Promethidion Cypriana Norwida i List do artystów Jana Pawła II ...

Renata Gadamska-Serafin
Przez kilkanaście lub kilkadziesiąt lat pokoju […] estetycy […] dowcipem i udatnym piórem
udarowani podnoszą rozmaite p y t ajn i k i , nap om n ie n i a i pow o ł a n i a wszelakich obchodzących
ludzkość i społeczeństwo treści – ale żadnej z onychże wystarczająco ani pogodnie
nie zgłębiwszy i do obowiązującego nie doprowadziwszy rezultatu, pozostawują samym
przelotem meteorów z-elektryzowane powietrze (Obywatel Gustaw Courbet PW, VI, 492).
Prawdziwa krytyka powinna, zdaniem poety, zatrudniać się konstruktywnym
orzekaniem tego, „co trzeba”, a nie tylko pokazywaniem, „gdzie
społeczeństwo się kieruje? a gdzie Kościół? a gdzie znowu artyści” (Krytycy
i artyści PW, VI, 595):
o sztuce pisząc, trzebać przecie, co ona jest i gdzie jest pod te czasy, powiedzieć, bo
czytelnik nie ma zaufania, ilekroć nie czuje ziarna w piśmie brylantowej wagi i twardości –
ale same tylko zapytania (Krytycy i artyści PW, VI, 595).
Dla Norwida wierność prawdzie była warunkiem sine qua non piękna
i sztuki. Oburzała go każda próba zakrywania braku prawdy pięknem
„formy” (Słowo PW, VI, 320):
Lecz ja bym główniej myśl artysty badał,
I czy dosłownie on naród spowiadał,
Czy się nie wstydził prawdy i nie stłumił,
Mogąc łatwiejszy poklask zyskać sobie,
Mogąc być prędzej i szerzej uznanym;
Czy, mówię, prawdę na swym stawiał grobie,
Czy się jej grobem podpierał ciosanym? (Promethidion PW, III, 433)
Postmodernizm kwestionował także związek sztuki z rzeczywistością,
odrzucał zasadę mimesis i zasadę prawdopodobieństwa. Sztuka i piękno nie
musiały już wykazywać żadnego związku z istniejącym stanem rzeczy, gdyż
same tworzyły autonomiczną, samowystarczalną rzeczywistość. Podobnym
argumentem za umownością i fikcyjnością wszelkiej artystycznej kreacji
posłużył się w Promethidionie Konstanty:
Cóż te morały do rzeczy należą – […]
Albo cóż prawda tam, gdzie jest udanie,
Tam, gdzie jest wszystko przez naśladowanie… (Promethidion PW, III, 433)
Tymczasem w myśli estetycznej Norwida mimesis jest niezbywalną regułą
sztuki (O sztuce PW, VI, 339). Arcydzieła ludzkie „o tyle arcydziełami są, o ile
do wszechpiękności świata zbliżają się” (List do M. Trębickiej PW, VIII, 204).
Człowiek nie jest absolutnie oryginalny w tworzeniu piękna; naśladuje piękno
natury. Wszelkie wyobrażenie o „piękności” zdobywa poprzez odkrywanie
Bożego piękna w świecie i sobie samym oraz dzięki doświadczaniu miłości:
Kształtem miłości piękno jest – i tyle,
Ile ją człowiek oglądał na świecie,
W ogromnym Bogu albo w sobie-pyle,
Na tego Boga wystrojonym dziecię:
Tyle o pięknem człowiek wie i głosi (Promethidion PW, III, 437)
Kolejnym wyróżnikiem postmoderny było ostateczne wyrwanie piękna
z kontekstu etycznego. Piękno postnowoczesne było nie tylko polifoniczne
382