne na role pełnione 

przez kobiety i mężczyzn – natomiast wspieranie 

polityki, która sprzyja autonomii ekonomicznej 

i społecznej kobiet może się do tego 

przyczynić. Można się zastanawiać, co bardziej 

wpływa na postawy i wybory Polaków – akademicka 

krytyka dyskursu czy założenie żłobka 

w małej miejscowości, feminizm abstrakcyjny 

czy feminizm konkretny. Najbardziej skuteczna 

powinna być strategia wieloaspektowa, która 

postulaty zmiany instytucjonalnej wesprze silną 

akcją świadomościową. 

Kończąc chciałabym przedstawiony powyżej 

model polityki społecznej ukierunkowanej na 

indywidualizację praw i obowiązków w sferze 

24

publicznej i rodzinnej uzupełnić o kilka rekomendacji 

zmian w polskiej polityce społecznej: 

• Po pierwsze, kolejny raz warto powtórzyć, 

że konieczne jest wprowadzenie systematycznego 

współfinansowania usług opiekuńczych 

przez budżet państwa. Każda 

polityka społeczna, która ukierunkowana 

jest na wspieranie równego podziału 

obowiązków w rodzinie i transformację 

tradycyjnego podziału ról, będzie wspierać 

rozwój usług opiekuńczych jako jedno 

z najważniejszych źródeł emancypacji 

kobiet. Rozwiązanie polskie, które cały 

ciężar finansowania kładzie na barki samorządów 

i rodziców, jest ewenementem, 

zwłaszcza w przypadku przedszkoli. 

Odżegnując się od odpowiedzialności za 

wspieranie pracujących rodziców, polityka 

państwa skazuje kobiety na długie 

przerwy w zatrudnieniu bądź w ogóle 

na rezygnację z aktywności zawodowej. 

• Po drugie, nieodzowne jest zaangażowanie 

ojców przez obowiązkowe zarezerwowanie 

części urlopu rodzicielskiego dla jednego 

z rodziców – najlepiej połowę. Dotyczy to 

okresu po zakończeniu obowiązkowej – 

a więc przeznaczonej tylko dla matki – części 

urlopu macierzyńskiego. Podstawowym 

celem takiego rozwiązania jest inspirowanie 

równościowego podziału obowiązków 

związanych z posiadaniem i wychowywaniem 

dziecka. Włączenie ojców jest również 

krokiem w ich stronę – pozwala to bowiem 

na rozbudowanie więzi ojca z dzieckiem 

już we wczesnym okresie życia dziecka. 

W skali makro ma to znaczenie dla postrzegania 

rodziców pracujących – jednym 

z problemów zatrudnienia kobiet jest 

postawa pracodawców obawiających się, 

że matki mogą często korzystać z przerw 

w pracy w związku z koniecznością opiekowania 

się dzieckiem. W przypadku zarezerwowania 

urlopów dla jednego z rodziców 

„ryzyko” skorzystania z urlopu związanego 

z opieką nad dzieckiem rozkłada 

się (bardziej) między kobiety i mężczyzn. 

• Po trzecie, należy wzmocnić mechanizmy 

kontroli przestrzegania polityki równych 

szans przez pracodawców, zwłaszcza 

w odniesieniu do różnic w wynagrodzeniu 

za tę samą pracę. Dyskryminacja 

w miejscu pracy może przyjąć różne formy, 

ale najbardziej niesprawiedliwą i widoczną 

jest różnica w wynagrodzeniach 

kobiet i mężczyzn. Instytucje państwowe 

powinny z większą intensywnością 

monitorować zarobki kobiet i mężczyzn, 

jak również praktyki obchodzenia 

przepisów Kodeksu Pracy i zwalniania 

kobiet, które wróciły z urlopów wychowawczych 

czy nawet macierzyńskich. 

• Po czwarte, samo podwyższanie wieku 

emerytalnego kobiet bez działań towarzyszących 

reformie, ukierunkowanych na 

wspieranie partnerskiego modelu rodziny, 

spowoduje pogorszenie sytuacji kobiet. 

Autorzy obecnej reformy emerytalnej 

w Polsce, z jednej strony, zrównują obowiązki 

kobiet i mężczyzn, mocniej uzależniając 

emerytury od mechanizmów 

rynkowych, z drugiej strony, nie proponują 

wsparcia, które dawałoby kobietom 

realną szansę na pełniejsze uczestniczenie 

w rynku pracy. W rezultacie emerytury 

kobiet będą bardzo niskie. Zrównanie 

wieku emerytalnego jest potrzebne i zgodne 

z indywidualizacją praw i obowiązków 

w systemie wsparcia oferowanego 

przez politykę społeczną. Jednak zmiana 

jednego parametru bez transformacji 

stosunków społecznych i rodzinnych 

sprawi, że starsze kobiety narażone będą 

na finansową deprywację i wykluczenie. 

25

• Po piąte, z powodu problemu „temporalności” 

należy opracować odpowiednią 

sekwencję reform, aby wspierając pożądane 

postawy nie karać jednocześnie tych, 

który już teraz podjęli decyzje życiowe 

w oparciu o istniejący system zachęt (czy 

też ich brak). Na przykład w odniesieniu do 

emerytur początkowo należy wprowadzić 

system opłacania składek osób, u których 

przerwa w pracy wynika z konieczności 

zajęcia się osobą niesamodzielną w domu. 

Jest to jednocześnie odpowiedź na postulat 

uznania pracy opiekuńczej świadczonej 

w domu za taką samą formę pracy, jak 

formalne zatrudnienie. Jednocześnie jest 

to instrument polityki, który stanowiłby 

zachętę do rezygnacji z zatrudnienia 

w obliczu np. braku publicznych i niedrogich 

usług opiekuńczych wysokiej jakości. 

Z powodu różnicy w wynagrodzeniu z zatrudnienia 

rezygnują najczęściej kobiety. 

Dlatego najpierw potrzebne jest wprowadzenie 

zachęt dla ojców (mają miejsce 

dyskusje co do formy takiej zachęty), ale 

tylko do określonego wieku dziecka i tylko 

z jednocześnie rozwijanym dynamicznie 

systemem usług opiekuńczych. Docelowo 

rozwiązanie umożliwiające wliczanie okresów 

opieki nad dzieckiem powyżej 2-3 roku 

życia powinny być zniesione. Co ważne, za 

instrument wspierający partnerski model 

rodziny nie uważa się również elastycznych 

form zatrudnienia, ponieważ choć 

służyć mają za formę wsparcia zatrudnienia 

kobiet podczas opieki nad dzieckiem, 

w rezultacie taka forma zatrudnienia 

utrwala się, co z kolei wpływa niekorzystnie 

na dochodową sytuację kobiety. 

W skrócie, w idealnym świecie wyglądałoby 

to następująco: po urodzeniu się dziecka 

i pierwszych tygodniach urlopu macierzyńskiego, 

opiekę nad niemowlęciem przejmuje ojciec 

(partner, partnerka) – dzięki specjalnym zachętom 

obecnym w systemie urlopów rodzicielskich. 

Później matka znów może przejąć część 

urlopu (dzieląc się po równo z ojcem (partnerem, 

partnerką), ale rodzice mogą się też 

zdecydować na wcześniejsze skorzystanie ze 

żłobka (przed upływem 1. roku dziecka). Kiedy 

dziecko ma już 1 do 1,5 roku, rodzice wracają 

do pracy na pełen etat (oczywiście zakłada 

to dostępność takich etatów w gospodarce), 

natomiast dziecko uczęszcza do żłobka bądź 

innej formy pozadomowej opieki dla małych 

dzieci. Rozłożenie obowiązków między obojga 

partnerów w intensywnym, pierwszym okresie 

opieki nad dzieckiem umacnia partnerskie 

relacje w rodzinie. W takim idealnym świecie 

kobiety znajdują częściej zatrudnienie, ponieważ 

pracodawcy wiedzą, że z urlopów skorzystać 

mogą również ojcowie (partnerzy, 

partnerki). Kobiety, które mają zatrudnienie, 

żłobki i partnerów, którzy nie zrzucają na nie 

głównego ciężaru opieki nad dzieckiem, chętniej 

rodzą dzieci (jak w Islandii, na przykład). 

Płacą również podatki, co korzystnie wpływa 

na stan finansów państwa. Odciążone w codziennych 

obowiązkach domowych częściej 

biorą udział w życiu społeczności lokalnych 

i ogólnie w życiu publicznym, gdzie odbywa 

się przewartościowanie priorytetów polityki 

społecznej i ekonomicznej. Pociąga 

to za sobą inne konstruowanie wydatków 

społecznych, tak by uwzględniały potrzeby 

przedstawicieli obu płci. W takim idealnym 

świecie dzieci w szkołach odbywają 

edukację nienaznaczoną seksizmem, na serio 

walczy się z przemocą wobec kobiet, 

a w dyskusji publicznej prawa kobiet przestają 

być traktowane z przymrużeniem oka 

bądź odbierane jako „atak na rodzinę”. To 

wszystko jest możliwe, a wręcz konieczne, 

do wdrożenia również w Polsce. Inwestycja 

w równość płci to jedna z najlepszych i najpewniejszych 

inwestycji, bo opłaca się wszystkim. 

26

Literatura 

• Bretherton, C. 2001. Gender mainstreaming and EU enlargement: swimming against the tide? Journal of European 

Social Policy 8 (1): 60-81. 

• Budrowska, Bogusława. 2000. Macierzyństwo jako punkt zwrotny w życiu kobiety Seria Humanistyczna. Wrocław: 

Funna. 

• CBOS. 2006. Kobiety i mężczyźni o podziale obowiązków domowych. Raport Centrum Badania Opinii Publicznej, 

BS/183/2006 

• Czapiński, J., i T. Panek (red.). 2011. Diagnoza Społeczna. Warszawa. 

• Daly, Mary, i Katherine Rake. 2004. Gender and the Welfare State Cambridge: Polity Press. 

• Daly, Mary. 2011. What Adult Worker Model? A Critical Look at Recent Social Policy Reform in Europe from a Gender 

and Family Perspective. Social Politics: International Studies in Gender, State & Society 18 (1): 1-23. 

• Dziewiecka-Bokun, Ludmila. 1999. Rola państwa w realizacji polityki społecznej w okresie transformacji ustrojowej 

w Polsce. Problemy Polityki Spolecznej. Studia i Dyskusje 1. 

• Ellingsaetter, Anne Lisse, i Arnaug Leira (red.). 2006. Politicising Parenthood in Scandinavia. Gender Relations in 

Welfare State. Bristol: The Policy Press. 

• Eydal, G.B. i Rostgaard, T. 2011. Nordic parenthood policies and politics: Contradictions of choice and active 

fatherhood. Referat zaprezentowany na konferencji ESPAnet, Walencja, 8-11 września 2011. 

• Esping-Andersen, Gosta. 1990. The Three Worlds of Welfare Capitalism, London: Polity Press. 

• ———. 2009. The Incomplete Revolution: Adapting Welfare States to Women’s New Roles: Cambridge: Polity Press. 

• Eurostat. 2010. 17% of full-time employees in the EU are low-wage earners. Brussels: Eurostat. 

• Ferge, Zsuzsa. 1992. Social Policy Regimes and Social Structure. Hypothesis about the Prospects of Social Policy 

in Central-Eastern Europe. W: Social Policy in a Changing Europe, red. Z. Ferge i I. E. Kolberg. Boulder, Colorado: 

Campus and Westview. 

• Ferge, Zsuzsa, i K. Tausz. 2002. Social Security in Hungary: A Balance Sheet after Twelve Years. Social Policy and 

Administration 36 (2): 176-199. 

• Fodor, Eva. 2006. A Different Type of Gender Gap: How Women and Men Experience Poverty. East European Politics 

and Societies 20 (1): 14-39. 

• Fraser, N. 1994. After the Family Wage: Gender Equity and the Welfare State. Political Theory 22: 591–618. 

• Fraser, N. 1995. From Redistribution to Recognition? Dilemmas of Justice in a ‘Post-Socialist’ Age. New Left Review 

212:68–93. 

• Glass, Christy, i Eva Fodor. 2007. From Public to Private Maternalism? Gender and Welfare in Poland and Hungary 

after 1989. Social Politics 14 (3): 323-350. 

• Goś-Wójcicka, Karolina, Aleksandra Świątkiewicz, i Marta Zięba. 2011. Kobiety pracujące w domu o sobie Analiza 

wywiadów pogłębionych na temat nieodpłatnej pracy domowej. Łódź: Instytut Spraw Obywatelskich. 

• GUS. 2005. Budżet czasu ludności 1 VI 2003 – 31 V 2004. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 

• ———. 2012. Aktywność ekonomiczna ludności Polski III kwartał 2011 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 

• ———. 2012. Monitoring Rynku Pracy. Kwartalna informacja o aktywności ekonomicznej ludności. IV kwartał 2011. 

Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. 

• Heinen, Jaqueline. 1997. Public/Private. Gender, Social and Political Citizenship in Eastern Europe. Theory and 

Society 26 (4): 577-597. 

• ———. 2000. The Impact of Privatization on the Female Workforce in Poland. W: Social Justice and the Welfare 

State in the Central and Eastern Europe. The Impact of Privatization, red. D. S. Iatridis, Westport (CT): Praeger. 

• Instytut Spraw Obywatelskich.2006. Nieopłacana praca domowa- jak ją traktowa, żeby skutecznie tworzy 

podstawy opiekuńczego społeczeństwa?, Łódź. 

• Jastrzebska-Szklarska, Joanna. 2002. “She has done me no work”: language and power asymmetry in impoverished 

families in Poland. Communist and Post-Communist Studies 35 (4): 433-456. 

• Jenson, Jane. 2008. Writing Women Out, Folding Gender The European Union ”Modernises” Social Policy. Social 

Politics: International Studies in Gender, State & Society 15 (2): 131-153. 

• Leira, Arnlaug. 1992. Welfare states and working mothers: the Scandinavian experience. Cambridge, New York: 

27

Cambridge University Press. 

• Leitner, Sigrid. 2003. Varieties of Familialism. The caring function of the family in comparative perspective 

European Societies 5 (4): 353-375. 

• Leitner, Sigrid, i Stephan Lessenich. 2005. (In-)Dependence and Dependent Variable: conceptualising and measuring 

‚de-familisation’. Exploring the Dynamics of Reform: the dependetn variable problem in comparative welfare state 

analysis. University of Stirling, 13-14 May 2005. 

• Lendvai, N. 2004. The weakest link? EU Accession and Enlargement: dialoguing EU and post communist social 

policy. Journal of European Social Policy 14 (3). 

• Lewis, Jane, i Gertrude Astrom. 1992. Equality, Difference, adn State Welfare: Labor Market and Family Policies in 

Sweden. Feminist studies 18 (1): 59-87. 

• Makkai, Tony. 1994. Social Policy and Gender in Eastern Europe. W: Gendering Welfare States, red. D. Sainsbury. 

London: SAGE. 

• Marier, Patrik. 2007. Affirming, Transforming, or Neglecting Gender? Conceptualizing Gender in the Pension Reform 

Process. Social Politics: International Studies in Gender, State & Society 14 (2): 182-211. 

• Morgan, Kimberly J., i Kathrin Zippel. 2003. Paid to Care: The Origins of Care Leave Policies in Western Europe. 

Social Politics 10 (1): 49-85. 

• Orloff, Ann Shola. 1993. Gender and the Social Rights of Citizenship: The Comparative Analysis of Gender Relations 

and Welfare States. American Sociological Review 58: 303-328. 

• Pfau-Effinger, Birgit. 2000. Conclusion: Gender Cultures, Gender arrangements and Social Change in the European 

Context. W: Gender and Culture in the European Union, red. S. Duncan, B. Pfau-Effinger. London, New York: 

Routledge. 

• Polakowski, Michał, i Dorota Szelewa. 2011. Podatki i Polityka Społeczna. W: Podatki. Przewodnik Krytyki Politycznej. 

Warszawa: Wydawnictwo Krytyki Politycznej. 

• Potucek, Martin. 2004. Accession and social policy: the case of Czech Republic. Journal of European Social Policy 

14 (3): 253-266. 

• Sainsbury, Diane. 1999. Gender and Social Democratic Welfare States. W: Gender and Welfare State Regimes, red. 

D. Sainsbury. Oxford: Oxford University Press. 

• ———. 2001. Gendering dimensions of welfare states. Rethinking European Welfare. Transformations of Europe 

and Social Policy, red. J. Fink, G. Lewis, J. Clarke. London: SAGE. 

• Saxonberg, Steven, i Thomas Sirovatka. 2006. Failing Family Policies in Eastern Europe. Journal of Comparative 

Policy Analysis 8 (2): 185-202. 

• Sheridan, Dorothy. 1992. Researching women’s lives: Notes from visits to east central Europe. Women’s Studies 

International Forum 15 (1): 91-95. 

• Szelewa, Dorota. 2012a. „Childcare policies and gender relations in Eastern Europe: Hungary and Poland compared”. 

Discussion Paper, The Harriet Taylor Mill-Institute for Economic and Gender Studies, Berlin 17 (03/2012). 

• ———.2012b, Usługi opiekuńcze dla małych dzieci: główne argumenty za rozszerzeniem dostępu do publicznych 

usług opieki nad dzieckiem. Fundacja ICRA I Fundacja im. Friedricha Eberta. 

• Szelewa, Dorota, i Michal Polakowski. 2008. Who cares? Changing patterns of childcare in Central and Eastern 

Europe. Journal of European Social Policy 18 (2): 115-131. 

• Szikra, Dorottya, i Dorota Szelewa. 2010. Do CEE countries fit the “Western” welfare picture? The example of 

family policy in Hungary and Poland. Welfare States and Gender in Central-Eastern Europe, red. C. Klenner and S. 

Leiber. Brussels: ETUI. 

• Taylor-Gooby, Peter (red.) 2004. New Risks, New Welfare. The Transformation of the European Welfare State. 

Oxford: Oxford University Press. 

• Titkow, Anna, Danuta Duch-Krzystoszek, i Bogusława Budrowska. 2004. Nieodpłatna praca kobiet mity, realia, 

perspektywy. Warszawa: IFiS PAN. 

• Vachudová, Milada Anna. 2005. Europe undivided : democracy, leverage, and integration after communism. Oxford, 

New York: Oxford University Press. 

28

Wydawca: 

Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce wspólnie 

z Fundacją Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA) 

Nieodpłatna dystrybucja: 

Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce 

ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa 

lub 

Fundacja Międzynarodowe Centrum Badań i Analiz (ICRA) 

ul. Skarbka z Gór 132E/61, 03-287 Warszawa 

© 2012 by Friedrich-Ebert-Stiftung, Przedstawicielstwo w Polsce 

ul. Podwale 11, 00-252 Warszawa 

www.feswar.org.pl 

Wszelkie prawa zastrzeżone. 

Redakcja: Maciej Kropiwnicki, Michał Polakowski, Dorota Szelewa, Bastian Sendhardt 

Layout, skład i druk: MyWorks Studio, Warszawa 

Autorzy ponoszą odpowiedzialność za swoje wypowiedzi zawarte w tej publikacji. Wypowiadane 

twierdzenia nie muszą w całości korespondować ze stanowiskiem Fundacji im. Friedricha Eberta 

(Friedrich-Ebert-Stiftung). 

Printed in Poland 2012 

ISBN 9788386088942

Analiza - Fundacja im. Friedricha Eberta

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?