ش٠ار٠٠سÙسÙ: ١٥ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
ش٠ار٠٠سÙسÙ: ١٥ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
ش٠ار٠٠سÙسÙ: ١٥ - ÙرÙÙگستا٠زبا٠٠ادب ÙارسÛ
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
فصلنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسي<br />
سال چهارم٬ شماره سوم٬ پائيز ١٣٧٧<br />
تاريخ انتشار: مردادماه ١٣٧٩<br />
مدير مسئول: غالمعلي حدّ اد عادل<br />
هيئت تحريريه: عبدالمحمد آيتي٬ حسن حبيبي٬<br />
غالمعلي حدّ اد عادل٬ محمد خوانساري٬ بهمن سرکاراتي٬<br />
احمد سميعي (گيالني)٬ علي اشرف صادقي<br />
سردبير: احمد سميعي (گيالني)<br />
مدير داخلي: ثريّا پناهي<br />
ويراستار فني: حکيمه دسترنجي<br />
طرّ اح: فاطمه ملک افضلي<br />
حروف چيني و صفحه آرايي:سينانگار<br />
ناظر چاپ: سيّد محمد فروغي<br />
ليتوگرافي: نويد<br />
چاپ جلد: فرشيد چاپ متن: قيام<br />
نشاني: خيابان شهيد احمد قصير (بخارست)٬ نبش خيابان سوم٬<br />
شماره ٨ صندوق پستي: ٩٤٦٣-٧٥١٥٨<br />
تلفن: ٨٧٠٦٨٧١٬٨١٢٢٨٧١ دورنگار: ٨٥٣٢٨٧٢<br />
شماره مسلسل: ١٥<br />
بهاي تک شماره: ٤٠٠٠ ريال<br />
بهاي اشتراک ساالنه: ١٦٠٠٠ ريال (براي دانشجو: ١٢٠٠٠ ريال)
فهرست<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي دارد و چه بايد بکند؟ غالمعلي حدّ اد عادل ٢<br />
٨<br />
مهدي محقّق واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه حبيش بن ابراهيم تفليسي ٢٩<br />
افسانه خاتون آبادي امثال ورنوسفادراني ٣٢<br />
محسن ذاکرالحسيني کشتي عروس ٣٧<br />
ابوالفضل خطيبي نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه (از آغاز تا امروز) ٥٨<br />
تقي وحيديان کاميار نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم ٧٨<br />
سيدعلي آلداود چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي ٨٨<br />
محمّد دبيرسياقي وين٬ دَيْر٬ دين ٩٦<br />
رضا انزابي نژاد طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح (٢) آناهيد اُ جاکيانس ١٠٤<br />
خاکستر هستي حکيمه دسترنجي ١٣٢<br />
يادنامه دکتر تفضّلي ا. خطيبي ١٣٥<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦ razmâ anušiya huva ¦ م. ن. باگاليوبُف/ ترجمه ليال عسگري ١٣٦<br />
زبان فارسي در تبّت<br />
ع. روح بخشان ١٤٠<br />
چکيده هاي ايران شناسي ع. روح بخشان ١٤٢<br />
دادِستان ديني ا. خطيبي ١٤٣<br />
١٤٥<br />
حسن رضايي باغ بيدي واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در فارسي دري ١٥٩<br />
غالمعلي حدّ ادعادل ناصرالدّ ين شاهِ واژهگزين ايران در زمان ساسانيان٬ تاريخ تحليلي شعر نو٬ ١٧٢<br />
تحليل کشف المحجوب٬ تحليل نقد٬ تذکره مر آة الخيال٬<br />
جشن نامه استاد ذبيح اهلل صفا٬ دايرة المعارف هنر٬ عمر خيام٬<br />
غرب و اسالم در راه گفت و گو٬ فرهنگ اسطوره هاي يوناني٬<br />
مطالعات اسالمي در پاکستان٬ مطالعات اسالمي در هند٬ نقد ادبي در سده بيستم<br />
١٨١<br />
اعطاي درجه علمي پژوهشي به نامه فرهنگستان٬ ١٨٢<br />
نخستين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي٬ ١٨٥<br />
نخستين هم انديشي مسائل واژهگزيني و اصطالح شناسي٬ ١٨٨<br />
گزارش هم نشستِ زبان براي مقاصد ويژه (LSP) چوگان در کوش نامه جالل متيني ١٩٠<br />
...................................................................................................................<br />
Summary of Articles in English<br />
2<br />
Table of Contents<br />
1
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي دارد و چه بايدبکند؟<br />
غالمعلي حدّ اد عادل<br />
فرهنگستان٬ در ايران٬ نخستين بار به صورت رسمي در خرداد ماه ١٣١٤ تأسيس شد٬<br />
هرچند پيش از آن نيز کوشش هاي گوناگوني ذيل عناوين گوناگون براي توانا کردن و<br />
کارآمد ساختن زبان فارسي در برابر لغات بيگانه دخيل در اين زبان صورت گرفته بود.<br />
امروزه٬ با آن که شصت و پنج سال از تأسيس نخستين فرهنگستان مي گذرد٬ هنوز عموم<br />
مردم و حتي بسياري از اهل علم و دانش به درستي و روشني از وظيفه فرهنگستان زبان و<br />
ادب فارسي آگاه نيستند و نمي دانند که فرهنگستان چه وظيفه اي بر عهده دارد و چه بايد<br />
بکند. علت اين بي خبري و ناآگاهي٬ شايد٬ يکي اين باشد که٬ در طول شصت و پنج سال<br />
گذشته٬ مجموع سال هايي که سه فرهنگستان موسوم به اول و دوم و سوم فعال بوده اند٬<br />
از بيست و پنج سال تجاوز نکرده و دوران رکود و توقف فرهنگستان ها از سال هاي رونق<br />
و تحرک آنها طوالني تر بوده است.<br />
اساسنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسي جمهوري اسالمي ايران به تاريخ<br />
١٣٦٨/١١/٢٤ به تصويب شوراي عالي انقالب فرهنگي رسيده و نخستين جلسات<br />
شوراي فرهنگستان در سال ١٣٦٩ تشکيل شده است. بنابراين٬ مي توان گفت که اين<br />
فرهنگستان هم اکنون ده ساله است و اين خود فرصتي است تا٬ با استفاده از تجربه ده<br />
سال گذشته٬ توجه صاحب نظران به اين سؤال که «فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه<br />
وظيفه اي بر عهده دارد و چه بايد بکند» جلب شود.<br />
اهداف و وظايف فرهنگستان در ماده هاي ١و ٢ اساسنامه آن به شرح زير بيان شده است:
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
سرمقاله ٣<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي...<br />
مادّه ١ اهداف<br />
١. حفظ قوّ ت و اصالت زبان فارسي به عنوان يکي از ارکان هويّت ملي ايران و زبان دوم عالم<br />
اسالم و حامل معارف و فرهنگ اسالمي؛<br />
٢. پروردن زباني مهذّ ب و رسا براي بيان انديشه هاي علمي و ادبي و ايجاد انس با مآثر معارف<br />
تاريخي در نسل کنوني و نسل هاي آينده؛<br />
٣. رواج زبان و ادب فارسي و گسترش حوزه و قلمرو آن در داخل و خارج کشور؛<br />
٤. ايجاد نشاط و بالندگي در زبان فارسي به تناسب مقتضيات زمان و زندگي و پيشرفت علوم<br />
و فنون بشري با حفظ اصالت آن.<br />
ماده ٢ وظايف<br />
١. سازمان دادن و تمشيت فعّاليّت هاي ناظر به حفظ ميراث زباني و ادبي فارسي؛<br />
٢. تأسيس واحدهاي واژه سازي و واژهگزيني و سازمان دادن واحدهاي مشابه در مراکز<br />
دانشگاهي و ديگر سازمان هاي علمي و فرهنگي و هماهنگ ساختن فعّاليت هاي آنان از راه<br />
تعاطي تجارب؛<br />
٣. نظارت بر واژه سازي و معادل يابي در ترجمه از زبان هاي ديگر به زبان فارسي و تعيين<br />
معيارهاي الزم براي حفظ وتقويت بنيه زبان فارسي دربرخورد با مفاهيم و اصطالحات جديد؛<br />
٤. کمک به معرّ في و نشر ميراث زباني و ادبي فارسي به صورت اصيل و معتبر.<br />
٥. اهتمام در حفظ فرهنگ هاي محلّي و مردمي و جمع آوري و ضبط و نشر امثال و حکم و<br />
کلّيه اعالم و اصطالحات فارسي در همه زمينه ها و بهره برداري از آنها براي پرورش وتقويت<br />
زبان و ادب فارسي؛<br />
٦. سازمان دادن تبادل تجربه ها و دستاوردهاي مراکز پژوهشي در حوزه زبان و ادب فارسي<br />
وتأمين موجبات بهره برداري صحيح از اين تجربه ها؛<br />
٧.بهره برداري صحيح از زبان هاي محلي (در داخل و خارج از ايران) به منظور تقويت و تجهيز<br />
اين زبان و غني ساختن و گستردن دامنه کارکرد آن؛<br />
٨. معرّفي محقّقان و ادبا و خدمتگزاران زبان و ادب فارسي و حمايت از نشر آثار ايشان و<br />
کمک به تأمين وسايل فعّاليّت عملي و فرهنگي آنان و فراهم آوردن موجبات تقدير از<br />
خدمتشان؛<br />
٩. بررسي و تصويب نتايج فعّاليّت هاي مراکز پژوهشي و فرهنگي که براي تهذيب و اصالح يا<br />
توسعه وتقويت زبان فارسي مفيد شمرده مي شوند و ابالغ و توصيه کاربرد آنها به مؤسّ سات<br />
علمي و فرهنگي و سازمان ها و نهادهاي عمومي.<br />
درک مقصود تصويب کنندگان اين اساسنامه از عبارات مذکور در ماده هاي ١ و ٢
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤ سرمقاله<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي...<br />
دشوار نيست؛ اما بعيد نيست که٬ با خواندن اين عبارات٬ سؤالي به ذهن خواننده خطور<br />
کند و بپرسد چه تفاوتي ميان فرهنگستان زبان و ادب فارسي با دانشکده هاي ادبيات و<br />
پژوهشکده ها و پژوهشگاه هاي ديگري که هم اکنون به آموزش و تحقيق در زبان و ادب<br />
فارسي اشتغال دارند وجود دارد؟ چه باعث شده تا با وجود اين مؤسسات باز هم به<br />
فرهنگستان نياز باشد؟ آيا اگر فرهنگستان بخواهد به وظايف خود٬ چنان که در اساسنامه<br />
آن آمده است٬ عمل کند٬ دچار دوبارهکاري نخواهد شد و کارهايي موازي با کار بسياري<br />
از مؤسسات موجود را پيشه نخواهد ساخت؟<br />
راقم اين سطور٬ به اعتبار آن که از آغاز تا کنون در فرهنگستان عضويت و حضور<br />
داشته و در پنج سال گذشته مسئوليت اداره اين مؤسسه را بر عهده گرفته٬ مناسب<br />
مي داند٬ با توضيحي در اين باب٬ بکوشد تا نور تازه اي بر اين صحنه افکند و استنباط<br />
خود را از هدف از تأسيس و وظيفه فرهنگستان بيان کند تا شايد٬ به عنوان تفسيري بر<br />
آنچه در اساسنامه آمده٬ مفيد فايده اي باشد.<br />
در اصل پانزدهم قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران آمده است:<br />
زبان و خط رسمي و مشترک مردم ايران فارسي است. اسناد و مکاتبات و متون رسمي و کتب<br />
درسي بايد با اين زبان و خط باشد٬ ولي استفاده از زبان هاي محلي و قومي در مطبوعات<br />
ورسانه هاي گروهي و تدريس ادبيات آنها در مدارس٬ در کنار زبان فارسي٬ آزاد است.<br />
گمان مي رود اگر اهداف و وظايف مذکور در اساسنامه فرهنگستان را در پرتو اين اصل<br />
تفسير کنيم مي توانيم به کوشش هاي فرهنگستان٬ در مسير نيل به همان اهداف و<br />
وظايف٬ چنان جهتي ببخشيم که شبهه دوبارهکاري و کار موازي با ساير مؤسسات<br />
آموزشي و پژوهشي موجود پيش نيايد. اعتقاد راقم اين سطور اين است که روح اصليِ<br />
حاکم بر فعاليت هاي فرهنگستان بايد تأمين جنبه رسمي زبان و خط فارسي ٬ يعني همان مفاد<br />
اصلي و عمده اصل پانزدهم قانون اساسي باشد.<br />
هنگامي که مي گوييم زبان فارسي و خط فارسي زبان و خط رسمي کشور جمهوري<br />
اسالمي ايران است٬ بايد بتوانيم از اين خط و زبان تعريف دقيق و روشني به دست دهيم<br />
و بر مفهوم علمي خط و زبان جامه اي حقوقي بپوشانيم تا صورت رسمي به خود بگيرد و<br />
موجب تشخّ ص ملت ايران و مايه امتياز آن از ساير ملل گردد. با چنين نگاهي به اصل<br />
پانزدهم قانون اساسي و اهداف و وظايف فرهنگستان٬ مي توانيم بگوييم که وظيفه اصلي
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
سرمقاله ٥<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي...<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي پاسداري از همه جهات و جوانبي است که در حفظ زبان<br />
و خط فارسي به عنوان زبان و خط رسمي کشور دخالت و تأثير دارد.<br />
اکنون مي توان پرسيد اين جهات و جوانب چيست و رسمي بودن خط و زبان فارسي<br />
مقتضي توجه به چه علل و عواملي است و چه آفت ها و آسيب هايي ممکن است بدين<br />
امر خلل رساند و راه پيش گيري و درمان آنها کدام است؟<br />
م يکي از اصول<br />
نخستين پاسخ اين است که زبان و خط فارسي وقتي مي تواند مقوّ ِ<br />
قانون اساسي جمهوري اسالمي ايران باشد که ماهيت و کيان آن محفوظ بماند و حفظ<br />
کيان و ماهيت زبان فارسي اقتضا مي کند که اين زبان از همه آفاتي که سبب مي شود<br />
تصوير آن تيره و محو و مبهم گردد مصون بماند. شک نيست که حفظ ماهيت و کيان زبان<br />
فارسي دغدغه همه دوستداران اين زبان است و مقصود اصلي همه مؤسسات آموزشي<br />
و پژوهشي موجود در کشور که در حوزه زبان و ادب فارسي فعاليت مي کنند نيز همين<br />
است؛ اما٬ در اين امر نکته ظريفي در کار است که توجه بدان مشکل گشاي ما در پاسخ به<br />
سؤال اصلي اين مقاله تواند بود و آن نکته اين است که زبان و خط فارسي وقتي مي تواند<br />
معناي رسمي به خود بگيرد که مرجع شناخته شده اي براي تثبيت معيارها و به اصطالح<br />
ِ<br />
استاندارد کردن امور و جنبه هاي متغير و گوناگون آن وجود داشته باشد مرجعي که<br />
فصلالخطاب محسوب مي شود و زبان را ازتشتّتِ ناشي از اختالف سليقه هاي گوناگون<br />
رسمي بودن خط و زبان فارسي است و<br />
حفظ کند. وجود چنين مرجعي اقتضاي طبيعيِ<br />
فرهنگستان مي بايد چنين وظيفه اي را برعهده گيرد و چنين نقشي را ايفا کند٬ هم چنان که<br />
بانک مرکزي جمهوري اسالمي ايران وظيفه حفظ و تثبيت ارزش ريال را٬ به عنوان پول<br />
رسمي کشور٬ و تعيين نرخ برابري آن را در مبادله با ساير ارزهاي جهاني بر عهده دارد.<br />
اينک٬ براي بيان بهتر مقصود٬ از چند مثال و نمونه کمک مي گيريم. وضع لغات<br />
فارسي در برابر لغات بيگانه٬ در هر زبان و از جمله در زبان فارسي٬ امري طبيعي و<br />
اجتناب ناپذير است و مترجمان و ديگر کساني که نخستين بار با لغات جديد بيگانه مواجه<br />
مي شوند هرکدام٬ با استفاده از دانش و ذوق خويش٬ براي آن لغات معادلي پيشنهاد<br />
مي کنند و در آثار خود به کار مي برند. اما نکته اين است که٬ وقتي اين واژهگزينانِ دور از<br />
هم و بي خبر از هم٬ جدا از يکديگر٬ براي يک لغت معادلي وضع کنند٬ طبعًا براي يک<br />
لغت بيگانه چند معادل فارسي مطرح مي شود و٬ اين تشتت و چندگانگي سبب اختالل
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦ سرمقاله<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي...<br />
در اطالع رساني٬ که وظيفه اول و اصلي زبان است٬ مي شود و در تعليم و تعلّ م٬ کار<br />
معلمان و دانش آموزان و دانشجويان را دشوار مي سازد. در اين حال٬ مردم عمومًا ترجيح<br />
مي دهند همان لغت واحد بيگانه را به کار برند تا از دشواري و گرفتاري رهايي يابند.<br />
مي بينيم که٬ وقتي مرجع واحدي براي هماهنگي کوشش ها و نظم و نسق بخشيدن به<br />
واژهگزيني وجود نداشته باشد٬ چگونه همان کوشش ها به نقض غرض مي انجامد و<br />
تعدد معادل هاي پيشنهادي براي يک لغت سبب عدم رواج و طرد و حذف آن معادل ها و<br />
باقي ماندن اصل لغت بيگانه در صحنه مي شود٬ چنان که وجود دو شمع روشن در<br />
نزديکي يکديگر سبب سوختن و آب شدنِ سريع تر آن دو خواهد شد.<br />
تأليف فرهنگ جامع لغات فارسي نيز يکي ديگر از وظايف فرهنگستان است. زبان<br />
رسمي کشور محتاج لغت نامه اي است که معاني گوناگون لغات و اصطالحات آن زبان٬<br />
هم در طول زمان و هم در کاربرد امروزي آنها٬ در آن گردآمده باشد. چنين فرهنگي<br />
مي تواند مخزن و پشتوانه فرهنگ هاي ديگري باشد که بايد در سطوح مختلف تحصيلي<br />
و عرصه هاي متعدد تخصصي تأليف شود و مرجع نهايي فرهنگ نويساني باشد که<br />
فارسي٬ زبان مادري آنها نيست و مي خواهند فرهنگي دوزبانه از زبان مادري خود به<br />
زبان فارسي و يا بالعکس٬ تأليف کنند.<br />
مثال ديگري که مي توان ذکر کرد اختصارات زباني است. مختصرسازي درگذشته نيز<br />
در زبان وجود داشته٬ اما امروزه٬ به اعتبار آن که عصر ما عصر ارتباطات است٬ اهميت<br />
بيشتري پيدا کرده است. ضرورت وجود يک مرجع واحد در امر مختصرسازي در حوزه<br />
ِ<br />
زبان بيش از ضرورت آن در امر واژهگزيني است؛ زيرا در واژهگزيني٬ واژه فارسيِ<br />
پيشنهادي٬ با معناو مفهومي که به ذهن خواننده و شنونده القا مي کند٬ مي تواند او را در<br />
فهم مقصود ياري کند٬ اما اختصارات با خود معنا و مفهومي را حمل نمي کنند و به تنهايي<br />
داللتي بر مدلول خاصي ندارند و صرفًا تابع قر اردادند. حال٬ اگر چنان شود که هر کس يا<br />
هر دستگاه و مؤسسه اي براي يک لفظ يا عبارت عالمت اختصاري خاصي به کار برد و<br />
مثًال٬ در يک حوزه واحد شهرسازي و شهرنشيني٬ دو نفر يا دو مؤسسه بي خبر از هم٬ از<br />
حرف «خ»٬ يکي براي اشاره به «خيابان» و آن ديگري براي اشاره به «خانه» استفاده کند٬<br />
چه اتفاقي روي خواهد داد.<br />
چنين است قواعد رسم الخط و شيوه اماليي فارسي که از قرن ها پيش موضوع و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
سرمقاله ٧<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چه وظيفه اي...<br />
معروض اختالف نظر و سليقه بوده و امروزه٬ با فراواني و ارزاني دستگاه هاي حروفچينيِ<br />
رايانه اي و چاپ و تکثير و موجود بودن انواع نرم افزارهايي که براي نمونه خواني و<br />
غلطگيري و تهيه نمايه طراحي شده٬ حساسيت بيشتري پيدا کرده است. پديد آمدن<br />
سليقه هاي گوناگون در رسم الخط و امال و ظهور افراط و تفريط در اين باب چهره خط<br />
فارسي را دستخوش آرايش ها و پيرايش هاي گوناگون کرده است. اگر اين دستکاري ها به<br />
انضباط درنيايد٬ ممکن است٬ به جاي يک شيوه اماليي و رسم الخط٬ چندين رسم و<br />
شيوه و در نتيجه چند گونه خط فارسي به وجود آيد و اين با رسمي بودن خط فارسي در<br />
کشور که مستلزم تثبيت قواعد آن است منافات دارد.<br />
وجوه و ابعادي از خط و زبان که محتاج و مستلزم اتخاذ شيوه واحدو تثبيت صورت و<br />
روش معيّن ومشخص است به آنچه گفته شد منحصر نمي شود. آوانويسي ) transcription )<br />
خط فارسي که به آن حروف گرداني نيز مي توان گفت و ضبط اعالم در حوزه هاي جغرافيا<br />
و تاريخ و ضبط اسامي متعلق به زبان هاي يوناني و عربي و هندي و فرانسه و اسپانيولي و<br />
انگليسي در زبان فارسي و نيز آموزش دستور زبان فارسي در مدارس کشور که مي بايد از<br />
اختالف نظري که ميان استادان و دستوردانان وجود دارد بر کنار بماند و در سطوح متعدّ د<br />
آموزشي و تحصيلي صورتي هماهنگ و سازگار پيدا کند٬ جنبه هاي ديگري از خط و<br />
زبان است که مي بايد بر طبق روش و اسلوب مشخص٬ صورت ثابتي پيدا کند.<br />
باري٬ گمان مي رود آنچه تنها به عنوان نمونه و مثال بيان کرديم٬ براي اثبات اين مدّ عا<br />
کافي باشد که زبانِ رسمي دستگاه و مؤسسه اي رسمي مي خواهد که٬ چنان که گفتيم٬ فصل<br />
الخطاب باشد و به اختالف سليقه ها و اختالف نظرها٬ که در جاي خود ممکن است<br />
امري طبيعي و الزم باشد و مايه رشد و برکت شود٬ پايان بخشد و معيار و استانداردي<br />
عمل و مرجع داوري قرار گيرد.<br />
ِ<br />
معيّن و معرفي کند که همچون قانون سرمشقِ<br />
فرهنگستان زبان و ادب فارسي چنين مؤسسه اي است و قطعًا مي بايد در ايفاي وظيفه<br />
خطيري که بر عهده دارد از رأي و نظر صاحب نظران و استادان و محققاني که ديروز و<br />
امروز در دانشکده ها و پژوهشگاه ها٬ فارغ از دغدغه وضع قانون و تثبيت معيار براي زبان<br />
رسمي٬ در زبان تحقيق و اظهار نظر کرده اند استفاده کند. هر چه بهره مندي فرهنگستان<br />
از حاصل اين تحقيقات بيشتر باشد اتقان و اعتبار معيارها و قوانيني که براي زبان وضع<br />
مي کند بيشتر خواهد بود. ©
واژه هاي فارسي در کتاب تقويماالدويه<br />
حُبَيش بن ابراهيم تفليسي<br />
مهدي محقّق<br />
ابوالفضل حُ بَيش بن ابراهيم بن محمّ د تفليسي از دانشمندان قرن ششم هجري است که<br />
در علم صرف و نحو و لغت و نجوم و طبّ تبحّ ر و استادي داشته و آثار گران بهايي در اين<br />
علوم از او به جاي مانده است.<br />
شرح احوال و زندگي او کامًال مضبوط و مشخّ ص نيست و جسته و گريخته از<br />
مقدّ مه هاي کتاب هايش برخي از نکات که مربوط به زندگي و آثار اوست استفاده مي شود.<br />
آنچه مسلّم است اين که او با قلج ارسالن بن مسعود٬ از سالجقه روم که در سال ٥٥١<br />
به سلطنت رسيده و در ٥٥٨ وفات يافته٬ هم زمان بوده و بعضي از تأليفات خود٬ از جمله<br />
کامل التّعبير و قانون االدب ٬ را براي او تأليف کرده است و از پايان کتاب وجوه قرآن برمي آيد<br />
که مؤلف هنگام تأليف کتاب٬ يعني سال ٬٥٨٨ در شهر قونيه زندگي مي کرده و پيش از<br />
اين تاريخ٬ در سال ٬٥٤٥ قانون االدب و در سال ٥٥٠ کفاية الطّب را تأليف کرده٬ از اين رو<br />
بروکلمان سال وفات او را در حدود ٦٠٠ هجري ذکر مي کند.<br />
تا آنجا که به ياد داريم٬ از آثار حبيش تا کنون کتاب هاي زير چاپ شده است: بيان<br />
الصّ ناعات ٬ به کوشش ايرج افشار (مجلّه فرهنگ ايرانزمين ٬ دفتر٬٤ جلد٬٥ زمستان<br />
١٣٣٦) ؛وجوه قرآن ٬ به کوشش مهدي محقّق (دانشگاه تهران ١٣٤٠)؛ قانون االدب در سه<br />
مجلّ د٬ به کوشش غالمرضا طاهر (بنياد فرهنگ ايران ١٣٥٠).<br />
در کتاب خانه بادليان آکسفورد٬ کتابي با عنوان تقويم االدوية المفردة و االغذية از حبيش
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
به شماره pocock 389 موجود است. اتمام کتابت اين نسخه سال ٨٧٦ در بغداد بوده و<br />
قطع آن ميان وزيري و رحلي است.<br />
در صفحه پيش از صفحه عنوان٬ نام دو تن آمده که نسخه را در اختيار داشته اند: يکي<br />
«هو الواثق بالرّ حمان عمر بن السيّد عثمان سنة ٨٨٤ »؛ ديگري «دخل في نوبت اقلّ خلق اهلل<br />
شمس الدّ ين محمّد الرّ ازي سنة<br />
١٠٤٦ بدار الخالفة قسطنطنيه» و طغرايي از همين<br />
شمس الدّ ين رازي در وسط صفحه ديده مي شود و نيز در طرف چپ صفحه مطايبه شيخ<br />
برهان الدّ ين با شيخ سيف الدّ ين باخرزي و پاسخ باخرزي به شيخ برهان الدّ ين بدين<br />
صورت آمده است:<br />
واللَّه ار تو به ارزني ارزي<br />
هله اي شيخ سيفِ باخرزي چون ترا گفته اند با خر زي<br />
کي تو با آدمي تواني زيست جواب<br />
تا کي آخر تو معصيت ورزي<br />
اي خردمند طاعتي مي کن چون مرا گفته اند با خر زي<br />
بعد ازين با تو زيست خواهم کرد و٬ به دنبال آن٬ از شخصي به نام باقي افندي ياد شده و زير آن اين بيت ديده مي شود:<br />
بازارِ قهوه گرم شد و قدرِ باده کاست آن هم ز بختِ تيره و روز سياه ماست<br />
در صفحه عنوان نام کتاب چنين آمده است:<br />
کتاب تقويم االدوية المفردة و االغذية و تحقيق اسماءها بالسنة مختلفة و ماهيّاتها و مختارها<br />
و طبايعها٬ و منافعها و مضارّ ها و اصالحها و مقدار الشّربة منها و اختيارات االطبّاء و اقوالهم<br />
في خاصيّتها لجميع االعضاء المتشابهة االجزا٬ و االۤلية و تفرّق االتّصال تأليف الحکيم<br />
ابي الفضل حبيش بن ابراهيم بن محمّد المتطبّب التّ فليسي نفعه اهلل بالعلم.<br />
مؤلّ ف٬ در آغاز کتاب٬ مي گويد:<br />
کتاب هاي شانزدهگانه جالينوس را٬ که اصول طبّ به شمار مي آيد٬ قرائت و آنچه متقدّ مان و<br />
متأخّ ران در صناعت طبّ نوشته اند تصفّح کردم٬ و نيز آنچه آنان در ادويه مفرده و اغذيه٬ که<br />
مادّه طبّ به شمار مي آيد و با آن حفظ صحّ ت و شفاي امراض کامل مي گردد مطالعه کردم و<br />
نظر خود را به کتاب ديسقوريدس٬ که او را سبق شناسايي در داروهاي مفرد و جنس هاي<br />
مختلف آن٬ از بستاني و برّي و سهلي و جبلي است٬ و مبالغه اي که او را در تحقيق شناسايي<br />
آنها در هفت باب است معطوف داشتم و هم چنين به منابع زير نظر افکندم:<br />
آنچه جالينوس در کتاب ادويه مفرده خود در هفده مقاله ياد کرده است؛
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٠ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
آنچه اريباسيوس و کساني که پس از او بودند همچون حنين بن اسحق ثبت کرده اند؛<br />
آنچه محمّد بن زکرياي رازي در کتاب معروف به حاوي توضيح داده است؛<br />
آنچه ابن عبدان اهوازي در کتاب معروف ادويه مفرده خود جمع آوري کرده است؛<br />
آنچه احمد بن عبّاس در کتاب کامل الصّ ناعة معروف به عضدي تصنيف کرده است؛<br />
آنچه شيخ ابوسهل مسيحي در کتاب معروف به مائه خود برگزيده است؛<br />
آنچه شيخ ابوالحسن بن عبدون ابن بطالن درگردآوري آن اهتمام ورزيده است؛<br />
آنچه شيخالرّئيس ابوعلي بن سينا در کتاب خود معروف به قانون تقسيم و تبويب کرده و<br />
توضيح داده است و هم چنين کساني که پس از او آمدند مانند علي بن عيسي بن جزله.<br />
او سپس مي گويد:<br />
برخي از آنان که نام بردم ماهيّت و صورت داروها را نشناختند و برخي ديگر منافع داروها را<br />
شناسايي کردند ولي از زيان ها و مقدار استعمال آنها غافل ماندند.<br />
سپس٬ در ادامه اين سخن٬ مي گويد:<br />
چون اين کاستي ها را در اين کتاب ها ديدم٬ تصميم گرفتم به اندازه وسع و طاقت خود بيشتر<br />
داروهاي مفرد را در اين کتاب خود گردآورم و آن را در دو کتاب اوّ ل و دوم قرار دادم<br />
به صورتي که دانشجويان بتوانند با آسان ترين روش بدان دستيابند.<br />
او اين کتاب را به المقتفي الٔ مرِ اهلل اميرالمؤمنين٬ که او را قائم مقام رسول خدا در ميان<br />
مسلمانان مي خواند٬ تقديم مي کند.<br />
مؤلف کتاب اوّ ل را به صورت جدول در سيزده خانه قرار داده و در هر يک از اين<br />
خانه ها٬ به شرح زير٬ مطالبي که مربوط به هر داروست ياد مي کند:<br />
خانه اوّ ل٬ نام دارو به زبان عربي؛ خانه دوم٬ نام دارو به زبان فارسي؛ خانه سوم٬ نام<br />
دارو به زبان سرياني؛ خانه چهارم٬ نام دارو به زبان رومي؛ خانه پنجم٬ نام دارو به زبان<br />
يوناني. و مي گويد:<br />
اگر با اين زبان ها نام دارويي را نيافتم٬ نام هندي آن را با عالمت هاي قرمز آوردم و در شناسايي<br />
اين الفاظ از اصحاب آن زبان ها تحقيق کردم مگر الفاظ يوناني که آنها را هم چنان که در<br />
کتاب هاي پيشينيان يافته بودم آوردم.<br />
او٬ سپس٬ به توضيح درباره آنچه در خانه هاي ديگر آورده بدين گونه مي پردازد:<br />
خانه ششم٬ ماهيّت دارو که گياه است يا درخت يا دانه يا برگ يا ميوه؛ خانه هفتم٬ خوب و بد<br />
آن داروها؛ خانه هشتم٬ طبيعت آن داروها؛ خانه نهم٬ منفعت آن داروها؛ خانه دهم٬ زيان هاي
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١١<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
آن داروها به اعضاي آليه (=ابزاري) و اعضاي متشابهة االجزاء؛ خانه يازدهم٬ کيفيّت دفع<br />
زيان هاي آن داروها و معرّ في دارويي ديگر که مشابه آن داروهاست ولي زيان ندارد؛ خانه<br />
دوازدهم٬ کيفيّت استعمال و مقدار آن داروها؛ خانه سيزدهم٬ اختيارات او بر اساس آراء اقوال<br />
پزشکان در خاصيّت آن داروها.<br />
او مي گويد که در کتاب اوّ ل از هفتصد و سي دارو و غذا ياد شده است و در کتاب دوم<br />
داروهاي کم ياب و کم استعمال را ذکر کرده و به کتاب اوّ ل ارجاع داده و از هشتصد و<br />
هشتاد دارو و غذا ياد کرده است.<br />
در اين گفتار٬ فقط آنچه او در خانه اوّ ل و دوم از کتاب اوّ ل آورده يعني نام داروها به<br />
زبان عربي و فارسي ياد و آگاهي هايي که از برخي منابع به دست آمده به آن افزوده<br />
مي شود.<br />
توضيحًا يادآورد مي شود که مؤلّف در باالي صفحات کتاب نوع فعل و عمل داروها<br />
را٬ بر اساس طبقاتي که خود ياد کرده٬ بدين ترتيب آورده است:<br />
افعال طبقات داروهاي گرم (=حارّ ه):<br />
مسخّ ن٬ ملطّف٬ محلّل٬ جالي٬ مخشّ ن٬ مفتّح٬ مُرخي٬ منضج٬ هاضم٬ کاسرالرّ يح٬ مقطع٬<br />
جاذب٬ الذع٬ مخمّر٬ محکّک٬ مقرّ ح٬ اکّال٬ مفتّت٬ معفّن٬ کادي٬ قاشر.<br />
افعال طبقات داروهاي سرد (=بارد):<br />
مبرّ د٬ مقوّ ي٬ رادغ٬ مغلّظ٬ مفجّ ج٬ مخدّ ر.<br />
افعال طبقات داروهاي تر (=رطب):<br />
مرطّب٬ منفّخ٬ غسّ ال٬ الموسّ خ للقروح٬ مزلّق٬ مملّس.<br />
افعال طبقات داروهاي خشک (=يابس):<br />
ميبّس٬ مجفّف٬ قابض٬ عاصر٬ مسدّ د٬ مغري٬ مدمّل٬ المنبت للّحم٬ خاتم.<br />
در پايان کتاب٬ ياد شده که استنساخ آن در ربيع االخر سال هشتصد و هفتاد و شش<br />
هجري در مدينة السّ الم (=بغداد) صورت گرفته است.<br />
در اين گفتار٬ ضبط کلمات بر اساس آنچه در نسخه خطّي آمده صورت گرفته و هيچ<br />
تغييري در آنها داده نشده است. درباره برخي از واژه ها يادداشت هايي بر اساس برخي<br />
از کتاب هاي داروشناسي هم چون صيدنه بيروني و االبنية عن حقائق االدويه هروي و<br />
هم چنين کتاب هاي لغت هم چون مقدّ مة االدب زمخشري و المرقاة في اللّغة اديب نطنزي
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
فراهم آمد که در پايان مقاله آورده شد و در فهرست لغات با اعداد داخل پرانتز مشخّ ص<br />
گرديد. اکنون واژه هاي دارويي که بر پايه معادل هاي فارسي الفبايي گرديده٬ ياد مي گردد:<br />
آب خشک شده افسنتين: عصارة<br />
االفسنتين ٥٢<br />
آب خشک شده بخور: عصارة بخور<br />
مريم ٥٢<br />
آب خشک شده خرخيار: عصارة قثاء<br />
الحمار ٥٣<br />
آب خشک شده ريش: عصارة لحية<br />
التّيس ٥٣<br />
آب خشک شده زرشک: عصارة امبر<br />
باريس ٥٢<br />
آب خشک شده غافت: عصارة<br />
الغافت٥٣<br />
آب خشک شده الله: عصارة شقائق<br />
النّعمان ٥٣<br />
آب خشک شده ماميثا: عصارة<br />
الماميثا٥٢<br />
آب خشک شده مرزنگوش: آذان<br />
الفار٥٢<br />
آب خشک شده نار: عصارة الرّ مان٥٢<br />
آب خشک شده ورهرام: عصارة<br />
السّ وس٥٣<br />
آب کامه: مري (سرياني: مريا) ٤٢<br />
آبگينه: زجاج ٢٤<br />
آبنوس: معروف ٥<br />
آدبرز: قنطوريون (رومي: قنطوريون)٦٤<br />
آذرگون: آذريون (سرياني: آذريونا) ٥<br />
آذريونه دشتي: فعيالسوس (رومکي:<br />
فيقالميون) ٥٦<br />
آلو: اجاص ٥<br />
آمله: آملج ١٠<br />
آهک: نوره ٤٦<br />
آهن: حديد ٢٨<br />
١<br />
اآلج: زعرور ٢٥<br />
اآلج دشتي: زعرور جبلي ٢٥<br />
ابر: اسفنج ٧<br />
٢<br />
ابر و صنم: يبروح (سرياني: يبروح)٣٢<br />
ابريشم: ابريسم ٥<br />
ارزيز: رصاص ٦٥<br />
٣<br />
ارمال: مشهور (سرياني: ارمالي) ٦<br />
اژدرها: افاعي ٨<br />
اسب: فرس ٥٦<br />
اسپاناخ: اسفاناخ ٧<br />
اسپندان سپيد: خردل ٧٣<br />
٤<br />
اسپندان کنده: حرف ٢٩<br />
استخوان: عظام ٥٣<br />
استخوان هليله: نوالهليلج ٤٦<br />
استه: نوا ٤٦<br />
اسطوخودوس: معروف (يوناني: اسطو
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٣<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
خودوس) معناه مواقف االرواح ٦<br />
٥<br />
اسفيوش: بزرقطونا ) حاشيه: اسبغول ( ١٣<br />
اشتر غاز: بالفارسيّة معروف ٧<br />
اشتر مرغ: ظليم ٧٧<br />
اشنان: معروف ٧<br />
افتيمون: مشهور (رومي: افثيمون) ٨<br />
افسنتين: معروف (رومي: افسنتين٬<br />
يوناني: اوبسنتين) ٨<br />
افنان سرمه: فراسيون ٥٥<br />
اقاقيا: مشهور (رومي: اقاقيا) ٩<br />
اقليميا: معروف (رومي: قليميا) ٩<br />
البنج: فافس ٥٦<br />
الماس: مشهور (سرياني: الماسا) ٩<br />
الوسسون: معروف (يوناني: الوسسون) ٩<br />
امرود: کمثري ٣٦<br />
انار: رمان ٦٦<br />
اناغلّس: معروف (رومي: اناغلس) ١٠<br />
انجره: انجره ١٠<br />
انجير: تين (سرياني: تينا) ٧٢<br />
انزروت: عنزروت ٥٤<br />
انکذارومي: ساليوس (سرياني: اکذانا رومي٬<br />
يوناني ساليوسي٬ شرح: االنجدان الرّ ومي) ٤٨<br />
انگبين: عسل ٥١<br />
٦<br />
انگدان: انجدان (سرياني: انگداني) ١٠<br />
انگز: حلتيت ٢٩<br />
٧<br />
انگورسک: عنب الثّعلب ٥٤<br />
بادآورد: معروف ١١<br />
بادآورد: شطاع ٦٩<br />
بادرنگبويه: باذرنجبويه ١١<br />
باذروک: باذروج ١١<br />
بادنگان: باذنجان ١١<br />
بادام: لوز (سرياني: لوزي) ٣٨<br />
باديان: رازيانج ٦٥<br />
بارزد: قنّه ٦٤<br />
بار سرو کوهي: ابهل ٥<br />
باقلي: معروف ١١<br />
باقلي مصري: تومس (رومي: يثرميا) ٧١<br />
بال: جناح ١٧<br />
بان: معروف ١١<br />
بانيد: فانيد ٥٥<br />
بخور مريم: عرطنيثا ٥١<br />
بَدَ ه: غرب (سرياني: غربا) ٧٨<br />
٨<br />
بربهن: بقلة الحمقا ١٤<br />
بربهن دشتي: فرفخ بري ٥٦<br />
بربهن يمني: بقلة اليمانيّة ١٤<br />
بربيون: فرفيون ٥٥<br />
٩<br />
برسيان دارو: عصاالرّ اعي ٥٢<br />
١٠<br />
برستق: خطّاف ٧٤<br />
١١<br />
برسشن: کشوث ٣٥<br />
١٢<br />
برغست: قنابري ٦٤<br />
برف: ثلج ٧٢<br />
برگ آلو: ورق االجاص ٢٣<br />
برگ انگدان: ورق االنجدان ٢٢<br />
برگ بلوط: ورق البلوط ٢٢
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
١٣<br />
برگ بيد: ورق الخالف ٢٣<br />
برگ ترنج: ورق االترج ٢٢<br />
برگ توت: ورق التّوت ٢٢<br />
برگ زيتون: ورق الزيّتون ٢٣<br />
برگ سرو: ورق السّ رو ٢٣<br />
برگ شفتالو: ورق الخوخ ٢٣<br />
برگ غار: ورق الغار ٢٣<br />
برگ کبر: ورق الکبر ٢٣<br />
برگ گوز: ورق الجوز ٢٣<br />
برگ مورد: ورق االس ٢٢<br />
برگ نبق: سدر ٤٧<br />
برگ نيل: وسمه ٢٣<br />
برنج: ارز ٦<br />
١٤<br />
برنجاسب: برنجاسف ١١<br />
برنگ کابلي: برنج ١١<br />
برينش ارّ ه: نشاره (سرياني: نشاري) ٤٥<br />
بزغند: قرظ ٦٢<br />
بزگوش: لسان الحمل ٣٨<br />
١٥<br />
بسباسه: معروف ١٣<br />
بسايه: بسفايج ١٣<br />
بستان افروز: حماحم ٢٩<br />
بط: معروف (سرياني: باطين) ١٣<br />
بالذر: مشهور ١٤<br />
بلبل: فلفل ٥٧<br />
بلبل سپيد: فلفل ابيض ٥٧<br />
بلسان: مشهور ١٤<br />
بلنجه: فلنجه ٥٨<br />
بلنجمشک: فلنجمشک (سرياني:<br />
١٦<br />
فلنکمشکا) ٥٨<br />
بلوط: معروف (سرياني: بالوطي) ١٤<br />
بليله: بليلج (رومي: افليلج) ١٤<br />
بندق: فندق (سرياني: فندقي) ١٤<br />
بنفشه: بنفسج ١٤<br />
بوره: بورق ١٥<br />
بوره ارمني: نطرون ٤٥<br />
بوره هندي: تنکار ٧١<br />
بوزيدان: معروف ١٥<br />
بوصين: معروف (سرياني: بوصيني٬<br />
يوناني: بوصين) ١٥<br />
بونانس: معروف (رومي: بونانس) ١٥<br />
بوي مادران: قيسوم ٦٤<br />
به: سفرجل ٤٨<br />
به هندي: شل ٦٩<br />
بهرامه: بهرامج ١٥<br />
بهري از کف دريا: اوذراقيون (يوناني:<br />
اوذراقيون) ١٠<br />
بهمن: مشهور ١٥<br />
بهنج: بابونج ١١<br />
١٧<br />
بيخ انگدان: محروت ٢٩<br />
بيخ بخور مريم: آذريونه ٦<br />
بيخ بلبل: فلفلمويه ٥٨<br />
١٨<br />
بيخ پنجگشت: اصابع صفر ٧<br />
بيخ ترخون کوهي: عاقرقرحا (سرياني:<br />
عقاراترخونا) ٥١
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٥<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
بيخ سوسن آسمانگوني: اصل السّ وسن<br />
االسمابخوني ٨<br />
بيخ سيه دانه: سيارون (رومي: سيارون) ٥٠<br />
بيخ گاوشير: اصل الجاوشير ٨<br />
بيخ مرجان: بسّ د ١٣<br />
بيخ ناردشتي: کلز (سرياني: کلزي) ٣٥<br />
بيخ ناردشتي: مغاث ٤٢<br />
١٩<br />
بيخ وج: وج ٢٢<br />
بيخ ورهرام: اصل السّ وسن ٨<br />
بيد انجير: خروع ٧٣<br />
بيذ: خالف ٧٥<br />
٢٠<br />
بيذگيا: ثيل ٧٢<br />
بيشموشک: بيشا (سرياني: بيش) ١٥<br />
٢١<br />
بيلزهره: حضض ٢٩<br />
پايچه: کراع ٣٤<br />
پاي کالغ: رجل الغراب ٦٥<br />
پاي ملخ: رجل الجراد ٦٥<br />
پاي ملخ: زرنب ٢٤<br />
پرسياوشان: شعرالغول ٦٨<br />
پرسياوشان: معروف ١٢<br />
پست: سويق ٥٠<br />
پستان: ضرع ٧٧<br />
پسته: فستق ٥٦<br />
پلپل آبي: فلفل الماء (سرياني: بلبلي<br />
مايي) ٥٧<br />
پنجنگشت: معروف ١٥<br />
پنير: جبن ١٦<br />
پوپل: فوفل (سرياني: فوفال) ٥٨<br />
پودنه: نعناع ٤٥<br />
پودنه کوهي: فوذنج جبلي ٥٨<br />
پوست: جلد ١٦<br />
پوست دارچيني: قرفة الدّ ارصيني ٦٢<br />
پوست مار: سلخ الحية ٤٩<br />
پياز: بصل (سرياني: بصلي) ١٣<br />
پياز دشتي: بصل العنصل (سرياني:<br />
بصلي عنصال) ١٣<br />
٢٢<br />
پياز موش: اسقيل ٦<br />
پيل دندان: عاج ٥١<br />
پيلز هره: فيلز هرج ٥٨<br />
پيه: شحم ٦٨<br />
٢٣<br />
پيه خربط: شحم االوز ٦٨<br />
پيه روباه: شحم الثّعلب ٦٨<br />
پيه شير: شحم االسد ٦٨<br />
تباشير: طباشير ٣١<br />
تتري: سماق (در حاشيه: السّ مانات<br />
بلدرجن قوشي جمع سماني) ٤٩<br />
تخم اسبناخ: بزر االسفناج ١٢<br />
تخم بنگ: بزر البنج ١٢<br />
تخم ترب: بزر الفجل ١٢<br />
تخم چغندر دشتي: بزر الحماض ١٢<br />
تخم حمحم: خبه ٧٣<br />
تخم خربزه: بزر البطّيخ ١٢<br />
تخم خيار: بزر الخيار ١٢<br />
تخم رازيانه رومي: انيسون (رومي:
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
انيسون) ١٠<br />
تخم سداب: بزر السّ ذاب ١٢<br />
تخم کاهو: بزر الخس ١٢<br />
تخم کرفس رومي: کمافيطوس (رومي:<br />
کمافيطوس) ٣٥<br />
تخم کرفس کوهي: فطراساليون (رومي:<br />
فطراساليون) ٥٦<br />
تخم کيکيز: بزر الجرجير ١٢<br />
تخم گزردشتي: دوقو (سرياني: دوقو٬<br />
٢٤<br />
رومي: ذوقوس) ١٩<br />
٢٥<br />
تخم معصفر: قرطم ٦٢<br />
تخم معصفر هندي: حب السّ د ٢٧<br />
تخم مويز: عحم الزّ بيب ٥١<br />
ترانگبين: ترنجبين ٧١<br />
ترب: فجل ٥٥<br />
تربد: تربذ ٧٠<br />
ترخون: طرخون (سرياني: طرخوني) ٣١<br />
ترف: مصل ٤٢<br />
ترنج: اترج (سرياني: اطروغا) ٥<br />
تنبول: تامول (رومي: طنپل) ٧١<br />
توبال مس: زهرة النّحاس ٢٦<br />
توتيا مشهور (سرياني: توتيا) ٧٢<br />
تونج: العيه ٣٧<br />
تود: توث (سرياني: توثي) ٧٢<br />
توذري معروف (سرياني: توذرا٬ رومي:<br />
طوذرين) ٧١<br />
تيهو: طيهوج ٣٢<br />
جاشا: معروف ٢٧<br />
جردو بهلو: شيلم ٧٠<br />
جستوم: ريحان سليمان ٦٦<br />
جگر: کبد (سرياني: کبدا) ٣٣<br />
جنطيانا: مشهور (رومي: جنطايانا) ١٧<br />
جو: شعير ٦٩<br />
چرک: وسخ ٢٣<br />
چغز: ضفدع ٧٧<br />
٢٦<br />
چغزابه: طحلب (سرياني: طحلبا) ٣١<br />
چکندر: سلق ٤٠<br />
چلغوزه: حبّ الصّ نوبر ٢٧<br />
چلغوزه هندي: جلوز ١٦<br />
چنار: دلب ١٩<br />
چندن: صندل ٦٠<br />
چنه کبوتر: رعي الحمام ٦٦<br />
حبّ البلسان: معروف ٢٧<br />
حبّ الزّ لم: مشهور (سرياني:<br />
دابرزلما)٢٧<br />
حليب: معروف ٢٩<br />
حمّ ار: مشهور ١٧<br />
حمام: کبوتر ٣٠<br />
حماما: معروف ٣٠<br />
حناء: معروف ٣٠<br />
خار: شوکه ٧٠<br />
خارپشت: قنفذ (سرياني: قفدا) ٦٤<br />
٢٧<br />
خارک: بسّ ر ١٣<br />
خاکستر: رماد ٦٦
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٧<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
خاماالون: معروف (سرياني: حامالونا٬<br />
يوناني: حاماالون) ٧٣<br />
خايه: بيض (سرياني: بيضا) ١٥<br />
٢٨<br />
خبازي: خورپرست ٧٣<br />
خر: حمار (سرياني: حمارا) ٢٩<br />
خربزه: بطّيخ (سرياني: بيطخي) ١٣<br />
خربزه تلخ: حنظل ٣٠<br />
خربط: اَوَ ن ١٠<br />
خربق سپيد: خربق ابيض ٧٣<br />
خربق سياه: خربق اسود ٧٣<br />
خرچنگ: سرطان ٤٧<br />
خرخيار: قثاء الحمار ٦١<br />
٢٩<br />
خرزهره: دفلي ١٩<br />
خرگوش: ارنب ٦<br />
خرما: تمر ٧١<br />
خرما هندي: تمر هندي ٧١<br />
خرماي تر: رطب ٦٥<br />
خرم گيا: سراج قطرب ٤٧<br />
٣٠<br />
خرنوب نبطي: ينبوت ٣٢<br />
خسرو دارو: خولنجان ٧٥<br />
٣١<br />
خشار: قلي (سرياني: قلي) ٦٣<br />
خمير معروف (سرياني: حميرا) ٧٥<br />
٣٢<br />
خنجک: خرنوب ٧٤<br />
خوي: عرق ٥١<br />
خورپرست دشتي: ملوخيا (يوناني:<br />
ملوخيّا) ٤٣<br />
خون سياوشان: دم االخوين ١٩<br />
خون: دم ١٩<br />
خير بويا: خيري بويا ٧٦<br />
٣٣<br />
خيرويه: خطمي ٧٥<br />
خيري زرد: خيري اصفر ٧٦<br />
خيار معروف (سرياني: حياري) ٧٦<br />
خيار چنبر: خيار شنبر ٧٦<br />
خيار به رنگ کوچک: ضغابيس ٧٧<br />
خيار به رنگ: قثا ٦١<br />
خيري بويا: خيري بوا ٢١<br />
دادي: مشهور ١٨<br />
دارچيني: دارصيني ١٨<br />
دارپلپل: دارفلفل ١٨<br />
دانه سمنه: حب السّ منه ٢٧<br />
دانه منسم: حبّ<br />
دمنسمي) ٢٨<br />
دبد: معروف ١٩<br />
المنسم (سرياني: بيري<br />
دبق: معروف ١٨ (سرياني: دبقا)<br />
دراج: معروف ١٨<br />
درخت پشه: شجرة البق ٦٨<br />
درخت خار: امّ غيالن ٩<br />
درخت زهرناک يمني: عشر ٥٢<br />
درخت شيشغان: دارشيشغان (سرياني:<br />
ايالني شيشغانا) ١٨<br />
درخت ضرو: ضرو ٧٧<br />
٣٤<br />
درخت غار: دهمشت ١٩<br />
درخت قضم: تنوب ٧١<br />
درخت قطران: شربين ٦٨
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
درخت کندر رومي: شجرة المصطکي ٦٨<br />
درخت کهرباي: حوّ ر ٣٠<br />
درخت مريم: بخور مريم ١١<br />
دردي: ثقل (سرياني: ثقلي) ٧٢<br />
دردي: معروف ١٨<br />
٣٥<br />
درمنه: شيخ ٧٠<br />
درونه: درونج (سرياني: دروني) ١٨<br />
دنب اسب: ذنب الخيل ٧٦<br />
دنبه: اليه (سرياني: دنبا عربا) ٩<br />
دواله: اشنه ٧<br />
دواي گر: فسوريقون (يوناني:<br />
فسوريقون) ٥٦<br />
دهمشت: غار ٧٨<br />
دهمشت دانه: حبّ الغار ٢٧<br />
دينا رويه: زوفرا ٢٦<br />
ديوچه: علق (سرياني: علقتا) ٥٣<br />
٣٦<br />
راتيانه: راتينج (سرياني: رهطنا) ٦٥<br />
رزانگور: کرم ٣٤<br />
رشته: اطريه ٨<br />
رعي االبل: مشهور ٦٦<br />
رفع عيني: رفع يماني ٦٦<br />
روباه: ثعلب (سرياني: ثعال) ٧٢<br />
٣٧<br />
روغناس: فوة الصّ بغ ٥٨<br />
روغن بادام: دهن اللّوز ٢٠<br />
روغن بان: دهن البان ١٩<br />
روغن بنفشه: دهن البنفسج ٢٠<br />
روغن بيد انجير: دهن الخروع ٢٠<br />
روغن جوز: دهن الجوز ٢٠<br />
روغن زيت: زيت ٢٦<br />
روغن زيت: زيتون ٢٦<br />
روغن: سمن ٤٩<br />
روغن قسط: دهن القسط ٢٠<br />
روغن کدو: دهن القرع ٢٠<br />
روغن کنجد: شيرج ٧٠<br />
روغن گل: دهن الورد ٢٠<br />
روغن مالي: اومالي (رومي: اورمالي) ١٠<br />
روغن مورد: دهن االس ١٩<br />
روغن نرگس: دهن النّرجس ٢٠<br />
روغن نيلوپر: دهن النّيلوفر ٢٠<br />
روغن ياسمين سپيد: دهن الزّنبق ٢٠<br />
٣٨<br />
رويپخته: نحاس محرق ٤٥<br />
ريز: بلبوس (سرياني: بلبوسي) ١٤<br />
ريش بز: لحية التّيس ٣٧<br />
ريم: خبث ٧٣<br />
ريواج: ريواس ٦٦<br />
ريوند: راوند (رومي: راوون٬ يوناني:<br />
راونيا) ٦٥<br />
٣٩<br />
زاک روشن: شبت يماني ٦٧<br />
زاک زرد: قلقطار (رومي: قلقطار) ٦٣<br />
زاک سبز: قلقند (رومي: قلقند) ٦٣<br />
زاگ: زاج ٢٤<br />
زبد البحر: کف دريا ٢٤<br />
زد آلو: صمغ االجاص ٥٩<br />
زد اقاقيا: صمغ االقاقيا ٦٠
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٩<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
زد امرود: صمغ الکمثري ٦٠<br />
زد بادام: صمغ اللوز ٦٠<br />
زدتتري: صمغ السّ ماق ٥٩<br />
زد خيرويه: صمغ الخطمي ٦٠<br />
زد دامينا: صمغ الدّ امينا (سرياني:<br />
قاموزدامين) ٥٩<br />
زد درخت تنوب: زفت الرّ طب (سرياني:<br />
زفت رطبي) ٢٥<br />
زد زيتون: اضطرک (سرياني: اضطرکا) ٨<br />
زد زيتون: صمغ الزّ يتون ٦٠<br />
زد سذاب: ثافسيا (سرياني: ثافسيا) ٧٢<br />
زد سذاب: صمغ السّ ذاب ٦٠<br />
زد سرو: صمغ السّ رو ٦٠<br />
زد غلک شاخ: عسل اللّبني ٥٢<br />
زد مازريون: اوفربيون (رومي: اوفربيون) ١٠<br />
زد وار: جدوار ١٦<br />
زر: ذهب ٧٦<br />
زراوند: معروف ٢٤<br />
زردالو: مشمش ٤٢<br />
زردچوبه: خاليدومون ٧٣<br />
زردچوبه: عروق الصّ بع ٥١<br />
زرشک: امبرباريس ١٠<br />
زر نباد: معروف ٢٤<br />
زرنيخ: مشهور (سرياني: زرنيخي) ٢٤<br />
زرين درخت: بالفارسيّة معروف ٢٤<br />
زفت: معروف ٢٥<br />
زفت روم: زفت الرّ ومي ٢٥<br />
زنجبيل: معروف ٢٥<br />
زنجبيل سگ: زنجبيل الکالب ٢٥<br />
زنجبيل شامي: راسن ٦٥<br />
زنگار: زنجار ٢٦<br />
زنگار آهن: صدي الحديد ٥٩<br />
زوان گنجشک: لسان العصافير ٣٨<br />
زوفاي تر: زوفا رطب ٢٦<br />
زوفاي خشک: زوفا يابس ٢٦<br />
زهره: مراره ٤٠<br />
زهره: معروف ٢٦<br />
زهره آهو: مرارة الغزال ٤٠<br />
زهره بزنر: مرارة التّيس ٤٠<br />
زهره خارپشت: مرارة القنفذ ٤١<br />
زهره خرس: مرارة الدّ بّ ٤٠<br />
زهره شير: مرارة االسد ٤٠<br />
زهره کفتار: مرارة الضّ بع ٤٠<br />
زهره گاو: مرارة الثّور ٤٠<br />
زهره گرگ: مرارة الذّ ئب ٤٠<br />
زهره گوسفند: مرارة الضّ ان ٤٠<br />
زهره ماهي: مرارة الشّ بوط (سرياني:<br />
مررتا شّ بوطا) ٤١<br />
زيتون: معروف (سرياني: زيتاء) ٢٦<br />
زيره: کمون ٣٦<br />
ساده هندي: ساذج ٤٧<br />
سبزدانه: حبّ الخضراء ٢٧<br />
سبست: رطبه (سرياني: رطبا) ٦٦<br />
سبوس: نخاله ٤٥
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٢٠ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
سپرز: طحال ٣١<br />
سپند: حرمل ٢٨<br />
سپيداب: اسفيداج (سرياني: اسباذاج) ٦<br />
٤٠<br />
سپيد مهره: وَ دَع ٢٢<br />
سدف: صدف ٥٩<br />
سذاب: مشهور ٤٧<br />
سراش: اسراش ٧<br />
سرب: ابار (سرياني: ابارا) ٥<br />
سرمه: اثمد ٥<br />
سرو: معروف ٤٧<br />
سرو کوهي: عرعر ٥١<br />
سرکه: خلّ ٧٥<br />
سروي گاو کوهي: قرن ابل ٦٢<br />
سرها: رووس ٦٦<br />
سريشم ماهي: غري السّ مک ٧٨<br />
سعتر: صعتر ٥٩<br />
سعد: مشهور ٤٨<br />
سفال: خزف ٧٤<br />
سقمونيا: معروف (يوناني: سقامونس) ٤٨<br />
سک: راسک ٦٥<br />
سک: مشهور ٤٨<br />
سکاوند: عنکبوت ٥٤<br />
سکبستان: سبستان ٤٧<br />
سکبينه: سکبينج ٤٨<br />
سُ کزه: بهار ١٥<br />
سکنجبين: سکنجبين ٤٨<br />
سلمه: قطف (سرياني: قطفا) ٦٣<br />
سليخه: معروف ٤٨<br />
سماروغ: کماه ٣٥<br />
٤١<br />
سماروغ ترش: غوشنه ٧٨<br />
٤٢<br />
سماروغ دشتي: کشنج ٣٥<br />
سماروغ زهرناک: فطر (سرياني:<br />
فطرياشا) ٥٦<br />
سناي مکّي: سنا ٥٠<br />
سنباده: سنباذج ٥٠<br />
سنب بز: ظلف المعز ٧٧<br />
سنبل رومي: ناردين (سرياني: نردين)٤٤<br />
سنجد: غبيرا ٧٨<br />
سنجد گرگاني: عناب ٥٤<br />
سندروس: معروف ٤٩<br />
سنگ آهن رباي: حجر مغناطيس ٢٨<br />
سنگ ارمني: حجر ارمني ٢٨<br />
سنگ جهودي: حجر اليهود (سرياني:<br />
کيفا يهوديتا) ٢٨<br />
سنگ خوار: قطاة ٦٣<br />
سنگدان: قوابض ٦٤<br />
سنگ شير: حجر اللّبني ٢٨<br />
سنگ غاغماطي: غاغماطي (يوناني:<br />
غاغماطي) ٧٨<br />
سنگ روشنائي: مارقشيثا (رومي:<br />
مارقشيثا) ٣٩<br />
سنگ گچ: جبسين ١٦<br />
سنگ مصري: لوفقريذس (رومي:<br />
لوفقريذس) ٣٨
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٢١<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
٤٣<br />
سوسمار: وَ رَل ٢٢<br />
سوسمار باديه: ضبّ ٧٧<br />
سوسن سپيد: زنبق ٢٥<br />
سومفوطن: مشهور (يوناني: سومفطن) ٥٠<br />
٤٤<br />
سه برگ: حند قوقي ٣٠<br />
سه سوي دانه: حربه ٢٨<br />
سياداروان: معروف ٥٠<br />
سيب: تفّاح ٧١<br />
سير: ثوم (سرياني: ثومي) ٧٢<br />
سيسنبر: نمّام (سرياني: نمامي) ٤٦<br />
سيم: فضّ ه ٥٦<br />
سيماب: زيبق ٢٦<br />
سيه دانه: شونيز ٤٧<br />
شادنه: شاذنج ٦٧<br />
شاهسپرم: شاهسفرم ٦٧<br />
شاهسپرم: ضميران ٧٧<br />
شبت: معروف (سرياني: شبثا) ٦٧<br />
شبرم: مشهور (سرياني: شبرما) ٦٧<br />
شبپرک: خفاش ٧٥<br />
شحم الحنظل: معروف ٦٨<br />
شش: ريه ٦٦<br />
شعر: موي ٦٨<br />
شفتالو: خوخ ٧٦<br />
شفقند: معروف ٦٩<br />
شکر: سکر ٤٨<br />
شکنبه: کروش ٣٤<br />
شکوفه حنا: فاغميه ٥٥<br />
شکوفه دهمشت: فقاح الغار ٥٧<br />
شکوفه رز: فقاح الکرم ٥٧<br />
شکوفه کورگيا: فقاح االذخر ٥٧<br />
شکوفه موز: فقاح الموز (سرياني: بقحي<br />
دموزا) ٥٧<br />
شکوفه مويخوشه: فقاح السّ نبل ٥٧<br />
٤٥<br />
شکوهه: حسک ٢٩<br />
شلغم: شلجم ٦٩<br />
شنبليد: اصابع هرمس ٧<br />
شنبليد: مشهور ٧٠<br />
شنگار: شنجار ٦٩<br />
شنگار: خسّ<br />
حمارا) ٧٤<br />
شنگرف: سرنج ٤٧<br />
الحمار (سرياني: جاسي<br />
شنگرف رومي: زنجفر (سرياني:زنکفرا) ٣٦<br />
شوکران: معروف (سرياني: شوکراني) ٧٠<br />
شهبابک: شاهبانج (و يقال له شهمانج و<br />
شاهمانج) ٦٧<br />
شهبلوط: شاهبلوط (سرياني: بلوطي ملکا) ٦٧<br />
شهتره: شاهترج ٦٧<br />
شهدانه: شاهدانج ٦٧<br />
شه صيني: شاه صيني ٦٧<br />
شير: لبن ٣٧<br />
شير آمله: شير آملج ٧٠<br />
شير خشک: معروف ٧٠<br />
شير کوکنار مصر: افيون (رومي: ابيون) ٩<br />
شيطره: شيطرج ٧٠
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٢٢ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
صابون: معروف ٥٩<br />
صامريوما: مشهور (رومي: صمريومي) ٥٩<br />
صبر: مشهور ٥٩<br />
صحنا: معروف (سرياني: صحني) ٥٩<br />
صمغ عربي: معروف ٦٠<br />
طاليسفر: معروف ٣١<br />
طريفلن: مشهور (رومي: طريفلن) ٣١<br />
طلق: معروف ٣١<br />
٤٦<br />
عبيران: معروف ٥١<br />
علک شاخ: لبني ٣٧<br />
عليق: معروف ٥٣<br />
عنبر: معروف ٥٤<br />
عود: مشهور ٥٤<br />
عود الصّ ليب: معروف ٥٤<br />
عود هندي: آغالوخن (يوناني:<br />
آغالوخن)٨<br />
عوسه: عوسج ٥٤<br />
غاريقون: معروف (سرياني: غاريقون) ٧٨<br />
غافت: معروف (سرياني: اغفت) ٧٨<br />
غاليون: معروف (رومي: غاليون) ٧٨<br />
غاليه: مشهور ٧٨<br />
غوره: حصرم ٢٩<br />
فاشرستين: معروف ٥٥ (يوناني:<br />
٤٧<br />
فاشرستين) ٥٥<br />
فاط: مشهور (سرياني: باطا) ٥٥<br />
فراخ: بچه کبوتر ٥٦<br />
فقاع: معروف (تتخذ من خبز الحواري و<br />
نعنع و کرفس و غيره) ٥٧<br />
فل: بالهندية مشهور (هو اصل النّيلوفر<br />
الهندي) ٥٧<br />
فندق هندي: اکتمکت (سرياني: فندقي<br />
هندواني) ٩<br />
فندق هندي: رته ٦٥<br />
فو: بالهندية معروف ٥٨<br />
فواخت: معروف ٥٨<br />
قاقله: معروف ٦١<br />
قثاي هندي: بل ١٤<br />
قرنفل: معروف ٦١<br />
قزد: قسط (سرياني: قشتا) ٦٢<br />
قطران: معروف ٦٣<br />
قفر جهود: قفر اليهود ٦٣<br />
قلقاس: مشهور (سرياني: قلقاسا) ٦٣<br />
قنبيل: معروف ٦٤<br />
قنف: قنب (سرياني: قنبي) ٦٣<br />
قوفي: معروف ٦٤<br />
قيسوس: مشهور (سرياني: قيسوسي) ٦٤<br />
کاشم: معروف ٣٣<br />
کاغذ سوخته: قرطاس محرق ٦٢<br />
کافور: مشهور (سرياني: قافوري) ٣٣<br />
کافوري: کافوريه (سرياني:قافوردني) ٣٣<br />
٤٨<br />
کاکس: قاقلي (سرياني: قاقال) ٦١<br />
کاکنه: کاکنج ٣٣<br />
کاهو: خس ٧٤<br />
کبابه: معروف ٣٣
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٢٣<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
کبک: قبج ٦١<br />
کبر: معروف ٣٣<br />
کثيرا: معروف ٣٤<br />
کدر: کادي ٣٣<br />
کذو: قرع ٦١<br />
کرازمر: طراثيث ٣١<br />
کرکم: زعفران (سرياني: کرکما) ٢٥<br />
کرمدانه: معروف ٣٥<br />
کرم رنگ: قرمز ٦٢<br />
کرمس دشتي : کبيکج (سرياني: کبيچکي) ٣٣<br />
کرم کوزه: خراطين ٧٣<br />
کرنب: قنبيط ٦٤<br />
کرسنه: مشهور (سرياني: کشني) ٣٤<br />
کرفس: کرفس (سرياني: کرفسا) ٣٤<br />
کروياي دشتي قردمانا (سرياني:<br />
قردمانا)٦١<br />
کرويه: کرويا (سرياني: کراوي) ٣٤<br />
کره تازه: زبد ٢٤<br />
کژّ ک: شفنين (سرياني: شفنينا) ٦٩<br />
کسني: هندبا ٢١<br />
٤٩<br />
کسني دشتي: طلخشقوق ٣١<br />
کسيال: مشهور ٣٥<br />
کشت برکشت: بالفارسيّة معروف ٣٥<br />
کشدانک: بزر الکتّان ١٣<br />
کشف: سلحفاة ٤٩<br />
کشکوفه: عصفر ٥٢<br />
کشمش: قشمش ٦٢<br />
کشنده سگ: قاتل الکالب ٦١<br />
کشنيز: کزبره (سرياني: کزبرتا) ٣٥<br />
کفتار: ضبع ٧٧<br />
کلنگ: کراکي (سرياني: کرکا) ٣٤<br />
کلم: کرنب (رومي: کرنيبا) ٣٤<br />
کماذريوس: معروف (رومي: کماذريوس) ٣٦<br />
کماشير: بالفارسية (سرياني: قماشيرا) ٣٦<br />
کنار: آزادرخت ٦<br />
کنجد: سمسم ٤٩<br />
کندر رومي: مصطکي ٤٢<br />
کند روباه: خصي الثّعلب ٧٤<br />
کندرو: کندر ٣٦<br />
کندسک: خصي الکالب ٧٤<br />
کندش: کندس ٣٦<br />
کنگر: حرشف ٢٨<br />
٥٠<br />
کنگر: زد بالفارسيّة ٣٦<br />
کوکنار دريا: خشخاش بحري ٧٤<br />
کوکنار سپيد: خشخاش ابيض ٧٤<br />
کوکنار سياه: خشخاش اسود ٧٤<br />
کهرباي: کهربا ٣٦<br />
کيکيز آبي: قرّ ة العين ٦١<br />
کيکيز: جرجير (سرياني: کرکيرا) ١٦<br />
گاو چشم: اقحوان ٩<br />
گاورس: دُحن (دُ حنا: سرياني) ١٨<br />
گاوزوان: لسان الثّور ٣٧<br />
گاوشير: جاوشير ١٦<br />
گرده: کليه (سرياني: کلياثا) ٣٥
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٢٤ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
گز: طرفا ٣١<br />
گزر: جزر ١٦<br />
گزدم: عقرب ٥٣<br />
گزردشتي: شقاقل ٦٩<br />
گزمازو: ثمرة الطّرفا ٧٢<br />
گل: ورد ٢٢<br />
گل ارمني: طين ارمني ٣٢<br />
گل بمهر: طين مختوم ٣٢<br />
٥١<br />
گل دارو: سرخس ٤٧<br />
گل خوردني: طين مأکول ٣٢<br />
گل ساموس: طين ساموس ٣٢<br />
گل مغره: مغره ٤٢<br />
گلنار: جلنار ١٧<br />
گندم: حنطه ٣٠<br />
گندم رومي: خندروس ٧٥<br />
گندنا: کرّ اث ٣٤<br />
گورگيا: اذخر ٥<br />
گوز: جوز (سرياني: گوزي) ١٧<br />
گوز بويا: جوز بَوا (سرياني:<br />
گوزيبوا)١٧<br />
گوز گندم: معروف (يسمّ ونه ايضاجوز<br />
جندم) ٣٦<br />
گوز سرو: جوز السّ رو (سرياني: گوزي<br />
شرويني) ١٧<br />
گوز هندي: جوز الهندي (سرياني: گوزي<br />
هندواني٬ يوناني: نرگيلون٬ در شرح:<br />
گوز ماتل: جوز ماتل (سرياني: گوزي<br />
ماتل) ١٧<br />
گوسپند: ضان ٧٧<br />
گوشت: لحم ٣٧<br />
گوگرد: کبريت ٣٣<br />
گياي آبگينه: حشيشه الزّجاج ٢٩<br />
گياي پنج برگ: خمسة اوراق ٧٥<br />
گياي جالينوس: اسقولوفندريون (يوناني:<br />
اسقولوفندريون) ٧<br />
٥٢<br />
گياي زهرناک: يتوع (سرياني: يتوعي) ٣٢<br />
خنثي<br />
ٰ<br />
گياي سراش:<br />
الال: معروف ٣٧<br />
٥٣<br />
٧٥<br />
الجورد: الزورد (سرياني: الزوردا) ٣٧<br />
الدن: الذن (سرياني: الذنا) ٣٧<br />
الله: شقايق ٦٩<br />
النه زنبور: کور النّحل ٣٦<br />
لخادو: سام ابرص ٤٧<br />
لک: مشهور ٣٨<br />
لوبيا: معروف ٣٨<br />
لوف: معروف ٣٨<br />
ليمو: معروف ٣٨<br />
مار: حيّه ٣٠<br />
مارچوبه: هليون(رومي: هليون) ٢١<br />
مازريون: معروف ٣٩<br />
مازو: عفص (سرياني: عافصي) ٥٣<br />
ماش: معروف ٣٩<br />
ماش هندي: قلت (سرياني: قلتا) ٦٣<br />
النّارجيل) ١٧
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٢٥<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
ماميثا: معروف (سرياني: ماميتا) ٣٩<br />
ماميران: معروف ٣٩<br />
٥٤<br />
ماهودانه: بالفارسيّة ٣٩<br />
ماهي: سمک ٤٩<br />
ماهي سقنقور: سقنقور ٤٨<br />
ماهيزهره: ماهيز هرج ٣٩<br />
محلب: معروف (سرياني: محلبا) ٣٩<br />
مداد: معروف ٤٠<br />
مر: مشهور (سرياني: مورا) ٤١<br />
مرّ ان: معروف ٤١<br />
مرجان: مشهور ٤١<br />
مرداسنگ: مرداسنج ٤١<br />
٥٥<br />
مرزنگوش: آذان الفار ٥<br />
مرزنگوش: مرزنجوش ٤١<br />
مرغ و خروس: دجاج و ديوک ١٨<br />
مرغابي: نحام (سرياني: نحامي) ٤٤<br />
٥٦<br />
مرماحوز: معروف (سرياني: مرماحوزي) ٤١<br />
مرو: معروف ٤١<br />
مرواريد: لولو ٣٨<br />
مس: نحاس (سرياني: سنحاسا) ٤٤<br />
مشک: مسک (سرياني: مشکا) ٤٢<br />
٥٧<br />
مشکتر اشيع: مشهور ٤٢<br />
مغز: دماغ ١٩<br />
مغز پشت مازه: نخاع ٤٥<br />
٥٨<br />
مِغل: لفاح ٣٨<br />
مغنيسا: معروف (رومي: مغنيسا٬ يوناني:<br />
مقل جهود: مقل اليهود (سرياني:<br />
مقاليهودا) ٤٢<br />
مگس: ذباب ٧٦<br />
مگسک: ذراريح ٧٦<br />
مليح: معروف (سرياني: مليحي) ٤٣<br />
مو: مشهور ٤٣<br />
مورد: آس (سرياني: آسا) ٦<br />
مورد دانه: حبّ االۤ س (سرياني: دابرآسا)<br />
٢٧<br />
موردشتي: مورداسفرم ٤٣<br />
موز: معروف (سرياني: موزي) ٤٣<br />
موش: فار ٥٥<br />
موم: شمع ٦٩<br />
موميائي: معروف ٤٣<br />
مويخوشه: سنبل ٤٩<br />
مويز: زبيب ٢٤<br />
مي: خمر (سرياني: حمرا) ٧٥<br />
٥٩<br />
ميان خزد: جند بادستر ١٧<br />
مي پخته: مثلّث ٣٩<br />
حي<br />
ّ<br />
ميشبهار:<br />
ميويزه: ميويزج (سرياني: ميويزي) ٤٣<br />
٦٠<br />
العالم ٣٠<br />
٦١<br />
ناخن صدف: اظفار الطّيب٨<br />
نار دانه دشتي: حبّ الفلفل ٢٧<br />
ناردين دشتي: اسارون (رومي:<br />
اسارون)٦<br />
نار قيصر: نار قيصر ٤٤<br />
نار مشک: بالفارسيّة معروف ٤٤<br />
ميغنسا) ٤٢
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٢٦ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
نارنگ: نارنج ٤٤<br />
نانخواه: معروف ٤٤<br />
ناي شبان: زمّارة الرّ اعي ٢٥<br />
نبات جالب: نبات الجالب ٤٤<br />
٦٢<br />
نباسب: علک ٥٤<br />
نبق: مشهور (سرياني: نبقا) ٤٤<br />
نجم: معروف (سرياني: نحما) ٤٤<br />
نخود: حمص ٣٠<br />
نرثيقس: مشهور (رومي: نرثيقس) ٤٥<br />
نرَ سَ ک: عدس ٥١<br />
نرگس: نرجس ٤٥<br />
نشاسته: نشا ٤٥<br />
نشک: صنوبر ٦٠<br />
نفت: نفط (سرياني: نفط) ٤٦<br />
٦٣<br />
نفل: معروف ٤٦<br />
نمک: ملح (سرياني: ملحا) ٤٣<br />
نوشادر: معروف ٤٦<br />
نويج: لبالب ٣٧<br />
ني: قصب ٦٢<br />
ني پوسيده نهاوند: قصب الذّ ريرة ٦٢<br />
نيطافلن: معروف (رومي: نيطافلن٬<br />
يوناني: نيطافلي) ٤٦<br />
نيل: معروف ٤٦<br />
نيل دانه: حب النّيل ٢٨<br />
نيلوپر: نيلوفر ٤٦<br />
وريتج: سماني (رومي: اورتيک) ٤٩<br />
ورس: معروف (سرياني: ورسا) ٢٢<br />
ورهرام: سوس ٥٠<br />
وشه: اشق ٧<br />
هربوي: حلبه ٢٩<br />
هرمه: معروف ٢١<br />
هروک: هرطمان (سرياني: هرطماني)<br />
٢١<br />
هرذوه: بالفارسيّة معروف ٢١<br />
هزارکشان: فاشرا (شرح: و هو<br />
الهزارجشان) ٥٥<br />
هزبه: جَ عَ ده ١٦<br />
هليله زرد: هليلج االصفر ٢١<br />
هليله سياه: هليلج االسود ٢١<br />
هليله کابلي: هليلج الکابلي ٢١<br />
٦٤<br />
هوم المجوس: مرابيه ٤١<br />
٦٥<br />
هيوفاريقون: معروف ٢١<br />
ياسمن: ياسمين ٣٢<br />
ياکند: ياقوت ٣٢<br />
٦٦<br />
يلمج: سورنجان ٥٠
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٢٧<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
يادداشت ها<br />
١)زعرور را به پارسي ازدف خوانند. ابنيه٬ ص١٧٢.<br />
٢)يبروح دو جنس است هندي و نبطي. هندي را يبروح الصّ نم گويند. ابنيه٬ ص٣٤٧.<br />
٣)تصحيفِ ارماک. صيدنه٬ ص٣٦.<br />
٤)سپندانک. ابنيه٬ ص١٠٥.<br />
٥)اسبغول را معرّب کرده اند و معرّب او اسفيوش است. صيدنه٬ ص٤٩٨.<br />
٦)انجدان بالسّ ريانيّه انکزانا اوکاما و بالفارسيّة انگذان. صيدنه٬ ص٨٢.<br />
٧)عنب الثّعلب بالفارسيّة روبارزج. صيدنه٬ ص ٤٣٩؛ سگ انگور. المرقاة٬ ص١٥٠.<br />
٨)بقلة الحمقاء بالفارسيّة بفرخ و فربهن. صيدنه٬ ص١١٨.<br />
٩)عصا الرّ اعي بالفاسيّة صد پيوند٬ برسيان دارون يعني عصا الرّ اعي. صيدنه٬ ص ٤٣٠.<br />
١٠)فراستوک٬ پراستوک٬ پرستو. مقدّ مة االدب ٬ ذيل «خُ طّ اف».<br />
١١)الکشوث: سرند. المرقاة٬ ص١٥٠.<br />
١٢)قنابري: نبات برغست را گويند٬ اهل سيستان بچند گويند و اهل ري هنجمک گويند. صيدنه٬ ص١٥٠.<br />
١٣)الخالف بالفارسيّة بيد سپيذ. صيدنه٬ ص٢٥٤.<br />
١٤)برنجاسف هوبرنج اسف (=اسب) عرّب فقيل ارزالخيل و بالفارسيّة بوي مادران. صيدنه٬ ص١٠٦.<br />
١٥)بسباسه را به زبان پارسي سبزدار گويند. صيدنه٬ ص١٠٩.<br />
١٦)فرنجمشک. ابنيه٬ ص٢٤٢.<br />
١٧)محروت: بالفارسيّة گزانگذان. صيدنه٬ ص ٥٦٩.<br />
١٨)اصابع صفر و هو بالفارسيّة انگشت زرد. صيدنه٬ ص٥٨.<br />
١٩)الوج بالفارسيّة وژ. صيدنه٬ ص٦١٤.<br />
٢٠)ثيل را پارسيان در بعضي مواضع فرزد گويند. صيدنه٬ ص١٦٣.<br />
٢١)فيلزهرج. صيدنه٬ ص٢١٨.<br />
٢٢)يسمّ ي بالفارسيّة پياز موش و موشان پياز. صيدنه٬ ص٥١.<br />
٢٣)بط بزرگ که به تازي او را اوز خوانند. ابنيه٬ ص٢٨٩.<br />
٢٤)دوقو اهل ري آن را نهمنک گويند. صيدنه٬ ص٢٧٤.<br />
٢٥)قرطم بالفارسيّة کاکيان. صيدنه٬ ص٢٨٦. قرطم به پارسي گاوجيله باشد. ابنيه٬ ص٢٤٩.<br />
٢٦)طحلب: چغزواره٬ جامه غوک٬ چادر چغز٬ چغزالوه. مقدّ مة االدب ٬ ص٧٣.<br />
٢٧)بُسّ ر: غوره خرما٬ خرماي خام و نارسيده. مقدّ مة االدب ٬ ص١٠٧.<br />
٢٨)خبازي به پارسي پنيرک است. ابنيه٬ ص١٢٧.<br />
٢٩)بيشتر زندگان را بکشد خاصّ ه خر را. ابنيه٬ ص١٥٥.<br />
٣٠)ينبوت و هو بالفارسيّة زنکورج. صيدنه٬ ص٦٤٠.<br />
٣١)همان شخار است.<br />
٣٢)خرنوب بالفارسيّة زنگ فلج و بالبلخيّة چنگک. صيدنه٬ ص٢٤٣.<br />
٣٣)خطمي بالفارسيّة خيروج. صيدنه٬ ص٢٣٨.<br />
٣٤)دهمست درختي است که چون سوخته شود بوي خوش ازو به مشام رسد. صيدنه٬ ص٢٧٩.<br />
٣٥)درونج و هو بالفارسيّة درونک. صيدنه٬ ص٢٦٨.<br />
٣٦)راتينج صمغ صنوبر است. ابنيه٬ ص٬١٦٧ به فارسي سندروس گويند. صيدنه٬ ص٢٨٨.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٢٨ مقاله<br />
واژه هاي فارسي در کتاب تقويم االدويه<br />
٣٧)فوّ ة الصّ باغين بالفارسيّة روين و به جرجان روغناز. صيدنه٬ ص٤٧١.<br />
٣٨)النّ حاس المحرّق بالفارسيّة روي سپيد سوخته. صيدنه٬ ص٦٠٤.<br />
٣٩)ازهري گويد گياهي که او را شبت گويند در لغت فارسي اشود بوده است. صيدنه٬ ص٣٦٥.<br />
٤٠)بالسّ جزية دندان جانان. صيدنه٬ ص٦١٥.<br />
٤١)غوشنه بالتّ رمذوبلخ «غوينک». صيدنه٬ ص٤٥٢.<br />
٤٢)قريب من الغوشنه في الطّعم. صيدنه٬ ص٣٦.<br />
٤٣)ورل جانوري است کهتر از سوسمار. مقدّ مة االدب ٬ ص٤٥٧. چيزي باشد چون سوسمار. بلغه ٬ص٢٤٥.<br />
٤٤)حندقوقي بالفارسيّة ديوسبست. صيدنه٬ ص٢٢٤.<br />
٤٥)حسک= شکوهج. صيدنه٬ ص٢١٥.<br />
٤٦)عبيثران درختي است که بوي او خوش بود و بر اطراف او خارها باشد. صيدنه٬ ص٣٦٨.<br />
٤٧)فاشرشيتن بالفارسيّة شبت بدار. صيدنه٬ ص٤٥٤.<br />
٤٨)بالفارسيّة کاکل. صيدنه٬ ص٤٧٨.<br />
٤٩)طلخشقوق بالفارسيّة تالکن. صيدنه٬ ص٦١٠.<br />
٥٠)کنکرزد و هو صمغ الکنکرو هو الحرشف. صيدنه٬ ص٥٤٥.<br />
٥١)گيل دارو بالفارسي. صيدنه٬ ص٥٥٠.<br />
٥٢)اليتوع بالفارسيّة اسفيد کشير. صيدنه٬ ص٦٣٧.<br />
٥٣)خنثي سريش است و او گياهي است که جال دهد. ابنيه٬ ص١٣٦.<br />
٥٤)هو المعروف بحبّ الملوک. صيدنه٬ ص٥٦٥.<br />
٥٥)و امّا ظنّ بعض النّ اس بانّ ها (= آذان الفار) المرزنجوش فهو خطأ و متخيّل من االسم فإن مرز هو الفار إالّ انّ<br />
هذه ليست بالمرزنجوش. صيدنه٬ ص٣٣.<br />
٥٦)بالفارسيّة مرماهوز. صيدنه٬ ص٥٧١.<br />
٥٧)مشکطر امشير٬ مشکطرامشيع. صيدنه٬ ص٥٨٠.<br />
٥٨)بالفارسيّة سابيزک و المتطبّبون يسمّ ونه المغد. صيدنه٬ ص٥٥٩.<br />
٥٩)جندبيدستر: پارسيان خزميان. فزاري گويد به پارسي او را خزدو گويند. صيدنه٬ فارسي٬ ج٬٢ ص٢١٩.<br />
٦٠)بالفارسية هميشه بهار. صيدنه٬ ص٢٢٩.<br />
٦١)بالفارسيّة ناخن پريان٬ ناخن خوش. صيدنه٬ ص٦١.<br />
٦٢)المصطکي: علک رومي. المرقاة٬ ص٤٨. نامش بناست خوانند و او را مصطکي نبطي گويند. ابنيه٬ ص٥٤.<br />
٦٣)بالفارسيّة شفتل. صيدنه٬ ص٦٠٧.<br />
٦٤)هوم المجوس بالفارسيّة آفتاب پرست. صيدنه٬ ص٦٣٠.<br />
٦٥)هيو فاريقون بالفارسيّة مرودشتي. صيدنه٬ ص٦٣١.<br />
٦٦)سورنجان بالفارسيّة لعبت بربري. صيدنه٬ ص٣٥٥.<br />
©
امثال ورنوسفادراني<br />
افسانه خاتون آبادي<br />
شهرستان خميني شهر ) سده سابق) در ١٢ کيلومتري شمال غربي اصفهان واقع و از سه<br />
ناحيه متصل به هم٬ به نام هاي ورنوسفادران٬ فروشان و خوزان٬ تشکيل شده است. اين<br />
شهرستان از شمال به کوه سيد محمد٬ از جنوب به زاينده رود و فالورجان٬ از مشرق<br />
بهبرخوار و از مغرب به نجف آباد محدود مي شود. ارتفاع آن از سطح دريا ١٦٠٢ متر<br />
است.<br />
در باره وجه تسميه سده ٬ در بين اقوال مختلف٬ آنچه صحيح تر به نظر مي رسد اطالق<br />
آن بر سه ده (ورنوسفادران٬ فروشان و خوزان) است که اکنون بهمحله هايي از شهر بدل<br />
شده اند.<br />
در هر يک از اين سه محله٬ گويشي جداگانه رواج دارد که از بين آنها خوزاني و<br />
فروشاني به لهجه اصفهاني و فارسي معيار نزديک تر است؛ اما گويش ورنوسفادراني<br />
تفاوت هاي زيادي با لهجه اصفهاني و فارسي معيار دارد. شايد از اين رو که ورنوسفادران<br />
از شهر اصفهان دورتر است. به همين مالحظه٬ گويش اخير را براي اين پژوهش<br />
برگزيده ايم.<br />
گويش ورنوسفادراني تا چند دهه پيش رواج زيادي داشت٬ اما امروزه از شمار<br />
گويشوران آن بسيار کاسته شده است. حتي بسياري از مردم اين ناحيه از تکلم بدان اکراه<br />
دارند و غالبًا آشنايي خود را با اين گويش کتمان مي کنند. بيشتر افراد سالخورده و گاه<br />
ميان سال اند که بدان سخن مي گويند. اينان نيز٬ هر چند بي سواد باشند٬ در بسياري از
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٣٠ مقاله<br />
امثال ورنوسفادراني<br />
موارد٬ در محاورات خود زبان فارسي را بهکار مي برند.<br />
تفاوت هاي موجود بين گويش ورنوسفادراني و فارسي معيار٬ دستگاه آوايي٬ واژگان<br />
و قواعد نحوي را در بر مي گيرد. البته پاره اي از ويژگي هاي دو لهجه فروشاني و<br />
خوزاني مانند وجود صامت هاي /` / «همزه» و /h/ «ح» و برخي واژه هاي مشترک که در<br />
فارسي معيار موجود نيست در گويش ورنوسفادراني نيز وجود دارد.<br />
آنچه در زير مي آيد آوانويس٬ ترجمه و توضيح چند مثل معروف ورنوسفادراني<br />
است:<br />
زوري که به دهانت مي آوري به پايت بياور.<br />
(به جاي آن که با داد و فرياد از ديگري بخواهي برايت کاري انجام دهد٬ از جا برخيز و خودت آن کار را انجام<br />
بده.)<br />
کاري که خودم نکنم دوتاست.<br />
(کار از خودم ساخته است و٬ اگر ديگري آن را انجام دهد٬ باز خودم بايد آن را از سر بگيرم.)<br />
zuri ko be na¦ d ß ¦ ariye be pa¦ dba¦ re.<br />
ka ¦ ri ke xom nakera¦ m dotav.<br />
xar ra ko ba¦ yad ba¦ nj § alc § i ß eti sombulc§ i ß edta meliya ko bayad sombulc§ i ß eti ba¦ nj § ulc§ id ß eta.<br />
خر را که بايد پنجه بدهي سم داده اي و گربه را که بايد سم بدهي پنجه داده اي.<br />
(اين مثل در موردي به کار مي رود که انسان نمي تواند بهره اي را که مي خواهد از شخصي يا چيزي ببرد٬ چون آن<br />
شخص يا چيز به صورتِ مطلوب نيست.)<br />
هنوز گرسنگي نخورده اي که گور پدرِ يارت بشاشي.<br />
(هنوز گرسنگي نخورده اي که عاشقي از يادت برود.)<br />
باال نشسته اي و نگاه مي کني٬ نه مي داني و نه مي پرسي.<br />
(خطاب به خداوند از جانب کسي که چرخ به مرادش نمي گردد.)<br />
هرچه که پيدا مي کند خرج عيالش مي کند.<br />
(در وصف کسي که اندوخته ندارد.)<br />
مرده تيز داد و بلند شد.<br />
(بيان عملي خارق العاده و دور از تصوّ ر.)<br />
شغال يا مي دود يا عوعو مي کند.<br />
(در وصف کسي که توانايي کاري مفيد ندارد.)<br />
افسار به پشت خر بسته است. (در بيان وارونگيِ کار.)<br />
شتر بزرگ کرده ام سردرِ خانه ام را خراب کند.<br />
(بچه بزرگ کرده ام که عصاي پيري و کمک دستم باشد دشمن و بالي جانم شده است.)<br />
چيني بند از گربه لوس خوشش مي آيد.<br />
vešgi nadxoto gure puo yar bemezi.<br />
ba¦ la ¦ va ¦ ništi vo ß qsiye na zuniye na pasiy.<br />
harc§ i ko peyda¦<br />
mate bitiza¦ vo verossa¦ .<br />
keruwe xarj § i c aya ¦ li keru.<br />
ša ¦ qa¦ l ya vezuve ya c ew kašuwe.<br />
ß afsa¦ r be kun xar bassew.<br />
ß oštorom bale katu sar bar biyema xara ¦ b keru.<br />
kelva ¦ bendaz meli nonor xošoy yuwe.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٣١<br />
امثال ورنوسفادراني<br />
(در بيان اين معني که هر کس به فکر نفع خويش است٬ چنان که چيني بند به شکسته شدن چيني دل خوش است.)<br />
پيه که زياد بشود به پشت مي مالند.<br />
(هر چه زياد شود بي ارزش مي گردد.)<br />
هر که يک جريب زمين دارد رنگ و رويي مانند مرده دارد.<br />
(هر کس منفعت زيادتري مي برد زحمت بيشتري هم مي کشد.<br />
معادلِ هر که بامش بيش٬ برفش بيشتر.)<br />
pi ko ziya ¦ desu be kun ma¦ lende.<br />
har ki ye § jirib late da¦ ru rengu ru messi mate da¦ ru.<br />
nazrom bekatu vec § em xeb ß essu ß ¦ aš varg bepeša¦ m telom seressu.<br />
نذر کرده ام بچه ام خوب بشود آش رشته بپزم تا شکم خود را سير کنم.<br />
(در وصف نذري که با خلوص نيّت انجام نمي گيرد و در آن حقّ ه بازي هست.)<br />
مار که پير شود وزغ... مي گذارد.<br />
(در بيان عاقبتِ ناتواني و پيري پس از توانايي و جواني.)<br />
چاقو دسته خود را نمي بُ رد.<br />
(در بيان اين معني که به نزديکان نمي توان صدمه اي زد.)<br />
نان گندم شکم پوالدين مي خواهد.<br />
(به مرتبه باال رسيدن از هر کسي بر نمي آيد.)<br />
هر کس خربزه بخورد پاي لرزش هم مي نشيند.<br />
(هر که خطر کند پي آمد آن را هم مي پذيرد.)<br />
ma¦ r ko pir buwe vezaq kunoy nue.<br />
§ c¦ aqu dasseye xoya ¦ nonuey.<br />
nuni gendom šekame pula¦ di gue.<br />
har ki ß ebize xerue pa¦<br />
larziyam nikue.<br />
ß ebize ra¦<br />
ß ege šo § celle xeriye sobi sen netij§ era¦ beriye.<br />
خربزه را اگر شب چلّه بخوري٬ صبح تابستان نتيجه آن را مي گيري.<br />
(سر انجام٬ نتيجه عمل گريبانگير شخص خواهد شد.)<br />
sa ¦ le xeb ß az baha¦ roy peida¦ vo ma¦ ssi toroš ß az taqa¦ roy.<br />
سال خوب از بهارش پيداست و ماست ترش از تغارش. (خوب و بد با نشانه اي بازشناخته مي شود.)<br />
موش در سوراخ نمي رفت جارو به دمش مي بست.<br />
(در بيانِ توقع مزيّ تي زايد بر مزيّ تي ديگر که خود زمينه ندارد.)<br />
muše ru ß oloki kiyey naša § j¦ aru be domboy bassayne.<br />
ya ¦ rua¦ re ß ¦ aba¦ dio nata sora¦ q kiye katxoda¦ ra¦ gitaw.<br />
يارو را در آبادي راه نمي دادند٬ سراغ خانه کدخدا را مي گرفت. (در بيانِ همان معني مثلِ پيش.)<br />
صد تا گنجشک با جيکجيک و شيون نيم من نمي شوند.<br />
sa ¦ tta gonj § ešk ß em menu ba¦ § j¦ akko § jikko šivanu<br />
(از ازدحام خُ ردان و ناتوانان کالني و توانايي پديد نمي آيد.) ©
کشتي عروس<br />
محسن ذاکر الحسيني<br />
در باب دوم اسرارالتّوحيد في مقامات الشّ يخ ابي سعيد ٬نوشته محمّدبن منوّ ر٬ در ضمن<br />
حکايتي٬ آمده است:<br />
ديگرروز اين مردرا چشم بردريا افتاد. چيزي عظيم ديد. چون نزديک آمد٬ کشتي عروس بود. ١<br />
تا کنون در خصوص معني و مقصود از «کشتي عروس» تحقيقي انجام نگرفته و نخستين<br />
بار آقاي دکتر محمّ درضا شفيعي کدکني٬ مصحّ ح و شارح اسرارالتّوحيد بر آن درنگ روا<br />
داشته و در تعليقات کتاب آورده است:<br />
کشتي عروس: گويا نوع خاص و ممتاز کشتي بوده است و در فرهنگ ها بدان توجّ ه نشده<br />
است. در تاريخ بيهقي آمده است: و امير رضي اهلل عنه پيوسته اينجا به نشاط و شراب مشغول<br />
ٰ االوليتابه اَلْهُم (محلّي است) رفت کرانه درياي<br />
مي بود و روز آدينه دو روز مانده از جمادي<br />
آبسکون و آنجا خيمه ها و شراعي ها زدند و شراب خوردند و ماهي گرفتند و کشتي هاي روس<br />
ديدند کز هر جاي آمد و بگذشت و ممکن نشد که دست کس بديشان رسيدي٬ که معلوم است<br />
که هر کشتي بکدام فُرضه بدارند. ) تاريخ بيهقي ٦٠١) ٬<br />
نسخه بدل هايي که از کلمه «کشتي هاي روس» شادروان استاد فيّاض داده است٬ بدين<br />
گونه است: «کذا در .N: k کوشت هاي عروس. بقيّه: کشتي هاي عروس.» پس به جز نسخه K<br />
بقيّه نسخه ها «عروس» دارند.<br />
در نزهة القلوب ٬ ذيل «نيم مردان» گويد: جزيره اي است مردم بسيار در آنجا ساکن اند.<br />
١)اسرارالتّوحيد ٬ ص ٢٥٨.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٣٣<br />
کشتي عروس<br />
کشتي ها که از اروس (نسخه بدل ها: ارس٬ الوس) و گيالن و مازندران مي آيند٬ آنجا مي آيند و<br />
از آنجا سه فرسنگ است تا استراباد و محصول بسيار از کشتي ها دارد. ) نزهة القلوب ٬ چاپ<br />
لسترنج٬ ١٦٠)<br />
و در عالم آراي نادري نيز «اروس» بسيار به کار مي رود؛ پس با «اُرُ س» (=روس) شايد<br />
بي ارتباطي نباشد به ويژه که در خراسان هنوز «روس» را «اُرُ س» مي خوانند. اين نکته را<br />
قيام الدّ ين راعي هم در مقاله «لغات ترکي٬ مغولي و... در تاريخ بيهقي»( يادنامه ابوالفضل بيهقي ٬<br />
١٩٥) يادآور شده است و در مشهد هم «روس» را «اُرُ س» مي خوانند.<br />
نکته قابل يادآوري اين است که در عبارات اسرارالتّوحيد و در اين بيت هجونامه فردوسي<br />
) چهارمقاله عروضي ٬ چاپ قزويني٬ ٤٩):<br />
چو هفتاد کشتي درو ساخته همه بادبان ها برافراخته<br />
ميانه يکي خوب کشتي عروس برآراسته همچو چشم خروس ٢<br />
که در نسخه بدل ها غالبًا به علّت عدم توجّ ه به معني «کشتي عروس» آن را به صورتِ «بسان<br />
عروس» تغيير داده اند٬ «کشتي عروس» براي بيان نوع خوب کشتي است. حال بايد تحقيق<br />
شود که اين کلمه با «اُرُ س» (=روس) ارتباطي دارد يا با «چوب اُرس» که چوبي است بسيار<br />
محکم. ٣<br />
تأمّل شارح دانشمند اسرارالتّوحيد در اين کلمه بسيار بجا و نظر ايشان درباره صحّ ت<br />
نسخه بدل هاي تاريخ بيهقي («کشتي هاي عروس» به جاي «کشتي هاي روس») صايب<br />
است. امّ ا٬ براي روشن شدن معني و مفهوم «کشتي عروس» در اينجا نکته اي چند بر<br />
توضيحات ايشان مي افزايم٬ باشد که سودمند افتد.<br />
نخست آن که «عروس» قطعًا نوعي کشتي بوده و٬ به جز عبارات اسرارالتّوحيد و تاريخ<br />
بيهقي و بيت فردوسي٬ قرايني ديگر به دست است که مؤيّد اين معني است. يکي آن که<br />
« ٥ ياد کرد و گمان<br />
« ٤ و «عروسِ صحرا<br />
از ميان اسامي و القاب شتر بايد از «عروسِ بيابان<br />
نمي رود که ميان «شتر» و «عروس» (به معناي «زن نوکدخدا») شباهتي باشد٬ مگر آن که<br />
بگوييم در اين دو ترکيب از لفظ «عروس» معناي «کشتي» اراده شده است. استفاده از<br />
شتر و کشتي (در برّ و بحر) به عنوان وسيله سواري و حتّي ناميدن اين هر دو با لفظ<br />
«مرْ کب» و شباهت حرکت ماليم و باال و پايين رفتن کوهان هاي شتر در صحرا با نحوه<br />
٢)اين دو بيت از مقدمه شاهنامه است در ستايش خاندان پيامبر و با هجونامه مربوط نيست.<br />
٣)تعليقات اسرارالتّوحيد ٬ صص ٥٩٤ و ٤٬ ٥٩٥. ٥) فرهنگ آنندراج ٬ ذيل همين مادّه.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٣٤ مقاله<br />
کشتي عروس<br />
سير کشتي بر روي امواج دريا گوياي تناسب اين تشبيه است و اگر توجه شود که شتر را<br />
« ٧ نيز خوانده اند٬ جايي براي ترديد نمي ماند.<br />
« ٦ و «کشتيِ رونده صبح<br />
«کشتيِ صحرا<br />
قرينه ديگر بيتي است از منوچهري دامغاني:<br />
گشت نگارين تذرو پنهان در مرغزار همچو عروسي غريق در بن درياي چين ٨<br />
در اين بيت٬ اختيار معناي «غرقه شدنِ تازه عروس» آن هم «در بن درياي چين» غريب و<br />
از ذوق و تناسب مقام به دور است. اما «غرق شدن کشتي در دوردست هاي دريايي کرانه<br />
ناپديد» تصويري زنده و طبيعي است. گويا نظامي گنجوي هم در اين بيت:<br />
کردم آهنگ بر اميد شکار تا در آرم عروس را به کنار ٩<br />
از به کار بردن الفاظ «عروس» و «کنار» به ايهامي بسيار لطيف و زيبا نظر داشته است:<br />
عروس را در آغوش آر م/کشتي به ساحل رسانم.<br />
«<br />
١٢<br />
« و «عروسِ فلک<br />
١١<br />
»٬ «عروسِ چرخ<br />
١٠<br />
شايد ترکيب هايي نيز هم چون «عروسِ روز<br />
« به همان معني قرينه خوب ديگري<br />
١٣<br />
به معناي «خورشيد» و مقايسه آنها با «کشتيِ زر<br />
باشد که باور کنيم يکي از معاني «عروس» «کشتي» است.<br />
دوم آن که از تشبيه صريح «تذرونگارين»به «عروس» در شعر منوچهري واز تشبيه «کشتي<br />
عروس» به «چشم خروس» در شعر فردوسي مي توان يقين کرد که رنگ کشتي عروس<br />
١٤<br />
«سرخ» بوده و اصًال «arusá» در زبان سنسکريت به معناي «سرخ رنگ» آمده است.<br />
توجه به اطالق لقب «عروس بيابان» بر «شتر» و سرخ موي بودن برخي شتران و توجه<br />
به اطالق لقب هاي «عروسِ روز» و «عروسِ فلک» و «عروسِ چرخ» بر «خورشيد» و<br />
سرخ بودن خورشيد به هنگام طلوع و غروب که «نگارين تذرو» هم استعاره اي از آن<br />
است و اطالق لقب «کشتيِ زر» بر «خورشيد» و اين که «طالي احمر» نوع مرغوب آن<br />
٬ همه شواهدي گوياست بر سرخ<br />
١٥<br />
است و اين که «زر» را «گوگردِ سرخ» نيز لقب داده اند<br />
بودنِ رنگِ کشتيِ عروس.<br />
٨) ديوان منوچهري ٬ ص ١٧٩.<br />
٦٬ ٧) فرهنگ آنندراج ٬ ذيل همين مادّه.<br />
١٠٬ ١١٬ ١٢٬ ١٣) فرهنگ آنندراج ٬ ذيل همين مادّه.<br />
٩) هفت پيکر ٬ ص ١٧٩.<br />
حواشي شادروان معين بر برهان قاطع ٬ ذيل «آل».<br />
١٤)Ä ) هفت پيکر ٬ ص٢٣٤).<br />
سرخي آمد نکوترين سلبش زر که گوگرد سرخ شد لقبش ١٥)نظامي گويد:
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٣٥<br />
کشتي عروس<br />
سوم آن که از بسياري شواهد چنين مي توان دريافت که احتماالً ميان «عروس» (به<br />
معناي «زن نوکدخدا») با «کشتي» و «دريا» رابطه اي وجود داشته و مثالً ممکن است کشتيِ<br />
اين روزگار و٬ به هنگام پيوند٬ کشتي<br />
عروسِ آن روزگار چيزي باشد از عالم<br />
ماشين<br />
عروسِ ِ<br />
را آراسته و عروس و داماد را در آن مي نشانده اند. اشاره آقاي دکتر شفيعي کدکني به يکي<br />
٬<br />
١٦<br />
بودن لفظ «عروس» و «اروس»٬ ضبط «اروس» در فرهنگ ها به معناي «اسباب و متاع»<br />
نکته هاي ديگري است که در تفسير اين<br />
١٧<br />
و نيز ضبط «عروس» به معناي «گوگرد زرد»<br />
لغت و شواهد آن نبايد از نظر دور داشت.<br />
به جز نمونه هايي که گذشت٬ در شواهدِ ذيل نيز از رابطه «عروس» (زنِ نوکدخدا) با<br />
«کشتي» و «دريا» نشانه اي پيداست:<br />
من از سطح دريا عريان ترم٬ زيور گوهري از کجا به دست آرم که عروسِ ثنا را شايد؟ ١٨<br />
و پنداري اين عروس زيبا که از درون پرده خمول بماند و چون ديگر جواري منشآت در برّ و<br />
بحر سفر نکرد و شهرتي اليق نيافت٬ هم از اين جهت بود که چون ظاهري آراسته نداشت٬<br />
دواعي رغبت از باطن خوانندگان به تحصيل آن متداعي نيامد. ١٩<br />
در مثال اخير٬ «جواري» دو معني دارد (دختر ان/کشتي ها) و نويسنده هر دو معني را<br />
مدّ نظر داشته است.<br />
نظامي٬ در وفات مجنون بر روضه ليلي٬ گويد:<br />
نالنده ز روي دردناکي آمد سوي آن عروسِ خاکي ٢٠<br />
از قيد صفت «خاکي» براي «عروس» چنين توان دانست که «عروس غيرخاکي» («کشتي<br />
عروس» يا «عروس کشتي») هم بوده؛ خصوصًا که در بيت بعد گويد:<br />
سعدي شيرازي فرموده:<br />
در حلقه آن حظيره افتاد کشتيش در آب تيره افتاد ٢١<br />
بر عروسان چمن بست صبا هر گهري که به غوّ اصي ابر از دل دريا برخاست ٢٢<br />
١٦)Ä برهان قاطع ٬ فرهنگِ فرهنگ (باب نخستين٬ فصل يازدهم)٬ فرهنگ انجمن آراي ناصري ٬ فرهنگ آنندراج ٬<br />
١٧) فرهنگ آنندراج ٬ ذيل «عروس».<br />
ذيل همين مادّه. ١٩) مرزبان نامه ٬ ص ٦.<br />
١٨) منشآت خاقاني ٬ ص ١٢٠.<br />
٢٢) کلّيّ ات سعدي ٬ ص ٦٨٥.<br />
٢٠٬ ٢١) ليلي و مجنون ٬ ص ٢٦٤.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٣٦ مقاله<br />
کشتي عروس<br />
سرخ عروسانِ چمن (=گل ها) نيز قابل توجه است و چه بسا عروس را<br />
ِ<br />
در اين بيت٬ رنگِ<br />
« خوانده اند٬ گويا<br />
٢٣<br />
جامه هاي سرخ مي پوشانده اند و اين هم که «شراب» را «عروسِ تاک<br />
نظر به سرخي رنگ آن بوده است. نکته جالب تر اين که «عروس تاک» (=شراب) را در<br />
« (پياله اي به شکل کشتي) جاي مي داده اند که خود مفيد<br />
٢٥<br />
« يا «کشتيِ باده<br />
٢٤<br />
«کشتي زر<br />
نسبتِ «عروس» و «کشتي» تواند بود. ضمنًا توجه به ترکيب هاي اضافي «جهازِ عروس»٬<br />
«جهازِ کشتي» و هم چنين «جهازِ شتر» و اشتراک اين هر سه در لفظ «جهاز» شايد از<br />
فايده اي تهي نباشد.<br />
منابع<br />
خاقاني٬ افضل الدّ ين بديل بن علي٬ منشآت خاقاني ٬ تصحيح محمّ د روشن٬ کتاب<br />
فرزان٬ چ٬٢ تهران ١٣٦٢؛ سعدي شيرازي٬ مشرف الدّ ين٬ ديوان شيخ اجل سعدي شيرازي ٬<br />
به کوشش مظاهر مصفّ ا٬ کانون معرفت٬ تهران ١٣٤٠؛ شفيعي کدکني٬ محمدرضا٬<br />
اسرارالتّوحيد في مقامات الشيخ ابي سعيد ٬ ج٢ (تعليقات)٬ آگاه٬ چ٬٢ تهران ١٣٦٧؛ فردوسي٬<br />
ابوالقاسم٬ شاهنامه ٬ شرکت سهامي کتاب هاي جيبي٬ چ٬٣ تهران ١٣٦٣؛ فرهنگ٬<br />
ميرز اابوالقاسم؛ فرهنگِ فرهنگ (نسخه خطّ ي)٬ شماره ١٢١٢ ثبت کتابخانه ملي ايران؛<br />
محمّدبن منوّ ر٬ اسرارالتّوحيد في مقامات الشّ يخ ابي سعيد ٬ ج٬١ به تصحيح محمّ درضا<br />
شفيعي کدکني٬ آگاه٬ چ٬٢ تهران ١٣٦٧؛ محمّ دپادشاه (شاد)؛ آنندراج (٧ج)٬ زير نظر<br />
محمّ د دبيرسياقي٬ کتاب فروشي خيّام٬ چ٬٢ تهران ١٣٦٣؛ محمّ دحسين بن خلف تبريزي<br />
(برهان)٬ برهان قاطع ٬ به اهتمام محمّ د معين٬ اميرکبير٬ چ٬٣ تهران ١٣٥٧؛ مرزبان بن<br />
رستم٬ مرزبان نامه ٬ به تصحيح محمّ د بن عبدالوّ هاب قزويني٬ کتاب فروشي فروغي٬ چ٬٤<br />
تهران ١٣٦٨؛ منوچهري دامغاني٬ ديوان منوچهري دامغاني ٬ به کوشش محمّ د دبيرسياقي٬<br />
زوّ ار٬ تهران ١٣٥٦؛ نظامي گنجوي٬ ليلي و مجنون ٬ به کوشش وحيد دستگردي٬ علمي؛<br />
همو٬ هفت پيکر ؛ همان مصحّ ح٬ همان ناشر؛ هدايت٬ رضاقلي خان٬ فرهنگ انجمن آراي<br />
ناصري ٬ به تصحيح عبداهلل منشي٬ کارخانه علي قلي خان٬ ١٢٨٨.<br />
©<br />
٢٣٬ ٢٤٬ ٢٥) فرهنگ آنندراج ٬ ذيل همين مادّه.
*<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه (از آغاز تا امروز)<br />
ابوالفضل خطيبي<br />
فرهنگ نويسي در ايران داراي پيشينه اي طوالني است. کهن ترين فرهنگي که از ايرانيان<br />
(o¦ ¦ âm-e که هاوگ٬<br />
باقي مانده٬ فرهنگي است اوستايي پهلوي به نام اويم ايوک wak) ¦<br />
در مقدمه خود بر فرهنگ کهن زند پهلوي ٬ با استناد به شواهد و قرايني٬ اصل آن را به دوره<br />
. ١ پس از رواج زبان فارسي دري به عنوان زبان<br />
پيش از عصر ساساني رسانده است<br />
نوشتار٬ از قرن سوم هجري به بعد٬ و ظهور آثار برجسته منثور و منظوم فارسي٬ تدوين<br />
فرهنگ هاي فارسي به فارسي نيز آغاز شد. فرهنگ قطران تبريزي٬ شاعر فارسي گوي<br />
قرن پنجم هجري٬ نخستين اثري است از اين دست که اطالعاتي از آن به دست ما رسيده<br />
٬ ٢ لغت هاي اين فرهنگ بيشتر معروف بودند و٬ به گفته<br />
است. بهگفته اسدي طوسي<br />
٬ ٣ اين فرهنگ مشتمل بود بر ٣٠٠ لغت. اما کهن ترين فرهنگي که<br />
محمد بن هندوشاه<br />
به دست ما رسيده لغت فرس اسدي طوسي٬ شاعر و لغوي نامدار قرن پنجم هجري است.<br />
اين فرهنگ مأخذ اصلي غالب فرهنگ هايي بوده است که از آن پس در پهنه جغرافيايي<br />
* از استادم جناب آقاي دکتر علي اشرف صادقي٬ عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسي و مدير گروه<br />
فرهنگ نويسي و دستور٬ سپاسگزارم که٬ با دانش وسيع و ژرف خود٬ نگارنده را در مراحل اين تحقيق به ويژه در<br />
شناسايي منابع ياري فرمودند.<br />
1) Haug, M., introd., An Old Zand-Pahlavi Glossary, ed. O. H. Jamaspji, Osnabrück, 1973, pp.<br />
xliiiff.<br />
٢) لغت فرس ٬ به کوشش عباس اقبال٬ تهران ٬١٣١٩ ص١.<br />
٣) صحاح الفرس ٬ به کوشش عبدالعلي طاعتي٬ تهران ٬١٣٥٥ ص٨.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٣٨ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
٤<br />
زبان فارسي٬ از آسياي صغير گرفته تا هندوستان٬ تأليف شده اند.<br />
شاهنامه فردوسي طي حدود هزار سال حيات خود٬ در حوزه گسترده زبان و ادب<br />
فارسي٬ همواره يکي از ارجمندترين و محبوب ترين منظومه هاي فارسي بوده است. اين<br />
امر٬ به عالوه وجود واژه هاي مهجور در شاهنامه ٬ سبب شده است تا نخست<br />
فرهنگ نويسان فارسي از اين منظومه٬ به عنوان يکي از مراجع اصلي خود٬ بهره برند و<br />
لغات و شواهد بسياري را از آن برگزينند و٬ سپس٬ از اواخر قرن ششم يا اوايل قرن هفتم<br />
هجري فرهنگ هايي ويژه شاهنامه تدوين کنند. در فرهنگ هاي فارسي به فارسي٬ خاصّ ه<br />
لغت فرس اسدي و نيز برخي متون کهن نثر فارسي مانند راحة الصدور راوندي٬ واژه ها و<br />
شواهد شعري فراوانِ منقول از نسخه هاي کهن شاهنامه محفوظ مانده است. که ابزار<br />
مناسبي براي تصحيح اين منظومه به شمار مي روند. اما شماري از اين ابيات در نسخه ها<br />
و چاپ هاي کنوني شاهنامه وجود ندارد و اين نشان مي دهد که کهن ترين نسخه هاي شاهنامه<br />
(مثالً نسخه فلورانس٬ مورخ ٦١٤هجري و نسخه هاي بعد از آن)٬ در مقايسه با تحرير<br />
فردوسي و نسخه هايي که در فاصله حدود دو قرن بعد از آن تا اوايل قرن هفتم کتابت<br />
شده٬ ناقص است. از سوي ديگر٬ اين ابيات اضافي شايد مهر تأييدي باشد بر اين روايتِ<br />
معمول که شاهنامه فردوسي در ٦٠ هزار بيت سروده شده است٬ به ويژه آن که٬ حدود نيم<br />
قرن پيش از کتابت نسخه ناقص فلورانس٬ شريف دفترخان٬ مؤلف کهن ترين فرهنگ<br />
شاهنامه ٬ به صراحت مي گويد که نسخه اساس معجم او «چهار جلد است و در هر جلد<br />
. ٥<br />
پانزده هزار بيت»<br />
همان گونه که پيش تر گفتيم٬ لغت فرس اسدي طوسي٬ کهن ترين فرهنگي است که در<br />
٦ پس از آن٬ فرهنگ قوّ اس ٬ از<br />
آن واژه ها و ابيات بسياري از شاهنامه ضبط شده است.<br />
٤)براي بررسي سير فرهنگ هاي فارسي Ä<br />
S¤ ¦ adeq<br />
¦ ¦ â,Alâ<br />
¦ Ašraf, Dictionaries, «Persian Dictionaries», Encyclopaedia Iranica vol. VII (1995).<br />
٥)دفترخان عادلي٬ محمدبن رضابن محمد علوي طوسي٬ معجم شاهنامه ٬ بهکوشش حسين خديوجم٬ تهران<br />
٬١٣٥٣ ص٢.<br />
٦)مجموعه اين ابيات را خديوجم٬ از روي چاپ اقبال از لغت فرس ٬ گرد آورده و به عنوان ذيلي بر معجم<br />
شاهنامه شريف دفترخان (ص١١٢-٩٩) منتشر کرده است. محمدجواد شريعت اين ابيات را با ابياتي از شاهنامه ٬<br />
که در چاپ جديدتر لغت فرس اسدي (به کوشش فتح اهلل مجتبائي و علي اشرف صادقي٬ تهران ١٣٦٨) نقل شده٬<br />
سنجيده است.Ä شريعت٬ محمدجواد٬ «استفاده از فرهنگ ها در تصحيح شاهنامه فردوسي»٬ نميرم از اين پس که<br />
Ä
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٣٩<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
فخرالدين مبارک قوّ اس غزنوي که در اواخر سده هفتم يا اوايل سده هشتم هجري در<br />
زمان فرمان روايي عالءالدين خلجي (٦٩٥-٧١٦)٬ پادشاه هندوستان٬ تأليف شده٬<br />
دومين فرهنگي است که در آن لغاتي از شاهنامه با شاهد آنها درج شده است. مولف٬ در<br />
ديباچه کتاب٬ ضمن شرح سبب تأليف آن٬ مي گويد:<br />
«انديشه دل در آن پيوستم تا فرهنگنامه ها را با هم کنم. نخست شاهنامه را که شاهِ نامه هاست<br />
پيش آوردم و از سر تا پا به خانه فرو خواندم. آنچه از سخن پهلوي بود٬ همه را جداگانه بر<br />
کاغذي بنوشتم. فرهنگ هاي ديگر همه را فرو نگريستم». ٧<br />
٨ برآنند که فرهنگ فخر قوّ اس٬ به عنوان نخستين فرهنگي که در<br />
برخي محققان<br />
شبه قارّ ه هند تأليف شده٬ فرهنگ لغات شاهنامه است. اما اين نظر درست نيست٬ چون<br />
ابيات شاهدي که از ديوان هاي رودکي و سوزني در فرهنگ قوّ اس نقل شده بيش از شواهد<br />
منقول از شاهنامه فردوسي است. ابيات منقول از عنصري و نظامي و خاقاني نيز تقريبًا به<br />
همان اندازه شواهد شاهنامه است. از سوي ديگر٬ از مقايسه فرهنگ قواس با لغت فرس<br />
اسدي طوسي معلوم مي شود که فخر قوّ اس واژه هاي منقول از شاهنامه و شواهد آنها را<br />
٩ نه از متن شاهنامه . بنابراين٬ فرهنگ قوّ اس را<br />
مستقيمًا از لغت فرس اسدي برگرفته است<br />
نمي توان فرهنگي ويژه لغات شاهنامه به شمار آورد.<br />
در اين تحقيق٬ فرهنگ هاي ويژه شاهنامه در سه گروه زير دسته بندي و به ترتيب تاريخ<br />
تأليف بررسي شده اند:<br />
الف) فرهنگ هاي قديمي<br />
ب) لغت نامه هايي که با عنوان «فرهنگ الفاظ نادره و اصطالحات غريبه» يا «فرهنگ<br />
شاهنامه» يا عناوين ديگر٬ ضميمه برخي چاپ هاي سنگي يا حروفي شاهنامه است.<br />
ج) فرهنگ هاي معاصر.<br />
à من زنده ام ٬ مجموعه مقاالت کنگره جهاني بزرگ داشت فردوسي (هزاره تدوين شاهنامه ( در دي ماه ٬١٣٦٩ به<br />
کوشش غالمرضا ستوده٬ تهران ٬١٣٧٤ ص١٧٦-٦٩.<br />
٧)فخر قوّ اس٬ فرهنگ قوّ اس ٬ به کوشش نذير احمد٬ تهران ٬١٣٥٣ ص٣-١.<br />
٨)ظهورالدين احمد٬ «نمونه اي از نفوذ فردوسي در شبه قاره هند»٬ نميرم از آن پس که من زنده ام ٬ ص ٦٥٨.<br />
٩)Ä مقدمه نذيراحمد بر فرهنگ قوّ اس ٬ ص٦-٥.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤٠ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
الف) فرهنگ هاي قديمي<br />
١. معجم شاهنامه. از محمدبن الرضابن محمد العلوي الطوسي. اين فرهنگ ظاهرًا<br />
کهن ترين فرهنگ شاهنامه است که تا کنون باقي مانده است. از شرح حال مؤلف و حتي<br />
زمان تأليف اثر آگاهي دقيقي در دست نيست. مولف٬ در ديباچه٬ ضمن شرح سبب<br />
تأليف معجم ٬ مي نويسد:<br />
«چون به جانب عراق افتادم٬ به شهر اصفهان رسيدم. در کوچه ها و مدرسه ها و بازارها<br />
مي گشتم تا به مدرسه تاج الدين رسيدم. چون در رفتم٬ جماعتي ديدم نشسته و درِ کتاب خانه<br />
باز نهاده و هر کسي چيزي مي نوشت و چون آن جمعيّت ديدم٬ پيش رفتم و سالم کردم و<br />
نشستم و گفتم: در اين خزانه شهنامه فردوسي هست؟ صاحب خزانه گفت: هست. برخاست و<br />
مجلد اول از شهنامه به من داد. گفتم: چند مجلد است؟ گفت: چهار جلد است و در هر مجلدي<br />
پانزده هزار بيت. چون باز کردم٬ خطي ديدم که صفت آن باز نتوان داد و جدولي و تذهيبي که<br />
بِه از آن نباشد. گفتم: مجلّد چهارم بده تا ببينم که خط کيست و کجا نوشته اند؟ برخاست و<br />
جلد چهارم به من داد. به آخر نگاه کردم. چنان نمود که بِه از همه نوشته اند و خط مردي<br />
خطائي٬ معروف در خراسان و به نام ملک مؤيد [= مؤيد آي ابه٬ حکمران خراسان از ٥٤٨ تا<br />
٥٦٩] نوشته. چون آن را مي خواندم و در دل تأمل مي کردم٬ هر بيتي که در او لفظ مشکل<br />
بود٬ از زبان دري و پهلوي٬ معني آن برخي در زير نوشته بود. با خود گفتم که مثل اين<br />
نسخه کس نديده است. و اين الفاظ را جمع بايد کرد که بسيار خوانندگان هستند که اين<br />
شعر مي خوانند و معني اين الفاظ نمي دانند ... روزي چند از بهر آن فايده بنشستم٬ و از اول<br />
شاهنامه الي آخر هر کجا لفظ مشکلي بود بنوشتم. و چون ابيات پراکنده بود. من آن را معجم نام<br />
نهادم». ١٠<br />
در اين بخش از ديباچه٬ از عبارتي که متمايز شده٬ نيک پيداست که نويسنده واقعي اين<br />
کتاب همان شخص ناشناخته اي است که پيش از شريف دفترخان٬ شاهنامه را خوانده و<br />
معاني واژه هاي دشوار را در زير آنها نوشته بوده٬ و شريف دفترخان فقط اين واژه ها٬<br />
معاني آنها و ابيات شاهد را گرد آورده و مرتب کرده است. درباره تعيين زمان زندگي<br />
شريف و تأليف کتاب٬ خديوجم٬ مصحح آن٬ نخست در ديباچه کتاب اعتراف کرده که<br />
١٠)دفترخان عادلي٬ ص ١-٢. کتاب بر اساس نسخه مورخ ٬١٢٨٥ محفوظ در کتابخانه دانشگاه الهور٬ تصحيح<br />
شده است. براي نسخه اي ديگر از اين کتاب مورخ قرن شانزدهم ميالدي Ä<br />
Storey, C.A., Persian Literature, vol. III. fasc. 3. Leiden, 1984, p.60.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٤١<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
راه به جايي نبرده است٬ فقط حدس زده که ممکن است «دفترخان عادلي» مذکور در<br />
بعدها٬ محمد<br />
١١<br />
ديباچه٬ با عادل بن علي «شاعر و حافظ و معلم خر اساني» يکي باشد.<br />
محيط طباطبايي از اين راز پرده برداشت و با بحثي مشروح کليد حلّ اين معما را به دست<br />
داد. او «شريف دفترخان العادلي» را با اندکي تصرف به «شريف دفترخان ابوعلي»<br />
براي «علي<br />
١٢<br />
تصحيح کرد و٬ با استناد به شرح حال مختصري که مؤلف کتاب عروبة العلماء<br />
بن محمد» معروف به ابن دفترخان٬ فرزند همين شريف دفترخان٬ نوشته٬ به اين نتيجه<br />
رسيد که مؤلف معجم در اواخر قرن ششم هجري مي زيسته و کتابش کهن ترين فرهنگ<br />
شاهنامه است. سپس٬ خديوجم٬ بر اساس تحقيق محيط طباطبايي و با استناد به پاره اي<br />
منابع ديگر٬ درباره «ابن دفترخان»٬ بر زندگي مؤلف پرتوي تازه افکند. او٬ بر اساس<br />
تاريخ تولد و وفات ابن دفترخان (٥٨٩-٦٥٥)٬ که از نويسندگان و شعراي شناخته شده<br />
عصر خود بود٬ تاريخ تقريبي زندگي پدرش٬ شريف دفترخان را بين سال هاي ٥٦٠ و<br />
بنابراين٬ معجم شاهنامه ظاهرًا نه تنها نخستين فرهنگ شاهنامه ٬<br />
١٣<br />
٦٢٠ هجري تعيين کرد.<br />
بلکه اولين فرهنگ تخصصي يک کتاب فارسي نيز هست.<br />
بيشتر فرهنگ هاي فارسي از روي فرهنگ هاي قديمي تر تأليف شده اند٬ ولي متن<br />
معجم شاهنامه نشان مي دهد که مولف اصلي آن شاهنامه فردوسي را خوانده٬ کلمات مشکل<br />
را بيرون کشيده و معني کرده است. اين معجم لغت نامه تقريبًا کوچکي است که کلمات٬<br />
در آن٬ بر اساس حرف آخر٬ به ترتيب الفبا مرتب شده اند و غالبًا با شواهد شعري از<br />
خود شاهنامه همراه است. در سراسر اين فرهنگ٬ به جز فردوسي٬ از شاعري ديگر ذکري<br />
در ميان نيست. ابيات شاهد٬ گاهي با ذکر «فردوسي ] گويد يا فرمايد]» و در بيشتر موارد<br />
بدون تصريح به نام او٬ با کلماتي مثل «بيت» يا «شعر» آغاز مي شود. ولي برخي از ابيات<br />
شاهد در اين معجم که نام فردوسي را بر پيشاني ندارند٬ گذشته از پاره اي تفاوت ها٬ در<br />
فرهنگ متقدم تر لغت فرس اسدي طوسي٬ به شاعران ديگر مانند ابوشکور بلخي٬ بهرامي<br />
١١)ديباچه معجم شاهنامه ٬ ص پانزده.<br />
١٢)ناجي معروف٬ عروبة العلماء ٬ المنسوبين الي البلدان االعجمية في خراسان ٬ بغداد٬ ص٣٥٣.<br />
١٣)خديوجم٬ «شريف دفترخان٬ مؤلف نخستين فرهنگ شاهنامه»٬ يادگارنامه دکتر غالمحسين يوسفي ٬ مشهد<br />
٬١٣٥٩ ص٤٣٧-٤٣٣. تحقيقات محيط طباطبايي٬ که در يک برنامه راديويي ارائه شده بود٬ در همين مقاله نقل<br />
شده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤٢ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
و منجيک و رودکي منسوب است. مثالً در معجم شاهنامه ٬ ذيل واژه «وُ ريب» چنين آمده است.<br />
بيشتر در جامه ها باشد٬ راسته نمايد٬ و چون ببرند کژ نمايد٬ بيت:<br />
تواني بدو کار بستن فريب که نادان همه راست بيند وريب<br />
لغت فرس ٬ ذيل همين واژه:<br />
وريب: بر کژي بود٬ نراستي٬ چون مثل خطي٬ چنان که بوشکور گفت:<br />
تواني برو کار بستن فريب که نادان همه راست بيند وريب<br />
نمونه ديگر: معجم شاهنامه ٬ ذيل واژه «کُ ناغ»:<br />
تاري ابريشم باشد از ريسمان و غيره<br />
ز سيمين تن من چو زرين کناغ ز تابان مه من چو سوزان چراغ<br />
لغت فرس ٬ ذيل همين واژه:<br />
کناغ تاري بود که [از آن] ديباي مبرم بافند٬ و تار ريسمان را هم کناغ خوانند. منجيک گفت:<br />
ز تابنده ماهي شدم چون چراغ ز سيمين کهي هم [چو] زرين کناغ<br />
در ذيل برخي واژه ها در معجم شاهنامه و لغت فرس اسدي٬ ابيات متفاوتي به عنوان<br />
شاهد نقل شده است. مثالً در معجم شاهنامه ٬ ذيل واژه «نيو» چنين آمده است:<br />
مرد دلير بود و مردانه و گربز باشد<br />
دو صد مرد نيو از ميانشان بخاست بفرمودشان کي که بر دست راست<br />
لغت فرس اسدي٬ ذيل همين واژه:<br />
نيو: دلير و مردانه بوَ د٬ چنان که فردوسي گويد:<br />
چو طوس و چوگودرز کشواد و گيو چو گرگين و بهرام و فرهاد نيو<br />
از مقايسه نمونه هاي باال و نمونه هاي ديگر٬ دو نتيجه مي توان گرفت. يکي آن که٬<br />
مؤلف اصلي معجم شاهنامه ٬ به ر استي شاهنامه فردوسي را خوانده٬ غالب واژه هاي اين<br />
معجم را خود انتخاب و معني کرده و شريف دفترخان٬ آنها را همراه با شواهد شعري<br />
گرد آورده است. ديگر آن که٬ شريف دفترخان٬ به احتمال فراوان٬ در تأليف اين کتاب٬<br />
به لغت فرس اسدي طوسي نيز نظر داشته و برخي از واژه ها و معني و شاهد شعري آنهارا<br />
با حذف نام شاعرانشان در کتاب خود گنجانده است. از سوي ديگر٬ معجم شاهنامه ٬ مانند<br />
لغت فرس اسدي طوسي٬ از اين لحاظ نيز سخت حايز اهميت است که پاره اي از ابيات<br />
منقول در آن در هيچ يک از چاپ هاي موجود شاهنامه فردوسي وجود ندارد. شايان ذکر<br />
است که اين ابيات٬ از يکي از نسخه هاي کهن شاهنامه نقل شده که حدود نيم قرن پيش از
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٤٣<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
کتابت قديم ترين نسخه موجود شاهنامه (نسخه فلورانس مورخ ٦١٤ هق) کتابت شده است.<br />
٢. فرهنگ نامه فردوسي. از اين فرهنگ نه نسخه اي در دست است نه نام مؤلف آن<br />
دانسته است. نخستين بار بدرِ ابراهيم در فرهنگ خود با عنوان فرهنگ زفان گويا (به<br />
کوشش نذيراحمد٬ پتنه ١٩٨٩؛ تأليف: اواخر قرن هشتم يا اوايل قرن نهم هجري قمري)<br />
شرح برخي واژه ها را از اين فرهنگ نقل کرده است؛ ولي فقط در يک مورد٬ ذيل واژه<br />
«تلک»٬ به عنوان مأخذ يعني فرهنگ نامه فردوسي اشاره دارد:<br />
«تلک: ادرک٬ و در فرهنگ نامه فردوسي است: تلک دانه باشد که به تازي آن را جلبان گويند».<br />
در بقيه موارد٬ پس از ذکر «در فردوسي است» يا «فردوسي گويد» به شرح واژه ها<br />
مي پردازد که بي گمان مراد او همان فرهنگ نامه فردوسي است. اين واژه ها و شرح آنها در<br />
زير مي آيد:<br />
نام قباي رستم دستان است و گويند ببر بيان ديباي منقش که هر زمان رنگي ديگر<br />
ببر بيان نمايد٬ در روم بافند٬ و فردوسي گويد خفتان رستم يعني جوشن رستم که پلنگونه بود.<br />
فرياد٬ و در فردوسي است بانگ مردم دون.<br />
خروش به فتح و کسر٬ بانگ و فرياد٬ و در فردوسي گويد: دهاز غار و دره.<br />
دهاز چوبي که گرد در نهند براي محکمي٬ يعني آلتي که از چوب بود و در ديوار استوار<br />
دريواس کرده بود و فردوسي نوشته: گرد بر گرد خانه را دريواس گويند.<br />
دامن کوه به جانب صحرا که فرود رود و در فرهنگ نامه ١٤ است: صحرا گويند٬ و در<br />
راغ فردوسي است: بن کوه و گويند زمين کشت.<br />
خدمتگار بنديان و زنده ضد مرده٬ و بعضي به ضم زا گويند٬ و در فردوسي است: زوار<br />
زوار بيمار.<br />
از خويش رميده٬ و در فردوسي است: زکان کسي که در خود رمد.<br />
زکان گياهي است خوشبوي به خط نسبت کنند٬ و در فردوسي است: سنبل ريحان گويند.<br />
سنبل روشني و آفتاب که مقصود از وي روشني است و در فردوسي است شيد چشمه آفتاب.<br />
شيد دوست و معشوق و بت تراشيده و در فردوسي است: بت رنگين فغ گويند و گويند<br />
فغ دوست که به جاي معشوق دارند فغ گويند....<br />
پوست نيشکر و خربزه تلخک٬ يعني حنظل٬ و در فردوسي حنظل را کبست افتاده<br />
کبست است.<br />
١٤)مراد فرهنگ قوّ اس ٬ تأليف فخرالدين مبارکشاه قوّ اس غزنوي است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤٤ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
مرد کوه نشين از زهّاد و رهبانان و در اسدي و فردوسي است: کهبد دهقان.<br />
کهبد پشيماني و سنگ سرکنگره... و در فردوسي است: کيفر حيف باشد.<br />
کيفر گلوله ريسمان٬ و فردوسي گويد: چرخه جوالهان بود٬ ريسمان برو زنند تا ازو به کار<br />
کالبه برند.<br />
گرز٬ و اسدي و فردوسي گويند تخت آهنين و چوبين باشد.<br />
گوپال شکاري است شاخ بسيار دارد٬ هندوي جهنکيال گويند و در فردوسي است گاو کُهي.<br />
گوزن مجلس خانه و عشرتگاه و مهماني٬ و در فردوسي است: مهمان خانه.<br />
ميزد از ميان واژه هاي باال فقط چهار واژه (راغ٬ شيد٬ کيفر و گوزن) در کهن ترين فرهنگ<br />
شاهنامه ٬ يعني معجم شاهنامه شريف دفترخان آمده است؛ آن هم با عباراتي متفاوت در<br />
شرح واژه ها که نشان مي دهد٬ مؤلف فرهنگ نامه شاهنامه به هنگام تأليف فرهنگ خود٬<br />
کتاب معجم را در دست نداشته است. بعد از تأليف فرهنگ زفان گويا ٬ برخي از<br />
١٦<br />
(تأليف: ١٠٠١) و مؤيدالفضالء<br />
١٥<br />
فرهنگ نويسان فارسي از جمله مؤلف مداراالفاضل<br />
(تأليف: ١٢٢٥) با همان کليشه هاي «در فردوسي است» يا «فردوسي گويد» به فرهنگ نامه<br />
فردوسي استناد کرده اند. ولي به نظر مي رسد٬ مأخذ آنان نه اصل فرهنگ نامه ٬ بلکه فرهنگ<br />
زفان گويا بوده باشد. باري فرهنگ نامه فردوسي پيش از تأليف فرهنگ زفان گويا و در قرن<br />
هشتم هجري قمري يا پيش از آن نوشته شده است٬ ولي معلوم نيست که قديمي تر از<br />
معجم شاهنامه بوده باشد.<br />
٣. فرهنگ لغات شاهنامه. از مؤلفي ناشناخته٬ از اين فرهنگ هيچ نسخه اي در دست<br />
نيست. فقط انجو شيرازي در فرهنگ جهانگيري (تأليف:<br />
١٧<br />
خود معرفي کرده است.<br />
١٠٠٥-١٠١٧) آن را٬ از منابع<br />
٤. لغت شاهنامه. لغت نامه فارسي ترکي از عبدالقادر بغدادي (١٠٣٠-١٠٩٣)٬ لغوي<br />
نامداري که بيشتر عمر خود را در قاهره سپري کرد و به جز اين لغت نامه که مفصل ترين<br />
. بغدادي لغت شاهنامه را در ١٠٦٧<br />
١٨<br />
فرهنگ شاهنامه است٬ آثاري به زبان عربي نگاشت<br />
١٥)اهلل داد فيضي بن عليشير سرهندي٬ به کوشش محمدباقر٬ الهور٬ ١٣٣٥ش٬ ذيل «دريواس» (٢٣٤/٢).<br />
١٦)چاپ سنگي٬ لکهنو ١٣٠٢ش٬ ذيل واژه «سنبل».<br />
١٧)انجو شيرازي٬ مير جمال الدين حسين بن فخرالدين حسن٬ فرهنگ جهانگيري ٬ به کوشش رحيم عفيفي٬<br />
مشهد ١٣٥١ش٬ ج٬١ ص٧.<br />
18) Storey, C.A., Persian Literature, vol. III, part 1, Leiden, 1984, pp. 72-73.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٤٥<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
هجري در قاهره تأليف کرد. او در مقدمه کتاب مي گويد که٬ در اثناي مطالعه شاهنامه<br />
فردوسي٬ در اين سال٬ صورت صحيح اسامي رجال و بقاع را ضبط کرد٬ سپس٬ با<br />
استفاده از فرهنگ هاي فارسي٬ هر يک از واژه هاي غريب را شرح داده و نيز واژه هاي<br />
بسياري را از «چند کتاب مفيد» برگزيده و بدان ضميمه کرده و چندي بعد٬ اين<br />
يادداشت هاي مهجور مانده را به خواهش دوستانش به بياض در آورده است. اين<br />
لغت نامه که حاوي ٢٧٩٣ لغت است و٬ جز در موارد اندکي٬ شاهد شعري از شاهنامه<br />
دارد٬ به کوشش زالمان (پترزبورگ ١٨٩٥) به چاپ رسيده است. خديوجم٬ همه اين<br />
واژه ها و شاهد يا شواهد آنها را به همان ترتيب الفبايي کتاب (براساس حروف اول و<br />
آخر کلمه) در ذيلي بر معجم شاهنامه شريف دفترخان نقل کرده است.<br />
از مقايسه معجم شاهنامه با لغت شاهنامه معلوم مي شود که عبدالقادر بغدادي٬ معجم<br />
مختصر شريف دفترخان را بي ذکر نام آن٬ تنها زير عنوان «چند کتاب مفيد» در تأليف<br />
مفصل خود گنجانيده است؛ چه بيشتر شواهد معجم شاهنامه تقريبًا با همان ضبط در لغت<br />
شاهنامه عبدالقادر راه يافته و جاي موارد مبهم و افتاده آن نيز در لغت شاهنامه سفيد مانده<br />
. عبدالقادر٬ به جز شاهنامه ٬ از ديوان هاي شعر فارسي هم شواهدي آورده است<br />
١٩<br />
است<br />
.<br />
٢٠<br />
ولي معني هايي که او براي پاره اي لغات آورده صحيح نيست<br />
٥. گنج نامه. از علي بن طيفور بسطامي٬ از نويسندگان مشهور زمان سلطان عبداهلل<br />
قطب شاه (١٠٣٥-١٠٨٣)٬ پادشاه گلکُ نده (حيدرآباد دکن) و صاحب تحفه قطب شاهي<br />
(در آداب حکومت و سلطنت به سبک گلستان سعدي ). واژه هاي اين لغت نامه٬ که همراه با<br />
شواهد شعري از شاهنامه است٬ به ترتيب حروف اول و دوم واژه مرتب شده است. يکي<br />
از ويژگي هاي بارز اين کتاب مشکولي بودن کلمات است.<br />
گنج نامه ديباچه اي دارد مشتمل بر ٩ صفحه و ٥ مضمون: مضمون اول٬ در بيان اطالق<br />
اسم پارس؛ مضمون دوم٬ در تعداد زبان پارس؛ مضمون سوم٬ در بيان فصاحت زبان<br />
فارسي؛ مضمون چهارم٬ در بيان پيشوندها و پسوندها؛ مضمون پنجم٬ در ذکر حروف و<br />
١٩)خديوجم٬ حسين٬ تعليقات معجم شاهنامه ٬ تهران ٬١٣٥٣ ص١١٨-١١٧.<br />
٢٠)نولدکه. تئودور٬ حماسه ملي ايران ٬ ترجمه بزرگ علوي٬ تهران ٬١٣٥٧ ص١٦٥. نيزÄ مقاله مفصل پاول هرن<br />
درباره اين کتاب با مشخصات زير:<br />
P. Horn, «Abdul Qâdiri Bagdâdensis», ZDMG , Bd. xlix (1896), pp. 722-739.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤٦ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
کلماتي که به منظور تزيين کالم به کار برند. نسخه منحصر به فرد گنج نامه مورخ ١٠٦٩<br />
٢١<br />
است و در کتاب خانه آصفيه در حيدرآباد دکن نگه داري مي شود.<br />
٦. مشکالت شاهنامه. از مؤلفي ناشناخته. از اين کتاب نسخه اي در دست نيست٬ اما<br />
٢٢<br />
شعوري آن را جزء مآخذ کتاب خود ذکر کرده است.<br />
٧. لغت شاهنامه. از نويسنده اي گم نام (تأليف: ١١٥٦). نسخه ناقصي از آن (مورخ<br />
١١٥٦) در مجموعه اي (ص٦٦-٥٣) در دارالکتب قاهره محفوظ است. اين نسخه فقط<br />
٢٣<br />
تا اواخر حرف «پ» («پرچم») را در بردارد.<br />
٨. فرهنگ شاهنامه. از موبد عيدل بن موبد داراب٬ از پارسيان هند. اين فرهنگ<br />
رساله اي است کوچک که٬ همراه با رساله هاي ديگر نويسنده (از جمله «آغاز داستان<br />
بهدينان و رساله نوشيروان») در مجموعه اي به خط مؤلف در موزه بريتانيا محفوظ<br />
اين فرهنگ مشتمل است بر لغات فارسي کهن٬ پهلوي و پازند که در شاهنامه<br />
٢٤<br />
است.<br />
فردوسي به کار رفته است. مؤلف٬ در مقدمه آن٬ مي گويد اين واژه ها را از روي<br />
فرهنگ هاي متعدد و بنا به فرمان سِ رجونز مالکوم٬ که سخت مشتاق بود شاهنامه بخواند٬<br />
تأليف کرده است. فرهنگ شاهنامه ٬ همراه با رساله هاي ديگر نويسنده٬ در ١١٧٩<br />
يزدگردي/١٨٠٩م در بمبئي منتشر شده است.<br />
٩. گنج نامه. از شاعري با تخلّص «مجرم». نام اصلي مؤلف و زمان زندگاني او دقيقًا<br />
دانسته نيست. مؤلف٬ در مقدمه اين فرهنگ مفصل شاهنامه (١٣٦٠برگ)٬ به اختصار خود<br />
را چنين معرفي مي کند: «داعي کم سوادِ نامراد را که مجرم تخلّص است». و٬ براساس<br />
ماده تاريخي که براي سال تأليف کتاب آورده («معيار لغات قويم»)٬ اين فرهنگ در<br />
١٩٠٨ در کشمير تأليف شده است. مؤلف٬ در مدح پرتاب سنگها٬ حکم ران کشمير٬<br />
٢١)فهرست کتاب خانه آصفيه ٬ ج٬٢ ص٬١٤٥٦ شماره ٢٣٥. نيز Ä نقوي٬ شهريار٬ فرهنگ نويسي فارسي در هند و<br />
پاکستان ٬ تهران ١٣٤١ش٬ ص١٨٤؛ دبيرسياقي٬ محمد٬ فرهنگ هاي فارسي ٬ تهران ٬١٣٦٨ ص١٥٤؛<br />
Storey. op. cit. P. 59, no.9.<br />
٢٢) فرهنگ شعوري ٬ به نقل از دبيرسياقي٬ همان٬ ص١٥٥.<br />
٢٣) فهرس المخطوطات الفارسيه . قاهره ٬١٩٦٧ قسم دوم٬ ص٬٩٤ ش١٩٣٨.<br />
24) Rieu, Charles, Catalogue of The Persian Manuscripts in the British Museum , vol. I. p. 50, Add.24,<br />
413, no III.<br />
ميکروفيلمي از اين نسخه در کتاب خانه مرکزي دانشگاه تهران (به شماره ف ١٢٩١) محفوظ است.Ä دانش پژوه<br />
محمدتقي٬ فهرست ميکروفيلم هاي کتاب خانه مرکزي دانشگاه تهران ٬١٣٤٨ ج٬١ ص٬٥٩٠ ٥٩٨.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٤٧<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
(١٨٨٥-١٩٢٥)٬ ابياتي سروده است. ظهورالدين احمد٬ بر اساس اطالعات باال و<br />
بررسي احوال سه تن از شاعراني که با تخلّص «مجرم» در آن دوران مي زيسته اند٬ نتيجه<br />
گرفته است که او همان ميرزامحمد کشميري٬ شاعرِ معاصرِ محمدصادق٬ مؤلف تذکره<br />
آفتاب عالمتاب است. در ١٢٩٠ هجري٬ که محمدصادق تذکره خود را مي نوشته٬ مجرم<br />
مجرم کشميري در مقدمه گنج نامه اين<br />
٢٥<br />
در قيد حيات بوده و با او مکاتبه نيز داشته است.<br />
فرهنگ را چنين معرفي مي کند:<br />
اين مجموعه متنوع مثال را مشتمل بر لغات و کنايات شاهنامه با شواهد ابيات و اصطالحات<br />
جديده و استعارات عديده و امثله مشهوره... از نجوم و پاره اي از موسيقي٬ سطري از عروض٬<br />
سطري از قافيه و چندي از اسماي وحوش و طيور و اندي از اشياي تازه ظهور و قليلي از ترکي<br />
با دليل فارسي جمع ساخته از نظر شمع افروزان بزم مصوّ رالمع النور گذرانيده.<br />
در پايان اين فرهنگ٬ فرهنگ ديگري است از همين مؤلف با نام «کنايات شاهنامه» که٬<br />
در آن٬ ١١٢ اصطالح شاهنامه به ترتيب حروف الفبا شرح داده شده است. مؤلف٬ در هيچ<br />
يک از دو بخش٬ به مآخذ خود اشاره نمي کند و چنين مي نمايد که او خود٬ پس از<br />
خواندن شاهنامه ٬ لغات و اصطالحات را برگزيده و شرح کرده است. مقايسه گنج نامه با<br />
فرهنگ هاي شاهنامه اي که پيش از آن تأليف شده نشان مي دهد که مجرم کشميري براي<br />
٢٦<br />
هر واژه معاني بيشتري به دست داده است.<br />
نسخه منحصر به فرد گنج نامه مجرم در کتاب خانه دانشگاه پنجاب٬ مجموعه آذر٬ به<br />
خديوجم٬ در مجله سخن ٬<br />
٢٧<br />
شماره 1/8481-D با خط نستعليق درشتِ زيبا محفوظ است.<br />
اين فرهنگ را به اختصار معرفي کرده و يادآور شده است که آن را در دست تصحيح<br />
هم چنين٬ او بخش آخر گنج نامه ٬ يعني «فرهنگ کنايات» شاهنامه را تصحيح و در<br />
٢٨<br />
دارد.<br />
٢٩<br />
مجله سخن به چاپ رسانده است.<br />
٢٥)ظهورالدين احمد٬ «فرهنگ شاهنامه»٬ نميرم از اين پس که من زنده ام ٬ ص٤١١-٤٠٧.<br />
٢٦)همو٬ ص٤٠٨.<br />
٢٧)فهرست نسخه هاي خطي فارسي کتاب خانه دانشگاه پنجاب الهور (گنجينه آذر)٬ به کوشش سيدخضر عباسي<br />
نوشاهي٬ اسالم آباد ١٣٦٥ش٬ ص١٢٢-١٢١.<br />
٢٨)تالشِ نگارنده براي آگاهي از سرنوشت اين تصحيح تا کنون به جايي نرسيده است.<br />
٢٩)سخن ٬ دوره ٢٥ (سال ١٣٥٥ش)٬ شماره هاي ٧ ٬٦ ٬٥ ٬٤ و ٨.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٤٨ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
ب) فرهنگ هاي ضميمه برخي چاپ هاي شاهنامه (الفاظ نادره و اصطالحات غريبه)<br />
کهن ترين چاپ شاهنامه فردوسي٬ يعني شاهنامه اي که به تصحيح ترنر ماکان در سال هاي<br />
١٢٤٤ تا ١٢٤٨ق/١٨٢٩ تا ١٨٣٢م در ٤ مجلد در بمبئي انتشار يافت٬ فرهنگ لغاتي<br />
دارد که با عنوان «الفاظ نادره و اصطالحات غريبه» به پايان آن ضميمه شده است. از آن<br />
پس٬ در پايان غالب چاپ هاي سنگي شاهنامه در هند و ايران٬ چنين فرهنگ لغتي افزوده<br />
شده است. از آن جمله است لغت نامه اي که در پايان چاپ سنگي مهدي ارباب اصفهاني<br />
(بمبئي ١٢٦٢ق/١٨٤٦م) با همان عنوان «فرهنگ الفاظ نادره و اصطالحات غريبه<br />
شاهنامه» ضميمه شده است. ارباب اصفهاني٬ در ديباچه خود بر شاهنامه ٬ درباره اين<br />
فرهنگ چنين مي نويسد:<br />
چون٬ در اين کتاب٬ لغات پهلوي و فارسي قديم و محاورات و اصطالحات نادره بسيار آمد٬<br />
مناسب آن ديد که فرهنگ آنها را از برهان قاطع و فرهنگ جهانگيري و مؤيدالفضالء و مداراالفاضل<br />
و فرهنگ سروري و کشف اللغات و بهار عجم و اصطالحات وارسته و شمس اللغات و صراح برآورده و<br />
در آخر جلد چهارم منطبع گرداند که گويا مفتاح اين گنجينه شاهوار است.<br />
از ويژگي هاي مهم اين فرهنگِ مختصر٬ که هم لغات و هم اسامي خاص شاهنامه را در<br />
٣٠<br />
بردارد٬ اين است که براي لغات آن همان معاني مراد در شاهنامه فردوسي را آورده است.<br />
در قديم ترين شاهنامه هاي چاپ ايران٬ به پيروي از شاهنامه هاي چاپ هند٬ به ويژه<br />
چاپ مهدي ارباب اصفهاني٬ «فرهنگ الفاظ نادره» نيز٬ در پايان٬ ضميمه شده است٬<br />
مانند «فرهنگ الفاظ نادره» منضم به چاپ معروف شاهنامه اميربهادر٬ (تهران ١٣٢٦ق)<br />
که٬ گذشته از تغييرات اندک و حذف پاره اي واژه ها و اسامي٬ از روي فرهنگ هاي منضم<br />
به شاهنامه هاي چاپ هند (چاپ ارباب اصفهاني در<br />
٣١<br />
نولکشور در ١٣١٤ق) فراهم آمده است.<br />
١٢٤٨-١٢٤٤ق يا چاپ مطبعه<br />
٣٠)اسلم خان٬ محمد٬ «معرفي فرهنگ الفاظ نادره و اصطالحات غريبه در شاهنامه»٬ نميرم از آن پس که من<br />
زنده ام ٬ ص ٦٢٣-٦٢٤.<br />
٣١)در پايان برخي از شاهنامه هايي که بعد از شاهنامه اميربهادر در ايران به چاپ رسيده اند٬ همان «فرهنگ الفاظ<br />
نادره» چاپ اميربهادر ضميمه شده است٬ از جمله در شاهنامه اي که به يادگار جشن هزارمين سال فردوسي در<br />
١٣١٢ش و شاهنامه اي که در ١٣٤١ به نفقه انتشارات اميرکبير به چاپ رسيد.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٤٩<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
ج) فرهنگ هاي معاصر<br />
٬ از فريتس ولف٬ که نخستين فرهنگ<br />
٣٢<br />
١. فرهنگ شاهنامه فردوسي (برلين ١٩٣٥)<br />
شاهنامه اي است که به روش علمي مدون شده است. مؤلفِ ايران شناس و ايران دوست<br />
آلماني آن ٢٥ سال از عمر خود را وقف تدوين اين فرهنگ عظيم و اعجاب انگيز کرد. او٬<br />
در زماني که اروپا در آتش جنگ جهاني اول مي سوخت٬ بي اعتنا به غوغاي بيرون٬ غرق<br />
در تدوين فرهنگ شاهنامه بود. پايان تدوين اين فرهنگ با نيرو گرفتن نازي ها در آلمان<br />
مقارن شد و ولف٬ به جهت يهودي بودن در خطر بود. در ٬١٩٣٤ دوستان ولف موفق<br />
شدند شعبه فرهنگي وزارت خارجه آلمان را از اهميت کار علمي او آگاه کنند. در نتيجه٬<br />
رئيس اين شعبه وسايل چاپ اثر او را در چاپ خانه دولتي آلمان به طرز زيبا و با کاغذي<br />
عالي فراهم آورد.<br />
در همين سال٬ مقارن برگزاري جشن هزارمين سال تولد فردوسي در ايران٬ دولت<br />
آلمان به فکر افتاد توجه محافل دولتي و علمي ايران را به فعاليت هاي علمي دانشمندان<br />
آلماني جلب کند. از اين رو٬ کتاب ولف را به مناسبت جشن هزارساله فردوسي به ملت<br />
ولف نظر دولت ايران را نيز به خود جلب کرد و حسين عالء٬ سفير<br />
٣٣<br />
ايران پيشکش کرد.<br />
ايران در پاريس٬ از دولت ايران خواست تا براي کمک به چاپ فرهنگ شاهنامه فردوسي<br />
ولف٬ مبالغي را در نظر بگيرد. هيئت وزرا٬ در جلسه پنجم آبان ماه ٬١٣١٠ در پاسخ به اين<br />
در خواست٬ تصويب کرد که يک صد ليره براي اين کار پرداخته شود. اما سندي وجود<br />
فريتس ولف٬ سرانجام در<br />
٣٤<br />
ندارد که نشان دهد اين مبلغ در اختيار ولف قرار گرفته باشد.<br />
٬١٩٣٤ به اتهام داشتن نژاد يهودي به دست نازي هاي نژادپرست کشته شد.<br />
فرهنگ شاهنامه فردوسي ولف نخستين بار در ١٩٣٥ در برلين انتشار يافت. سپس٬ پس<br />
از مرگ ولف٬ بار ديگر در ٬١٩٦٠ در همان جا تجديد چاپ شد. اين فرهنگ٬ که در نوع<br />
خود در تاريخ اير ان شناسي بي نظير است٬ در واقع کشف اللغات جامعي است که همه<br />
32) Glossar zu Firdosis Schahname , von Fritz Wolfe Berlin 1935.<br />
٣٣)شدر٬ هاينس هاينريش٬ «فريتس ولف»٬ ترجمه عباس زرياب خوئي٬ يغما ٬ سال ٬٢٨ ش٬٣ خرداد ٬١٣٥٤<br />
ص١٣٥-١٢٩؛ همان٬ ترجمه کيکاووس جهانداري٬ هستي ٬ بهار ٬١٣٧٢ ص١٤٦-١٤١؛ عبدالحسين نوشين٬<br />
«فهرست لغات شاهنامه ولف»٬ کاوه (دوره جديد)٬ ش٬٣٥ خرداد ٬١٩٧١/١٣٥٠ ص١١٤-١١٢.<br />
٣٤)مير انصاري٬ علي٬ «چند سند درباره فريتس ولف و فرهنگ شاهنامه»٬ گنجينه اسناد ٬ سال ٬٥ دفتر سوم و<br />
چهارم٬ ش ١٩ و ٬٢٠ پاييز و زمستان ٬١٣٧٤ ص ٩٧-١٠١.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٥٠ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
واژه هاي شاهنامه ٬ با ذکر نشاني ابيات حاوي واژه٬ به ترتيب الفبايي و با تقسيم بندي منطقي<br />
در شرح و معناي آنها يک جا در آن گرد آمده است. در اين فرهنگ٬ ويژگي هاي لغوي و<br />
مقوله هاي دستوري واژه ها نشان داده شده است. ولف٬ واژه هاي شاهنامه را برپايه سه<br />
چاپ مشهور آن چاپ ژول موهل٬ در ٧ جلد٬ پاريس ١٨٧٨-١٨٣٨؛ چاپ فولرس<br />
لنداور در ٣ جلد٬ ليدن٬ ١٨٧٨-٬١٨٨٤ ناتمام؛ چاپ تِرْ نر ماکان٬ ٤ جلد٬ کلکته ١٨٢٩)<br />
فهرست کرده است. او٬ افزون بر اين ها٬ گاهي به ٣ چاپ ديگر شاهنامه (چاپ المسدن٬<br />
يک جلد٬ کلکته ٬١٨١١ ناتمام؛ چاپ آموزنده شيرمرد ايراني٬ بمبئي ١٩١٣؛ چاپ<br />
خاور٬ تهران ١٩٣٢) نيز مراجعه مي کند.<br />
ولف٬ در اين فرهنگ٬ داستان هر يک از شاهان را٬ به ترتيب تاريخي٬ به عنوان فصلي<br />
مجزا و بخشي از تقسيمات ٥٠گانه خود با شماره اي مشخص (١ تا ٥٠) نشان داده و بدين<br />
سان٬ پيدا کردن ابيات مورد نظر در چاپ هاي متعدد شاهنامه را آسان ساخته است. براي<br />
ديباچه٬ حرف E و براي هجونامه حرف S را منظور داشته است. اما از آنجا که در<br />
پادشاهي کي کاوس و کي خسرو٬ داستان هايي فرعي وجود دارد٬ به آن داستان ها نيز<br />
شماره هاي فرعي داده است. مواد هر مدخل به اين شرح است: ضبط واژه يا اسم خاص<br />
به فارسي؛ آوانگاري آن؛ شرح آن به زبان آلماني؛ شماره داستان (با حروف سياه<br />
٣٥<br />
متمايز)؛ شماره بيت يا ابيات (مطابق چاپ موهل)؛ صورت هاي واژه ها و نام ها.<br />
فرهنگ ولف به رغم جامعيّ ت٬ خطاها و کاستي هايي نيز دارد. عبدالحسين نوشين٬ که<br />
سال ها در تصحيح متن انتقادي شاهنامه (چاپ مسکو) با دانشمندان شوروي هم کاري<br />
٬ بر اساس نسخه هاي متعدد شاهنامه به پاره اي از آنها اشاره<br />
٣٦<br />
نزديک داشت٬ در رساله اي<br />
کرده است که به نظر او٬ غالب آنها از لغزش هاي فرهنگ نويسان فارسي سرچشمه<br />
مي گيرد.<br />
٢. فرهنگ شاهنامه ٬ تأليف رضازاده شفق (تهران ٬١٣٢٠ به کوشش مصطفي شهابي٬<br />
تهران ١٣٥٠). مؤلف٬ چنان که خود اظهار داشته٬ کار تدوين اين فرهنگ را نخست بر<br />
٣٥)Ä اذکايي٬ پرويز٬ «کتاب درباره شاهنامه» هنر و مردم (ويژه نامه فردوسي)٬ ش ١٥٣ و ٬١٥٤ تير و مرداد<br />
٬١٣٥٤ ص ١٩٤-١٩١؛ براي جدول تطبيقي فصل هاي شاهنامه Ä همان٬ ص ١٩٥-١٩٧.<br />
٣٦)اين رساله٬ نخستين بار٬ با عنوان «سخني چند درباره شاهنامه» (مسکو ١٩٧٠) به چاپ رسيد. سپس٬ با<br />
عنوان «گزارشي چند درباره شاهنامه» (تهران ١٣٦١) نيز انتشار يافت.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٥١<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
اساس لغت شاهنامه عبدالقادر بغدادي و فرهنگ هايي که به شاهنامه هاي چاپ بمبئي و<br />
اميربهادر ضميمه شده بود آغاز کرده٬ سپس اثر ولف را اساس کار خود قرار داده است.<br />
وي نقل شواهد شعري از شاهنامه را الزم نشمرده و٬ در عوض٬ تا حد امکان٬ شواهدي از<br />
اشعار شاعران ديگر (به نقل از دواوين يا فرهنگ ها) افزوده است. منابع عمده مؤلف<br />
فرهنگ جهانگيري و انجمن آراي رضاقلي خان هدايت بوده است. ضمنًا٬ در مواردي به<br />
تحقيقات خاورشناساني چون هُ رن٬ يوستي٬ بارتولومه٬ مارکوارت و کريستن سن اشاره<br />
شده است. مؤلف در چاپ دوم اين فرهنگ٬ لغات بيشتري از جمله همه لغات عربي و<br />
نيز واژه هاي ساده اي را٬ که به نظر او داراي قدمت آمده٬ وارد و٬ در مواردي٬ به ريشه<br />
برخي از آنها اشاره کرده است. هم چنين٬ براي هر لغت٬ بيتي از شاهنامه و ٬ در اغلب<br />
موارد٬ بيتي نيز از شاعران پارسي گو٬ بروجه شاهد٬ نقل کرده است.<br />
نوشته و نقايص آن را برشمرده که اهم آنها به شرح<br />
٣٧<br />
علي رواقي بر اين کتاب نقدي<br />
زير است:<br />
احتماالً برخي از واژه هاي مدخل که شاهدي از فردوسي ندارد٬ مانند آفنديدن ٬<br />
پيخسته ٬ تاسه ٬ اصوالً متعلّق به شاهنامه نيست.<br />
برخي از شواهد از شعراي معاصر مثل پروين اعتصامي و عارف قزويني است.<br />
ضبط بسياري از شواهد نادرست است.<br />
توضيحات ذيل برخي از اسامي خاص نادرست است.<br />
برخي از لغات کامالً مأنوس و معروف مدخل اختيار و معني شده است.<br />
براي برخي از واژه ها٬ معاني متعدد از فرهنگ ها نقل شده و معني مراد مشخص<br />
نگرديده است.<br />
٣. واژه نامک ٬ تأليف عبدالحسين نوشين (چاپ اول: انتشارات بنياد فرهنگ ايران٬<br />
تهران بي تا؛ چاپ دوم: به کوشش مصطفي شهابي٬ انجمن آثار ملّ ي٬ تهران ١٣٥٠).<br />
نوشين٬ پس از سال ها تحقيق در شاهنامه و تصحيح بخش هايي از آن و نيز نقد و بررسي<br />
فرهنگ هاي شاهنامه ٬ خود به تدوين فرهنگي همت گماشت که بسيار کم نقص تر از ديگر<br />
فرهنگ هاي شاهنامه است. مؤلف٬ در مقدمه٬ شيوه کار خود را بدين مضمون خالصه<br />
٣٧)«نگرشي در فرهنگ هاي شاهنامه»٬ سيمرغ ٬ ش ٢٥ ٬١ اسفند ٬١٣٥١ ص ١١١-١٠٥؛ براي نقد ديگري بر<br />
همين کتاب Ä نوشين٬ همان٬ ص ٨٧-٨٩.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٥٢ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
کرده است:<br />
نام هاي خاص شرح نشده و به جاي آن٬ بسياري از کلمات مرکب مثل بدگمان٬<br />
نيک اختر٬ نيکي گمان و جز آن و يا عبارات دور از ذهن مانند: «ديده بر ديدنست»٬ «از درِ<br />
کار نيست» و «مرا اين درست است»٬ توضيح داده شده است.<br />
معاني مجازي واژه ها و بسياري کنايه ها نيامده است.<br />
بيت هاي پس و پيش بيت شاهد نيز نقل شده تا مقصود شاعر و معناي دقيق واژه<br />
روشن شود.<br />
غير از شاهنامه از شاعران و نويسندگان نيز شواهدي نقل شده است.<br />
غالب ابيات شاهد از چاپ منقح ديوان ها نقل شده است نه از فرهنگ ها.<br />
ريشه اوستايي و پهلوي پاره اي از واژه هاي دشوار ذکر شده است.<br />
واژه نامک براساس ٥ نسخه معتبر شاهنامه (نسخه هاي خطي موزه بريتانيا٬ کتاب خانه<br />
عمومي لنينگراد٬ قاهره و دانشکده خاورشناسي فرهنگستان علوم شوروي) تدوين شده<br />
اما ارجاع ابيات شاهد به شاهنامه چاپ انستيتوي ملل آسياست.<br />
يکي از ويژگي هاي برجسته واژه نامک شرح بسياري از ترکيبات به کار رفته در شاهنامه<br />
است که در فرهنگ هاي قبلي٬ از جمله فرهنگ ولف ٬ نيامده است. به عالوه در مقايسه با<br />
فرهنگ هاي ديگر شاهنامه ٬ واژه ها دقيق تر معني شده است. اما٬ در مواردي٬ در شرح<br />
برخي واژه ها٬ نارسايي هايي به چشم مي خورد که علي رواقي در مقاله «نگرشي در<br />
فرهنگ هاي شاهنامه» (ص١١١ به بعد) از آنها ياد کرده است.<br />
:<br />
٣٨<br />
٤. مالحظاتي درباره لغت هاي عربي شاهنامه اثر پل هومبر<br />
نويسنده٬ نخست٬ از روي لغت نامه ولف ٬ فهرستي از ٩٨٤ واژه عربي شاهنامه ارائه داده<br />
است. بسامدها به شرح زير است:<br />
٢٢ لغت (متعلق به مقوله هاي علم افالک٬ اصطالحات جنگ و شکار٬ آرايش و زيور٬<br />
معاني و عواطف٬ حروف) هر يک ١٠٠ بار يا بيشتر؛ ٢٣ لغت (متعلق به حوزه هاي علم<br />
افالک٬ جانورشناسي٬ جنگ و سپاه٬ اداره و امور مدني٬ آرايش و زيور٬ عواطف) هر<br />
يک ٥٠ تا ١٠٠ بار؛ ٦٩ لغت (متعلق به حوزه هاي دين٬ علم افالک و طبيعت٬ بخت و<br />
38) Paul Humbert, Observations sur le vocabulaire arabe du Châhnâmeh , Neuchatel 1953.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٥٣<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
طالع٬ جانورشناسي٬ علم و صنعت٬ خانواده٬ خوردني ها٬ خانه٬ دولت و اداره٬ سپاه و<br />
شکار٬ آرايش و زيور٬ معاني و عواطف٬ صفات) بين ٢٠ تا ٥٠ بار؛ ٤٠٠ لغت (متعلق به<br />
حوزه هاي دين و سرنوشت٬ علم افالک و طبيعت٬ سپاه و شکار٬ آرايش و زيور٬ علم و<br />
صنعت٬ آالت و لوازم خانه٬ معاني و عواطف٬ صفات و جز آنها) هر يک ٢ تا ٢٠ بار؛<br />
٤٧٠ لغت عربي ديگر فقط يک بار.<br />
نتيجهگيري هومبر بدين شرح است: شمار لغات مأخوذ از عربي در شاهنامه به نسبت<br />
اندک است؛ مصدرهاي عربي باب افتعال٬ که در فارسي بسيار رايج است٬ اصالً ديده<br />
نمي شود؛ فعل هاي مرکب که از يک مصدر يا صفت عربي با يک فعل معين ساخته شده<br />
و در فارسي بسيار رايج است نادر است؛ کلمه غنيمت ٦ بار در شاهنامه آمده است٬ اما فعل<br />
«غنيمت شمردن»٬ که خيام و سعدي بارها به کار برده اند٬ در منظومه فردوسي ديده<br />
نمي شود؛ فعل هاي جعلي فارسي که از لفظ عربي ساخته شده (مانند طلبيدن و<br />
رقصيدن) ابدًا به کار نرفته است؛ حروف اضافه و ربط عربي٬ که در نظم و نثر فارسي<br />
مکرر به کار رفته٬ بسيار نادر است٬ فقط کلمه ليکن مکرر (١٠٩بار) آمده است؛ از<br />
حروف ندا (ياايها) و حرف استثنا (غير) اثري نيست. به نظر هومبر٬ فردوسي عناصر<br />
دستوري عربي را در شاهنامه وارد نکرده است.<br />
٬ ضمن ستايش از شيوه تحقيق هومبر و تأکيد بر سودمندي و<br />
٣٩<br />
خانلري٬ طي نقدي<br />
ارزش مندي اثر او٬ به پاره اي از نارسايي هاي آن اشاره و اظهار نظر کرده است که هومبر<br />
برخي از لغات فارسي را به خطا در فهرست الفاظ عربي گنجانده است. هم چنين در<br />
فهرست او لغت هايي وجود دارد که اصل آنها از زباني ديگر است و٬ به احتمال فراوان٬<br />
نخست به فارسي در آمده و از آنجا به عربي راه يافته اند؛ مثل درهم و درم (از يوناني)٬<br />
کافور (از سنسکريت).<br />
هومبر کم ياب بودن لغات عربي در شاهنامه را دليل بر پرهيز او از آغشتن زبان حماسي<br />
او به عناصر عربي مي داند و کاربرد گاهگاهي آنها را وسيله اي براي متنوع ساختن<br />
اين نظر هومبر و نظر ديگر او را که امساک<br />
٤٠<br />
تعبيراتش مي شمارد. اما محمدجعفر معين فر<br />
در وارد کردن شخصيت ها و کالم اسالمي در شاهنامه را حاکي از ضديت شاعر با<br />
٣٩)«لغت هاي عربي در شاهنامه»٬ هفتاد سخن ٬ تهران ٬١٣٦٧ ج٬٢ ص ٢٨٢-٢٨٩.<br />
٤٠)«فردوسي و لغات عربي»٬ نميرم از اين پس که من زنده ام ٬ ص ٣٥٤-٣٥٥.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٥٤ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
مسلماني مي داند سخت به باد انتقاد گرفته و آن را نمودار جهل و بي خبري اعالم کرده<br />
است. به نظر معين فر٬ فردوسي٬ در سرودن شاهنامه ٬ هيچ تعمدي در به کار نبردن لغات<br />
عربي نداشته است.<br />
. نويسنده٬ از سال ٬١٩٥٩<br />
٤١<br />
٥. واژگان عربي در شاهنامه فردوسي ٬ اثر محمدجعفر معين فر<br />
بنا بر توصيه و زيرنظر ايران شناس معروف اميل بنونيست٬ تحقيق اساسي خود را در<br />
زمينه واژه هاي عربيِ شاهنامه آغاز کرد. معين فر٬ در مقدمه اين کتاب٬ به پژوهش هايي که<br />
پيش از او در اين باب انجام گرفته بود اشاره کرده و نقايص آنها را بر شمرده است.<br />
نويسنده ابتدا به بررسي اسامي خاص از جهات متعدد٬ واژه هاي عربي در ابيات<br />
منسوب به فردوسي که تنها در فرهنگ عبدالقادر بغدادي يا تنها در شاهنامه چاپ فولرس<br />
يافت مي شوند٬ لغات عربي که تنها در مقدمه شاهنامه يا در هجويه يا در فرهنگ عبدالقادر<br />
آمده اند٬ لغات مشترک فارسي و عربي٬ لغات معرّ ب و٬ سرانجام٬ واژه هاي سنسکريت٬<br />
يوناني و التيني در فارسي و در عربي پرداخته٬ سپس٬ ٧٠٦ لغت عربيِ شاهنامه ٬ مجموعًا<br />
با ٨٩٣٨ وقوع (occurrence) را بررسي کرده است. در مقايسه با شمار کل واژگان به کار<br />
رفته در شاهنامه (اعم از فارسي و عربي)٬ که نويسنده آن را به ٨٠٠٠ واژه بنيادي (type)<br />
مجموعًا با ٣٧٣٩٣٢ وقوع٬ تخمين زده است٬ نسبت درصد واژه هاي عربي شاهنامه به<br />
شرح زير تعيين شده است: واژه هاي بنيادي٬ ٨/٨ درصد؛ وقوع٬ ٢/٤ درصد. در بخش<br />
آخر کتاب٬ با توجه به اصول زبان شناسي و معني شناسي٬ فهرست ها و منحني هاي<br />
دقيقي از تکرار و توزيع واژه ها ارائه شده است. اساس کار در اين تأليف٬ فرهنگ ولف<br />
بوده که مؤلف٬ با مراجعه مستمر به متن شاهنامه ٬ در بسياري موارد خطاهاي آن را<br />
تصحيح کرده است. نويسنده٬ با بررسي واژه هاي عربي شاهنامه چنين نتيجه گرفته است<br />
که فردوسي در مورد لغات عربي تعصبي نداشته و اگر٬ در عصر او٬ شاعراني ديگر٬ که<br />
نخبگان را مخاطب گرفته اند و٬ براي نشان دادن مهارت خويش٬ کوشيده اند تا زباني<br />
تصنّ عي٬ مملو از لغات شاذ و نادر (خواه فارسي٬ خواه عربي) به کار برند٬ او فقط<br />
خواسته است حماسه اي ملّي براي عرضه کردن به انبوه مردم ايران زمين پديد آورد.<br />
مأخذ او متن مکتوب و رواياتي شفاهي به زبان مردم هم عصر او بوده که واژه هايي را از<br />
41) Le Vocobulaire arabe dans le livre des rois de Firdousâ ¦ , par Mohammad Djafar Moâ « nfar,<br />
Wiesbaden 1970.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٥٥<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
عربي به عاريت گرفته و هضم کرده بوده است. از اين رو٬ عجب نيست اگر فردوسي در<br />
بخش هايي که مي توان آنها را بيرون از روايات سنّتي دانستمثالً در سخن از شاه و<br />
٤٢<br />
شخصيت هاي هم عصر خود لغات عربي بيشتري به کار بَرَ د.<br />
٦. واژه هاي ناشناخته در شاهنامه اثر علي رواقي٬ (دفتر يکم٬ تهران ١٣٥١؛ دفتر دوم٬<br />
تهران ١٣٥٣). اين دو دفتر هرچند مختصر را نتيجه پرثمرترين کوشش در شرح لغات<br />
دشوار و ناشناخته شاهنامه مي توان شمرد. نويسنده٬ در ديباچه دفتر يکم٬ يادآور مي شود<br />
که کاتبان شاهنامه ٬ به دليل آشنايي نداشتن با برخي واژه هاي آن که در زمانه فردوسي<br />
کاربرد داشته و بعدًا از رواج افتاده٬ در آنها تصرّ ف کرده اند. بنابراين٬ واژه هاي دشوار يا<br />
دشوارخوان و نادر شاهنامه عمومًا يا دستخوش تصحيف و تحريف گشته اند و يا عوض<br />
شده اند.<br />
در دفتر يکم٬ ٧ واژه از اين دست (پرخاش٬ نيک يار٬ خوارخوار٬ سراي٬ رست٬<br />
کشته٬ خوگ بيني) شرح شده است.<br />
در دفتر دوم٬ ٩ واژه (ر استر٬ گردپاي٬ تازيان٬ تيغ دژم٬ ازباد٬ پراگندن٬ ازکهل٬<br />
گوانجي).<br />
٧. فرهنگ نام هاي شاهنامه (دو جلد) تأليف منصور رستگار فسايي (ج٬١ تهران ١٣٦٩؛<br />
ج٬٢ تهران ١٣٧٠). نام هاي اين فرهنگ از شاهنامه چاپ مسکو و٬ اگر در آن وجود<br />
نداشته٬ از فرهنگ ولف نقل شده است. مندرجات هر مدخل به شرح زير است:<br />
نام قهرمان و آوانگاري آن به التيني٬ بيتي از شاهنامه حاوي آن نام٬ معرفي صاحب نام<br />
و شرح رويدادهاي مربوط به او. در پانوشت٬ عين عبارات منابع کهن و نيز حاصل برخي<br />
تحقيقات معاصران آمده است. در پايان مدخل٬ نشاني هاي آن در شاهنامه چاپ مسکو<br />
ذکر شده است. فرهنگ فاقد نام جاي ها٬ اشيا و موجودات بي روح است.<br />
٨. فرهنگ نام هاي شاهنامه تأليف علي جهانگيري (تهران ١٣٦٩). اساس کار شاهنامه<br />
٤٢)معين فر٬ محمدجعفر٬ «فردوسي و لغات عربي»٬ نميرم از اين پس که من زنده ام ٬ ص ٣٦٦-٣٥١؛ براي نقدي<br />
برکتاب معين فر Ä بحريني٬ مهستي٬ «فرهنگ لغات عربي در شاهنامه »٬ سيمرغ ٬ آبان ٬١٣٥٤ ص٨٠-٧٣. منتقد٬<br />
برخالف معين فر٬ برآن است که نمي توان حکم قطعي کرد که فردوسي در اجتناب از کلمات عربي تعمّ دي نداشته<br />
است. او مي افزايد که زبان فردوسي زبان متداول در بين عامّه مردم نيست بلکه زباني آر استه و پير استه است. وي<br />
توجه خاص فردوسي به زنده نگاه داشتن زبان ملي را از جمله داليل کميِ کاربرد واژه هاي عربي در شاهنامه<br />
مي داند.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٥٦ مقاله<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
تصحيح ژول موهل است. در هر مدخل٬ پس از آوانگاري به حروف التين٬ شرحي<br />
مختصر درباره آن به دست داده شده و٬ در تعليقات٬ برخي از نام ها از نظر اشتقاق<br />
بررسي شده اند.<br />
٩. فرهنگ جامع شاهنامه تأليف محمود زنجاني (تهران ١٣٧٢ش). اين فرهنگ٬ که به<br />
مناسبت هزاره شاهنامه (١٣٦٩) تأليف شده٬ مشتمل است بر واژه ها و چهره هاي<br />
افسانه اي و تاريخي شاهنامه . مؤلف کوشيده است معاني واژه ها را با شواهد شعري آنها<br />
ارائه دهد. برخي از مدخل ها (مانند «ايران» و پادشاهان معروف دودمان هاي<br />
اير ان باستان) با شرح و تفصيل بيشتري همراه است.<br />
١٠. فرهنگ جامع نام هاي شاهنامه تأليف محمدرضا عادل (تهران ١٣٧٢). در اين فرهنگ<br />
نام هاي خاص شاهنامه بر اساس چاپ مسکو به اختصار شرح شده است.<br />
١١. فرهنگ لغات و ترکيبات شاهنامه تأليف داريوش شامبياتي (تهران ١٣٧٥). اين<br />
فرهنگ٬ به قول خود مؤلف در مقدمه٬ حاوي واژه هاي فرهنگ هايي است که شاهد از<br />
فردوسي نقل کرده اند. که عبارت اند از: فرهنگ لغات شاهنامه شفق٬ لغت نامه دهخدا٬<br />
فرهنگ جهانگيري ٬ فرهنگ نظام ٬ معجم شاهنامه ٬ گزيده لغات شاهنامه ٬ برهان قاطع . مؤلف٬ با<br />
بررسي اين فرهنگ ها و بسياري از فرهنگ هاي ديگر و نيز کتاب ها و مقاالت متعدد٬ اثر<br />
خود را تأليف کرده است. ويژگي هاي فرهنگ بدين شرح است:<br />
همه معاني واژه ذکر شده است.<br />
ضبط هاي گوناگون واژه در نسخه هاي متعدد با نقل شواهد ذکر شده است.<br />
ضبط هاي گوناگون ابيات شاهد نقل شده است.<br />
ابياتي که به شاعران ديگر نسبت داده شده يا ابياتي از شاعران ديگر که به نام<br />
فردوسي در فرهنگ ها آمده نقل شده است.<br />
١٢. فرهنگ شاهنامه تأليف حسين شهيدي مازندراني (بيژن) (تهران ١٣٧٧). اين<br />
فرهنگ فقط نام کسان و جاي ها را در بردارد. مؤلف کوشيده است معادل اوستايي و<br />
پهلوي نام ها را به دست دهد و مطالب مربوط به نام هاي بخش ساسانيان شاهنامه را با<br />
روايات تاريخي ديگر بسنجد. رويدادهاي مربوط به چهره هاي افسانه اي شاهنامه چون<br />
رستم٬ اسفنديار٬ سهراب٬ کي خسرو٬ سياوش٬ افر اسياب٬ بسيار فشرده و کوتاه٬ در ذيل<br />
هر يک از اين نام ها آمده است. نام هاي کسان و جاي ها از نخستين بيتِ حاوي هر نام در
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٥٧<br />
نگاهي به فرهنگ هاي شاهنامه...<br />
شاهنامه نقل شده است و نام هاي همسان (مثالً در شاهنامه از ١٣ شخص با نام بهرام سخن<br />
رفته است) به ترتيب تاريخي شرح شده اند. اساس کار مؤلف در اين فرهنگ٬ شاهنامه<br />
چاپ بروخيم بوده٬ ولي از چاپ هاي مسکو٬ ژول موهل و جز آن نيز استفاده شده است.<br />
در اين جستار کوشيديم به همه فرهنگ هاي ويژه شاهنامه نظر افکنيم. برخي از اين<br />
فرهنگ ها با تفصيل بيشتري نقد و بررسي و برخي ديگر به اختصا رمعرفي شد. بي گمان٬<br />
هيچ يک از آنها فرهنگي جامع براي شاهنامه شمرده نمي شود. اکنون که تازه ترين تصحيح<br />
انتقادي شاهنامه به کوشش جالل خالقي مطلق رو به پايان است (٥ جلد از آن انتشار يافته<br />
است)٬ شايسته است فرهنگي جامع براي شاهنامه تدوين شود. ناگفته پيداست که براي<br />
تعهد اين کار عظيم همکاري گروهي از محققان با حمايت و نظارت يکي از نهادهاي<br />
فرهنگي الزم است. ويژگي هاي کلي اين فرهنگ جامع چنين به نظر مي رسد:<br />
اشتمال بر لغات٬ ترکيبات٬ کنايات و اسامي همراه با شواهد شعري از خود شاهنامه ؛<br />
ذکر کاربردها و معاني متعدد لغات و ترکيبات با شواهد. (پيداست که در اين بررسي<br />
نبايد پژوهش هايي که تا کنون انجام گرفته از نظر دور ماند)؛<br />
شرح نام ها و لغات و ترکيبات با توجه به اشتقاق آنها؛<br />
تخصيص مقاله کوتاه ولي مستند به هر يک از چهره هاي افسانه اي و تاريخي شاهنامه .<br />
©
نثر مسجّع فارسي را بشناسيم<br />
تقي وحيديان کاميار (دانشگاه فردوسي مشهد)<br />
نثر مسجّ ع نثري است آهنگين و شعرگونه؛ هرچند فاقد وزن است٬ همانند شعر٬ از<br />
موسيقي قافيه وزيبايي هاي ترفندهاي ادبي وظرايف بالغي معموًال بهره دارد. زبان درنثر<br />
مسجّ ع معموًال عاطفي است نه خبري؛ زيرا سجع با مضامين خبريِ صِ رف تناسبي ندارد.<br />
نثر مسجّ ع در ادب فارسي ارج وااليي دارد و از همان آغاز پديد آمدن نثر دري وجود<br />
١ که از<br />
داشته و از قرن ششم به بعد کتاب ها و رساالتي ارزنده به اين نثر زيبا تدوين يافته<br />
همه مهم تر مناجات هاي خواجه عبداهلل انصاري و گلستان سعدي است. ولي٬ متأسفانه٬<br />
درباره نثر مسجّ ع فارسي تحقيق جدي مستقلّي صورت نگرفته و اشارات مختصري که به<br />
سجع و نثر مسجّ ع فارسي شده همه بر اساس استقراي ناقص است و بعضًا مبرّ ا از خطا<br />
هم نيست. وانگهي اين اشارات به جاي آن که درباره نثر مسجّ ع باشد مربوط به سجع در<br />
شعر است. ديگر آن که تا کنون به بررسي تحليلي زيبايي هاي نثر مسجّ ع پرداخته نشده و<br />
در اين باره سخني گفته نشده است؛ حال آن که غرض از نثر مسجّ ع زيبايي آفريني است و<br />
از اين ديدگاه به آن بايد نگريست.<br />
ما در اين گفتار بر آنيم که به توصيف سجع و نثر مسجّ ع فارسي و بررسي زيبايي هاي<br />
آن بپردازيم . اما نخست ببينيم سجع چيست؟<br />
١)ملک الشعراي بهار ) سبک شناسي ٬ ج٬٢ ص٢٤) مي نويسد: نثر مسجّ ع در ايران از آغاز پيدا آمدن نثر دري<br />
موجود بوده است ليکن اين شيوه به خطبه هاي کتاب يا در مورد ترجمه بعضي کلمات قصار انحصار داشته و<br />
کتاب يا رساله اي که بالتمام مسجّ ع باشد پيش تر از قرن ششم٬ تا به حال٬ ديده نشده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٥٩<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
در تعريف سجع گفته اند:<br />
تسجيع آن است که سخن را با سجع بياورند و آن سخن را مسجّ ع و جمله هاي مشابه را قرينه<br />
مي گويند. سجع آن است که کلماتِ آخرِ قرينه ها در وزن يا حرف رَ وي يا هر دو موافق باشد . ٢<br />
اين تعريف خالي از اشکال نيست زيرا سجع هميشه در آخر قرينه ها نيست٬ مانند<br />
اجلّ کاينات از روي ظاهر آدمي است و اذلِّ موجودات سگ. ) گلستان (<br />
شبي در جزيره کيش مرا به حجره خويش در آورد. ) گلستان (<br />
ثانيًا٬ در اين تعريف٬ صرفِ هم وزن بودن دو واژه در آخرِ قرينه ها نيز سجع به شمار آمده<br />
است حال آن که هم وزن بودن واژه هاي پايان قرينه ها نه تنها سجع نيست بلکه گوش٬<br />
موزون بودن آنها را معموًال درنمي يابد٬ مثًال در<br />
کار نه به حسن عمل است٬ در قبول خدا ست.<br />
. ٣ صورت مسجّ ع اين کالم<br />
واژه هاي عمل و خدا گرچه هم وزن هستند اما سجع ندارند<br />
چنين است:<br />
کار نه به حسن عمل است٬ کار در قبول ازل است . ٤<br />
به عالوه٬ استاد همايي٬ به پيروي از ر ادوياني٬ سجع را به متوازي و مطرّف و متوازن<br />
تقسيم مي کند و در تعريف سجع متوازن مي نويسد که کلمات قرينه در وزن متفق و در<br />
. ٦<br />
حرف روي مختلف باشند مانند کام و کار ٥ (مثال رادوياني مشيّد و مشتد است)<br />
در اين تعريف٬ اگر منظور از رَ وي٬ چنان که از تعريف سجع متوازي برمي آيد٬ حروف<br />
قافيه باشد که سجع متوازن زيبا نيست و اگر فقط حرف روي (حرف آخر قافيه) باشد باز<br />
در مواردي زيبايي ندارد؛ زيرا مصوّ ت هاي بلند | |aª («ا») و |u| («وو») مي توانند به<br />
تنهايي اساس قافيه و سجع قرار گيرند مانند صحرا و صبا ٬ ابرو و مو . حال اگر حرف آخر<br />
٢)همايي٬ جالل الدّ ين٬ فنون بالغت و صناعات ادبي ٬ انتشارات توس٬تهران ٬١٣٦١ ص٤١.<br />
٣)شايد غرض وزن صرفي باشد نه وزن شعري؛ اما در صناعات ادبي غرض از وزن٬ وزن شعري است٬<br />
همان گونه که استاد همايي در تعريف موازنه مي گويد: «چنان است که در قرينه هاي نظم يا نثر٬ از اول تا آخر٬<br />
کلماتي بياورند که هرکدام با قرينه خود در وزن يکي و در حرف رَ وي مختلف باشند:<br />
مشک و شنگرف است گويي ريخته بر کوهسار<br />
نيل و زنگار است گويي بيخته در مرغزار (همان٬ ص٤٤)<br />
چنان که مي بينيم مشک با نيل و شنگرف با زنگار هم وزن به حساب آمده اند که غرض وزن شعري است نه صرفي.<br />
٥)همان٬ ص٤٢.<br />
٤) سخنان پير هرات ٬ به کوشش محمد جواد شريعت٬ تهران ٬١٣٧٠ ص٦٤.<br />
٦)محمد بن عمر الر ادوياني٬ تر جمان البالغه٬ ٬١٣٦٢ ص١٣٧.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦٠ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
مختلف باشد ديگر قافيه و سجع وجود ندارد مانند صحرا و ابرو که هم وزن (شعري نه<br />
صرفي) هستند و تنها اختالف روي دارند. ناگفته نماند که هرچند رادوياني و برخي ديگر<br />
٨ و ديگران معتقد به وجود<br />
٧ و شميسا<br />
از نويسندگان کتاب هاي بديع مانند بکري شيخ امين<br />
سجع متوازن هستند اما علماي بزرگ بالغت چنين نظري ندارند مثًال سکاکي٬ در مفتاح<br />
العلوم ٬ گفته است که سجع در نثر همانند قافيه است در شعر و آن را سه گونه مي داند؛<br />
٬ و تفتازاني در مطوّ ل همين<br />
١٠<br />
. ٩ خطيب قزويني٬ در تلخيص المفتاح<br />
متوازي٬ مطرّ ف٬ ترصيع<br />
.<br />
١١<br />
نظر را دارند<br />
به هر حال٬ سجع متوازن٬ طبق تعريف٬ زيبا و يا دقيق تر بگوييم سجع نيست؛ اما<br />
مثال هايي که در کتب بديع براي سجع متوازن آمده زيباست و پيداست که تعريف اشکال<br />
دارد. مثال ها عبارتند از: مستقيم و مستبين ٬ پاک و صاف ٬ شريف و کريم (فنون بالغت ( صارق ٬<br />
ثاقب ٬ حافظ ) البالغة العربية ). از مثال ها برمي آيد که عالوه بر هم وزن بودن٬ برخي از<br />
حروف قافيه نيز بايد مشترک باشند و حد اقل مصوت قبل از روي که معموًال مصوت<br />
کوتاه است (عالوه بر آن در حروف ديگر نيز مشترک اند).<br />
نکته ديگر که بايد بررسي شود انواع سجع است. گفتيم که رادوياني سجع را سه گونه<br />
مي داند:<br />
١. متوازي آن است که سخن را برابر بياري که به وزن و عددِ حروف متّفق باشند و به<br />
حروفِ رَ وي يکسان؛ چنانچون غالم و حسام ٬ قلم و علم .<br />
٢. مطرّ ف آن است که يکي از دو کلمه به حرف زيادت زان ديگر باشد؛ چنانچون حال<br />
و محال ٬ مال و منال .<br />
٣. متوازن آن است که هر دو کلمه به وزن و عددِ حروف يکسان بوَدورَ وي با خالف؛<br />
چنانچون قريب و بعيد و مانند آن.<br />
هر چند در کتب بديع بيشتر فقط همين سه نوع سجع را برشمرده اند٬ اما٬ در<br />
٧)بکري شيخ امين٬ البالغة العربية فيِ ثوبها الجديد٬ علم البديع ٬ الجزء الثالث٬ بيروت ٬١٩٨٧ ص١٢٨-١٢٧.<br />
٨)سيروس شميسا٬ نگاهي تازه به بديع ٬ تهران ٬١٣٦٨ ص٢٦-٢٣.<br />
٩)ابويعقوب سکاکي٬ مفتاح العلوم ٬ بي تا٬ قم٬ ص١٨٢.<br />
١٠)محمد بن عبدالرّ حمن خطيب قزويني٬ تلخيص المفتاح ٬١٣٦٣ ٬ ص٣٦.<br />
١١)سعدالدين مسعود عمر التفتازاني٬ کتاب المطول ٬ بي تا٬ ص٣٦١.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٦١<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
حقيقت٬ از اين سه نوع سه گونه ديگر توليد مي شود؛ زيرا اين سه نوع مربوط به واژه آخر<br />
قرينه است. حال اگر ديگر واژه هاي قرينه ها يا بيشتر آنها داراي يکي از اين سه ويژگي<br />
باشند٬ سه نوع جديد به وجود مي آيد:<br />
متوازيÄ ترصيع که همان تکرار سجع متوازي است؛<br />
مطرّفÄ بي نام که همان تکرار سجع مطرّف است؛<br />
متوازنÄ موازنه که همان تکرار سجع متوازن است.<br />
اين سه نوع هم سجع هستند. سکاکي٬ خطيب قزويني وتفتازاني نيز ترصيع راجزو سجع<br />
دانسته اند. همايي٬ هر چند همان سه نوع سجع را برشمرده٬ اما درباره موازنه مي نويسد:<br />
نوعي از سجع متوازن است که مخصوص به نثر و اواخر قرينه نباشد و آن چنان است که در<br />
قرينه هاي نظم يا نثر٬ از اول تا آخر٬ کلماتي بياورند که هرکدام با قرينه خود در وزن يکي و در<br />
حرف روي مختلف باشند . ١٢<br />
پس موازنه هم نوعي سجع است. اما از تکرار سجع مطرّ ف در کتب بديع ياد نشده و<br />
حال آن که اين نيز نوعي سجع است که در شعر و نثر مي تواند به کار رود.<br />
اما نوع هفتمي هم هست و آن مزدوج نام دارد و٬ به گفته همايي٬<br />
آن است که در اثناي جمله نثر يا نظم کلماتي مسجّ ع را پيوسته يا نزديک به يکديگر بياورند . ١٣<br />
چنين به نظر مي رسد که سجع مزدوج آن است که واژه هاي مسجّ ع کنار هم باشند و<br />
معموًال در دو يا چند قرينه نمي آيد.<br />
ناگفته نماند که در نثر مسجّ ع اين هفت گونه سجع٬ بعضي با کاربرد زياد و بعضي با<br />
کاربرد کم يا نادر ديده مي شود. به عبارت ديگر٬ اين هفت نوع سجع در نثر به کار مي رود<br />
و در نظم نيز برخي از آنها ممکن است به کار رود. اينک هفت نوع سجع با ذکر مثال:<br />
١. در سجع متوازي٬ دو واژه سجع دار هم قافيه و هم وزن اند:<br />
هر چه نپايد٬ دلبستگي را نشايد.<br />
٢. در سجع مطرّ ف٬ دو واژه سجع دار هم قافيه اما ناهم وزن اند:<br />
يکي تحرمه عشا بسته و ديگري منتظر عشا نشسته. ) گلستان (<br />
٣. در سجع متوازن٬ دو واژه قافيه هم وزن اند و در حرف آخر تفاوت دارند؛ اما در<br />
مصوت مشترک اند:<br />
١٢) فنون بالغت ٬ ص٤٤.<br />
١٣)همان٬ ص٢٧.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦٢ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
ملِک گفت: اين لطيفه بديع آوردي و اين نکته غريب گفتي. ) گلستان (<br />
٤. در ترصيع٬ همه واژه هاي يک قرينه با واژه هاي قرينه ديگر در وزن و حرف قافيه<br />
مشترک اند:<br />
مراد از نزول قرآن تحصيل سيرت خوب است نه ترتيل سورت مکتوب. ) گلستان (<br />
الهي! اگر گوييم ٬ ثناي تو گوييم و اگر جوييم ٬ رضاي تو جوييم . ١٤<br />
البته ترصيع کامل٬ نادر است.<br />
٥. بي نام (در کتاب هاي بديع ذکري از اين نوع سجع نشده است)٬ که در آن٬ همه<br />
واژه هاي قرينه اول با معادل خود در قرينه دوم فقط در قافيه مشترک اند:<br />
مصلحت بينم که تو را از قلعه به زير اندازم تا ديگران نصيحت پذيرند و عبرت گيرند. ) گلستان (<br />
٦. در موازنه٬ همه واژه هاي يک قرينه با واژه هاي قرينه ديگر فقط هم وزن (وزن<br />
شعري نه صرفي) هستند٬ اين نوع در نظم بسيار است:<br />
محال عقل است و خالف شرع ... ) گلستان (<br />
منافع سفر بسيار است از نزهت خاطر و جرِ ّ منافع. ) گلستان (<br />
٧. مزدوج٬ آوردن کلماتي پيوسته يا نزديک به هم در اثناي نثر يا نظم:<br />
جواني بدرقه ما شد سپرباز ٬ چرخ انداز ٬ سلحشور ٬ بيش زور . دزدِ بي توفيق ٬<br />
ابريقِ رفيق<br />
برداشت که به طهارت مي رود و به غارت مي رفت. مقامي دل گشاي روان آساي . در عقبش<br />
غالمي بديع الجمال لطيف االعتدال. ) گلستان (<br />
در ميان همه انواع سجع٬ بسامد کاربُرد مطرّ ف بيشتر است. به عالوه٬ در سجع هاي<br />
مطرّ ف کمابيش موازنه يا ترصيع ناقص و جز آن نيز ديده مي شود.<br />
انواع سجع که در نثر به کار مي رود در نظم نيز کاربرد دارد. البته سجع مطرّ ف٬ حکم<br />
ديگري دارد٬ چون هر شعر قافيه داري به ناچار از سجع مطرّ ف خالي نيست. در حقيقت٬<br />
سجع مطرّ ف در شعر همان قافيه است٬ برخالف سجع متوازي؛ زيرا اگر واژه هاي قافيه<br />
موزون باشند عالوه بر قافيه سجع متوازي نيز دارند. با اين همه٬ علماي بالغت سجع را<br />
خاص نثر دانسته اند. مثًال سکاکي معتقد است که سجع در نثر همانند قافيه است در<br />
. ليکن تفتازاني مي نويسد:<br />
١٥<br />
شعر<br />
گفته اند که سجع مختص نثر نيست بلکه در شعر هم جاري است . ١٦<br />
١٤) سخنان پير هرات ٬ ص٢٧.<br />
١٥) مطوّ ل ٬ ص٣٦١.<br />
١٦)همان٬ ص٣٦٣.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٦٣<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
در ادب فارسي٬ قضيه برعکس است. اولين کتاب موجود که به زبان فارسي درباره<br />
صناعات ادبي تدوين شده ترجمان البالغه نوشته رادوياني است. در اين کتاب٬ آنچه درباره<br />
سجع گفته شده به شعر منحصر است و همه مثال ها از شعر آمده است٬ هرچند رادوياني<br />
بعد از خواجه عبداهلل يا معاصر او مي زيسته است٬ (تاريخ وفات خواجه ٤٨١ هجري<br />
است و تاريخ استنساخ نسخه موجودِ ترجمان البالغه ٥٠٧ هجري).<br />
به هر حال٬ رادوياني نه به سجع هاي مقدمه بعضي از کتاب هاي منثور توجه کرده نه<br />
به نثر مسجّ ع خواجه عبداهلل. بعدها نيز در کتاب هاي بديع کمابيش همين سنت به جا<br />
مانده و اشاراتي که به سجع شده بيشتر درباره شعر است. البته آنها هم که به سجع در نثر<br />
اشاره داشته اند جز تکرار مکرّرات نياورده اند.<br />
در روزگار ما٬ کساني از جمله ملک الشعراي بهار اشاراتي به بعضي از ويژگي هاي نثر<br />
مسجّ ع فارسي کرده اند. اما اين مطالب توصيفي دقيق و همه جانبه از نثر مسجّ ع فارسي به<br />
دست نمي دهد. مثًال در سبک شناسي بهار (ج٬٣ ص١٤٥) آمده است:<br />
در گلستان و در ساير کتب استادان ديده شده است که در قرينه ها بيشتر قرينه نخستين کوتاه تر<br />
از قرينه دومين است و يا هر دو قرينه مساوي يکديگرند و به نادر قرينه نخستين از قرينه<br />
دومين بلندتر است.<br />
حال آن که در نثر مسجّ ع گلستان کمتر شاهدي مي توان يافت که٬ در آن٬ قرينه اول کوتاه تر<br />
باشد. حتي مثال هايي که خود مِلک آورده نه تنها مؤيد اين نظر نيست بلکه در يکي از<br />
مثال ها (ص١٤٦) قرينه اول طويل تر است:<br />
تا برسيد به کنار آبي که سنگ از صالبت او بر سنگ همي آمده و خروش به فرسنگ همي رفت.<br />
اينک مثال هاي ديگر از گلستان که در همه طول قرينه اول بيشتر است:<br />
) گلستان (<br />
هر يک به قراضه اي در معبر نشسته و رخت سفر بسته.( گلستان (<br />
يکي در صورت درويشان نه بر صفت ايشان.( گلستان (<br />
نه هر چه به قامت مِهتر به قيمت بهتر. ) گلستان (<br />
طايفه دزدان عرب بر سر کوهي نشسته بودند و منفذ کاروان بسته و رعيت بلدان از مکايد<br />
ايشان مرعوب و لشکر سلطان مغلوب. ) گلستان (<br />
البته اکثر قرينه هاي سعدي دقيقًا يا تقريبًا برابر است ولي طويل تر بودن قرينه اول نيز<br />
بسيار است٬ اما کمتر اتفاق مي افتد که قرينه دوم طويل تر باشد و اگر هم باشد معموًال
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦٤ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
تفاوت اندک است٬ چندان که مساوي به نظر مي رسد:<br />
هنوز نگران است که ملکش با دگران است. ) گلستان (<br />
هم چنين در سبک شناسي (ص١٤٥) آمده است که:<br />
[سعدي] اسجاع را در مزدوجات مي آورد... و گاهي هم که به قرينه سازي مي پردازد٬ سجع از<br />
دو تا سه بيش معمول او نيست.<br />
حال آن که قضيه برعکس است؛ زيرا سعدي بيشتر به قرينه سازي مي پردازد و به ندرت<br />
مزدوج مي آورد چندان که شمار مزدوج ها قابل مقايسه با قرينه سازي ها نيست.<br />
به هرحال٬ در اين گفتار بر آنيم که به توصيف و تحليل دقيق نثر مسجّ ع خواجه عبداهلل<br />
انصاري و سعدي بپردازيم که اولي٬ نخستين نثر مسجّ ع فارسي به معني دقيق کلمه است<br />
و دومي بهترين نثر مسجّ ع فارسي.<br />
ويژگي هاي نثر مسجّ ع فارسي<br />
چنان که گفتيم٬ در اين گفتار نثر مسجّ ع فارسي را بر اساس نثر گلستان سعدي و نثر مسجّ ع<br />
خواجه عبداهلل انصاري بررسي مي کنيم. نثر مسجّ ع فارسي وجوه تمايزي دارد و با نثر<br />
مسجّ ع عربي يکسان نيست. کساني که اشاراتي به نثر مسجّ ع فارسي کرده اند گمان<br />
برده اند که آن با نثر مسجّ ع عربي يکسان است و اين دو قواعد مشترک دارند. براي روشن<br />
شدن مطلب نثر مسجّ ع فارسي را در دو اثر مذکور توصيف مي کنيم.<br />
نخست بايد دانست که نثر گلستان و رسايل خواجه هميشه مسجّ ع نيست بلکه٬ در<br />
خالل نثر مسجّ ع٬ گاه به نثر کامًال مرسل برمي خوريم:<br />
دشمن اگرچه حقير است از او ايمن مباش٬ از دشمن دوست روي بترس٬ از نوکيسه وام مکن٬<br />
با ناشناخته سفر مکن٬ امانت نگاه دار . ١٧<br />
دل رفت و دوست رفت٬ ندانم که از پسِ دوست روم يا از پسِ دل؟<br />
گفتا به سِ رّم ندا آمد که از پسِ دوست شو که عاشق را دل از بهر يافتِ وصال دوست بايد٬ چون<br />
دوست نبوَ د دل را چه کند؟ ١٨<br />
اين ويژگي در کالم خواجه کم است اما در سخن سعدي کم نيست:<br />
١٧) سخنان پير هرات ٬ تهران ٬١٣٧٠ ص٢٣؛ نيز Ä همان٬ ص٬١١ ١٢.<br />
١٨)همان٬ منقوالت ميبدي٬ ص٩٤-٩٣.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٦٥<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
جالينوس ابلهي را ديد دست در گريبان دانشمندي زده و بي حرمتي همي کرد. گفت: اگر اين<br />
نادان نبودي کار وي با نادانان بدينجا نرسيدي. ) گلستان ( ١٩ .<br />
از طرفي٬ در گلستان ٬ کمتر اتفاق مي افتد که نثر کامًال مسجّ ع باشد و اغلب در نثر مسجّ ع<br />
جمله يا جمله هايي بي سجع مي آيد. در سخنان خواجه نيز گاه چنين است:<br />
زندگي تو بر مرگ وقتي ترجيح دارد که اين دوازده خصلت را نگاه داري؛ اول با حق به صدق٬<br />
دوم با خلق به انصاف...٬ چهارم با بزرگان به حرمت٬ پنجم با کودکان به شفقت٬ ششم با<br />
دوستان به نصيحت . ٢٠<br />
فردا در موقف حساب اگر مرا نوايي بوَ د و سخن را جايي بوَ د٬ گويم: بار خدايا از سه چيز که<br />
دارم در يکي نگاه کن: اول سجودي که هرگز جز ترا از دل نخواستست٬ ديگر تصديقي که هر<br />
چه گفتي گفتم که راستست...<br />
الهي وسيلتِ به تو هم تويي٬ اول تو بودي و آخر تويي. همه تويي و بس٬ باقي هوس . ٢١<br />
يکي ديگر از ويژگي هاي نثر مسجّ ع فارسي شمار قرينه هاي هم سجع است. در گلستان ٬<br />
سجع ها عمومًا دوتايي است:<br />
جان در حمايت يک دم است و دنيا وجودي ميان دو عدم. مشک آن است که ببويد نه آن که<br />
عطار بگويد.<br />
گفتم مذمّت اينان روا مدار که خداوند کرمند...<br />
معموًال توالي سجع ها به صورت دوتايي است يعني هردو قرينه سجع جداگانه اي دارند:<br />
تا عاقبة االمر دليلش نماند ذليلش کردم٬ دست تعدّ ي دراز کرد و بيهده گفتن آغاز ؛ و سنت<br />
جاهالن است که چون به دليل از خصم فرومانند سلسله خصومت بجنبانند.( گلستان (<br />
در نثر سعدي٬ به ندرت تکرار سه يا چهار سجعي و نادرتر از آن پنج سجعي ديده مي شود.<br />
سهتايي:<br />
چهارتايي:<br />
حکيمان ديردير خورند و عابدان نيم سير و زاهدان سد رمق و جوانان تا طبق برگيرند و پيران تا<br />
عرق کنند. ) گلستان (<br />
توانگران دخل مسکينان اند و ذخيره گوشه نشينان و مقصد زايران و کهف مسافران و محتمِل<br />
بارگران ٬ بهر راحت دگران.( گلستان (<br />
١٩)هم چنين٬ در همين باب٬ حکايت هاي ٦ و ٧ و ٨.<br />
٢١)همان٬ منقوالت ميبدي٬ ص٧٨ و ١١٠.<br />
٢٠) سخنان پير هرات ٬ ص٢١.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦٦ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
پنج تايي:<br />
هرجا گل است خار است و با خمر خمار ست و بر سر گنج مار ست و آنجا که درّ شاهوار ست<br />
نهنگ مردم خوار ست. ) گلستان ):<br />
در نثر خواجه عبداهلل معموًال توالي سجع ها دوتايي است ولي سه تا پنج و شش تايي و<br />
حتي بيشتر هم کم نيست حتي٬ به ندرت٬ به ده و پانزده هم مي رسد.<br />
دوتايي:<br />
سه تايي:<br />
چهارتايي:<br />
پنج تايي:<br />
بنده آني که در بندِ آني. هر چيز که به زبان آمد به زيان آمد.<br />
خداي تعالي مي بيند و مي پوشد ٬ همسايه نمي بيند و مي خروشد . ٢٢<br />
بدايت همه درد است و نياز ٬ نهايت همه ناز ست و کشفِ راز . ٢٣<br />
اگر بر هواپري مگسي باشي و اگر بر روي آب روي خسي باشي٬ دلي به دست آر تا کسي<br />
باشي . ٢٤<br />
گريستني دارم در سر دراز ٬ ندانم از حسرت گريم يا از آز ٬ سرشک چشم خود را مايه ساز تا<br />
بنوازد ترا آن بي نياز . ٢٥<br />
الهي٬ نه ظالمي که گويم زنهار ؛ و نه مرا بر تو حقّي که گويم بيار ؛ همچنين مي دار ٬ اي کريم و<br />
اي ستّار . ٢٦<br />
الهي٬ نه نيستم نه هستم؛نه بُريدم نه پيوستم نه به خود ميان بستم ؛ لطيفه اي بود٬ از آن مستم ؛<br />
اکنون زير سنگ است دستم . ٢٧<br />
اينک شواهد توالي سجع هاي طويل تر:<br />
هشت تايي:<br />
الهي٬ اي سزاي کرم و اي نوازنده عالم ٬ نه با جز تو شادي است نه با ياد تو غم ؛ خصمي و<br />
شفيعي و گواهي و حَکَم ؛ هرگز بينمانفسي با مهر تو به هم ٬ آزاد شده از بند وجود و عدم ٬ باز<br />
رسته از زحمت لوح و قلم ٬ در مجلس انس قدح شادي بر دست نهاده دمادم . ٢٨<br />
٢٢) سخنان پير هرات ٬ ص٦٥؛ نيز ص١٧.<br />
٢٥)همان٬ ص٥٥. ٢٦)همان٬ ص٥٣.<br />
٢٣)همان٬ ص٦٦.<br />
٢٧)همان جا.<br />
٢٤)همان جا.<br />
٢٨)همان٬ ص٨٤.
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٦٧<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
پانزده تايي:<br />
الهي٬ تو دوستان را به خصمان مي نمايي؛ درويشان را به غم و اندوهان ٢٩ مي دهي؛ بيمار کني<br />
و خود بيمارستان کني٬ درمانده کني و خود درمان کني؛ از خاک آدم کني و با وي چندان<br />
احسان کني٬ سعادتش بر سرِ ديوان کني و به فردوس او را مهمان کني٬ مجلسش روضه<br />
رضوان کني٬ ناخوردن گندم با وي پيمان کني و خوردن آن در علم غيب پنهان کني٬ آنگه او را<br />
به زندان کني و سال ها گريان کني؛ جبّاري تو٬ کارِ جبّاران کني؛ خداوندي٬ کار خداوندان<br />
کني؛ تو عتاب و جنگ همه با دوستان کني . ٣٠<br />
جاي سجع در نثر مسجّ ع<br />
کساني که درباره نثر مسجّ ع فارسي سخن گفته اند٬ معتقدند که٬ در آن٬ سجع در پايان<br />
. در عربي٬ سجع دقيقًا در<br />
٣١<br />
قرينه مي آيد٬ حال آن که اين ويژگيِ نثر مسجّ ع عرب است<br />
پايان قرينه ها مي آيد. اما٬ در نثر مسجّ ع فارسي٬ سجعي که دقيقًا در پايان قرينه ها نباشد<br />
به اندازه سجع پاياني عادي است. به عبارت ديگر٬ همان گونه که بسياري از اشعار<br />
فارسي همراه با رديف است٬ در نثر مسجّ ع فارسي نيز٬ پس از سجع٬ رديف يا<br />
رديف گونه بسيار ديده مي شود و بسيار هم متنوع است. ما پيش از آن که به ويژگي هاي<br />
اين رديف و رديف گونه بپردازيم به يکي ديگر از ويژگي هاي برجسته نثر مسجّ ع فارسي<br />
اشاره مي کنيم و آن وجود سجع آغازي و مياني و متناوب است.<br />
١. سجع آغازي: در نثر مسجّ ع سعدي و خواجه عبداهلل٬ در مواردي٬ سجع در آغاز<br />
قرينه يا با اندک فاصله از آغاز قرينه مي آيد:<br />
ّ اجل کاينات از روي ظاهر آدمي است و اذلِّ موجودات سگ... ) گلستان (<br />
شدتِ نيکان روي در خَ رَج دارد و دولتِ بدان سر در نشيب. ) گلستان (<br />
پياده عاج چون عرصه شطرنج به سر مي برد فرزين مي شود يعني به از آن مي گردد که بود و<br />
پيادگانِ حاج باديه به سر بردند و بتر شدند. ) گلستان (<br />
رحم آوردن بر بدان ستم است بر نيکان و عفو کردن از ظالمان جود است بر درويشان.<br />
) گلستان (<br />
٢٩)قافيه آوردن عالمت جمع «ان» بي فاصله عيب است و ايطاء (شايگان) جلي نام دارد. اما با فاصله آوردن<br />
٣٠)همان٬ منقوالت ميبدي٬ ص٨٥.<br />
آن عيب نيست.<br />
٣١)فقط گاهي به تقليد از عربي٬ سجع در نثر فارسي در پايان قرينه مي آيد:<br />
اي رستاخيز شواهد و استهالک رسوم ؛ عارف به نيستيِ خود زنده است٬ اي ماجدِ قيّوم ؛ همه در آرزوي ديدارِ توو<br />
من در ديدار گوم (=گم). ) سخنان پير هرات ٬ منقوالت ميبدي٬ ص١٣٤).
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٦٨ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
٢. سجع مياني: در نثر مسجّ ع فارسي٬ در مواردي سجع نه در پايان قرينه است و نه<br />
در آغاز آن بلکه در ميان قرينه است:<br />
آدم را چشم بد رسيد٬ به توبه شفا يافت؛ و ابليس را چشم خود رسيد ملعونِ ابد گشت . ٣٢<br />
ِ<br />
ِ<br />
از او خواه که دارد و مي خواهد که از او خواهي؛ از او مخواه که ندارد و مي کاهد اگر<br />
بخواهي . ٣٣<br />
٣. سجع متناوب: گاهي٬ به جاي آن که سجع در پايان يا ميان يا در آغاز دو يا چند<br />
قرينه باشد٬ به صورت متناوب مي آيد (به صورت الف... ب؛ الف... ب).<br />
هر بيدقي که براندي (الف) به دفع آن بکوشيدمي (ب)؛ و هر شاهي که بخواندي (الف) به<br />
فرزين بپوشيدمي (ب). ) گلستان (<br />
خلعت سلطان٬ اگرچه عزيز است (الف)٬ جامه ي خود از آن به عزّ ت تر (ب)؛ و خوان بزرگان٬<br />
اگرچه لذيذ است (الف)٬ خُ رده انبانِ خود از آن به لذّ ت تر (ب). ) گلستان (<br />
هر سر که در سجود (الف) نيست٬ سفجه اي (ب) بِه از او؛ هر کف که در او جود (الف) نيست٬<br />
کفچه اي (ب) به از او . ٣٤<br />
الهي٬ به صالح آر (الف) که نيک بي سامانيم (ب)؛ جمع دار (الف) که بد پريشانيم (ب) . ٣٥<br />
در زمره توانگران شاکرند (الف) و کفور (ب) و در حلقه درويشان صابرند (الف)و ضجور (ب).<br />
) گلستان (<br />
در مثال زير٬ هرچند قافيه يکسان است اما تناوب به اين صورت است که يکي با رديف<br />
و ديگري بدون رديف:<br />
٣٦<br />
است<br />
الهي٬ بودِ من بر من تاوان است (الف)٬ تو يک بار بودِ خود بر من تابان (ب) . ٣٧<br />
الهي٬ معصيت من بر من گران است (الف)٬ تو رودِ جودِ خود بر من باران (ب) . ٣٨<br />
الهي٬ جرم من زير حلم تو پنهان است (الف)٬ تو پرده عفو خود بر من گستران (ب) . ٣٩<br />
به غرّ ت (الف) مالي (ب) که دارند (ج) و عزّ ت (الف) جاهي (ب) که پندارند (ج)... ) گلستان (<br />
(اين گونه را مي توان ترصيع ناقص نيز ناميد).<br />
٤. سجع مرکب: در نثر مسجّ ع سعدي به موردي برمي خوريم که ٬ در قرينه اول٬ دو<br />
٣٤)همان٬ ص٧٠.<br />
٣٣)همان٬ ص٦٥. ٣٢) سخنان پيرهرات ٬ ص٥٦.<br />
٣٥)همان٬ ص٢٩.<br />
٣٦)پيش تر گفتيم که علماي بزرگ بالغت مانند سکاکي٬ خطيب قزويني و تفتازاني سجع در نثر را همانند قافيه<br />
در شعر مي دانند. بنابراين نظر٬ واژه يا واژه هاي بعد از قافيه همانند رديف در شعر شمرده مي شود.<br />
٣٩)همان جا.<br />
٣٨)همان جا.<br />
٣٧) سخنان پير هرات ٬ منقوالت ميبدي٬ ص١٨٦.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٦٩<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
سجع فرعي آمده است و٬ در قرينه دوم٬ سه سجع فرعي. با اين همه چون سجع اصلي از<br />
نظر نحوي يکسان است دريافت سجع آسان است:<br />
طريقِ درويشان ذکر است و شکر و خدمت و طاعت و ايثار و قناعت و توحيد و توکل و تسليم<br />
و تحمل . هرکه بدين صفت ها که گفتيم موصوف است به حقيقت درويش است و گر در قباست .<br />
اما هرزهگردي بي نماز ٬ هواپرستِ هوسباز ٬ که روزها به شب آرد در بند شهوت و شب ها روز<br />
کند در خوابِ غفلت و بخورد هرچه در ميان آيد و بگويد هرچه بر زبان آيد ٬ رند است وگر در<br />
عباست.( گلستان (<br />
سجع همراه با رديف يا رديف گونه<br />
ِ<br />
١. رديف دار:<br />
قيمت شکر نه از ني است که آن خاصيت وي است. ) گلستان (<br />
ترا که خانه يقين است بازي نه اين است. ) گلستان (<br />
نصيحت از دشمن پذيرفتن خطا ست وليکن شنيدن روا ست. ) گلستان (<br />
عاصي که دست بر دارد بِه از عابد که در سر دارد. ) گلستان (<br />
اگر شب ها همه قدر بودي ٬ شب قدر بي قدر بودي. ) گلستان (<br />
الهي٬ خواندي٬ تأخير کردم ؛ فرمودي٬ تقصير کردم . ٤٠<br />
انتظار را طاقت بايد و ما را نيست صبر را فراغت بايد و ما را نيست . ٤١<br />
چنان که مي بينيم٬ در نثر مسجّ ع٬ رديف مي تواند کوتاه باشد يا طوالني٬ يک کلمه باشد يا<br />
بيشتر٬ اسنادي باشد يا غير اسنادي.<br />
٢. سجع با حذف رديف: يکي از تفاوت هاي رديف در نثر مسجّ ع با رديف شعري<br />
اين است که در نثر مسجّ ع رديف را در قرينه اول مي توان حذف کرد:<br />
زن جوان را اگر تيري در پهلو نشيند به که پيري ] در پهلو نشيند] ) گلستان ).<br />
دختري خواسته بود و حجره به گل آراسته ] بود]. ) گلستان (<br />
در دلش هيچ غم نيامدي و لب از خنده فرا هم ] نيامدي]. ) گلستان (<br />
علم از بهر دين پروردن است نه از بهر دنيا خوردن ] است]. ) گلستان (<br />
به دوستي پادشاهان اعتماد نشايد کرد و به آواز خوش کودکان ] اعتماد نشايد کرد]. ) گلستان (<br />
خلقي هم بدين هوس که تو داري اسير ند و پاي در زنجير[ ند]. ) گلستان (<br />
دست تعدّ ي دراز کرد و بيهده گفتن آغاز ] کرد]. ) گلستان (<br />
٤٠) سخنان پير هرات ٬ ص٢٦.<br />
٤١)همان٬ ص٣٠.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٧٠ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
٣. گاهي حذف رديف بدون قرينه زمان فعل است:<br />
آن روز که تو ديدي غم ناني داشتم و امروز تشويش جهاني ] دارم]. ) گلستان (<br />
٤. رديف در يک قرينه مثبت است و در ديگري منفي:<br />
به نانهاده دست نرسد و نهاده هر کجا هست برسد. ) گلستان (<br />
٥. رديف گونه: در مواردي واژه ها يا واژه هاي بعد از سجع متفاوت اند و آن بر<br />
چندگونه است:<br />
١. دو کلمه مترادف است٬ يعني لفظ متفاوت و معني يکسان:<br />
نه چندان درشتي کن که از تو سير گردند و نه چندان نرمي که بر تو دلير شوند.( گلستان (<br />
عصاره نالي به قدرت او شهد فايق شده و تخم خرمايي به تربيتش نخل باسق گشته.( گلستان (<br />
هرکه در پيش سخن ديگران افتد تا مايه فضلش بدانند ٬ پايه جهلش بشناسند.( گلستان (<br />
٢. لفظ و معني هر دو متفاوت است:<br />
افتد نديم حضرت سلطان را زر بيايد و باشد که سر برود.( گلستان (<br />
مُلک از خردمندان جمال گيرد و دين از پرهيزگاران کمال يابد.( گلستان (<br />
اگر توانگري دهمت٬ مشتغل شوي به مال از من وگر درويش کنمت تنگدل نشيني.( گلستان (<br />
از جاهت انديشه همي کردم ٬ اکنون در چاهت همي بينم.( گلستان (<br />
تعزيتم کن که جاي تهنيت نيست.( گلستان (<br />
تا جان بر خطر ننهي بر دشمن ظفر نيابي.( گلستان (<br />
ساخت دستوريِ قرينه ها در نثر مسجّ ع<br />
معموًال گمان مي رود که قرينه هاي سجع در جمله هاي مستقل شکل مي گيرد؛ اما بررسي<br />
نشان مي دهد که آن منحصر به جمله هاي مستقل نيست و ساخت هاي گوناگون دارد.<br />
حتي ساخت نحوي قرينه هاي کالم مسجّ ع در آثار نويسندگان متفاوت است و اين يکي<br />
از ويژگي هاي سبکي نويسندگي است؛ مثًال ساخت قرينه ها در نثر خواجه عبداهلل ساده<br />
است و تنوع چنداني ندارد٬ حال آن که در نثر سعدي داراي تنوع بسيار است.<br />
قرينه هاي مسجّ ع يا در توالي جمله هاي مستقل شکل مي گيرند يا در جمله مرکب و يا<br />
در جمله ساده.<br />
١. در جمله ساده
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٧١<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
حق جلّ و عال مي بيند و مي پوشد و همسايه نمي بيند و مي خروشد . ٤٢ ) گلستان (<br />
جان در حمايت يک دم است و دنيا وجودي ميان دو عدم. ) گلستان (<br />
(واژه هاي مسجّ ع در جمله اول نقش مضافٌ<br />
اليهي دارد و در جمله دوم نقش متممي).<br />
عصاره نالي به قدرت او شهد فايق شده و تخم خرمايي به تربيتش نخل باسق گشته. ) گلستان (<br />
(واژه هاي مسجّ ع در هر دو جمله صفت اند).<br />
شيطان با مخلصان بر نمي آيد و سلطان با مفلسان. ) گلستان (<br />
(واژه هاي مسجّ ع در هر دو قرينه نهاد است).<br />
دو کس را حسرت از دل نرود و پاي تغابن از گل برنيايد: تاجرِ کشتي شکسته و وارثِ<br />
نشسته. ) گلستان (<br />
با قلندران<br />
٢. در جمله هاي مرکب؛ قرينه اول در جمله هسته (پايه) است و قرينه دوم در جمله<br />
وابسته (پيرو)؛ اما گاه هر دو قرينه در جمله وابسته (پيرو) اند.<br />
نبي و ولي سر درکشد.( گلستان ( (در هسته و وابسته)<br />
ّ<br />
گر تيغ قهر برکشد<br />
عاقل چو خالف اندر آيد بجهَ د و چو صلح بيند لنگر بنهد (هر دو در هسته)٬ که آنجا سالمت<br />
بر کران است و اينجا عداوت در ميان. ) گلستان ( (هر دو در وابسته)<br />
ضمنًا واژه هاي قافيه ممکن است هر دو فعل باشد يا مفعول يا صفت يا... :<br />
اي مردان بکوشيد تا جامه زنان نپوشيد. ) گلستان ( (در هر دو٬ فعل)<br />
هر آينه تا رنج نبري گنج برنداري. ) گلستان ( (در هر دو٬ مفعول)<br />
عقلِ نفيست را چه شد تا نفس خبيثت غالب آمد؟ ) گلستان ( (در هر دو صفت)<br />
٣. در يک جمله ساده: دو قرينه سجع مي تواند در يک جمله ساده بيايد٬ در<br />
نقش هاي متفاوت؛ به عبارت ديگر٬ قرينه ها از اجزاي اصلي يا فرعي جمله اند.<br />
عطف دو نهاد (مسنداليه): آتش نشاندن و اخگر گذاشتن و افعي کشتن و بچه<br />
نگه داشتن کار خردمندان نيست.<br />
نهاد با متمم:من و دوستي چون دو بادام مغز در پوستي صحبت داشتيم. ) گلستان (<br />
صفت با متمم: کوتاه خردمند به که نادان بلند. ) گلستان (<br />
عطف دو مسند: خلقي... اسيرندو پاي در زنجير. ) گلستان (<br />
نهاد با مضاف اليه: لذت انگور بيوه داند نه خداوندِ ميوه. ) گلستان (<br />
عطف دو قيد: بازآمدند سفرکرده و غارت آورده. ) گلستان (<br />
٤٢)اين سخن سعدي عينًا نقل از خواجه عبداهلل است: خداي تعالي مي بيند و مي پوشد؛ همسايه نمي بيند و<br />
مي خروشد. ) سخنان پير هرات ٬ ص٦٥)
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٧٢ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
صفت با مضاف اليه: مطمح نظر جايي خطرناک و مظنه هالک.( گلستان (<br />
متمم با متمم: زر از معدن به کان کندن برآيد وز دست بخيل به جان کندن.( گلستان (<br />
صفتِ دو مفعول: جواني خردمند از فنون فضايل حظّي وافر داشت و طبعي نافر.( گلستان (<br />
بدل: عمل پادشاه٬ اي برادر٬ دو طرف دارد: اميد و بيم يعني اميدِ نان و بيم<br />
زيبايي سجع<br />
جان. ) گلستان (<br />
کالم ادبي آفرينش زيبايي با زبان است. به عبارت ديگر٬ جوهر ادبيات زيبايي است.<br />
ترفندهاي ادبي٬ همه٬ شگردهايي هستند براي زيبا ساختن زبان. يکي از اين ترفندها<br />
سجع است. بنابراين٬ در سجع مسئله زيبايي بايد بررسي و شناخته گردد. متأسفانه در<br />
کتاب هاي بالغت و بديع فارسي از نخستين کتاب (ترجمان البالغه ( گرفته تا کتاب هاي<br />
جديد کمترين اشاره اي به زيبايي و ويژگي هاي سجع نشده است. برخالف کتب عربي که<br />
از ديرباز به زيبايي سجع اشاراتي دارند. مثًال عبدالقاهر جرجاني در اسرار البالغه<br />
مي گويد:<br />
نه تجنيس مقبول است و نه سجع نيکوست؛ مگر آن که معني آن را طلب کرده باشد٬ چنان که<br />
گويي شاعر از آوردنشان گزيري نداشته و چيز ديگري هم به جاي آن نمي توانسته است<br />
بياورد . ٤٣<br />
ابن اثير٬ در المثل السائر ٬ در سجع چهار شرط را الزم مي داند:<br />
١. برگزيدن الفاظ مفرد؛<br />
٢. هم نشين ساختن الفاظ به شيوه اي نيکو؛<br />
٣. تابع معني بودن لفظ نه عکس آن؛<br />
.<br />
٤٤<br />
٤. داللت هر قرينه بر معنايي تازه تا سبب اطناب نشود<br />
از اين چهار شرط٬ شرط سوم٬ به تعبيري٬ همان است که عبدالقاهر گفته است٬<br />
هرچند سخن عبدالقاهر معناي عميق تري دارد.<br />
در مطوّ ل چنين آمده است: گفته اند بهترين سجع آن است که طول قرينه ها با هم برابر<br />
.<br />
٤٥<br />
باشد و٬ در صورت عدم تساوي٬ نيکوتر آن است که قرينه دوم طوالني تر باشد<br />
٤٣)به نقل از شعر بي دروغ شعر بي نقاب ٬ عبدالحسين زرين کوب٬ چاپ چهارم٬ انتشارات زيبا٬ تهران ٬١٣٦٣ ص٧٥.<br />
٤٥)همان جا.<br />
٤٤)به نقل از مطوّ ل ٬ ص٣٦٢.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٧٣<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
پيش از تفتازاني٬ ابن اثير سجع را٬ از نظر طول قرينه٬ سه گونه دانسته است:<br />
١. طول در قرينه برابر باشد.<br />
٢. طول قرينه دوم بيشتر از اول باشد به شرط آن که از حدّ اعتدال خارج نشود.<br />
(ابناثير توضيح نمي دهد که حدّ اعتدال چيست. آنچه مسلم است طول قرينه ها نبايد<br />
چندان باشد که گوش نتواند ميان واژه هاي مسجّ ع به راحتي نسبت برقرار سازد). اگر<br />
کالم سه قرينه اي باشد٬ دو قرينه اول بايد برابر و سومي برابر يا طوالني تر باشد.<br />
٣. قرينه دوم کوتاه تر از اول باشد؛ و اين سخت ناپسند است٬ زيرا گوش خود را براي<br />
شنيدن قرينه طوالني تر آماده کرده ولي با قرينه کوتاه تر مواجه مي شود و متوقف<br />
.<br />
٤٦<br />
مي ماند٬ همانند کسي که بخواهد خود را به مقصدي برساند و ناگهان پايش بلغزد<br />
نظر ابن اثير درباره «سخت ناپسند» بودن مورد اخير يعني کوتاه تر بودن قرينه دوم<br />
درست نمي نمايد. اصوًال اگر قرينه اول طوالني تر باشد چندان تأثيري در زيبايي سجع<br />
ندارد؛ زيرا واژه مسجع اول در آخر يا اواخر قرينه اول قرار مي گيرد و طول قرينه اول<br />
هرقدر باشد سبب ايجاد فاصله ميان دو واژه سجع دار نمي شود. چند شاهد از گلستان سعدي:<br />
صاحب دنيا به عين عنايت حق ملحوظ است و به حالل از حرام محفوظ .<br />
اغلب تهي دستان دامن عصمت به معصيت آاليند و گرسنگان نان ربايند .<br />
زن جوان را اگر تيري در پهلو نشيند به که پيري .<br />
چنان که مي بينم٬ برخالف نظر ابن اثير٬ قرينه اول٬ اگر طوالني تر باشد ولو زياد٬ نه تنها<br />
سخت ناپسند نيست بلکه٬ در درجه بعد از سجع با قرينه مساوي٬ نيکوترين سجع است.<br />
از طرفي اگر قرينه دوم طوالني تر باشد٬ ميان دو واژه سجع دار فاصله زياد مي شود و<br />
گوش نمي تواند به راحتي ميان آنها وحدتي احساس کند٬ لذا چندان مطلوب نيست؛ اما٬<br />
اگر تفاوت دو قرينه اندک باشد٬ در حکم مساوي است.<br />
يکي هفتاد سال علم آموخت٬ چراغي نيفروخت ؛ يکي در همه عمر يک حرف شنيد٬ همه را<br />
از آن بسوخت . ٤٧<br />
شکسته باش و خاموش ٬ که سبوي درست را به دست برند و شکسته را به دوش . ٤٨<br />
عاشق مستور است٬ شب پره را چه گناه که روزکوراست . ٤٩<br />
٤٦)همان٬ ص٢٦٣.<br />
٤٩)همان٬ ص٨.<br />
٤٧) سخنان پير هرات ٬ ص٧.<br />
٤٨)همان٬ ص٦٢.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٧٤ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
از صحبت فرومايگان بپرهيز ؛ هرکه از مالمت نترسد از او بگريز . ٥٠<br />
دوستي او بالست ٬ من غالم آن که به بالي او مبتالست . ٥١<br />
ناگفته نماند که در اين مثال ها طول قرينه دوم چندان زياد نيست.<br />
هم چنين اين قول ابن اثير که مي گويد: «گوش خود را براي شنيدن قرينه طوالني تر<br />
آماده مي کند» متکي به دليلي نيست به عالوه٬ طبق اين نظر٬ سجع هايي با قرينه هاي<br />
مساوي هم نبايد زيبا باشد.<br />
اما اين که٬ در مطوّ ل ٬ بهترين سجع در برابري طول قرينه ها شمرده شده نيز درست<br />
نمي نمايد. صرف برابر بودن طول قرينه ها کافي نيست٬ بلکه خود طول قرينه ها مالک<br />
است که نبايد زياد باشد. مثًال اين سجع ها با وجود تساوي نسبي طول قرينه ها چندان<br />
خوش نيستند زيرا گوش نمي تواند وحدت آوايي ميان واژه هاي مسجع را به راحتي درک<br />
کند. اينک شواهدي از سخنان پير هرات :<br />
الهي٬ نسيمي دميد٬ از باغ دوستي٬ دل را فدا کرديم. بويي يافتيم از خزينه دوستي٬ به پادشاهي<br />
بر سر عالم فدا کرديم . ٥٢<br />
اگر دستِ همتِ عارف به حور بهشت بازآيد طهارت معرفت او شکسته شود و اگر درويش از<br />
اهلل جز اهلل خواهد درِ اجابت بر وي بسته شود . ٥٣<br />
پس بهترين سجع آن است که قرينه ها برابر باشند و چندان طويل هم نباشند. در صورت<br />
اختالف طول قرينه ها٬ بهتر است که قرينه اول طويل تر باشد؛ زيرا اگر قرينه دوم خيلي<br />
طوالني باشد ذهن نمي تواند سجع را دريابد.<br />
به عالوه٬ اگر قرينه ها از نظر ساخت نحوي نيز يکسان باشند زيباتر خواهد بود.<br />
چنان زي که به ثنا ارزي؛ و چنان مير که به دعا ارزي . ٥٤<br />
زمين را از آسمان نثار است و آسمان را از زمين غبار.( گلستان (<br />
وحدت ساخت دستوري را علماي بديع عرب و ايراني برخالف غربيان ترفند<br />
زيبايي آفريني ندانسته اند حال آن که زيباست حتي اگر مسجّ ع هم نباشد.<br />
دانا چو طبله عطّار است٬ خاموش و هنرنماي و نادان خود طبل غازي (است)٬ بلندآواز و<br />
ميان تهي. ) گلستان (<br />
آنچه تاکنون درباره زيبايي هاي سجع گفته شده ناقص است يا جنبه احساسي دارد. مثًال<br />
٥٠)همان٬ ص٦٨.<br />
٥٣) سخنان پير هرات ٬ ص٤٦.<br />
٥١)همان٬ ص٨.<br />
٥٢)همان٬ منقوالت ميبدي٬ ص٨٤.<br />
٥٤)همان٬ ص٦٥.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٧٥<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
بکري درباره سجع گفته است:<br />
روح و قلب از سجع لذت مي برد. سجع مقدمه شعر و صورت کوچک تر آن است. بزرگ ترها<br />
آن را دوست مي دارند و کوچک ترها با آن انس دارند. حتي کودکان٬ در دامان مادر٬ با نغمه<br />
سرودهاي سجع به خواب مي روند . ٥٥<br />
اينک ما زيبايي هاي سجع را٬ به ويژه به صورت تجربي٬ بررسي مي کنيم. به اين عبارت<br />
توجه کنيد: هر چه نپايد شايسته دلبستگي نيست. اين جمله زيبايي ندارد حال آن که اين عبارت<br />
سعدي زيباست: هر چه نپايد دلبستگي را نشايد .<br />
زيبايي اين سخن سعدي در چيست؟ وقتي اين عبارت را مي خوانيم از اول تا آخر<br />
«نش» در واژه «نشايد» زيبا نيست٬ همين که «ايد» âyad) ) را مي خوانيم سخن را زيبا<br />
مي يابيم. چرا؟ چون درمي يابيم که اين «ايد» âyad) ) همان است که در آخر واژه «نپايد»<br />
آمده است. به عبارت ديگر٬ تکرار به کالم زيبايي بخشيده است. اما چرا تکرار<br />
زيباست؟ چون «ايدِ « آخرِ «نشايد»٬ «ايدِ « آخرِ «نپايد» را در ذهن تداعي مي کند و از درک<br />
اين وحدت ميان دو واژه لذت مي بريم. اصوًال ذهن انسان پيوسته در تکاپوي يافتن<br />
وحدت ميان کثرت هاست و درک وحدت شادي آور است. پس زيبايي سخن مسجّ ع<br />
ناشي از درک وحدت ميان کثرت واژه هاي مسجّ ع است.<br />
آيا اين تنها عامل زيبايي نثر مسجّ ع است؟ به عبارت توجه کنيد:<br />
«هر چه نپايد نشايد دلبستگي را» اين عبارت همان سخن سعدي است تنها جاي واژه<br />
«نشايد» تغيير يافته است و همين عامل٬ يعني بر هم زدن تقارن نشايد و نپايد که هر دوي<br />
آنها در آخر جمله آمده اند٬ از زيبايي کاسته است. پس عامل دوم زيبايي نثر مسجّ ع٬<br />
تقارن واژه هاي سجع دار است٬ يعني قرار گرفتن عناصر سجع دار در آخر يا ميان يا آغاز<br />
جمله.<br />
حال به اين عبارت توجه کنيد:<br />
«هر چه نپايد دلبستگي را نمي شايد.» اين همان سخن سعدي است منتها٬ در آن٬ پيشوند<br />
«مي٬ که داراي يک هجاست٬ به «نشايد» افزوده شده و٬ در نتيجه٬ دو واژه «نپايد» و<br />
«نمي شايد» سجع دارند ولي هم وزن نيستند. پس کالم٬ اگر واژه هاي مسجّ ع در آن<br />
هم وزن باشند (سجع متوازي)٬ زيباتر خواهد بود. اما عبارت «هر چه نپايد در اين جهان فاني و<br />
٥٥) البالغة العربية ٬ ص١٢٦.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٧٦ مقاله<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
فريبنده و بي وفا٬ دلبستگي را نشايد» بي شک زيبايي سخن سعدي را ندارد. زيرا قرينه دوم<br />
زياده طوالني شده و ميان دو واژه سجع دار فاصله زياد افتاده است. حال آن که در عبارتِ<br />
«هر چه در اين جهان فانيِ فريبنده و بي وفا نپايد دلبستگي را نشايد»٬ به رغم طوالنيشدن قرينه اول٬<br />
ميان واژه هاي سجع دار فاصله زيادي نيفتاده٬ لذا از زيبايي سخن چندان کاسته نشده است.<br />
حال اگر سخن سعدي را به صورت «هر چه پايدار نباشد دلبستگي را انتظار نباشد» درآوريم٬<br />
واژه هاي سجع دار و٬ در نتيجه٬ حروف قافيه تغيير يافته است. پيداست که حروف<br />
مشترک در «نپايد» و «نشايد» خوش تر است تا در «پايدار» و «انتظار». به عبارت ديگر٬<br />
نغمه و تلفيق بعضي از حروف زيباتر از بعضي ديگر است.<br />
حال اگر عبارت باال را به اين صورت درآوريم:<br />
«هر چه ناپايدار است دلبستگي را انتظار نيست»٬ بي شک از زيبايي آن کاسته<br />
مي شود؛ زيرا اولي رديف دارد و دومي٬ رديف گونه.<br />
بايد دانست که آنچه گفتيم مربوط به سجع مطرّ ف و سجع متوازي است و وجوه<br />
زيبايي در سجع هاي ديگر کمابيش متفاوت است. به هر حال٬ درباره سجع اين نکات نيز<br />
اهميت دارد:<br />
١. سجع بايد طبيعي و دور از تکلّف و تصنيع باشد٬ به عبارت ديگر٬ معني بايد سجع<br />
را بطلبد.<br />
. اين<br />
٥٦<br />
٢. دکتر بکري معتقد است که معني قرينه دوم نبايد مترادف قرينه اول باشد<br />
سخن درست نمي نمايد؛ زيرا سجع مربوط به کالم ادبي است و کالم ادبي جنبه خبري<br />
کالم بدون زيبايي<br />
ِ<br />
ندارد يا اصل٬ در آن٬ جنبه خبري نيست بلکه اصل زيبايي است و<br />
ادبي نيست. لذا٬ در کالم ادبي٬ اطناب و ايجاز در صورت زيبايي و داشتن نکات بالغي<br />
مطلوب است٬ برخالف زبان علمي که صرفًا جنبه خبري دارد و مساوات مي طلبد٬ لذا<br />
آوردن مترادف در آن وجهي ندارد.<br />
از طرفي٬ در زبان خبري٬ آوردن سجع اصًال مطلوب نيست. در کالم خبري اگر<br />
تصادفًا سجع بيايد محسوس و برجسته نيست٬ مثًال در اين عبارت: «ايرج کتاب جغرافي<br />
ايران مرا برداشت و به روي ميز تحرير خود گذاشت ».<br />
٥٦)همان٬ ص١٢٧.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٧٧<br />
نثر مسجّ ع فارسي را بشناسيم<br />
آوردن مترادف٬ به ويژه همراه با سجع٬ در کالم ادبي نه تنها مطلوب نيست بلکه با<br />
بهرهگيري از ترفندهاي ادبي و سجع به کالم زيبايي مي بخشد؛ مانند<br />
مال داري را شنيدم که به بخل چنان معروف بود که حاتم طائي به کرم٬ تا به جايي که ناني به<br />
جاني از دست ندادي و گربه ابوهريره را به نغمه اي ننواختي و سگ اصحاب کهف را<br />
استخواني نينداختي. ) گلستان (<br />
همه عيش ها در بي عيشي است٬ همه توانگري ها در درويشي است . ٥٧<br />
نکته ديگر اين که شمار قرينه ها نبايد زياد باشد چندان که مالل آورد. شمار قرينه ها در<br />
حد دو و سه و چهار مطلوب است و اين همان است که در نثر مسجّ ع سعدي مي بينيم و<br />
غالب سجع هاي خواجه عبداهلل نيز اين گونه است و بيشتر از اين خوش نيست و اين امتياز<br />
کالم مسجّ ع است نسبت به شعر سنتي. زيرا در شعر سنتي٬ مثًال در قصيده٬ از آغاز تا<br />
پايان قافيه تکرار و خستهکننده مي شود. اما٬ در نثر مسجع٬ پس از هر چند قرينه سجع<br />
تغيير مي کند و تنوعي در قافيه حاصل مي شود. عالوه بر اين٬ در ميان نثر مسجّ ع مي توان<br />
نثر مرسل يا شعر يا آيه و حديث آورد که خود تنوع بيشتر پديد مي آورد.<br />
نکته ديگر اين که نثر مسجّ ع فارسي معموًال همراه با رديف يا رديف گونه است٬ اين<br />
رديف خود به زيبايي موسيقايي نثر مسجّ ع مي افزايد:<br />
هر که را زر در ترازو ست ٬ زور در بازو ست .<br />
انتظار را طاقت بايد و ما را نيست ٬ صبر را فراغت بايد و ما را نيست .<br />
حذف به قرينه نيز زيباست زيرا نوعي تسهيم است و شرکت دادن ذهن خواننده در<br />
تکميل کالم:<br />
زن جوان را تيري در پهلو نشيند به که پيري. ) گلستان (<br />
قحبه پير از نابکاري چه کند که توبه نکند و شحنه معزول از مردم آزاري. ) گلستان (<br />
يکي ديگر از ويژگي هاي نثر مسجّ ع برجسته شدن لفظ٬ به ويژه واژه هاي سجع است.<br />
هم چنين برجسته شدن معني. از طرفي٬ چون سجع خاص مضامين شاعرانه و ادبي است<br />
يا مضاميني که رنگ و مايه ادبي دارد٬ معموًال با ترفندهاي ادبي همراه است که آن را<br />
زيباتر و دلنشين تر مي سازد.<br />
©<br />
٥٧) سخنان پير هرات ٬ ص٣٠.
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
سيد علي آل داود<br />
ارسالن مشهدي از شاعران قرن دهم هجري است. او در ساختن مادّه تاريخ مهارت<br />
داشت. در قطعاتي از اشعار او تاريخ دقيق پاره اي از حوادث و رويدادهاي تاريخيِ مهمِّ<br />
آن عصر منعکس شده است. اين قطعات در ديوان اشعارش مضبوط است. از ديوان او<br />
تنها يک نسخه خطي شناخته شده که هم اکنون٬ ذيل شماره ٬٩٤٢ در کتابخانه مجلس<br />
(ميدان بهارستان) نگهداري مي شود. پيش از آن که به نقل اين قطعات و توضيحات<br />
مربوط به آنها بپردازيم٬ مختصري از احوال و افکار و اشعار او را٬ به استناد منابع دست<br />
اوّ ل٬ به ويژه تذکره ها و کتب تاريخي عصر وي٬ در معرض مطالعه عالقه مندان قرار<br />
مي دهيم.<br />
محمّ دقاسم ارسالن مشهدي٬ که به طوسي نيز شهرت دارد٬ در اوايل سده دهم<br />
هجري در طوس زاده شد. او نسب خود را به اميرارسالن جاذب٬ يکي از سرداران بزرگ<br />
سلطانمحمود غزنوي٬ مي رساند. از اين رو٬ تخلّص «ارسالن» اختيار کرد. دوران کودکي<br />
ارسالن در مشهد سپري شد. سپس٬ به ماوراءالنهر رفت و در آنجا نشو و نما يافت. او در<br />
اين دوران با بهاءالدين حسن بخاري٬ متخلص به «نثاري»٬ مؤلف تذکره مذکر احباب ٬<br />
دوستي و معاشرت داشت. نثاري مي گويد که ارسالن در کار درس و تعلّم سستي نشان<br />
مي داد و پيش رفتي در کار خود نداشت. او در اين زمان٬ با شاعري به نام درويش روغنگر<br />
مصاحبت داشت و شعر گويي را از همان وقت آغاز کرد.<br />
چندي پس از آن٬ عبدالمؤمن خان ازبک٬ ارسالن را با خود به بلخ برد و او مدتي در
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٧٩<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
آن شهر به سر برد. در اين اثنا٬ پدرش٬ که داراي مکنت فراوان بود٬ در گذشت؛ ولي او<br />
ميراث خود را در قمار به باد داد. تذکره نويسان درباره پدرش گفته اند که او نيز اهل ذوق و<br />
شعرگويي بود؛ اما احوال و اطالعات مربوط به پدر و پسر در مآخذ گوناگون در هم<br />
آميخته است. اقامت ارسالن در بلخ ديري نپاييد و او به سفر حج رفت و٬ در بازگشت٬<br />
رهسپار هند شدو در آن کشوررحل اقامت افکند. شاعر٬ در هند٬ به دربار اکبرشاه گورکاني<br />
(١٠١٤-٩٦٣)راه يافت و در آگره٬ يکي از پايتخت هاي اکبر٬ ساکن شدو موقعيتي شايسته<br />
پيدا کرد. گذشته از شاه٬ کساني از اميران نامدار٬ چون بيرام خان٬ نيز اورا در پناه حمايت خود<br />
گرفتند. با اين وصف٬ از برخي ابيات و اشعار او چنين معلوم مي شود که اقامت در<br />
سرزمين هند چندان براي شاعر خوشايند نبوده و او خودرا غريب احساس مي کرده است:<br />
مُردم از آرزويِ لعلِ مسيحانفسي که براي دلِ بيمار طبيبش خوانند<br />
ارسالن ترکِ وطن داد و به غربت خوکرد<br />
که چو ميرد ز شهيدانِ غريبش خوانند<br />
تاريخ درگذشت ارسالن مشهدي را تذکره نويسان و تاريخ نگاران به اختالف نوشته اند.<br />
ولي عبدالقادر بدائوني٬ که معاصر اوست٬ يادآور مي شود که ارسالن به سال ٩٩٥ق٬<br />
هنگامي که اکبرشاه از درياي اتک برآمد و در الهور اقامت جست٬ درگذشت. عدّ ه اي٬ از<br />
جمله مؤلف تذکره مخزن الغرايب به استناد اين سخن٬ وفات او را در شهر الهور<br />
دانسته اند. اما از سخن بدائوني چنين مطلبي استنباط نمي شود. تقي اوحدي٬ مؤلف<br />
او را در شهر سرکيج احمدآباد هند<br />
ِ<br />
عرفات العاشقين و از معاصران ارسالن٬ درگذشتِ<br />
دانسته و اين روايت به نظر صحيح مي آيد٬ چنان که عليقلي خان واله داغستاني٬ در رياض<br />
الشّ عرا ٬ اطالعات مندرج در عرفات را تکرار کرده است. شگفت آورتر از همه٬ سخن<br />
صاحب شمع انجمن است که تاريخ وفات ارسالن را ١٠٩٥ ذکر و محمدحسن خان<br />
اعتمادالسّ لطنه در مطلع الشّمس عينًا آن را نقل کرده است.<br />
ارسالن مذهب شيعه داشت و به محتشم کاشاني٬ شاعر مرثيه سرا٬ ارادت مي ورزيد.<br />
وي٬ به مناسبت بيرقي (علم) زرين٬ که بيرام خان ساخته و به آستان قدس رضوي اهدا<br />
کرده بود٬ غزلي سروده و در آن٬ اعتقاد مذهبي خود را عرضه داشته است:<br />
عاليجاه تمام شد عَلَم<br />
ِ<br />
به يمنِ همّتِ بيرام خانِ<br />
عليِ موسيِ جعفر که مهجه عَلَمش<br />
ّ<br />
زرنگارِ حضرتِ شاه<br />
فروغ بُرده ز خورشيد و نور داده به ماه
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٨٠ مقاله<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
جرم<br />
ِ<br />
ز<br />
بي حدِ خود ارسالن مباش ملول<br />
اگر چه نامه عمرت سياه شد ز گناه<br />
جام<br />
ِ<br />
ارسالن ظاهرًا داراي گرايش هاي عرفاني بود و به شيخ احمد<br />
مي ورزيد. نخستين بيت ديوان او حاکي از اين شيفتگي و ارادت است:<br />
ساقي ز عکس مي شده روشن ضمير ما جامي بده که عارفِ جامَست پير ما<br />
و٬ در مقطع يکي از غزلياتش٬ باز عرض اين ارادت کرده است:<br />
شيخ<br />
ِ<br />
چو ارسالن طلبد فيضِ باطن از جامي رود به ميکده و يادِ<br />
ژنده پيل ارادت<br />
جام کند<br />
ارسالن از استادان شعر فارسي چون خاقاني٬ انوري و اميرخسرو و حتّي محتشم به<br />
نيکي ياد کرده و در برخي از اشعارش آنان را ستوده است:<br />
و خسرو شد ختم سخنوري بريشان<br />
ِ<br />
خاقاني و انوريّ<br />
آنها همه روح پاک و هر دم جان در تنِ ارسالن فديشان<br />
ِ<br />
و٬ در مقطع غزلي٬ از محتشم چنين ياد مي کند:<br />
ببرند اگر به کاشان سخنان ارسالن را<br />
سزد ار به پاي بوسش سرِ محتشم بجنبد<br />
نسخه ديوان منحصر به فرد ارسالن تاريخ کتابت ندارد و٬ به احتمال قوي٬ در عصر شاعر<br />
نوشته شده و محتمًال خود وي آن را نوشته است. خط آن نستعليق بسيار خوش است و٬<br />
پس از کتابت نسخه٬ در حاشيه برخي برگ ها٬ ابيات و غزلياتي نوشته شده که آن نيز به<br />
خطي عالي و چشم نواز است. صفحه اوّ ل اين دست نويس داراي سرلوحي زيبا و تمام<br />
صفحات آن مجدول به طال و شنگرف است. جلد آن تيماجي نيم ضربي و کاغذ آن<br />
سمرقندي است و داراي ٨٦ صفحه است و در هر صفحه ١٢ بيت ضبط شده است.<br />
شمار ابيات ديوان ارسالن در حدود هزار است٬ چنان که خود در قطعه اي چنين گويد:<br />
ارسالن را هزار بيت بوَ د<br />
خاطرِ نکته دان به آنها شاد<br />
هر يک از لطف چون دُرِ مکنون<br />
جگرِ حاسدان از آنها خون<br />
بخش اعظم ديوان اشعار ارسالن غزليات اوست که به ترتيب حروف تهجّ ي مرتب<br />
شده اند؛ سپس قطعات او که مشتمل بر مادّه تاريخ رويدادهاي گوناگون عصر اکبري<br />
ِ
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٨١<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
است. بخش ديگر شامل رباعيات و مفردات اشعار اوست. در اواخر ديوان٬ چند رباعي<br />
مندرج است که ارسالن آنها را در پاسخ به «شهرانگيز» لساني سروده است.<br />
غزل هاي ارسالن لطيف و روان است و حالي خاص دارد. او از مديحه سرايي گريزان<br />
و از ستايش هاي اغراق آميزِ حاميان خويش نيز خودداري کرده است و همين نشان دهنده<br />
مناعت طبع و سالمت روان اوست. در يگانه غزلي که در مدح اکبرشاه سروده نشاني از<br />
ستايش هاي مرسوم ديده نمي شود و تازه همانند آن نيز شعري در ديوان او نيست.<br />
محض نمونه٬ چند بيت اين غزل نقل مي شود:<br />
چرخ و انجم بنده فرمانِ اکبرشاه باد موکبش را فتح و اقبال و ظفر همراه باد<br />
تو يارب تا ابد مطلع انوارِ اَلسّ لطانُ ظلُّ اهلل باد<br />
ِ<br />
سايه چترِ همايونِ<br />
اهلِ دولت را دعا گويند تا ارباب نظم ارسالنت از دعاگويانِ دولت خواه باد<br />
شيوه سخن سرايي ارسالن را مي توان امتزاجي از سبک خراساني و عراقي دانست.<br />
ترکيبات به کاررفته در سروده هاي او بيشتر شامل اصطالحاتي است که شاعران ساکن در<br />
ايران به کار مي بردند. او از نخستين کساني است که٬ همراه خيل مهاجران شاعر و<br />
اديب٬روانه هند شد و مورد توجه قرار گرفت؛ امّا٬ در اشعار و آثار او٬ به ويژه در<br />
غزلياتش٬ تأثير چنداني از سبکي که بعدًا مشهور به هندي شد ديده نمي شود. به عبارت<br />
ديگر٬ انديشه شعر فارسيِ او ايراني است و محيط جديد زندگي تأثير چنداني در او<br />
نکرده است. وي در وصف برخي از شخصيت هاي سرزمين هند و اماکن آنجا اشعار و<br />
قطعات زيبايي ساخته٬ چنان که در وصف کوه اجمير٬ مدفن خواجه اجمير[ خواجه<br />
معين الدين سنجريِ چشتي] ٬ مثنوي زيبايي سروده که ابياتي از آن نقل مي شود:<br />
زهي کوهِ اجميرِ عنبرسرشت<br />
چه کوهي که چون سود بر اوج سر<br />
رم مه و آفتاب<br />
نمايند جِ ِ<br />
ز باالي آن قلّه گاهِ نگاه<br />
برد سيلِ آن قلّه پرشکوه<br />
مقام<br />
ِ<br />
سرِ مقتدايان چشت<br />
محيطِ سپهرش بود تا کمر<br />
چشم عقاب...<br />
ِ<br />
بر آن کوه مانندِ<br />
فلک چشمه و چشم ماهيست ماه<br />
ِ<br />
هزاران چو الوند و البرزکوه<br />
ببين ارسالن رفعتِ پايه اش که جا کرده خورشيد در سايه اش<br />
اين مثنوي در ديوان ارسالن نيامده٬ ولي بدائوني در منتخب التواريخ آن را نقل کرده است.<br />
ارسالن شاعري است خوش سليقه و خوش گفتار و شيرين کالم و٬ به قول صاحب
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٨٢ مقاله<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
عرفات ٬ سراينده اي دانا و حاضرجواب. با اين صفات بي بديل بود که چون به هند رسيد٬<br />
غزالي مشهدي٬ که تازه سمَتِ ملک الشعرايي يافته بود٬ او را پيوسته نزد خود مي خواند.<br />
از فضايل ديگر ارسالن استاديِ او در کتابت خطوط گوناگون به ويژه نستعليق بود. خط او<br />
به اندازه اي زيبا و چشم نواز بود که او را «ميرعلي ثاني» لقب دادند. قاطعي هروي تأکيد<br />
مي کند که ارسالن روزگاري به اميرِ نامور٬ ميرزا عزيز کوکلتاش٬ و برادرش٬ يوسف<br />
محمدخان٬ درس خوش نويسي مي داد.<br />
اما هنر اصلي و ارزنده او را بايد در ساختن قطعات مادّه تاريخ دانست. وي توفيق<br />
يافت٬ با اين هنرنمايي٬ سال دقيق بسياري از حوادث تاريخي آن روزگار را ضبط کند. در<br />
اين قطعات کوتاه٬ جزءجزء وقايع دوران اکبري منعکس شده است.<br />
در پايان٬ نخست چند غزل و٬ سپس تمام قطعات حاوي مادّ ه تاريخ او را٬ براي مزيد<br />
استفاده اهل فن٬ از نسخه خطيِ ديوان او نقل مي کنيم.<br />
غزل ها<br />
همدم پيمانه بود<br />
ِ<br />
اي خوش آن رندي که جايش گوشه ميخانه بود دم به دم چون ساغرِ مي<br />
آن سرگشته خوش بادا که از سوداي عشق همچو مجنون در غم ليلي وشي ديوانه بود<br />
ِ<br />
وقتِ<br />
شب خيالِ صورتِ آن ماه در دل خانه داشت خانه دل از خيالش رشکِ صورت خانه بود<br />
سينه مجروح من چون شانه مي شد چاک چاک<br />
زين غم و حسرت که زلفِ او به دست شانه بود<br />
دوش آن مَه نوربخشِ ديده بود و ارسالن تا سحر بر گِردِ شمع رويِ او پروانه بود<br />
ساقي ز عکسِ مي شده روشن ضمير ما جامي بده که عارف جامست پيرِ ما<br />
جان به ره يار و سيم اشک<br />
ِ<br />
برديم نقدِ<br />
از پرتو خيال تو اي آفتاب حسن<br />
با خود غبارِ کويِ تو برديم زيرِ خاک<br />
اينها بود متاع قليل و کثيرما<br />
چون صبح روشنست ضمير منيرما<br />
در جنت اين بَسَ ست لباس حريرما<br />
خشتي ز آستان تو و خاک درگهت در ملک عشق آمده تاج و سريرما<br />
از پا فتاده ايم ز عصيان ولي چه غم باشد که عفو شامل او دستگيرما<br />
جز جام باده نيست درين دور ارسالن صافي دلي که روشن ازو شد ضميرما<br />
ارسالن بادا هزاران آفرين بر طور تو<br />
نظميم و اقليم<br />
ِ<br />
خسروِ<br />
سخن مأواي ماست<br />
زانکه در طورِ سخن سحرآفرين مي بينمت<br />
فوج فوج از هرطرف صف بسته معني هاي ماست
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٨٣<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
اوج معني مطلع غرّاي ماست<br />
ِ<br />
حسنِ طالع بين که تا صبح سخن را شد طلوع آفتابِ<br />
خوب رويان گر به صورت ناز و استغنا کنند حسنِ معني موجبِ صدگونه استغناي ماست<br />
ما ز مجنون در طريق عاشقي کم نيستيم<br />
تا قيامت بر سرِ کويِ جنون غوغاي ماست<br />
فقريم ارسالن گنج معني در دل و کنج<br />
ِ<br />
ِ<br />
ما به ملک نيستي سلطانِ<br />
وحشتِ عشقش چنان بر من زبانِ داد بست<br />
شام غم دلي خالي کنم<br />
ِ<br />
خواستم از ناله<br />
ما هزاران جانِ شيرين داده بهرِ دلبران<br />
من به بويي زنده از يار و نمي خواهد صبا<br />
ارسالن نظمت چو ... معني جانفزاست<br />
جانا پيِ امتحان مکن جور<br />
در عشق بود سپردنِ جان<br />
سازد چو دلِ حزين به دردت<br />
گر روح<br />
ِ<br />
کمال بيند اين نظم<br />
به سوي ماهِ رخت از حجاب نتوان ديد<br />
قناعت جاي ماست<br />
کان ستم انديشه بر جانم رهِ بيداد بست<br />
گريه تلخ گلوگيرم رهِ فرياد بست<br />
ِ<br />
دهر صد افسانه نابوده بر فرهاد بست<br />
اين سزاي جانِ آن عاشق که دل بر باد بست<br />
روح افزايد بلي آن نظم کش استاد بست<br />
جورِ تو در امتحان نگنجد<br />
سودي که درو زيان نگنجد<br />
صبر آيد و در ميان نگنجد<br />
از شوق در اصفهان نگنجد<br />
خيالِ روي تو را جز به خواب نتوان ديد<br />
ز باده نشئه لعلِ لبِ تو نتوان يافت ز آبِ خضر نشان در سراب نتوان ديد<br />
خرابِ عافيتم در جهان ولي چه کنم که عافيت ز جهانِ خراب نتوان ديد<br />
شود ستاره نهان زآفتاب و خالِ رخت<br />
چو زاهدان چه روي ارسالن به صومعه اي<br />
ستاره ايست که بي آفتاب نتوان ديد<br />
جام<br />
ِ<br />
که رويِ ساقي و<br />
شراب نتوان ديد<br />
دال ياري که من دارم که دارد<br />
سگش خواندازوفاداري مرايار<br />
سزاوارِ غمست ار جانِ عاشق<br />
جفاکاري که من دارم که دارد<br />
وفاداري که من دارم که دارد<br />
سزاواري که من دارم که دارد<br />
قطعات مادّه تاريخ يا در ذکر حوادث تاريخي<br />
شد شاهِ يگانه را دو فرزندِ خلف<br />
دوران ز پي تولّدِ ايشان گفت<br />
نمود از اوج<br />
ِ<br />
بحمداللَّه که روشن شد ز رويش<br />
ّ خدا خواهد شد افزون<br />
چو آن ظلِ<br />
آمد دوگهر ز دُرج مقصود به کف<br />
بنمود دو ماه روي از اوج<br />
دولت آفتابي که نورش تافت از مه تا به ماهي<br />
دودمانِ پادشاهي<br />
ز شاهان چون پدر در دين پناهي<br />
شرف (٩٧٢)<br />
چراغ<br />
ِ
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٨٤ مقاله<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
خرَد از بهرِ مولودِ شريفش<br />
ّ ظل االهي (٩٧٧)<br />
ِ<br />
يکي افزود بر<br />
مصرع اوّ ل قطعه زير تاريخ والدت شاه زاده اعظم سلطانسليمميرزا طوّ ل اهلل تعالي<br />
عمرَ ه؛ مصرع ثاني تاريخ والدت شاهزاده اکرم شاهمر ادميرزا طوّ ل اهلل تعالي عمرَ ه.<br />
ز نورِ پاک چو سلطانسليم شد نازل (٩٧٧)<br />
لواي شاه مراد بن اکبرِ عادل (٩٧٨)<br />
ل تاريخ والدت شاه زاده اعظم سلطانسليمميرزا طوّ ل اهلل عمرهو<br />
هر مصرع از بيت اوّ ِ<br />
هر مصرع از بيت ثاني تاريخ والدت شاه زاده اکرم شاهمر ادميرزا طوّ ل اهلل عمره.<br />
اولين شه زاده آن تابنده مه (٩٧٧)<br />
والئي از اوج عزّ ت شد عيان (٩٧٧)<br />
آن دوم فرزندِ اکبر پادشاه (٩٧٧)<br />
آيتي نازل شده از آسمان (٩٧٨)<br />
ارسالن هرمصرع اين مطلع ازرويِ خيال هست تاريخي پيِ مولودِ ميرزا دانيال<br />
بوَ د اين از عناياتِ معين الدّ ين و الدّ نيا (٩٨٠)<br />
که شد دنيا و دين را حامي و جاهِ دگر پيدا (٩٨٠)<br />
سهيلي رخ نمود از اوج شاهي که او را رشکِ مهر و ماه گفتم<br />
ِ<br />
پيِ تاريخ آن فرخندهطالع سيم فرزندِ اکبرشاه (٩٨٠) گفتم<br />
اين قطعه اي است مستزاد به دو مصرع که موافق اند در قافيه٬ و تاريخ توجّ ه حضرت<br />
پادشاه دين پناه در او مندرج است:<br />
پيِ تسخيرِ مُلکِ شرق آمد خسروي غازي سعادت پيش پيشِ موکب و نصرت ز دنباله<br />
چه مشکل ها که خواهد شد ز يُمنِ مقدمش آسان<br />
رسيد آن خسروِ جم جاه و شد تاريخ اجاللش به صد اقبال اکبرشاه آمد سوي بنگاله (٩٨٢)<br />
درين تاريخ افکن هر کجا يابي سرِ افغان<br />
اين نيز به طريق تعميه حاصل شده و از نوادر اين فنّ است:<br />
سحابِ مکرمت نوّ ابِ منعم خانِ دريادل که از جان باشدش دولت مطيع و بخت در فرمان
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٨٥<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
علم افراخت در بنگاله تا خورشيدِ اقبالش<br />
به سانِ سايه هر سو منهزم شد لشکرِ افغان<br />
چو شد اين فتح ز الطافِ الٰهي بهرِ تاريخش سر افغان تمامي افکن از اقبال منعم خان (٩٨٢)<br />
عجب نبود از دولتِ پادشاه<br />
ز شاهان بدين سان ميسّ ر نشد<br />
که شدگور و بنگاله في الفور فتح<br />
کسي را به زودي دراين دورْ فتح<br />
رقم زد به تاريخ آن ارسالن نمودند بنگاله و گور فتح (٩٨٢)<br />
ز يمنِ بختِ همايون سپاهِ اکبرشاه به ضربِ تيغ گشودند گور و بنگاله<br />
چو ارسالن ز توپرسند سال تاريخش بگوي فتح نمودند گور و بنگاله (٩٨٢)<br />
نام اوست بنگالي محل منزلِ جاه و جاللِ خسروِ بحر و بَرست<br />
ِ<br />
مقام خوش که<br />
ِ<br />
اين<br />
چون رياضِ خلد صحنِ صفّه هايش دلگشاست ساحتِ او همچو فردوسِ برين جانپرورست<br />
آبِ او از چشمه خضرست و جويِ سلسبيل خاک او از عنبرِ سارا و مشکِ اذفرست<br />
دم<br />
ِ<br />
از فضاي جان فزايش فيضِ جنّت ظاهرست در هواي او<br />
ارسالن<br />
عيسي<br />
ٰ<br />
تاريخ<br />
ِ<br />
جان بخشِ مضمرست<br />
اِتمام بناي عاليَش قصرِ عاليِ جالل الدين محمّ د اکبر ست (٩٧٥)<br />
مقام دولت و اقبالِ اکبرپادشاه<br />
ِ<br />
چون بناي قصرِ بنگالي محل اتمام يافت شد<br />
تاريخ جلوسِ او در آن عالي مقام گو مبارک باد بنگالي محل برپادشاه (٩٧٦)<br />
بهرِ ِ<br />
آن در که زخورشيد و مهش زيبد خِ شت باشد درِ قلعه شهِ پاکسرشت<br />
زانرو که ز درهاي بهشتست يکي شد تاريخش يکي ز درهاي بهشت (٩٧٤)<br />
طالع و بختِ همايون بين که در اندک زمان<br />
چون از آنجا دويّم<br />
ِ<br />
ذي القعده عازم شد به هند<br />
کرد فتح کشورِ گجرات<br />
اکبرپادشاه<br />
ارسالن تاريخ آن از دويّم ذي القعده (٩٨٠) خواه<br />
اين دو رباعي در خطّه احمدآباد جهت وزن آن حضرت گفته شده است:<br />
آن روز که وزنِ شاهِ عالي کردند<br />
چون حاصلِ بحر و نقدِ کان کرد کمي<br />
بحراز دُر و کان ز لعل خالي کردند<br />
اَ طباق فلک پر از الۤ لي کردند<br />
اي روي زمين ز مُلکِ جاهت نيمي هر روز سري را به رهت تسليمي<br />
خواهم ز خدا که بهرِ وزنت هر سال گيرند زر از خزانه اقليمي<br />
ز «مندو» خسروِ بحر و بر آمد<br />
جالل الدين محمّد اکبر آمد
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٨٦ مقاله<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
تاريخ مرگ غزالي مشهدي از قول قاسم کاهي<br />
مست و جنُب شد سويِ جهنّم<br />
آن سگِ ملعون دوش غزالي (٩٨٠)<br />
ملحدِ دوني رفت ز عالم کاهي بنوشت سالِ وفاتش (به نقل از کاروان هند ٬ ج٬٢ ص٩٣٦)<br />
تاريخ قتل خانِ خانان محمد بيرام خان<br />
بيرام به طوفِ کعبه چون بست احرام در راه شد از شهادتش کارْ تمام<br />
در واقعه هاتفي پيِ تاريخش گفتا که شهيد شد محمد بيرام (٩٦٨)<br />
(به نقل از کاروان هند ٬ ج٬٢ ص٩٨٢)<br />
افزون بر موارد ياد شده٬ در پاره اي کتب تاريخي٬ چون جلد سوم منتخب التواريخ بدائوني<br />
مادّ ه تاريخ هايي به نام ارسالن آمده است.<br />
مآخذ<br />
ارسالن مشهدي٬ ديوان اشعار ٬ نسخه خطي کتابخانه مجلس (بهارستان)٬ شماره ٬٩٤٢<br />
جاهاي متعدّ د.<br />
اعتمادالسلطنه٬ محمد حسن خان٬ مطلع الشمس ٬ تهران ٬١٣٦٢ ج٬١ ص٧١٢.<br />
اوحدي٬ تقي الدين٬ عرفات العاشقين ٬ نسخه خطي کتابخانه ملي ملک٬ شماره ٬٥٣٢٤<br />
ص١٥٩.<br />
بدائوني٬ عبدالقادر٬ منتخب التواريخ ٬ به تصحيح احمدعلي صاحب٬ کلکته ٬١٨٢٩ ج٬٣<br />
ص١٧٨.<br />
حايري٬ عبدالحسين٬ فهرست کتابخانه مجلس شوراي ملّي ] سابق] ٬ با همکاري ابن يوسف<br />
شيرازي٬ تهران ٬١٣٥٣ ج٬٣ ص١٨٣-١٨٢.<br />
رازي٬ امين احمد٬ هفت اقليم ٬ به تصحيح جواد فاضل٬ علمي٬ تهران٬ ج٬٢ ص٢١٨-٢١٧.<br />
شفيق٬ لچهمي نرائن٬ شام غريبان ٬ کراچي ٬١٩٧٧ ص٢٧-٢٦.<br />
صفا٬ ذبيح اهلل٬ تاريخ ادبيات در ايران ٬ فردوس٬ تهران ٬١٣٦٨ ج٬٥ ص٧٩٠-٧٨٨.<br />
قانع تتوي٬ ميرعلي شير٬ تذکره مقاالت الشعرا ٬ به تصحيح سيد حسام الدين ر اشدي٬<br />
کراچي ٬١٩٥٧ ص١٠٠.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٨٧<br />
چند سند تاريخي در ديوان ارسالن مشهدي<br />
گلچين معاني٬ احمد٬ کاروان هند ٬ مشهد ١٣٦٩ش٬ ج٬١ ص٬٤٤-٣٨ ٬٩٢٦ ٬٨٠٧ ٬٤٨٤<br />
.١١٦١ ٬٩٨٢<br />
الهوري٬ يمين خان٬ تاريخ شعر و سخنوران فارسي در الهور ٬ الهور ٬١٩٧١ ص٬١٩٦ ٬٢٠٠<br />
.٢٢٨-٢٢٥ ٬٢١٩<br />
منزوي٬ احمد٬ فهرست نسخه هاي خطي فارسي ٬ مؤسسه فرهنگي منطقه اي٬ تهران ٬١٣٥٠<br />
ج٬٣٠ ص٢٢٢٢-٢٢٢١.<br />
نفيسي٬ سعيد٬ تاريخ نظم و نثر در ايران و در زبان فارسي ٬ فروغي٬ تهران ٬١٣٦٣ ج٬١ ص٬٧<br />
.٦٣٦ ٬٥٨٠ ٬٤١٩<br />
واله داغستاني٬ عليقلي٬ رياض الشعرا ٬ نسخه خطي موزه بريتانيا٬ شماره ٬٢٦٣ ص٧٤.<br />
هاشمي سنديلوي٬ شيخ احمدعلي خان٬ تذکره مخزن الغرايب ٬ به اهتمام محمدباقر٬ الهور<br />
©<br />
٬١٩٦٨ ص١٨٢-١٨٠.
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
سيد محمد دبيرسياقي<br />
بيت هاي دهم و يازدهم آغاز داستان سياوش در شاهنامه فردوسي٬ صرف نظر از اختالف<br />
ِ<br />
ضبط آنها در نسخه هاي متعدّ د٬ چنين است:<br />
اگر زندگاني بُوَ د ديرياز<br />
يکي ميوه داري بماند ز من<br />
در اين وين خرّم بمانم دراز<br />
که بارد همي بارِ او بر چمن<br />
از کلمات اين دو بيت٬ که در نسخه هاي کهن به صورت هاي مختلف آمده٬ آنچه قابل<br />
بحث و بررسي است کلمه اي است از مصراع دوم بيت اول که در برخي از نسخه هاي<br />
کهن «دين» و در برخي ديگر «دَيْر» آمده است و در شاهنامه چاپ شوروي (ج٬٣ ص٦٠)<br />
به نقل از نسخه اي که ادعاي کهن بودن آن شده٬ «وين» آورده شده و شادروان<br />
عبدالحسين نوشين براي اين کلمه به توسع معني «باغ» قايل گرديده است.<br />
دوست دانشمند و پژوهنده دقيق ما٬ آقاي دکتر بهمن سرکاراتي٬ طي مقاله اي که ثانيًا<br />
در کتاب سايه هاي شکار شده (ص٢٢٥ تا ٢٣٥) مجموعه مقاالت با ارج ايشان درج<br />
شده٬ صورتي را که در شاهنامه چاپ شوروي آمده است به داليلي٬ که فهرست وار بدانها<br />
اشاره خواهد شد٬ نپذيرفته اند و از دو صورت ديگر٬ يکي «دَيْر» و ديگري «دين»٬<br />
صورتِ «دين» را اصلي مي دانند و گمان دارند که ضبط «دَيْر» هم همان «دين» بوده است<br />
که نسخه نويسان به تسامح به صورت «دير» تحرير کرده اند و به نظر ايشان «دين» در اين<br />
مقام معني شيوه و روش و راه دارد و با صفت «خرّ م» که همراه آن آمده است مي تواند
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٨٩<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
مجموعًا «سنّتِ مرضيه» معني شود٬ معنايي مناسبِ مقام و موقع٬ و «وين» را تصحيح<br />
قياسي مصححان چاپ شوروي مي دانند که متکي به نسخه اي نيست.<br />
اما صورت «دَيْر» را٬ با فرض اصالت٬ بدان دليل نپذيرفته اند که «دَيْر» به معنيِ جايگاه<br />
١ ولي<br />
رهبانان در بيرون شهرها٬ خاصه در کوه ها و بيابان ها٬ چند بار در شاهنامه به کار رفته<br />
به معني دنيا و جهان و گيتي٬ که مناسب اين مقام بايد باشد در هيچ جاي شاهنامه به کار<br />
نرفته است٬ بخصوص که اين کلمه با صفتِ «خرّ م» همراه است و فردوسي٬ هر جا دنيا و<br />
مترادفات آن را به کار برده صفاتي براي آنها آورده که مخالف صفت خرّ مي است٬ از<br />
قبيل٬ بي اعتبار٬ فريبنده٬ سپنج٬ ناپايدار؛ و افزوده اند که اگر فرض شود کلمه «خرّ م»<br />
صفتِ «دير» نباشد٬ بلکه قيد باشد براي فعل «ماندن»٬ آمدن دو قيد «خرّ م»و «دراز» با فعلي<br />
که مُصَ دّ ر به باء زينت است موافقتي با سياق سخنِ فردوسي ندارد و پذيرفتني نيست.<br />
داليل مردود بودن صورت «وين» هم فهرست وار چنين است:<br />
١) کلمه «وين»٬ به فرض اصالت٬ در جاي ديگري از شاهنامه به کار نرفته است٬ همان<br />
گونه که کلمه «دَيْر» به معني دنيا در آن نيامده است.<br />
٢) در نسخه هاي خطي کهن٬ مانند نسخه موزه بريتانيا و دو نسخه قاهره و نسخه<br />
لنينگراد و نسخه ترکيه٬ کلمه صريحًا و واضحًا «دين» يا «دير» است نه «وين» و ظاهرًا با<br />
بدخواني تصور شده است که در نسخه اي «وين» است. لهذا٬ چنان که اشاره شد٬ اين<br />
صورت متکي به نسخه اي ديرينه نيست بلکه نوعي تصحيح قياسي است که در چاپ<br />
شوروي اعمال شده است.<br />
٣) در فرهنگ ها٬ «وين» را به معني «رنگ» و «انگور سياه» آورده اند نه به معني باغ.<br />
٤) به همين معنيِ انگور سياه هم کلمه «وين» فارسي نيست و اين لغتِ مهجور عربي<br />
در قرن يازدهم هجري وارد فرهنگ هاي فارسي شده است.<br />
٥) از معني «انگور سياه» به «درختِ انگور» و از آن به «باغ انگور» و سپس به مطلق<br />
«باغ» منتقل شدن به عنوان توسع معنا اصولي و پذيرفتني نيست.<br />
حاصل سخن استاد آن که کلمه در آن مصراع نه «وين» است و نه «دَيْر» بايد آن را<br />
«دين» دانست و بس.<br />
١) شاهنامه (چاپ دبيرسياقي٬ تهران ١٣٦٣ ش) در پادشاهي خسروپرويز (٤٣/ابيات ١١١٢-٬١١١٥ ٬١١٦٧<br />
.(١١٨٨ ٬١١٣٥ ٬١١٣٤ ٬١١٢٩ ٬١١٢٨
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٩٠ مقاله<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
و اينک بحثي به گونه بحث هاي طُالب با يکديگر در اين باب:<br />
نخست درباره صورت «دَ يْر» که در نسخه هاي کهن شاهنامه آمده است.<br />
اوالً فردوسي با کلمه «دير» در معني اصلي آن آشناست و٬ چنان که اشاره شد٬ چند<br />
جا آن را به کار برده است. وقتي شاعري با کلمه اي آشناست و آن را در معني اصلي<br />
مکرّ ر به کار مي برد٬ مانعي ندارد که در مورد يا مواردي هم آن را در معني مجازي<br />
استعمال کند کما اين که در خودِ شاهنامه بسيار کلمات هم در معني اصلي خود به کار<br />
رفته اند و هم در معني مجازي آن.<br />
ثانيًا به کار نرفتن اين صورت با معني مجازي در جاي ديگر شاهنامه يعني منحصر<br />
بودن اين استعمال به يک مورد٬ دليل مقنعي براي نپذيرفتن آن نيست. چنان که بعدًا<br />
خواهيم ديد٬ بسياري کلمات در شاهنامه فقط در يک مورد به کار رفته اند. ثالثًا در مقاله<br />
استاد سرکاراتي به مناسبت بيتي نقل شده است که فردوسي در آن٬ با آرزوي زنده<br />
ماندن٬ شرط اِتمام کارِ خود را رهنمايي خِ رَ د و روان دانسته است:<br />
اگر مانم اندر سپنجي سراي<br />
روان و خرد باشدم رهنماي<br />
(پادشاهيگشتاسپ-٤٣٥٤/١٥).<br />
شاعر ماندنِ خود را در سپنجي سراي آرزو مي کند. «سپنجي سراي»٬ سرايِ عاريت٬<br />
کنايه از دنياست و مرادفِ «دير» مورد بحث در معني مجازي دنيا و جهان و قرينه اي بر<br />
اين که «دير» را هم شاعر مي توانسته است در معني مجازي به کار برد و برده است.<br />
رابعًا٬ کلمه «خرّ م» که پس از «دير» آمده است٬ صفت «دير» نيست. بلکه قيد است<br />
براي فعل «ماندن»٬ که بعدًا با توضيح بيشتري از آن گفتگو خواهيم کرد؛ زيرا «دير» در<br />
معني حقيقي خرّ مي ندارد و در معني مجازي يعني دنيا هم٬ چنان که در مقاله اشاره<br />
فرموده اند٬ فردوسي دنيا را با معانيي به کار برده است که همه در جهت عکس معني و<br />
مفهوم «خرّ م» است.<br />
خامسًا٬ به فرضِ نبودن صورت «وين» در نسخه هاي کهن و پذيرفته نبودن تصحيح<br />
قياسي چاپ شوروي٬ بايد به صورتِ «دَيْر» در معني اصلي نه در معني مجازيِ دنيا<br />
توجه بيشتري کرد. «دير» عبادتگاه رهبانان و پارسايان و زاهدان گوشه نشين و از<br />
دائم باشندگان در آن است و به مجاز مي تواند<br />
خصوصياتش کميِ وسيله معاش و عبادتِ ِ<br />
در معني هر جايگاه و خانه با تنگيِ زيست و سختيِ امر معيشتي و اشتغال خداوندِ وي به
ٰ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩١<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
کار دايمي به کار رود. در چنين جايگاهي٬ اگر وضعي پيدا شود که خرّ مي و رفاه و<br />
فراغت بال و آسودگي خيال در امر گذرانِ زندگي فراهم گردد و اين وضع و حال ديرپا هم<br />
باشد مي تواند صاحب آن جايگاه را به هدفي که در صدد تحقق بخشيدن به آن است<br />
برساند. بديهي است٬ در اين حال٬ ديگر «دَيْر» کلمه اي نخواهد بود که در شاهنامه به کار<br />
نرفته باشد و از آن گذشته کلمه «خرّ م» هم٬ چنان که اشاره شد صفت آن نخواهد بود<br />
بلکه قيد خواهد بود براي فعلِ<br />
خواهد بود نه فعل «ماندنِ « تنها.<br />
«ماندن» و قيد «دراز» هم قيد فعل مرکب «خرّم ماندن»<br />
مي دانيم که وضع زندگي فردوسي در حدود ده سال پس از شروع به نظم شاهنامه از<br />
روي شاهنامه نثر ابومنصوري٬ با از ميان رفتن حامي وي٬ منصور بن محمد بن عبدالرزاق٬<br />
رو به سختي نهاده و امر معاش او مختل گشته بود. از زبان او مي شنويم که<br />
هوا پرخروش و زمين پُر ز جوش<br />
درم دارد و نقل و نان و نبيد<br />
خنک آن که دل شاد دارد به نوش<br />
سرِ گوسفندي تواند بريد<br />
مردم تنگدست<br />
ِ<br />
مرا نيست اين خرّم آن را که هست ببخشاي بر<br />
(پادشاهي گشتاسپ١٥/٢٥٠٤-٢٥٠٢).<br />
يا: نماندم نمکسود و هيزم نه جو نه چيزي پديدست تا جو درو<br />
(پادشاهي يزدگرد بزهگر٣٤/٦٩٨).<br />
خانه او با اين حال و اشتغال دايم وي به کار نظم شاهنامه شباهت تام با دَيْر و ساکنان آن<br />
دارد. پير فرزانه آرزو مي کند که در اين «دير» يا در اين خانه همانند عبادتگاه رهبانان<br />
خشک و خالي از هر نوع وسايل زندگي٬ و با کار يک نواختِ دايم٬ اگر عواملِ رفاهي و<br />
آسايشي فراهم شود که خرّ م بماند٬ و اين خرمي هم کوتاه و زودگذر نباشد و دير بکشد٬<br />
به مقصودي که دارد٬ و آن نو کردنِ داستان هاي کهن و به نظم آوردن شاهنامه و زنده کردن<br />
عجم به پارسي سخن خود است٬ مي تواند برسد.<br />
بنده گمان ندارم که قيد گرفتنِ کلمه «خرّ م» براي فعل «ماندن» و آمدن قيد تأکيدي<br />
«دراز» براي «خرم ماندن»٬ يعني مدت طوالني در حال رفاه و آسايش زيستن مخالف<br />
سياق سخن فردوسي باشد.<br />
در شاهنامه چنين استعمالي نظاير فراوان دارد و اصوالً اَ نسب و اولي آن است که «خرّ م»<br />
را نه تنها در اين مورد بلکه با هر دو صورت «دين» و «وين» هم قيد فعلِ «ماندن» حساب<br />
کنيم نه صفتِ «دير» يا «دين» يا «وين» و «دراز» را نيز قيد «خرم ماندن» بگيريم.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٩٢ مقاله<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
دوم درباره «وين»<br />
اين صورت يعني «وين» که در چاپ شوروي آمده است٬ ولو تصحيح قياسي باشد٬<br />
پذيرفتني است به داليل و قرايني که نقل مي شود:<br />
١) اين که «وين»٬ به شرط پذيرفتن٬ در جاي ديگر شاهنامه به کار نرفته است٬ هم چنان<br />
«دير» در معني مجازيِ دنيا٬ دليل مقنعي نيست٬ زيرا صدها کلمه بسيط و مرکب داريم که<br />
فقط يک بار در شاهنامه آمده است. نگاهي به فهرستِ ولف اين مدعا را به اثبات<br />
مي رساند و بنده با نگاهي گذرا چند نمونه را بيرون نويس کرده و آن را در شاهنامه نشان<br />
داده ام چنين:<br />
ندارم به مرگ آبچين و کفن<br />
به پيمان که چيزي نخواهي ز من آبچين (پادشاهي بهر ام گور١٩٠/٣٥).<br />
بگيرد کند در يکي آبزن<br />
همي خون دام و دد و مرد و زن آبزن (پادشاهي ضحاک٤٠٥/٥).<br />
به روشن گالب اندر آشامشان<br />
همه زردپيروزه بُد جامشان آشام (پادشاهي منوچهر٦٧٠/٧).<br />
به نزديک رستم در آمد چو دود<br />
يکي آسياسنگ را درربود آسياسنگ (پادشاهي کيکاووس٬ هفت خان رستم٧٣٥/١٢).<br />
چو آهخته شيري که گردد ژيان<br />
بيازيم بدين کار ساسانيان آهخته (پادشاهي خسروپرويز٣٤١/٤٣).<br />
يکي آينه کرده روشن ز زنگ<br />
فرستاد از آن آهن تيره رنگ آينه (پادشاهي اسکندر٤٠٦/٢٠).<br />
از آشفتگي باز پس شد ز خوان<br />
نيا طوس کان ديد انداخت نان آشفتگي (پادشاهي خسروپرويز٢١٧٩/٤٣).<br />
دو صندوق پُر سُرب و اَرزيز کرد<br />
به چشم خرد چيز ناچيز کرد ارزيز اشکانيان٦٤٨/٢١).<br />
(پادشاهي ز ديبايِ چين بر گل آذين زده ست<br />
همه شهر گويي مگر بتکده ست بُتکده (پادشاهي کيکاووس٢٢٥/١٢).
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩٣<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
بر و بومشان پاک گردد نهان<br />
يکي بومهن خيزد از ناگهان بومهن (پادشاهي منوچهر١٥٣٨/٧).<br />
سواري پرندوش بر من گذشت<br />
چنين داد پاسخ که بر کوه و دشت پرندوش (داستان سياوشd ٢٨٦٩/١٢).<br />
به پيکر ز پيلسته و شيز و ساج<br />
يکي گنبد از آبنوس و ز عاج پيلسته انوشيروان١٧٨٥/٤١).<br />
(پادشاهي شتروار بُد بر لبِ جويبار<br />
ز شيراز و از ترف سيصدهزار ترف (پادشاهي بهر ام گور١٢٢٣/٣٥).<br />
ز آهن تنوري بفرمود تنگ<br />
ز پاسخ برآشفت و شد چون پلنگ تنور انوشيروان٣٦٢٥/٤١).<br />
(پادشاهي بسي سر بر او بر همي درگذاشت<br />
يکي پاک چُ پّين پوشيده داشت چُ پّين (پادشاهي هرمزد٥٧٠/٤٢).<br />
که هزمان برآرد غرنگ و غريو<br />
بدان جايگه باشد ارژنگِ ديو غرنگ رستم٦٥١/١٢).<br />
(پادشاهي کيکاووس٬ هفت خانِ کالته نبايد که ماند به جاي<br />
چو ديوار شهر اندر آيد ز پاي کَ الته (پادشاهي خسروپرويز٧٦١/٤٣).<br />
نمکدان و ريچار گرد اندرش<br />
يکي غُرم بريان و نان از برش نمکدان (پادشاهي کيکاووس٬ هفت خان رستم٥٢٥/١٢).<br />
براي لغاتي هم که در غير معني حقيقي٬ فقط يک بار به کار رفته اند به لغت گوينده در<br />
معني مجازي «زبان٬ آلت نطق» اکتفا مي شود:<br />
اگر شاه فرمان دهد بنده را<br />
که بگشايم از بند گوينده را<br />
(پادشاهي گرشاسب٢٤١/١٠).<br />
٢) معنايي که براي ترکيبِ «دينِ خرّ م» بيان شده است يعني «سنّت مرضيّه» و اصوالً<br />
صفت «خرّ م» با موصوفِ «دين» در معنيِ راه و روش و شيوه سازگاري ندارد و هم با<br />
آنچه فردوسي در آن بيت و بيتِ بعد مي خواهد بگويد متناسب نيست. کار فردوسي در
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٩٤ مقاله<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
نظم شاهنامه ٬ روش و راه و آيين و شيوه نيست٬ سنّت هم نيست٬ اقدامي است ناشي از<br />
تصميم قاطع و نيّت عالي و انساني او٬ آگاهانه و با رعايت همه جوانب کار براي ارائه يک<br />
شاهکار کم مانند.<br />
٣) در مردود دانستن «وين» و انتخاب صورتِ «دين» به جاي آن با آن معني<br />
ناهماهنگ همراه چنان صفتي نامناسب با موصوف در آن معني مورد اشاره٬ به ارتباطي<br />
که اين مصراع با مفاد بيت دوم دارد توجهي نشده است. در حالي که اگر صورت کلمه را<br />
«وين» در معني توسعي «باغ» بدانيم ارتباطي منطقي و دقيق با مفاد بيت دوم پيدا مي کند.<br />
بدين توضيح که فردوسي مي فرمايد: اگر عمرم طوالني باشد و در اين «وين»٬ باغ و<br />
سرابستان٬ مدتي طوالني در رفاه و خرّ مي زيست کنم٬ ميوه داري٬ درخت پرثمري٬ از<br />
من باقي خواهد ماند که بار و ثمر و ميوه آن بر چمن پراکنده خواهد گشت. منظومه اي<br />
خواهم سرود که سودِ معنوي آن به همه کس و در همه جا برسد. بديهي است درختي که<br />
بارش بر چمن و اطراف بتواند پراکنده شود در فضاي بسته و محدود و غير گشاده<br />
نمي تواند باشد زيرا بارش بر چمني که در اطرافش نيست نمي تواند پراکنده شود. جاي<br />
درخت بارآور در درختستان وباغستان و سرابستان و باغ است. درخت بارآور فردوسي<br />
هم بايد در درخت زار و باغ باشد و ميوه و ثمرش بر چمن زار پيرامونش و فضايي از سنخ<br />
بستان بايد پراکنده گردد. پس «وين» که به توسع باغ معني شده است متناسب ترين کلمه<br />
در مصراع دوم بيت اول با مفاد بيت دوم است به جاي «دير» و به خصوص به جاي «دين»<br />
خاصه که اين کلمه با کلمات «ون» و «بن» و نيز «بين» به معني درخت٬ که ريشه ايراني<br />
دارند٬ بي ارتباط نيست. از درخت به ذکرِ جزء و اراده کل مي توان به درختستان و باغستان<br />
و باغ منتقل شد.<br />
٤) در بيت زير از داستان بيژن و منيژه٬ که در نسخه ها «دين» آمده است٬ اگر آن را هم<br />
به «وين» اصالح کنيم٬ با توجه به مضمون دو بيت بعد از آن٬ مؤيد ديگري براي استعمال<br />
«وين» به معني توسّ عي «باغ» در شاهنامه يافته ايم:<br />
بمان تا بيايد مَهِ فروَ دين<br />
بدان گه که از گل شود باغ شاد<br />
زمين چادرِ سبز در پوشدا<br />
که بفروزد اندر جهان هور وين<br />
اَبَر سر همي گل فشانَدْ ت باد<br />
هوا از گالن زار بخروشدا<br />
(e ٥٨٣/١٣-٥٨٥).
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩٥<br />
وين٬ دَيْر٬ دين<br />
٥) در تأييد اصالتِ «وين» مي افزاييم که در اسامي جغرافيايي نواحي خودمان<br />
نام هايي داريم که به پسوند «وين» ختم شده اند که مي توانند معني باغستان يا باغ داشته<br />
باشند. فهرستي از اين نام ها را با تفحصي گذرا از فرهنگ جغرافيايي ايران بيرون نويس<br />
کرده ام که با آن بحث خود را به پايان مي برم:<br />
آوين (Avin) (در ميانه) اَرکُوين (Arkovin) (دراراک) ارکوين (Arkovin) (درماکو)<br />
اَسْ بَوين (Asbavin) (در قزوين) اوين (Evin) (در شميران) بن گوين (Bongovin) (در<br />
مهاباد) پنجوين (Pangvin) (در سرحد عراق) پياوين (Piavin) (در سقز) تلوين<br />
(Talvin) (در شاهرود) خوروين (Khorvin) (در شميران) دوين (Dovin) (در قوچان)<br />
سُ ويِن (Sovin) (در ميانه) طُوين (Tovin) (در ميانه) قزوين (کَ شوين («کَ ش»٬ ناحيه٬ مرز٬<br />
حدّ + «وين»٬ باغ) باغ واقع در حدّ و ثغرِ ديلم؛ يا قزو = کَ زْ و٬ پسته کوهي + وين = باغ<br />
پسته٬ پسته زار) کوين گرده gerde) (Kovin (در اهواز) گوين (Govin) (در الر) مَوين<br />
(Mavin) (در قزوين) نوين (Novin) (در سنندج. دوجا) هوين (Hovin) (در اهر).<br />
تانظرسخن شناسان دقيق٬ خاصه دوست دانشمندمان چه باشد.<br />
©
ِ<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
رضا انزابي نژاد<br />
اگر در شعر حافظ دستي ببريم٬ مي توانيم گفت:<br />
کس چو طرزي نگشاد از رخ اين طرز نقاب تا سرِ زلفِ سخن را به قلم شانه زدند<br />
درباره شرح احوال طرزي افشار از يک سطر گرفته تا سه صفحه نوشته اند. صاحب<br />
مجمع الفصحا نوشته:<br />
خوش طبع<br />
ِ<br />
او مردي ظريفِ<br />
طرز سخنگويي کرده.<br />
عاشق پيشه صاف انديشه و از شعراي صفويه بوده٬ اختراعي در<br />
نصر آبادي٬ در تذکره خود٬ به يک خط با دو خطاي فاحش بسنده کرده و چنين نوشته:<br />
او از طرشت ري است و پاره اي از اصل تُرشيز دانسته اند.<br />
از محققان غربي٬ ادوارد براون٬ هرمان اته٬ برتلس٬ حتي شِ بلي نعماني نامي از وي<br />
نبرده اند. يان ريپکا به جمله زير بسنده کرده است:<br />
طرزي افشارِ آذربايجاني در اوايل سده ١٧/١١ از اصالح کنندگان زبان و دشمنان اشرافيت<br />
است.<br />
شادروان استاد ذبيح اهلل صفا٬ در کتاب درازدامن و ارزشمند خود٬ جايي براي طرزي باز<br />
نکرده است. تنها محمدعلي خان تربيت٬ در دانشمندان آذربايجان ٬ و٬ به نقل از آن با اندک<br />
افزوده٬ عزيز دولت آبادي٬ در سخنوران آذربايجان از او ياد کرده اند.<br />
خرسندکننده ترين تحقيق در اين باره در عين کوتاهي و اختصار از همشهري<br />
شاعر٬ محقّق اروميه اي٬ روانشاد محمد تمدّ ن است٬ که حيات ادبي شاعر را نوشته و به
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩٧<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
طرزِ نوِ طرزي نيز گذرا پرداخته است. خالصه مطالب آن اين که زادگاه شاعر اروميه و او<br />
از ايل افشار است٬ از قريه اي که هم امروز به طرزلو معروف است. در جواني به قزوين و<br />
از آنجا٬ به عزم تحصيل٬ به اصفهان رفته. خود گويد:<br />
از بلده قزوين به صفاهان سَ فَريدم<br />
ياران سفريدند به جمعيّت و من هم<br />
بي خرجي و بي اسب خرامان سفريدم<br />
يک قافله با حال پريشان سفريدم<br />
مدت ها در اصفهان مانده و با تنگ دستي روزگار گذرانده و٬ سرانجام٬ به دربار شاه صفي<br />
و سپس به مجلس شاه عباس ثاني راه يافته است.<br />
طرزي اهل گشت و سفر بوده٬ روزي به مغان و اردبيل٬ هفته اي به شروان و شماخي<br />
و گنجه و مازندران. اما٬ هر جا و هرگاه خسته و ملول مي گشت٬ براي گشايش دل٬ راهيِ<br />
ديار خود٬ به ويژه تبريز٬ مي شد:<br />
دلم گرفت ز جاها چرا نتبريزم ١<br />
علي الخصوص يخيدم ز اردبيليدن ٢<br />
گشادِدل بُوَ د آنجا چرا نتبريزم<br />
موسي<br />
ٰ<br />
براي جَ ذوه<br />
چرا نتبريزم<br />
در اين سير و سفرها٬ مهين آرزوي او زيارت خانه خدا بوده که دستش نمي داده اما٬<br />
سرانجام٬ باري٬ آه وي در دل سحرگاهي به هدفِ اجابت مي نشيند و راه حجاز درپيش<br />
مي گيرد:<br />
عزم کعبه مقصود بر راه نهادم رخ توکّلتُ علي اهلل<br />
ِ<br />
به<br />
ز شوقِ کعبه دست و پا گُميدم هدايت يافتم الحمدهلل<br />
کنون مي بصره ام ٣ افتان و خيزان کَ اَنَّ الکاه از بادِ سحرگاه<br />
ديدن سرزمين هاي دور و نزديک و نشست و برخاست با ترک و عرب و تاجيک سبب<br />
شد که او هم با سرزمين ها آشنا شود و هم با آداب و شيوه هاي زيستي و معيشتيِ مردم و<br />
گفتار آنها. خود گويد:<br />
تُرکيدم و تاتيدم و آنگه عربيدم ٤ در ديده کوته نظران بوالعجبيدم ٥<br />
شعبان رمضان گر بپالوم ٦ مَتَعَجُّ ب ٧<br />
بي آش جماديدم ٨ و بي نان رجبيدم<br />
منعيد ٩ ز وصليدنِ او دوش رقيبم مُ شتي گَرِهانيده به جبهه ش ضَ رَبيدم ١٠<br />
٢)اردبيليدن٬ ماندن در اردبيل<br />
١)نتبريزم٬ به تبريز نروم<br />
٤)ترک شدم و تات شدم آن گاه عرب شدم<br />
٣)مي بصره ام٬ به بصره مي روم<br />
٧)متعجّ ب٬ تعجب مکن<br />
٦)بپالوم٬ پلو بخورم ٥)بوالعجبيدم٬ شگفت آمدم<br />
٩)منعيد٬ منع کرد<br />
٨)جماديدم٬ ر جبيدم٬ ماه هاي جمادي و رجب را گذراندم<br />
١٠)مشتي گره کردم و به پيشانيش کوفتم
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
٩٨ مقاله<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
يا:<br />
از آنجا که شاه عباس محضر و شعر طرزي را دوست داشت و سفرهاي شاعر شاه را از<br />
نکتهگويي و همدمي وي محروم مي کرد٬ سرانجام٬ پاي او را به زنجير زناشويي ببست.<br />
خود گويد:<br />
شد آن که قوّ تِ پروازِ هر ديارم بود<br />
تَأَهُّليدم و ماندم چو مرغ<br />
داميده ١١<br />
مرا به سرحدِ تبريز کدخداييدن ز سير و شعر بِقَيْديده و لُجاميده ١٢<br />
درباره منش و اعتقاد طرزي٬ آنچه بيش از همه مشهود و آشکار است دل بستگي وي به<br />
خاندان عصمت و اميرالمؤمنين علي عليه السالم است. چنان که گفته:<br />
در مجمعي که مرتبه مي قِسْ مَتَند من مي خواهم از علي وليُ اهلل مرتبه<br />
يا:<br />
يک علي بن ابي طالب نمازِ وقت کو<br />
گرچه شمشيريده بسيار ابن ملجم است<br />
وِ ردِ سحرش به دفع اغيار<br />
با شاهِ واليتست طرزي<br />
طرزي تخلّص خود را از طرز و شيوه نو٬ که خود ابداع کرده بود٬ برگرفته و همواره بدان<br />
طرز مي باليده است:<br />
يا:<br />
تو را طرزيا صدهزاران آفرين<br />
که طرزِ غريبي جديديده اي<br />
به طرزِ تازه طرزي مي طرازد هر زمان طرزي<br />
ز حق مگذر حسودا گفته طرزي صفا دارد<br />
در برخورد نخست با شعر و شيوه شگفت طرزي٬ خواننده کمي احساس غريبي مي کند<br />
و حتي ممکن است که شعر را نامفهوم و شاعر را ناچيره انگارد؛ اما٬ پس از انس و اُخت<br />
شدن٬ معلوم مي شود که شاعر٬ با چيرگي عجيب و در عين حال با قانونمنديِ ظريف و<br />
حساب شده٬ اقدام به ساختن مصدرهاي ساختگي و صيغه هاي جعلي مي کند. چنان که<br />
خودش گفته:<br />
گرچه طرزِ نو اختراعيدم جانبِ نظم را مُراعيدم<br />
اين طرزِ نو عبارت است از ساختنِ فعل از نام کسان و جاي ها٬ اسم عام٬ متعدّ ي کردنِ<br />
فعل الزم و به تعبيري ساختنِ فعلِ منحوت. ما براي هر گونه از اين ساختارها يکي دو<br />
١١)داميده٬ به دام افتاده<br />
١٢)از سير و سياحت و شعر گفتن بازداشته (قيد و لُ جام زده)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ٩٩<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
مثال مي آوريم:<br />
١. از اسم عام:<br />
اي که درآتشِ غمت مي دلِ ما سَ مَ نْدَ رَ د ١٣ گر بتوجّ هي ١٤ مسِ قلبِ مُراد مي زَ رَ د ١٥<br />
ساده رُ خان به ما نمي گوش کنند طرزيا<br />
٢. از اسم خاص کسان:<br />
يا:<br />
يا:<br />
موسيا با سبزه خط خضر و الياسيده اي<br />
با من آن راز فهم<br />
ِ<br />
ندارم قدرِ موري گرچه در همّت سليمانم<br />
يا:<br />
دست بُرد از همه و درنَشُ دش پاي از جاي<br />
٣. از نام خاص جاي ها:<br />
يا:<br />
يا:<br />
طرزي از رهِ همّت همرهان حجازيدند<br />
هست مَثَل که باغبان موسم<br />
ِ<br />
ميوه مي کَ رَ د ١٦<br />
عيسيا با لعلِ لب بقراط و لقمانيده اي<br />
رازي گفت من از اين فخر فخرِ رازيدم ١٧<br />
غلط بود آن که مور از روي همّت مي سليماند<br />
زالِ اين دايره ديريست که مي دستاند<br />
تو ز راهْ مانيدي بس که اصفهانيدي<br />
انسان به هرزه الف ز عصمت چرا زند عبرت بگير از مَلَکَيْني که بابِليد ١٨<br />
طريق طالبت مي راهِ حَ جّ د ١٩<br />
٤. از دو اسم مترادف (معطوف و معطوفٌ عليه):<br />
سر کوي تو مي بيتُ الحرامد<br />
گرنه به خويش دشمني باش خموش با کسي راز مگو اگر همه مي پدر و برادرد ٢٠<br />
يا:<br />
يا:<br />
بر عاجزان نمي ستم و جَ وْ رَ د ٢١ آن که او<br />
انتقام<br />
ِ<br />
دارد ز<br />
جهاندار دغدغه<br />
١٤)بتوجّ هي٬ توجه کني<br />
١٣)مي سمندرد٬ سمندر مي گردد.<br />
١٦)مي کَ رَ د٬ کر مي گردد<br />
١٥)مي زرد٬ زر مي گردد<br />
١٨)از «بابِ ليدن»٬ اشاره به هاروت و ماروت<br />
١٧)فخر رازي شدم ٢٠)مي پدر و برادرد٬ پدر و برادر باشد<br />
١٩)مي راه حَ جَّ د٬ به راه حج مي رود<br />
٢١)نمي ستم و جَ وْ رَ د٬ ستم و جور نمي کند
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٠٠ مقاله<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
نمياِلْتِجايد پرستنده حق به دنياپرست ارچه مي مال و جاهد ٢٢<br />
٥. از کلمه مرکب يا عبارت:<br />
ز هجرت استخوانم مي رميمد لبِ لعل تو مي يُ حيي العِ ظامَد ٢٣<br />
يا:<br />
يا:<br />
به کويِ وصلِ تو شايد هدايتيده شوم<br />
هميشه وِ ردِ منست اهدنا الصّ راطيدن<br />
ز ديده دمبدم مي ريزخوند ٢٤ ببين هجر تو با ما مي چه هايد ٢٥<br />
٦. گاه با مضاف و مضافٌ اليه:<br />
چو خورشيد فلک مي برج<br />
دماغ<br />
ِ<br />
حوتَد ٢٦<br />
٧. گاه از اسم و حرف يا ضمير و حرف:<br />
ز استغنا نمي هرگز عليکي ٢٧<br />
٨. از اسم. در غزل زير٬ غالبًا از اسم يا صفت فعل ساخته:<br />
ز من يوسفا تا بعيديده اي<br />
دريغيده اي تيغ غمزه زدن<br />
دهر مي باد وبروتد<br />
تو را هر چند طرزي مي سَ المد<br />
چو يعقوب چشمم سفيديده اي<br />
مرا از تغافل شهيديده اي<br />
ز نخلِ وصالت نميويده ام ٢٨ مرنج اي صنوبر که بيديده اي ٢٩<br />
فغانيده ام چون نهانيده اي<br />
ز خود رفته ام چون پديديده اي<br />
چو دوري ز شکّرلبان زاهدا از آن چون مگس ها قديديده اي ٣٠<br />
به قصدِ قلوبِ اسيرانِ عشق خناجيرِ مژگان حديديده اي ٣١<br />
تو را طرزيا صدهزار آفرين<br />
٩. کاربرد کلمات ترکي و هم ساختن مصدر جعلي از آنها:<br />
يا:<br />
چه کند گرنه گدا نعره برآرد از دور<br />
که طرز غريبي جديديده اي<br />
که اگر پيش رود قاپوچي اش ٣٢ مي چوبد<br />
٢٢)مي مال و جاهد٬ مال و جاه دارد<br />
٢٣)مي رميمد٬ ريزيده مي شود؛ مي يُ حيي العِ ظامَ د٬ زنده مي کند استخوان هاي مردگان را. اشاره به آيه کريمه<br />
٢٤)مي ريزخوند٬ خون مي ريزد<br />
يُ حيي العِ ظام و هُوَ رَ ميم<br />
٢٦)مي برج حوتَد٬ به برج حوت مي رود<br />
٢٥)مي چه هايد٬ چه ها مي کند<br />
ِ<br />
ِ<br />
٢٧)نمي هرگز عليکي٬ هرگز عليک نمي گويي ٢٨)نميويده ام٬ ميوه نچيده ام<br />
٣٠)قديديده اي٬ قديد (گوشت خشک کرده) شده اي<br />
٢٩)بيديده اي٬ درختِ بيد شده اي<br />
٣٢)قاپوچي٬ دربان<br />
٣١)حديديده اي٬ حديد (=تيز) کرده اي
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٠١<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
بهشتيده جمع از گليديدنت ٣٣ جحيميده مجلس چو گئتديده اي ٣٤<br />
يا:<br />
نه چو بلبلم که گاهي سَ سَ د ٣٥ و گهي سُ کوتَد<br />
محتاج نيستي به دوت و باغْ ال و گَتور ٣٦<br />
و گاه جمله اي و مصراعي به ترکي مي آورد:<br />
به فراق مي فغانم به وصال مي اَنينم<br />
از حاجبَيْن اشاره به ما مي کفايتد<br />
قويمازيدم ٣٧ که بير ٣٨ قدم از پيِ دلبران رود اُ لسايدي اگر کونُل ٣٩ در کفِ اختيارِ من<br />
١٠. کاربردهاي ويژه و عجيب در صفتِ تفضيلي:<br />
انزک و از انزک فعل ساخته است:<br />
مثالً از نازک صفتِ تفضيليِ<br />
مي انزکد نگارِ من از دلبرانِ دهر آري قماشِ چيت و قلمکار نازک است<br />
و يا نزديک به اين کاربرد:<br />
به گَردِ وصل تو طرزي کجا رسد که به رفعت بلند مي ترد از مهر و ماه منزلتِ تو<br />
١١. کاربُردِ فعل نهي به گونه اي خاص٬ با جا به جا کردن سازه ها:<br />
يا:<br />
يا:<br />
مبيمْدار ٤٠ ز روزِ حساب اي دل و جرمت<br />
با جمالي که ز خورشيد بسي مي خوبد<br />
مَاِ حتساب ٤١ که فضلِ خدا حساب ندارد<br />
سر ز محمل مبرون ٤٢ قافله مي آشوبد<br />
مجانارنج ٤٣ اگر عاشق بنالد پيش رخسارت<br />
١٢. کاربردِ ضمير مفعولي پيش از فعل:<br />
که در گلشن فغانِ بلبلِ شيدا صفا دارد<br />
يا:<br />
گمانيدم که مي مِهْرَد در اول چو دانستم در آخر ميم کيند ٤٤<br />
مالمتيده مرا شيخ بيش معذورم که تا نديده جمالِ تو ميم اِنْکارد ٤٥<br />
٣٣)گليديدنت٬ آمدن ٣٤)گِ ئتديده اي٬ رفته اي<br />
٣٥)سَ سَ د٬ سر و صدا کند٬ بخواند<br />
٣٧)قويمازيدم٬ نمي گذاشتم<br />
٣٩)اُلْ سايدي٬ مي بود؛ کونُل٬ دل<br />
٤١)مَاِ حتساب٬ به حساب مياور<br />
٤٣)مجانارنج٬ جانا مرنج<br />
٤٥)ميم اِنکارَ د (=مي اِنکارَ دَ م)٬ انکار مي کند مرا<br />
٣٦)دوت٬ باغْال٬ گتور=بگير٬ ببند٬ بياور<br />
٣٨)بير٬ يک<br />
٤٠)مبيمدار٬ بيم مدار<br />
٤٢)مبرون٬ بيرون مکن٬ بيرون مياور<br />
٤٤)ميم کيند (=مي کينَدَ م)٬ کينه ورزي مي کند با من
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٠٢ مقاله<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
١٣. غالبًا ميان حرف مضارعه «مي» کلمه اي يا کلماتي مي آورد پس شناسه فعل مي آيد:<br />
مگر راست حرفيده اي باز طرزي<br />
که سوي تو آن سرو مي کج نگاهد<br />
در اينجا ضرورت دارد خاطرنشان کنم که عدول شاعر از هنجارِ دستوري سخن از<br />
ناتواني او نبوده است. چنان که در شيوه خود غزلي مي پردازد که به تمامي صائب وار<br />
است و پر از صور خيال لطيف. به اين غزل توجه شود:<br />
موسيِ طرزم و طور و شجرِ خود دارم<br />
نتوانم که به گِرد سرِ خوبان گردم<br />
فرصتم کو که بِسنگم به گذرگاهِ کسي<br />
چشم<br />
ِ<br />
ديدار ز نور و نظرِ خود دارم<br />
اين مگس مشربي از لب شکرِ خود دارم<br />
من که صد کوه گنه بر گذرِ خود دارم<br />
يار حرفِ نزبانيده من مي گوشد گله از ناله دور از اثرِ خود دارم<br />
دامنم کس نپُرانيد در اين دور از دُر<br />
بدخواه نکرد آنچه زبانم بکند<br />
منّت از دايره چشم<br />
ِ<br />
زخم<br />
ِ<br />
تيغ<br />
ِ<br />
ترِ خود دارم<br />
کاري همه از نيشترِ خود دارم<br />
کم شنيدن شودم باعث کم حرفيدن شُ کرِ بسيار من از گوشِ کرِ خود دارم<br />
غزل زير را٬ طرزي به طرز پيشينيان ساخته و نشان مي دهد که به زير و بم شعر تسلّط و<br />
اشراف دارد:<br />
ِ<br />
جز آن که جامه ناموس و ننگ پاره کنم<br />
کجا روم چه کنم چون کنم چه چاره کنم ز غصّ ه سينه صدپاره من نقاره کنم<br />
چو مدّ عي بزند نوبتِ تقرّبِ يار ز استخوانِ سرِ اين و آن مناره کنم<br />
اگر به دستِ من افتند خيلِ مدّ عيان بود محال که از دلبران کناره کنم<br />
مگر سرم نهي اندر کنارِ تن ورنه ز فيضِ مقدم تو زندگي دوباره کنم<br />
به سويِ تربتِ من گر برنجه اي قدمي حواله سرِ دشمن به سنگِ خاره کنم<br />
ز لطف گيرد اگر دوست دستِ من طرزي و٬ سرانجامْ اين غزلِ شوخ و شنگ و خوش آهنگ:<br />
بي رحمکي ستمگرکي دل سياهکي<br />
افتاده دل به دامک وحشي نگاهکي تشنيدهکِ به خونکِ هر بيگناهکي<br />
مژگانکِ درازکِ خنجرگذار کش خودشناهکي<br />
دارم به خونکِ دلکِ در هجرک عقيقک سيرابَکَش مدام باتش نزمد آن دلک سنگ سانَکَت<br />
از حُ سنکِ تو ذرّ ه اَ کي کم نمي شود<br />
باشد رقيبکِ سگکِ روسياهکت<br />
اکنون به کهرُبايکِ مهرت ز خاکَ کَم<br />
از لختکِ جگر چه کند دودِ آهکي<br />
گر بنگري به سويَکِ ما گاهگاهَکي<br />
دنگِ دروغگويک و بيرون ز راهکي<br />
بردار چون ز ضعف شدم برگِ کاهکي<br />
پروين ز چشمکِ مَنَک افتاده طرزيا در اشتياقِ ماهکِ مهر اشتباهکي<br />
اينجا مي خواهم درباره اين سنّ ت شکنيِ تا حدي نظام مندِ طرزي به يک نکته که نتيجه
ّ<br />
ّ<br />
ٔ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
مقاله ١٠٣<br />
طرزي افشار شاعري يگانه٬ شيوه اي يگانه<br />
سخن من نيز همان است اشاره کنم:<br />
مي دانيم که زبان عرب زباني بسيار غني٬ توانمند و پرگنجايش است٬ اين ويژگي هاي<br />
مثبت نتيجه چندين عامل است:<br />
الف) وجود باب هاي مجرّ د و مزيدٌ فيه؛ بدين معني که يک ريشه سه حرفي مثالً<br />
«نظر» را به باب هاي ثالثي مزيد مي برد و معاني گونهگون مي گيرد: اَنْظَر ه: او را ] در<br />
پرداخت وام] مهلت داد؛ ناظَره : نظير و قرينِ او شد. اِ نتظره و اِ ستنظره : او را چشم داشت و<br />
انتظار کشيد. تَ ناظَر : مقابل شد و روبه رو نشست.<br />
ب) ساختن فعل از اسم: اَبْصَ رَ : به بصره درآمد. تَفَيَّلَ : بر فيل سوار شد.<br />
ج) فعل هاي مجعول و منحوت يعني برساخته و تر اشيده از چند کلمه٬ مانندِ تَ الشي از<br />
ال+شي ؛ يا از يک جمله٬ مانندِ جَ عْفَدة يعني: «جَ عَلَني اهللُ فداک» گفتن و حَ يْعَلَة : «حي علي<br />
الصالة و حي علي الفالح» گفتن؛ يا از کلمه غير عربي فعل مي سازد٬ مانندِ تَ زَ نْدَ قَ : زنديق و<br />
المذهب گشت٬ تَ حَ رْ مَزَ : حرامزاده بود٬ تَلْفَنَ : تلفن زد؛ سَ فْلَتَ : راه را اسفالت کرد.<br />
اين اشاره مجمل و بسيار فشرده خود مقدمه اي بود براي آن که پاسداران زبانِ زيبا و<br />
استوار پارسي٬ چه بخواهند و چه نخواهند٬ زبان به زندگي و پويايي خود دوام مي دهد و<br />
مردم نيز با زبان خود کنارمي آيند و کاستي ها را جبران مي کنند؛ اما٬ اگر نظارت يا<br />
پيش گاميِ فضال و عقال٬ به ويژه فرهنگستان٬ در کار باشد٬ اين ساخته ها٬ پشتوانه علمي و<br />
استواري خواهد داشت؛ يعني ذوق مردم و قانون شناسي علما در کنار هم خواهد<br />
نشست. مثالي بزنم: امروز ديگر سرمايش و گرمايش پذيرفته شده است. پسر من که<br />
رانندگي ياد مي گرفت از تعليم دهنده شنيده بود که «کمتر بگاز!». بچه هاي دبستانيِ<br />
همسايه ما٬ روزهاي جمعه که سر کوچه فوتبال بازي مي کنند٬ يکسره فرياد مي کشند٬<br />
«بشوت!». مغازه ها و فروشگاه هاي پروتئيني به خط درشت مي نويسند: «ماهيِ شوريده<br />
رسيد» يعني نمک زده! صرفيدن (صرف کردن)٬ سُ رفيدن (سرفه کردن)٬ قدميدن (قدم<br />
زدن)٬ کوچيدن (کوچ کردن)٬ رقصيدن٬ فهميدن٬ جنگيدن٬ غارتيدن و... ديري است که<br />
در گوش و زبان مردم جا خوش کرده اند. پس يک نگاه تازه و دقيق به ديوان طرزي افشار و<br />
کمي انس و درنگ در کاربردهاي وي شايد جرئت کلمه سازي را به ما بدهد و٬ اگر بتوانيم<br />
پشتوانه علمي و تأييد عالمانه را با آن هم سو و همراه کنيم٬ بسا که در يافتن معادل کلمات<br />
خارجي و زايش و افزايش کلماتِ پارسي گام هايي برداريم. ©
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح (٢)<br />
آناهيد اُ جاکيانس<br />
داستان جاويد<br />
داستان جاويد (١٣٥٩) سومين رمان فصيح است و آن بر اساس سرگذشتي حقيقي نوشته<br />
شده است. بافت داستان و کثرت حوادث و تنيده شدن آنها با تار و پود خصوصيات<br />
اخالقي و کردار چهره هاي داستاني به گونه اي است که هرنوع تالش براي به خالصه<br />
درآوردن قصه را نه تنها مشکل مي سازد بلکه موجب خدشه وارد شدن به زيبايي و<br />
يک پارچگي رمان مي شود. زيرا٬ در هرنوع خالصه نويسي٬ به بيان تداوم وقايع و رابطه<br />
علت ومعلول اکتفا مي شود؛ در حالي که٬ در رمان داستان جاويد ٬ هرچند وقايع داراي نقش<br />
کليدي در ايجاد و ساخت و بافت داستان اند٬ ظرايف ذهنيات حاکم بر اين وقايع نقش<br />
مهم تر و پردامنه تري دارند و زيبايي و بافت دروني تري پديد مي آورند. ازاينرو٬ در<br />
اينجا٬ براي القاي مضمون و پيام رمان٬ تنها به نقل مقدمه موجز و بسيار زيباي نويسنده<br />
اکتفا مي شود.<br />
برخالف ساير آثار اين نگارنده٬ داستان جاويد روايت زندگي واقعي يک پسرک از آيين کهن<br />
زرتشتي است که در دهه اول قرن و اوج فساد قاجار به وقوع مي پيوندد. مصيبت و مظلمه اي<br />
که بر يک انسان باايمان وارد گرديد٬ بافت اصلي روايت را تشکيل مي دهد. انعکاس هاي<br />
روحي او و نيروي ايمان او به سنت هاي ديرينه نياکانش نيز در روايت حفظ گرديده است.<br />
آشنايي نگارنده با قهرمان اصلي کتاب٬ در سال هاي آخر زندگي او در دانشگاهي در خارج
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٠٥<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
از کشور صورت گرفت و الهام بخش خلق اين کتاب گرديد. دست نويس اوليه اين روايت در<br />
اوايل دهه ٬٥٠ پس از سال ها پژوهش و پي گيري٬ جداگانه آماده گرديد٬ ولي شروع چاپ اول<br />
کتاب تا اواسط نيمه دوم اين دهه به تأخير افتاد.<br />
نگارنده٬ درخلق اين اثر به صورت قصه٬ هم چنين کوشش نموده بود که احساس ها٬<br />
دردها٬ دل شکستگي ها٬ نوميدي ها٬ و خشم هاي پسرک ايراني را ساده و خام٬ همان طور که<br />
خود دريافت نموده و تحت تأثير قرار گرفته بود٬ در زمان و مکان خاص خود٬ بازآفريني کند.<br />
گذشت نيم قرن از تاريخ وقوع روايت و٬به خصوص٬ تحوالت عظيم تاريخ معاصر و انقالب<br />
اسالمي ممکن است برخي از انعکاس ها٬ به عنوان مثال انعکاس هاي قهرآلود آخر کتاب<br />
هنگام خروج جاويد از درخونگاهِ سال ١٣٠٩ را ناملموس جلوهگر سازد. يقين است خواننده<br />
روشن دل ايراني اين نکات را درک خواهد کرد.<br />
چنانچه خواننده خواست٬ اين اثر ممکن است به عنوان يک رمان خوانده شود. ولي در<br />
ابعاد گسترده برداشت از يک رمان٬ خط ها بايد کشيده شود و مي شود. هر رمان داراي اشخاص<br />
(کاراکترهاي) خاص٬ زمان خاص٬ محل خاص و پيامي خاص است. پيام خاص اين داستان<br />
مظلمه اي است که از شاهزادگان «مسلمان نماي» قاجار به يک خانواده دست ورز آويخته به<br />
آيين هاي کهن ايران وارد مي شود و درگيري بايد به نهايت برسد. شاهزاده ملک آرا٬ از رهبران<br />
درباري جامعه٬ با تظاهر به دست نماز گرفتن و عابد بودن٬ بعد از نماز مست مي کند٬<br />
خونمي ريزد٬ و فساد نوکران و بي خدايي رفتار ولفاظي و فحاشي هاي آنها نشانگر زمينه<br />
دنياي آن روزگار است٬ که محکوم به فنا بود... تنها شخص مسلمان پاکدل و واقعي اين جمع<br />
ثرياي عفيف است که کوشش هاي او براي نجات جاويد نه تنها نويد رهايي نمي بخشد بلکه<br />
بدبختانه خود او را نيز در مظلمه مفسدين اطرافيان شاهزاده قرار مي دهد و زندگانيش را تباه<br />
مي سازد. جاويد شاهزاده را٬ در تاريکي وجود و دنياي فاسدش٬ به قصاص٬ و درگيري را به<br />
منزلت تعالي مي رساند. درنهايت٬ پيام آخر در اينجا پيروزي ايمان پاک و محکم است بر فساد<br />
روح گمراهي افراد٬ فتح نور است بر تاريکي٬ غلبه خوبي است بر بدي.<br />
داستان جاويد رمان زيبا و تأثربرانگيزي است که از چندين وجه شايان توجه است.<br />
نخستين وجه٬ مهارت نويسنده در القاي فضاي فاسد و خفقان آور اواخر حکومت قاجار<br />
است که نه تنها در ايجاد بسياري از خصوصيات شخصيتي ومنش هاي «ملک آرا» و<br />
نوکرانش دخيل است بلکه روند وقايع و تضعيف موضع ملک آرا را نيز توجيه مي کند.<br />
دقّتي که در توجيه فضاي خانه ملک آرا بهکار رفته است و در تجسم و عينيّت بخشي<br />
وقايع نقش بسيار حساسي دارد نيز از همين مقوله است.<br />
امّا٬ بيشترين نمودِ هنر و خالقيت فصيح را مي توان در چهره پردازي او دانست.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٠٦ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
تشريح دقيق و جزء به جزءِ شخصيت ها٬ خواه به لحاظ خصوصيات جسماني و خواه به<br />
لحاظ بهتحرير درآوردن کنش ها و بازتاب ها و ذهنيات آنان٬ به خلق چهره هاي بسيار<br />
زنده منجر مي گردد. با اين حال٬ شايد بتوان به جرأت گفت که سياق سخن گويي برخي<br />
قهرمانان (نظير «ملک آرا» و «ليال») قوي ترين و برترين وسيله چهره پردازي در دست<br />
فصيح است.اين سياقِ سخن گويي زبانِ رمان را به منبعي پرمايه از تعبيرات و امثال قديمي<br />
و عاميانه و گاه خالف مشهور مبدّ ل مي سازد و به آن تحرک و گيرايي خاصي مي بخشد.<br />
ويژگي ديگر رمانْ توصيف دنياي ذهني جاويد است. ذهنيت جاويد با تشريح برخي<br />
مباني دين زرتشت٬ بر خواننده روشن مي گردد؛ ذهنيتي که٬ خواه در اثر سن اندک و<br />
بي تجربگي او و خواه به لحاظ تعاليم زرتشت٬ بر پايه درستي و ر استي و ستيز با زشتي ها<br />
استوار است. اما٬ ديري نمي گذرد که ذهنيت پاک و دست نخورده٬ با پيشرفت حوادث<br />
رمان و جريان رويدادهاي تلخ و دردناک و رويارويي عملي با زشتي هاي زندگي٬ دچار<br />
نوسان و تزلزل مي گردد. ستيزي که در روح و ذهن جاويد با يأس و نوميدي درمي گيرد و<br />
گاه او را به ورطه بي ايماني مي کشاند و پيروزي نهايي او بر اين ترديدها٬ اليه دروني رمان<br />
را تشکيل مي دهد که به اندازه بافت بروني آن زيبا و حقيقي است.<br />
شب ها روي صورت مي افتاد٬ تا صبح فکر مي کرد٬ و بي خوابي و فکرهاي بد در مغزش٬ مانند<br />
آتش چرخاني که در دست عجوزه ديوانه اي در هواي طوفاني شب بي توقف چرخانده شود٬<br />
دوران داشت.<br />
در محله و بين مردمي مبارزه کرده و زخمه خورده بود که در آنجا و بين قاطبه آنها چيزي<br />
که وجود نداشت شرف٬ آبرو٬ ايمان٬ درستي و خداشناسي بود. سودپرستي٬ آز و<br />
خوارشمردن و تمسخرِ هستي حاکم بر همه چيز و انگيزه هاي آني٬ دروغ و ناداني همه جا را<br />
گرفته بود. درگذشته٬ پيران خانواده و کيش او را با ترس گوشزد کرده بودند٬ هشدار داده بودند٬<br />
که چه بالها و دام هايي در اين دنيا سر راه تکتک آنها هست اما تا اين اندازه؟ شنيده بود که<br />
براي هر فرد زرتشتيِ باايمان٬ زندگي يک مبارزه پي گير با دروغ اهريمن و زشتي ها و يک<br />
کوشش استوار در پابرجاکردن ر استي هاست امّاآيا٬در وضع ودنياي فعلي٬اين امکان پذيربود؟<br />
آموزش هاي نخستين پانزده سال زندگي اين پايه فکري را در مغز او فرو کرده بود که در اين<br />
جهان٬ در نهاد آدميزاد٬ گوهري از داد و از نيکي و مهر وجود دارد.پروردگار به آدميزاد (برتر از<br />
دام و دد و خزنده و پرنده) خرد و مغزي بخشايش کرده بود که از کار بد رنج مي بُرد و از<br />
کارِ نيک شادي روان احساس مي کرد و اين تمام سخن بود. در اين شب هاي بي خوابي که در<br />
ژرفِ [کذا] گير و دار مبارزه اش بود٬ احساس مي کرد که اين گوهر٬ اگر بود٬ در نهاد او مرده بود
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٠٧<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
يا درحال مردن بود٬ همان گونه که در مردم اين محله گوهرِ آدمي مرده و خاک شده بود. اکنون<br />
پوچي دنيا پايان سخن بود. فريب زمين روشنيِ آخر بود.<br />
مي ترسيد؛ بي اندازه و دهشتناک مي ترسيد. براي نخستين بار در زندگانيش٬ به راستي<br />
خوف داشت. از فروريختن نهايي پايه هاي فکري خودش مي ترسيد. (در پانزده سالگي٬ وقتي<br />
مادرش مرد٬ و خواهرش را بردند و خودش با پاهاي شکسته گوشه باغ ثرياخانم به صورت<br />
يک نوکر اسير افتاده بود٬ يک بار اين سقوط پيش آمده بود). اما٬ اکنون ورطه سقوط او چيز<br />
ديگري بود. آن دوره يک شکست و ترس بچهگانه بود. اين بار سقوط و يأس او شکست نهايي<br />
به نظر مي رسيد. نه تنها او را شکسته بودند٬ از پا انداخته بودند٬ و با لگد زير خاک<br />
لهشکردهبودند٬ بلکه او اکنون داشت از درون خودش هم مي مرد. زرتشت ديگر اعتبار<br />
نداشت و اين حقيقتي بود. آيين زرتشتي و گذشته هم اعتبار نداشت. براي آينده اش هم<br />
اعتباري نمي ديد و براي آينده مردم اين سرزمين هم اعتباري نمي ديد... و به مرور در يأس و<br />
نوميدي مطلقي فرو مي رفت. و تناقض اينجا بود که اين همان ترس٬ يأس و نوميدي بود که در<br />
تکتک مردم دور و برش هم بود... در ملک آرا هم يک جور نوميدي از وضع و ترس بود.<br />
درليال هم يک جور ناله و نوميدي و ترس وجود داشت. در همه ناله و نوميدي و ترس بود.<br />
گيرم آنها بدون اين که از اول ايمان درستي داشته باشند در اين ترس و يأس فرو رفته بودند. يا<br />
آيا اول ايماني چيزي داشتند؟<br />
از اينها بدتر٬ جاويد از اين مي ترسيد که اين ترس و يأس البد جهاني بود و ابدي بود. چه<br />
در وجود او٬ و چه در وجود بقيه آدم هاي اين جهان٬ يأس و نوميدي٬ تيره دلي و ناباوري<br />
سرشت روحي٬ و راه زندگي و محکوميت اين دنيا مي شد... جاويد از اينها مي ترسيد.<br />
در پايان اين دوره شوم٬ شبي که با چشم هاي خودش در روزنامه خواند که قرار دستگيري<br />
و جلب فوري ملک آرا به کالنتري محل ابالغ شده بود٬ براي اولين بار٬ پس از يک ماه و<br />
خرده اي بي خوابي٬ باالخره آن شب اندک خوابي به چشمش آمد... اما اين خبر هم دردي را<br />
بهراستي براي او دوا نمي کرد... ملک آرا اکنون فراري و پنهان بود.<br />
اين بار هم باز زرتشت بزرگ بود که٬ با پيام خود٬ به بلند کردن و پناه دادن جاويد آمد.<br />
خواب آنشب٬ و سخنان آنشبِ پيرمرد سفيدپوش٬ مانند رويه يک سند و نبشته اي روي<br />
يک آينه ٬ در لوح مغز جاويد مانده است آينه اي که٬ از آنشب به بعد٬ تا پايان زندگيش٬ با<br />
خود به همه جا برد.<br />
خواب هاي آن شب او٬ با همان کابوس هاي تکرارشونده آغاز شد٬ درباره افسانه و درباره<br />
قناتِ آبِ آلوده که از زيرِ زمين به ابديت مي رفت٬ و او تشنه بود و با مرگ تدريجي مي نوشيد.<br />
بعد باز پيرمرد سفيدپوشِ دشت هاي ايران آمد. و امشب٬ جاويد کوچک ترين ترديدي نداشت<br />
که اين مرد کهبود. و پيام پيرمرد کلمه به کلمه در لوح خاطر او نقش بست.
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٠٨ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
«به زودي تو از اينجا خواهي رفت».<br />
«به زودي از اين خانه بد بيرون خواهي رفت و به دنياي تازه اي خواهي رسيد. تو از اين<br />
مکان٬ که برزخ گذراني است و دست ديوهاست٬ مي گذري. در جايي که در آينده به آن<br />
مي رسي ديو نخواهي يافت٬ چون ديگر دروغ نخواهد بود. ديگر بدنت رنج نخواهد برد٬ چون<br />
همه جان و روان خواهي بود. ديگر در تاريکي نخواهي ماند٬ چون همه نور خواهي بود. ديگر<br />
زشتي نخواهي ديد٬ چون چشمان تو پراز زيبايي خواهد بود. ديگر خداناشناسي نخواهي<br />
يافت٬ چون همه چيز اهورا خواهد بود».<br />
«تو از آتشکده آمدي٬ از خانواده و گوهر پاک آمدي. رنج هاي اين دوران تو٬ از يورش روح<br />
نابودکننده اهريمن بود. تو بايد با روح نابودکننده مبارزه کني٬ بايد نبرد کني و از آيين پاک<br />
پاس داري کني... يک بار که او را نابود کردي٬ ديگر بدي٬ دروغ٬ درد٬ تاريکي٬ زشتي٬ و<br />
خداناشناسي از بين خواهد رفت و بهترين بهره هاي مينوي٬ همه نيکي ها٬ ر استي ها٬<br />
شادي ها٬ نورها٬ زيبايي ها که از اهورامزداست از آنِ تو خواهد بود».<br />
«تو از اين برزخ تنگ مي گذري و در جهان بي کران٬ در زمان بي زمان٬ زندگي خواهي کرد.<br />
ِ<br />
تو به پروردگارت خواهي رسيد. تو به پروردگارت٬ که همه چيز است٬ خواهي پيوست. در<br />
مرکز اين دنياي محدود٬ نترس. درچشم تيره اين شب تاريک که تخم مرگ و نابودي ترا<br />
کاشته اند٬ نترس٬ عزيز من٬ نترس. فرجام خوب از آنِ تو خواهد بود. چشم پروردگار به<br />
توست. او٬ که نگهدارنده توست٬ از تو مي خواهد که از اين تاريکي با درستي و پاکي بيرون<br />
بيايي٬ آزادشوي٬ و در ابديت بي کران به او برسي. بايد به او برسي. نترس!»<br />
وقتي از خواب بيدار شد٬ چشم هايش پراز اشک بود؛ اما باز خودش را يافته بود و<br />
مي دانست در اين نقطه از تاريخ جهان او خودش کجاست و چه بايد بکند. (ص٢٩٤٢٩٧)<br />
درد سياوش<br />
درد سياوش (١٣٦٤) پنجمين رمان فصيح است. نويسنده٬ با دست مايه قرار دادن کشف<br />
راز جنايتي هولناک٬ به حکايت سرنوشت محتوم انساني آرمان خواه در محيطي فاسد و<br />
بي ايمان مي پردازد و جامعه ايران را آماج تيرهاي انتقاد و بدبيني خود قرار مي دهد.<br />
خالصه داستان<br />
در اوايل بهار سال ٬١٣٥٥ «جالل آريان»٬ به درخواست خواهرش٬ «فرنگيس»٬ براي<br />
مساعدت به او و دخترش٬ «ثريا»٬ عازم تهران مي شود. ديري نمي گذرد که خبر مي يابد٬<br />
شب قبل ٬ جشن عروسي ثريا و «خسرو ايمان»٬ با حضور «شهروز»٬ عموي ديوانه
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٠٩<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
خسرو٬ و فريادهاي خون خواهي او مختل شده است. شهروز٬ به تقاص خون برادرش٬<br />
«سياوش»٬ بره اي را قرباني کرده و خون آن را به سر و روي مدعوين پاشيده است. اين<br />
ماجرا سبب سکته «سرهنگ عباس ديوان لقا»٬ ناپدري خسرو٬ و بحران روحي خسرو و<br />
سرگرداني او در شهر براي جست و جوي حقيقت شده است. زيرا خسرو هميشه بر اين<br />
باور بوده است که پدرش٬ سياوش٬ بيست و سه سال قبل٬ در يک سالگي او٬ در رودخانه<br />
کرج غرق شده است. جالل٬ براي يافتن خسرو٬ ردّپاي او را در نقاط متعدد تهران دنبال<br />
مي کند و با اطرافيان خسرو به گفتگو مي پردازد. در خالل اين گفتگوهاست که حقيقت<br />
ماجراي سياوش به تدريج شکل مي گيرد.<br />
سياوش٬ پسر «سناتور دکتر فخرالدين ايمان» و انساني پاک سرشت و مجذوب گهرِ<br />
ر استي و درستيِ دين زرتشت٬ بيست و چهارسال پيش٬ در برابر مال اندوزي و بي مايگي<br />
خانواده خويش٬ طغيان مي کند و در باغي در کرج گوشه عزلت مي گزيند. او٬ پس از<br />
يک سال٬ بي مقدّ مه با خواهرزاده ناتني خويش٬ فرخ وفا٬ پيمان زناشويي مي بندد. انگيزه<br />
اين ازدواج حمايت از فرخ است٬ که در سن چهارده سالگي از ستوان يکم عباس<br />
ديوان لقا باردار است. عشق فرخ و عباس٬ در اثر کينه هاي خانوادگي٬ با مخالفت پدر فرخ<br />
روبه رو بوده است. پس از زنداني شدن ديوان لقا بر اثر مشارکت در قتل رئيس شهرباني٬<br />
فرخ جز سياوش پناهي نمي يابد. پس از به دنيا آمدن خسرو٬ سياوش به طفل سخت<br />
عالقه مند مي شود به طوري که٬ پس از آزادي ديوان لقا از زندان و تمايل او به ازدواج با<br />
فرخ٬ از سپردن طفل به آن دو سرباز مي زند؛ زيرا٬ باشناختي که از آنها دارد٬ بيمناک<br />
است که مبادا آنها فرزند نامشروع خود را سربه نيست کنند.<br />
در شب ٢٧ مرداد ٬١٣٣٢ ديوان لقا ناجوانمردانه٬ در حضور فرخ٬ سياوش را به قتل<br />
مي رساند و سر او را مي برد و مي سوزاند. سپس٬ جسد را به برادر ناتني خود٬ «محمد<br />
کوهگرد» ٬ مي سپارد تا در باغ مدفون سازد. آنگاه٬ براي مطمئن شدن از سکوت کوهگرد٬<br />
او را وامي دارد طي يادداشتي مسئوليت قتل سياوش را بر عهده گيرد. روز بعد٬ به قصد<br />
انتقام و با تحريک شهروز٬ ماجراي شب عروسي را به وجود مي آورد.<br />
دنياي ذهني و عاطفي خسرو٬ پس از کشف اين حقيقت٬ به سختي درهم مي شکند.<br />
او که در سراسر عمر در پناه عالقه و هم بستگي شديد ناپدري اش ديوان لقا به سر برده<br />
و٬ در دل٬ پدرش٬ سياوش٬ را چون بتي پرستيده است در بحران روحي شديد دست
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١١٠ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
به انتحار مي زند. اما٬ در آخرين دقايق٬ نجات مي يابد٬ در حالي که ديوان لقا در<br />
بيمارستان مي ميرد. عشق ثريا مي تواند مرهمي بر دل شکسته خسرو باشد٬ اما آريان٬<br />
تنهاتر از پيش٬ به آبادان برمي گردد٬ در حالي که خوره سياوش عصيانگر در مغز او رسوخ<br />
کرده است.<br />
ساختار و مضامين<br />
فصيح٬ با انتخاب مکاني واحد٬ يعني تهرانِ عصر پهلوي٬ حوادث را از دو مقطع زماني٬<br />
به فاصله بيست و چهار سال به صورت موازي دنبال مي کند. تالش خسرو و آريان براي<br />
يافتن حقيقت در زمان حال صورت مي گيرد و اليه بيروني داستان را تشکيل مي دهد. اما<br />
مايه اصلي داستان تنها در رجعت به گذشته قهرمانان و به شکل پاره هاي مجزا و به<br />
صورت اليه دروني شکل مي گيرد. فضاي تهران ١٣٥٥ با توضيحات پراکنده نويسنده و<br />
الگوي رفتاري برخي قهرمانان به خوبي به خواننده منتقل و حال و هواي شب٢٨مرداد٬<br />
تنها با اشاراتي مختصر٬ براي خواننده تداعي مي شود.<br />
در اين رمان٬نويسنده٬ بار ديگر٬ جامعه را در جايگاه تقابل با آرمان ها قرار مي دهد و<br />
مضمون پيکار نيکي و بدي و مقابله اين دو عنصر را جلوهگر مي سازد. اين بار قهرمان<br />
آرمان خواه بر ضدّ دروغ و نفس پرستي و کينه و تفرقه جوييِ خانواده خويش قيام مي کند<br />
خانواده اي که دست پرورده و نمادي از نظام حاکم است.<br />
خانواده سياوش همه چي در اختيار او گذاشته بود اما نه چيزهايي که او مي خواست. سياوش<br />
مي گفتعين حرف هايش يادم نيست اما مي گفت توي خونه شون حقيقت و صفا نيست.<br />
مي گفت چيزي که مايه اصلي يه زندگي صميمانه ست توي اون خونواده نيست. پاکي و يگانگي<br />
نيست.وصفاي جمع. همه براي يکي٬ يکي براي همه.دردسياوشِ ايمان اين بود. (ص١١٢)<br />
سياوش از مسئله اجتماعي موجود رنج مي برد. از باسمه اي بودن تمام سيستم موجود<br />
روز٬ از نبودن حقيقت و صفا٬ و از بي عدالتي بدي که بود٬ و البته هميشه هست. سياوش<br />
دوست داشت آزادانه با طبقه خيلي پايين رفت وآمد کنه. پول و پله زيادي توي دستش نبود.<br />
مي رفت کتاب هاش رو مي فروخت٬ مي رفت باگداها٬ حمّال ها و آب حوضي ها مي نشست٬<br />
حرف مي زد٬ سيگار مي کشيد. همه را به صفا و حقيقت دعوت مي کرد. (ص١١١)<br />
امّا فصيح تنها بدين اکتفا نمي کند و با نگرش بدبينانه و نوميدانه پا فراتر مي گذارد. او ابعاد
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١١١<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
فاجعه را وسعت مي بخشد و دامنه آن را به کل تاريخ و جامعه ايران٬ از زمان سياوش٬<br />
قهرمان حماسي شاهنامه ٬ گرفته تا زمان دکتر مصدق و عصر پهلوي مي کشاند.<br />
نواي موسيقي غمناک هم خوب است. در صداي تلخ تار هم حالي است که خوب است. اما<br />
خوره مغز نمي گذارد: فکر سياوشِ ايمان و فکر شب٢٨مرداد سيودو و اتفاق هايي که<br />
آنشب افتاد. آن شب هريک از افراد خانواده ايمان چهکار مي کردند؟ افراد خانواده وفا و<br />
ديوان لقا و کوهگرد چهکار مي کردند؟ خانواده آريا چهکار مي کردند؟ من خودم آن شب کجا بودم<br />
و چهکار مي کردم؟ ژيال آن شب کجا بود و چهکار مي کرد؟ االۤن مردم٬ آن بيرون٬ چهکار<br />
مي کنند که خوره و خون انتقامش را نسل بعد بايد بپردازند؟ چرند پرند فکر نکن٬ جالل! به<br />
حميرا گوش کن. همين هست که هست. تو برهنه و تنها ميان وانِ آب. باکله پُردرد. با پاي<br />
گچ گرفته. آن پشت هم خيابان است و مردم هستند و جنب و جوش دارند. باز باران شروع شده<br />
و مردم دارند توي زندگي و زمان و مکان خود مي لولند. مثل شب٢٨مرداد سيودو. االۤن<br />
يکجا جنازه عباسِ ديوان لقا را که به کينه برادرش مرده بود به سردخانه مي برند. يک جا<br />
خسروايمان ديوان لقا در خون و اغماست. يک جا اوسامدآقا٬ کله اش مست از شراره<br />
جانيواکر و انتقام٬ در نشئه است. يک جا فرخ ديوان لقا مشغول لباس پوشيدن و توالت کردن<br />
است. يک جا ژيال وفا هم البد دارد حمام مي گيرد٬ يا موهايش را رنگ مي کند.<br />
پلک هايم سنگين مي شوند. در شب٢٨مرداد سيودو ام٬ در تهران. در تاريکي شب٬<br />
کاميون ها و جيپ ها در جنب و جوش اند. قواي انتظامي به اين طرف و آن طرف مي روند. يکي<br />
را مي زنند٬ يکي را مي کشند٬ يکي را مي گيرند. مردم در زمان و مکان و زندگي خود مي لولند.<br />
يک جا ستوان ديوان لقا را مي بينم که با جيپ به کرج مي آيد. جلوي ساختمان باغ موتور را<br />
خاموش مي کند٬ ترمزدستي را مي کشد. مي آيد پيش فرخ. به تحريک زني که بچه او را در بغل<br />
داشت٬ سياوشِ بي گناه را مي کشد. در زمان حکيم ابوالقاسم فردوسي ام يا قرن ها عقب تر...<br />
سياوش٬ پسر کيکاوس٬ شاه کياني ايران را مي بينم که در زمان و مکانِ زندگي خود مي لولد.<br />
سودابه٬ زن جديد کيکاوس را مي بينم که چشمش دنبال سياوش است. حرف ها و کينه ها امر<br />
را به شاه مشتبه مي کند. شاه٬ براي آزمايش بي گناهي سياوش٬ از او مي خواهد که از ميان آتش<br />
بگذرد. سياوش را مي بينم که از آتش با پيروزي بيرون مي آيد ولي٬ با عصيان٬ خانه و زندگي<br />
پدر را ترک مي کند و به توران زمين نزد افراسياب مي رود و با فَرنگيس٬ دختر او٬ ازدواج<br />
مي کند؛ ولي به زودي٬ به تحريک گرسيوز٬ برادر عروس خود٬ کشته مي شود. کيخسرو حاصل<br />
اين ازدواج است. آنجاکه خون سياوش به زمين مي ريزد٬ درختي مي رويد درختي از خون.<br />
در ايران هميشه درختي از خون قلمه مي زنند.<br />
در بروجنم٬ در ناف ايران ابدي. مردم وسط زمان و مکانِ زندگي خود مي لولند. هوا خوب
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١١٢ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
است وروزي خوش و مردم زندگي عادي خود را مي گذرانند يعني به سر و کله هم مي پرند٬<br />
قهرمانان خود را مي کشند و بچه هاي خود را به خاک مي سپارند. و ايراني بودن ساده است:<br />
پسر با پدر بد٬ پدر با پسر بد٬ دختر با مادر بد٬ مادر با دختر بد٬ زن با شوهر بد٬ شوهر با زن بد٬<br />
مادر با بچه بد٬ بچه با مادر بد٬ خواهر با خواهر بد٬ برادر با برادر بد٬ معشوق با عاشق بد٬<br />
عاشق با معشوق بد٬ فاميل با فاميل بد٬ دوست با دوست بد٬ قهرمان با ملت بد٬ ملت با<br />
قهرمان بد٬ دولت با مردم بد٬ مردم با دولت بد... و لحظه هاي انقالب هم هست: پدر با پسر<br />
دست به يکي بر ضد مادر٬ مادر با دختر دست به يکي بر ضد پدر٬ زن با شوهر دست به يکي<br />
برضد بچه٬ مادر و بچه دست به يکي بر ضد شوهر٬ بچه با بچه دست به يکي بر ضد پدر و<br />
مادر٬ خواهر با خواهر دست به يکي بر ضد خواهر٬ برادر با برادر دست به يکي بر ضد برادر٬<br />
معشوق با عاشق دست به يکي بر ضد فاميل٬ فاميل با فاميل دست به يکي بر ضد قهرمان٬ شاه و<br />
ملت دست به يکي بر ضد دين٬ دين و ملت دست به يکي بر ضد شاه... جامعه ايران ساده است.<br />
در تهرانم٬ در ارديبهشت ٥٥. همه روي زمين کپک زده ايم. عين کرم هاي چاق و چله<br />
خاک٬ همه روي گِل لول مي زنيم. همه پُراز چلوکباب و زال زالک و آبدوغ خيار و نان وپياز و<br />
چاي و خربزه و حلوا و خرمالو و زولبياباميه و پسته و تخمه و قيمه پلو و سبزي وتُربچه و<br />
کلم قمري و شله زرد و اناريم و با دهان هاي کثيف و پراز دروغ و ظاهرسازي و قهر و لودگي و<br />
بي خاصيتي توي هم لول مي زنيم. (ص٣٢٤-٣٢١)<br />
شخصيت ها<br />
سياوش ايمان: او قهرمان اصلي و خاموش رمان است که٬ هرچند در ساختار بيروني<br />
داستان فاقد نقش است٬ پيام رمان در وجود او متجلّي مي شود. شخصيت و افکار او از<br />
زبان قهرمانان ديگر به تدريج بيان مي شوند. او جلوه انساني نيک سرشت٬ آرمان خواه ٬<br />
حساس و اسير زمان و مکان خويش است انساني که تسليم زشتي و پوچي و بي عدالتي<br />
پيرامون خود نمي شود و پرواز را از ياد نمي برد. محيط پرورش او خانواده اي است مرفّه<br />
و بانفوذ که پاره و نمادي است از قدرت حاکم زمان خويش. اما روحيه حساس و<br />
شاعرمسلک و حقيقت جوي او با اين محيطِ لبريز از ارزش هاي مادّي و بخل و قهر و کينه<br />
و انتقام جويي کامًال ناسازگار است. آشنايي او با تعليمات زرتشت عاقبت او را برآن<br />
مي دارد تا به ضدّ خانواده خود و جامعه عصيان و گوشه انزوا اختيار کند. اما٬ جامعه ايران<br />
نمي تواند پذيراي چنين تک روي و عصياني باشد و سرنوشت محتوم او٬ همانند<br />
سرنوشت سياوش شاهنامه و مصدّ ق در عصر پهلوي٬ جز نابودي و قرباني شدن نيست.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١١٣<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
تا آنجا که من مي دونم٬ مسئله روح سياوش مسئله يک نابغه حساس وناسازگاري با محيطش<br />
بود. انگار روح عجيب و بزرگش در قالب معيارهاي ميخکوبشده اجتماع جا نمي گرفت.<br />
مي دوني٬ جامعه ما جامعه اي يه که طاغي و عصيانگرِ فردي قبول نمي کند. در جامعه ما<br />
عصيانگرِ فردي محکوم به فناست. رژيم حاکم انتقاد و عصيان فرد رو تحمل نمي کنه.<br />
عصيانگر رو خرد و خاکشيرشون مي کنه٬ تا مثل بقيه فرمانبردارشون کنه... و اونها البته خرد و<br />
خاکشير مي شن... خيلي هاشون خرد و خاکشير مي شن٬ و فريادشون هم بر باد مي ره. يکي<br />
دوتاشون هم مي مونن و خوره روح نسل ها مي شن. شب بيستوهفتم مرداد سيودو يه مرد<br />
خوب در ايران نابود شد. هميشه مي شن. (١١٣-١١٤)<br />
به سياوشِ ايمان هم فکر مي کردم. سياوشِ ايمان رؤياييِ اسفناک دنياي اينجا بود که<br />
بيستوسه سال پيش در مرز پُرگهر عصيان کرده بود و نابود شده بود. ايدئال اهورامزدايي را<br />
وسط اوضاع امروز پياده کرده بود و تودهني خورده بود و خاک شده بود. (ص١٩٩)<br />
تشابه ميان شخصيت سياوش و «سيروسِ روشن» (شهباز و جغدان ( بسيار چشم گير است.<br />
عالوه بر روح تک روي٬ هردوي آنها از جوهره هنر برخوردار و سخت تحت تأثير تعاليم<br />
زرتشت هستند. رابطه معنوي ميان سياوش و خسرو٬ که رابطه معبودو عاشق است٬ نيز<br />
بي شباهت به شيفتگي «پروين» به سيروس نيست. سرانجام٬ در تشابه سرنوشت و نوع<br />
مرگِ فجيع نيز شباهت اين دو مسلّم است.<br />
خسرو: ميان شخصيت خسرو و سياوش٬ چه به لحاظ نقش ساختاري وچه به لحاظ<br />
شخصيتي وجوه تشابهي هست. به لحاظ ساختاري٬ او نيز٬ مانند سياوش٬ قهرماني<br />
خاموش است و٬ در سراسر رمان٬ هيچ کلمه اي مستقيمًا از او خطاب به خواننده بهگوش<br />
نمي رسد. جستجوي او براي حقيقت تنها از طريق يافته هاي «آريان» به خواننده منتقل<br />
مي شود. از جنبه شخصيتي نيز٬ خسرو تبلور و تداومي از شخصيت سياوش است.<br />
صفات ر استي و مردانگي و حساسيت و حقيقت جوييِ او حاصل شيفتگي او به سياوش<br />
است. امّا٬ تصوير افسانه اي و بُ ت مانند سياوش و مرگ زودرس او بر انگيزنده نوعي خالٔ<br />
عاطفي و احساس فقدان و اندوه در وجود خسرو است.<br />
مرکز طوفان زندگي خسرو پدرش سياوشه؛ اونم نه فقط جواني به اسم سياوشِ ايمان بلکه<br />
مفهوم «سياوش ايمان» که در اين وسط٬ يعني البد مرام تک و پاک٬ يعني وارسته بودن٬
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١١٤ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
يعني پندار عشق و پاکي در اين جامعه و از اين ژ امپرتي ها و سياوشِ ايمان نشان آنهاست.و<br />
خسروبه اين چيزهانه فقط ايمان داره بلکه اينهاتوي خونشه. ثري٬تو همچنين گفتي خسرو هميشه<br />
فکر مي کرده سياوش پدر اوبه ناحق ازاين دنيارفته. متأسفانه خسرودرست احساس مي کرده. حاال<br />
من نمي دانم او چقدرازواقعيت مرگ سياوش رو مي دونسته ياحس مي کرده. البته به او گفته بودند<br />
که پدرش در رودخونه خودکشي کرده ياتصادفي غرق شده. (ص٢٢٠-٢١٩)<br />
از اين رو٬ با اولين ايما و اشاره به قرباني بودن سياوش٬ آتش حقيقت جويي و عصيان<br />
خسرو شعله ور مي شود. او شخصيتي است که سراسر عمر بيستوچهارساله خود را<br />
در نوعي تنش پوشيده و خاموش گذرانده است و اينک تالش و جستجوي او براي يافتن<br />
حقيقت مرگ سياوش ابعاد تازه اي به اين کشمکش دروني مي بخشد و آن را به نوعي<br />
بحران شخصيتيعاطفي مبدّ ل مي سازد. از يک سو٬ از داشتن رابطه خوني با سياوش٬<br />
الگو و بُتِ افسانه اي خويش٬ محروم مي گردد و٬ از سوي ديگر٬ با ماهيت زشت و شنيع<br />
وپُ راز نيرنگ والدين واقعي خويش روبه رو مي شود. اين کشمکش و تالطم دروني چنان<br />
شديد است که او را به انتحار وامي داردو تا آستانه مرگ مي کشاند.<br />
جالل آريان: پس از شراب خام و شهباز و جغدان ٬ بار ديگر٬ آريان٬ با شيوه بيان مطايبه آميز<br />
و شيرين خويش و با همان خصوصيات اخالقي٬ روايت داستاني تلخ را به عهده مي گيرد.<br />
بار ديگر٬ دست ياري به سوي ديگران دراز مي کند و٬ با پاي گچ گرفته و لنگان٬ بي محابا<br />
در جست وجوي حقيقت است. به نظر مي رسد که درون او تعديل يافته و در برابر هجوم<br />
غم هاي گذشته ايمن تر است؛ اما تنهايي و مطالعه (اين بار بيگانه آلبر کامو) هم چنان جزء<br />
الينفک وجوداو باقي مي مانند. در اينجا نيز٬ آريان تنها شاهد صرف نيست و نقش او<br />
صرفًا به شرح ديده هاو شنيده ها محدود نمي شود بلکه٬ با جمع بندي و تفسير آنها٬ بهجاي<br />
سياوش و خسرو سخن مي گويد و وجود آن دو رابراي خواننده ملموسمي سازد.<br />
محمد کوهگرد: محمد کوهگرد٬ ملقّ ب به اوسامد آقا٬ زنده ترين شخصيت رمان است<br />
که٬ در مقام شاهد عيني حوادثِ رمان٬ در ايجاد تعليق و سپس اوج داستان نقش کليدي<br />
دارد. او شخصيتي است پيچيده و بغرنج که در برزخ ميان بدي وخوبي دست و پا مي زند.<br />
در پردازش اين شخصيت٬ گويشِ بروجني و شيوه اداي جمالت و نمودهايي از طبع<br />
شعر ونقّ الي نقش به سزايي ايفا مي کند. اوسامد آقا٬ مانند سياوش و خسرو٬ قربانيِ
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١١٥<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
موقعيت هاي زندگي است؛ ولي٬ برخالف آنان٬ فاقد جوهره صداقت و عصيان و<br />
مبارزه طلبي است. گذشته تلخ و سرشار از فقر و محروميت او و سال ها خدمت در<br />
خانواده ايمان اورا نيز آلوده کينه و حسادت و انتقام جوييِ حاکم بر اين محيط ساخته و به<br />
سوي افشاگري به سبک خاص خويش کشانده است.<br />
آدم هاي خانواده هاي ايمان و وفا و کوهگرد و وابستگان اين خاصيت را داشتند که بايد مدام از<br />
يک چيزي در اين دنيا بدشان بيايد٬ نفرت داشته باشند... بي عشق مي توانستند زندگي کنند<br />
(ومي کردند) ولي بي قهر و نفرت زيستن برايشان محال بود. و اين البد آن چيزي بود که<br />
ديشب عروسي خسرو و ثريا را به هم ريخته بود.و اين البد همان چيزي بود که سياوش را<br />
کشته بود. (ص٧٢)<br />
فصيح٬ در بيان تشابه ميان قهرمانان رمان با سياوش و سودابه و گرسيوز شاهنامه ٬ از وجود<br />
اين شخصيت و سابقه نقّ الي او بهره مي گيرد.<br />
ژيال: شخصيت ژيال در نقش دختري جوان و فاقد انگيزه وهدف در زندگي مطرح<br />
مي شود. او نيز٬ مانند سياوش و خسرو٬ از ريا و تفرقه و کينه جويي خانواده هاي اطراف<br />
خويش در رنج است؛ اما٬ برخالف آنها٬ نيازي به حقيقت جويي وبرهمزدن وضع<br />
موجود حس نمي کند. در حقيقت٬ او در قبال زشتي هاي پيرامون خود حالتي منفعل دارد<br />
و واکنش او تنها به انزواجويي و بدبيني محدود مي شود.<br />
سبک<br />
شيوه بيان رمان همان خصوصيات برجسته روايي را داراست: رؤياها و البته هزل ها<br />
وطنزهايي که نه تنها در وصف خصوصيات ظاهري و شخصيتي قهرمانان بلکه در مورد<br />
موقعيت ها و مکان ها نيز بهکار برده مي شود.<br />
چهره پردازي قهرمانان اغلب از زبان قهرمانان ديگر و کمتر از راه شرح و توصيف<br />
راوي صورت مي گيرد و استفاده از گويش ها بر شيريني زبان رمان مي افزايد. هم چنين<br />
ارائه حقايق به شکل پاره هاي منفصل و مجزّ ا و از ديدگاه شخصيت هاي متعدد در ايجاد<br />
هيجان و کشش داستان بسيار مؤثر است.<br />
بهره برداري تشبيهي از قهرمانان شاهنامه و نيز دکتر مصدق٬ که به صورت مستقيم و<br />
فارغ از هر نوع رمز و استعاره صورت مي گيرد٬ جاي تفسيري باقي نمي گذارد. اما٬
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١١٦ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
درخصوص استفاده نمادين از کلمه «ايمان»٬ نويسنده بازي ظريفي با مفهوم «ايمان»<br />
زرتشتي و نام «سياوشِ ايمان» ارائه مي دهد. صحنه زير نمونه بارزي از اين بازي با<br />
کلمات و نيز طنز و تشبيه و رؤيا را نمودار مي سازد:<br />
ناگهان دود سفيدي در هواي خرابه پيچيد. شايد هم مه غليظي بود که از ابرقو مي وزيد. هرچه<br />
بود٬ مه يا دود سفيد از سمت زباله داني و پنجره زد تو. حالت جنون و تلخيِ غيرقابل تحملي<br />
توي اتاقِ فسقلي پيچيد. و ناگهان پيرمردي لب پنجره من چمباتمه زده بود!<br />
پيرمرد اول به من که پاي پنجره بودم٬ به زباني که من نمي فهميدم اما فارسي بود٬<br />
چيزهايي بلغور کرد. من سرم را تکان دادم. بعد داد زد: «گفتم اون کو؟!» فکر کردم احمد وفا يا<br />
اوسامدآقا را مي خواهد. فکر کردم آمده عيادت. خواستم بگويم دادنزن همين بغل خوابيدن.<br />
اما صدايم در نمي آمد٬ قلب و ريه ام مال خودم نبود. پيرمرد باز داد زد: «گفتم کو؟ کجاست؟»<br />
حتي دست هاي المَسّ بم را هم نمي توانستم تکان بدهم٬ اشاره کنم. به خودم گفتم االۤن است<br />
که جفت مي زند روي سينه ام و با عصايش مي کوبد توي مخم. اما فرياد زد: «ايمان کو؟» حاال<br />
فهميدم مقصودش سياوشِ لعبت شان است. خواستم بگويم جوش نزن٬ اون شبِ<br />
بيستوهفت مردادِ کذاييِ مصدّ ق کلکش را کندند٬ اون نيست.مرده... اما کو صدا. درويش<br />
اين دفعه فرياد بلندتري زد که: «ايمان کو؟ ايمان کجاست؟» خواستم بگويم بابا مرده٬ باباشونم<br />
مرده . بچه هاشم يکي شون ديوونه شده٬ يکي شونم امريکاست نمي دونم کدوم گوريه٬<br />
يکي شونم امشب هتل آريا شرايتونه. ميگي نه٬ برو از اطالعات هتل بپرس. يه دخترشم<br />
نمي دونم زن يکي از دُم کلفتاس. يک دخترشم بيوه س تو خيابون بهار مستأجره! اما پيرمرد<br />
عصاي دستش را روي سر من بلند کرد دادزد: «شماها چه تون شده؟! همهچي يادتون رفته! از<br />
هيچي خبر ندارين!» بعد سکوت کرد. فکر کردم االۤن است که داد مي زند مورسو کو؟ يا ماري<br />
کادونا کجاست؟ يا ريمون و چهکار کردي؟ گفتم که ديوونه بود. (ص٢٢٨-٢٣٠)<br />
پيش از اين٬ در بررسي شراب خام ٬ اشاره شد که چگونه فصيح٬ به عنوان شيوه بيان<br />
غيرمستقيم٬ ازمضمون و گاه هم برخي از آثار ادبي بهره مي گيرد. در اين رمان٬<br />
عصيانگري و متفاوت بودن سياوش تداعيگر بيگانگي و عصيانگري شخصيت مورسو<br />
در رمان بيگانه آلبر کاموست:<br />
در تمام طول محاکمه٬ و بعد طي کلنجار رفتن با دادستان و هيأت منصفه و با کشيش زندان٬<br />
وضعيت مورسو تغيير نمي کند همان موجود عامي و غيرعادي و متفاوت با ديگران و بيگانه<br />
با همه باقي مي ماند. بنابراين٬ اعدامش مي کنند. (ص٣٢٦)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١١٧<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
شهباز و جغدان<br />
رمان شهباز و جغدان (١٣٦٩) هفتمين رمان فصيح است. حوادث آن٬ از نظر تسلسل<br />
زماني٬ به زندگي آريان پيش از رمان هاي درد سياوش و ثريا در اغما مربوط اند. اين اثر<br />
بامطرح ساختن سرنوشت غمبار نقاشي هنرمند٬ در زمينه داستاني جنايي و گيرا٬ بار<br />
ديگر٬ مضامين شراب خام را پي مي گيرد.<br />
خالصه داستان<br />
در آبان سال ٬١٣٥٠ «جالل آريان»٬ با مرخصي استعالجي٬ عازم تهران مي شود و در<br />
منزل برادر خود٬ «اسماعيل»٬ استاد بازنشسته فلسفه و عرفان٬ اقامت مي گزيند. او طي<br />
روزهاي اوليه اقامتش با «پردين»٬ دختر جوانِ دوستي قديمي٬ مالقات مي کند. «سيروسِ<br />
روشن»٬ پدر پردين٬ نقاشي آوانگارد است که آثارش با استقبال خوبي٬ به خصوص در<br />
خارج از ايران٬ روبه رو بوده است. اما سيروس٬ تنها در آرزوي تحقق آرماني بزرگ است<br />
و تالش دارد٬ با الهام از غزليات حافظ٬ تابلوهايي٬ با ابعاد بزرگ و به سبک آبستره<br />
بيافريند. او موفق مي شود که به اين مقصود با وزارت فرهنگ و هنر قراردادي ببندد. اما٬<br />
پس از سه سال کار٬ بر روي طرح ها٬ با تعويض مديرکل مربوط٬ اجراي طرح او نيز عمًال<br />
متوقف مي شود. اين امر سبب مي شود که نقاشِ حساس و تک رو و آرمان گرا دچار<br />
بحران روحي شود و با همسر خويش٬ «آذر»٬ که همواره در صدد تحقير اوست٬ متارکه<br />
کند. پساز اين جدايي٬ سيروس٬ با وکالت نامه اي٬ سرپرستي گالري و عايدات خود را به<br />
شريکش٬ «اردشير ملک آبادي»٬ که چرب زبان است٬ مي سپارد و خود از انظار پنهان<br />
مي ماند. آذر نيز به همسري «احمد افشارنجفي»٬ منتقد و مترجم معروف و شريک ديگر<br />
سيروس٬ در مي آيد.<br />
پردين٬ که نگران پدر است٬ به تدريج به آريان عالقه مند مي گردد و او را عمًال درگير<br />
ماجرا ي سيروس مي سازد. پس از پيدا شدن جسد «پوران»٬ معشوقه سيروس٬ در<br />
سدِّ کرج٬ «غالم خان» به منزل آريان مي رود تا او را با تهديد به افشاي محل اختفاي<br />
سيروس وادار سازد؛ زيرا برآن است که خواهرش به دست سيروس به قتل رسيده<br />
است.درگيري ميان اين دو به زخمي شدن اسماعيل منجر مي گردد.<br />
آذر٬ که از عالقه دخترش به آريان مطلع است٬ طي مشاجره اي٬ دختر را با راز
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١١٨ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
آشوبنده اي آشنا مي سازد. پردين از نامشروع بودن خود و برادر کوچکش آگاه مي شود٬<br />
اما عشق و عالقه او به سيروس خلل ناپذير است و به جستجوي سيروس ادامه مي دهد.<br />
عاقبت٬ پردين با آريان پيوند زناشويي مي بندد و به پرستاري از اسماعيل٬ که بر اثر<br />
عوارض ضربه چاقو در وضع وخيمي است٬ مي پردازد. تلفن هاي سيروس و نامه هايي<br />
که از وي مي رسد حاکي از آن است که ملک آبادي٬ چندين ماه قبل٬ با هم دستي افشار٬<br />
سيروس را متقاعد ساخته است تا سرپرستي دارايي خود را با وکالت نامه اي به او بسپارد.<br />
آنگاه٬ پس از کشتن و مثله کردن سيروس٬ بقاياي جسد او را در حياط غالم خان مدفون<br />
مي سازد. او٬ پس از انتشار خبر سرگرداني سيروس٬ سعي مي کند با نامه ها و تلفن هاي<br />
جعلي به اين تصور قوت بخشد و عاقبت٬ با کشتن پوران و غالم خان٬ هرگونه خطر<br />
احتمالي را ازبين ببرد.<br />
پردين٬ با شنيدن ماجراي مرگ سيروس٬ دچار سکته مي گردد و به حالت اغما به<br />
بيمارستان منتقل مي شود. جالل آريان بايد٬ پس از اندک زماني٬ نه تنها با مرگ پردين بلکه<br />
با فقدان اسماعيل نيز روبه رو شود.<br />
مضامين<br />
تضادها و کشمکش هاي دروني وتالطم هاي روحي يک هنرمند برجسته در سازگاري با<br />
جامعه و تحقق آرمان هاي نوجويانه و نيز بينش نامتعارف او که به تنهاييِ او منجر مي گردد<br />
بافتِ درونيِ رمان را تشکيل مي دهند. نويسنده٬ در بيان اين تالطمات٬ گاه نظري به<br />
عرفان مي افکند و جنبه روشن بيني و عشق و پيوند با الوهيت و ابديتِ آن را به ابعاد<br />
وجودي هنرمند مي افزايد و گاه٬ با اشاره اي گذرا٬ مفاهيم ر استي و درستي دين زرتشت<br />
را در او منعکس مي سازد. او از تضادها سخن مي گويد يا نوجويي را در مقابل تحجّ ر٬<br />
روشني و بصيرت را در تقابل با جهل و کوردلي٬ پرواز روح را در آن سوي قيود مادّي و<br />
شهبازان را در برابر جغدان قرار مي دهد؛ اما٬ در نهايت٬ مقهورِ يأس و نوميدي خويش<br />
است. در مسئله ازليِ پيکار با مرگ و قوانين تغييرناپذير زندگي٬ فصيح تنها به زمان مرگ<br />
مي انديشد و اين که خوبان زودتر از بدان مغلوب زمانه مي شوند.<br />
بدين سان گريزهاي او به عرفان و عشق و روشناييِ درون در برابر اشتغال ذهني به<br />
مرگ رنگ باخته مي ماند. ردّ پاي اين انديشه را در جاي جاي آثار فصيح مي توان يافت و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١١٩<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
نمونه بارز آن داستان کوتاه تابوت بچه است.<br />
خداحافظ سيروسِ روشن... راست گفتي زندگي ما اينجا مامي لکاته است. همه اينجا مدتي<br />
بغل مامي لکاته مي خوابيم. اما هر کدام سهم داريم. مامي لکاته دوران اول ما را بغل مي کند٬ و<br />
تاتي تاتي مي برد بيرون٬ توي خيابان هاي زندگاني مدتي گولمان مي زند. گردش مي دهد... اين<br />
پاييز٬ به خصوص برادرم را٬ تو را و پروين زيباي تو را. قلپ بزرگي مي روم باال.<br />
به طرف اتاق باال نگاه مي کنم. از آنجا هم صدايي نمي آيد. استاد هم البد وسط<br />
تخت خوابش٬ وسط کتاب هاش چنبره است. يا توي رؤياهاش٬ بغل تناقضات مامي لکاته<br />
عرفان و فلسفه٬ آرميده. شايد هم نشسته دارد رساله «انعکاس ها»ي خودش را براي آخرين بار<br />
مي خواند و هر صفحه را که تمام مي کند پاره مي کند و توي آتش شومينه مي اندازد... تو را به<br />
اين دنيا مي آورند٬ درِ باغ سبز را٬ و کهکشان و نفْسِ کلي و خالٔ مالٔ و فکر و زيباييِ عشق<br />
خيال انگيز را نشانت مي دهند. اما وقتي زمستانِ الوهيت مي رسد با چاقوي ضامن دار مي زنند<br />
توي پانْکرِئاسَ ت. مي توانستي از بغل مامي لکاته درخونگاه بيرون بيايي و از پس کوچه هاي<br />
منچوري به اوج پارکِ يوسهميتي در کاليفرنيا بروي و با الئوتسه و مولوي و فلوطين و<br />
ابوسعيد و سوزوکي و زرتشت و راماکريشنا و ماني و اکهارت و بودا صعود کني. ولي آخر سر<br />
با کبد آماس کرده و پانکرئاس انفاکته بر مي گشتي پيش مامي لکاته در مام وطن. مامي لکاته<br />
ول نمي کرد.<br />
يا مي توانستي با سفينه اي٬ با انرژي خالقه هنري از رؤياها و از انعکاس هاي احساسي<br />
فردي٬ از پس کوچه هاي خيابان خيام اراک به پاريس پرواز کني. دنيايي از زيبايي هاي<br />
اکسپرسيونِ آبستره و سمبوليک از ساقي نامه حافظ خلق کني٬ سر و کله ت (و بقيه جاهات)<br />
زير چهارسوق چوبي٬ زير درخت خرمالو٬ پيدا مي شد. مامي لکاته لجبازِ دهر بود و ول<br />
نمي کرد. مي نشست مي گذاشت مظهر لفّاظ جهل و مکر از تو استفاده کند.<br />
يا مي توانستي٬ با روح واله و عاشق و اسکيزوفرِ نيايي٬ عاشق مردي چون پدرت باشي. يا<br />
مي توانستي با درجه فوق ليسانسِ فيزيک از امريکا گاوِ نُ همنشيرده آبادان باشي. يا<br />
مي توانستي چاقوکش و عرق خورِ چهارسوق چوبي باشي. يا مي توانستي بيوه منشيِ خوشگل<br />
گالريِ روشن باشي. اما قانون آخر نوشته شده است. و قانون قانون بود. آنهايي که مانند<br />
سيروسِ روشن حساس تر و بهترند يا مانند استاد عارف خالي از خواسته هاي دنيا و راهي نور<br />
و نفْس کلي و الوهيت اند٬ يا مثل پوران فقط عاشق اند٬ قانون زودتر رويشان اجرا مي شود.<br />
حکمْ روي پيشاني گاوِ نُ همنشيرده جالل آريان٬آذرِ حقيقت و احمدِ افشارنجفي٬ زوج ادبي و<br />
انتلک توئل٬ اردشيرِ ملک آبادي٬ لفّاظ و ترکيب جهل و مکر٬ و حتي روي پيشانيِ دائي جان<br />
فرهادميرزا٬ دکتر زرين نياي هاروارديِ دنياشناس هم نوشته شده است واجرا مي شد و مي شود؛<br />
امانه وقتي ما هنوز جوان و در تکوتا هستيم. ما بايد مي مانديم و مي ماسيديم و مالفه خراب
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢٠ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
مي کرديم. مامي لکاته مامي لکاته است. خداحافظ سيروسِ<br />
روشن. (ص٤٨٣-٤٨٤)<br />
شخصيت ها<br />
شخصيت هاي مهم رمان٬ به مقتضاي مضمون کلّي آن٬ يا سياهِ سياه اند يا سفيدِ سفيد.<br />
سيروسِ روشن توصيف اين چهره٬ به عنوان قهرمان اصلي و غايب داستان٬ بخش<br />
اعظم آن را دربر مي گيرد. او قهرماني الگويي و اسطوره اي است که شباهت بسيار به<br />
«ناصر تجدّ د» در شراب خام و «سياوش ايمان» در درد سياوش دارد. هنرمندي است ناکام که<br />
دچار تضادهاي دروني و درگيري اجتماعي است. شخصيت تک رو٬ نامتعارف٬<br />
آشتي ناپذير و نوجوييِ هنري ٬ همراه با رشد معنوي و روشن بيني٬ او را در موضعي<br />
کامًال مغاير با ارزش هاي هنري و معنوي جامعه قرار مي دهد. از سوي ديگر٬ همين تضاد<br />
و تقابل در زندگي خصوصي او نيز وجود دارد. او٬ که در عشق به زن و فرزند دل باخته و<br />
صديق است٬ نه تنها از عشق همسر محروم است بلکه با تحقير و بي بهرگيِ او از تشخيص<br />
ارزش هنري روبه روست. اوج اين بحرانِ فردي زماني فرا مي رسد که او از هويّت واقعي<br />
زن و از نامشروع بودن فرزندان خود آگاه مي شود. او مردي است که نه تنها به ناگاه از<br />
خيال خام پدر بودن محروم مي گردد بلکه از آرمان هنري خويش نيز دور مي ماند و<br />
هويّت او٬ در مقام هنرمندي پيش رو٬ که قرار است به رؤياهاي هنري خويش جامه عمل<br />
بپوشاند و دنياي عرفانِ حافظ را به سبکِ آبستره به تصوير در آورد٬ نفي مي شود. اين<br />
بي هويتي و نيز فارغ بودن از مادّيّات سيروس رابه انزواو گوشه نشيني و نوعي نازاييِ هنري<br />
مي کشاند و او را طعمه اي آماده براي زالوصفتانِ طمّاع و حيلهگرِ پيرامون خود مي سازد.<br />
در بيان شخصيت سيروس٬ نويسنده سعي دارد به او جنبه عرفاني ببخشد. از اين رو٬<br />
نه تنها از انتخاب نام «روشن» و بيان عالقه سيروس به موالنا و حافظ بلکه از وجوه<br />
چندگانه عرفان نيز ياري مي گيرد. از يک سو٬ راستي و درستيِ ملهم از دين زرتشت<br />
سيروس را به نوعي صداقت با خويشتن و با ديگران مي کشاند؛ از سوي ديگر٬ همين<br />
صداقت سبب مي شودتا او٬ در بيان انديشه وتصور هنريِ خويش٬از باسمه اي بودن واز قيود<br />
اجتناب کندوبه بيان صداهاو تجربه هاو احساس هاي شخصي خود بپردازد. من بايدبا نيروهاي<br />
خالقه احساس هاي روحم راست باشم٬ و بااين دنيا. اين همان روشني است که اسماعيل٬ معلم<br />
عرفان٬ازآن سخن مي گويد:شناختن و دانستنِ اصل واقعيت دنيا٬ و شناختن و دانستنِ درد و ناراحتي ها٬
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٢١<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
«ايگوي» مردم را تسکين مي دهد... Ego يعني خود٬ نفس٬ جان... شفاي دردِ دل ها گشت عرفان/ز عرفان<br />
روشن آمد جاودان جان. عشق اليزال سيروس به فرزندان٬ که منشأَ ازجانگذشتگي و<br />
چشم پوشي او از آنان مي شود و٬ به قول آريان٬ او را «زير صحنه» نگاه مي دارد٬ وجهي<br />
ديگر از عرفان را جلوهگر مي سازد: آدميزادِ خوب يک وجه انديشه داره. و اين انديشه طاعت از<br />
احساس هاي لطف و عشق آدمي نسبت به دنيا و نسبت به ديگران است... که آنها اصلِ خودش هستند.<br />
تمام انديشه هاي ديگر بايد در پرتو اين انديشه و طاعت از اين احساسِ<br />
عشق باشه... (ص٢٠٩)<br />
آريان جالل آريان را کم و بيش با همان خصوصيات اخالقيِ ترسيم شده در شراب<br />
خام باز مي يابيم. او هنوز درگير انتقاد از شخصيت خويش است و گاه از عقده هاي<br />
درخونگاه سخن مي گويد. در اينجا نيز٬ انسان دوستي و حس هم دردي ذاتي او را درگير<br />
ماجرايي مي سازد که به تدريج زندگي خصوصي او را نيز در سايه قرار مي دهد و او را به<br />
داخل حوادث مي کشاند. وي٬ کماکان٬ با لحن شوخ و بذلهگو به روايت داستان<br />
مي پردازد. او٬ در اين برهه از زندگي خويش٬ يوسف را از دست داده و با تنها برادر<br />
خويش٬ اسماعيل٬ به سر مي برد. مصاحبت اسماعيل او را گاه به دنياي عرفان مي کشاند.<br />
اما او٬ با لودگي٬ از کنار مفاهيم عرفاني مي گذرد و٬ به روشِ گذشته٬ به زندگي خويش<br />
ادامه مي دهد و گاه حتي به انتقاد از کمال طلبيِ سيروس مي پردازد. در مجموع٬ راوي<br />
صرف و کامًال منفعل نيست بلکه به قضاوت طنزآلود قهرمانان و گاه به واکنش در مقابل<br />
آنان مي پردازد. باوجود اين٬ در پايان داستان٬ او را هم چنان درگير اشتغال ذهني به مرگ<br />
مي بينيم.<br />
١ و<br />
اسماعيل شخصيت اسماعيل را در شراب خام و در داستان هاي کوتاهِ «صعود»<br />
٢ به ياد مي آوريم. او شخصيت عارف و روشن بين و اندرزگوي داستان<br />
«ميراث يوسف»<br />
است. نقش او ايجاد تناقض ميان روشن بينيِ عارفانه و مشغله دنيوي آريان است.<br />
عرفانيّات او اين بار گسترده تر و روشن تر بيان مي شود و در شناساندن بعد عرفانيِ<br />
شخصيت سيروس و نيز بيداري عشق در آريان سهيم مي گردد.<br />
آذر و افشار اين دو بيانگرِ بي شخصيتّي و تيرگي چيره بر زندگيِ هنري و خصوصيِ<br />
«سيروسِ روشن»اند. آنها در تمام نمايندگان قشر نيمهروشنفکر نيمهاشرافيِ حاکم بر<br />
١و٢) گزيده داستان ها ٬ چ٬٤ نشر البرز٬ ١٣٧١ش.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢٢ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
عرصه فرهنگي ايران٬ به قرباني کردن هنر و هنرمند در راه مقاصد شخصي مي پردازند.<br />
و هنر سيروس را با نقدهاي مغرضانه پايمال مي کنند؛ ولي٬ از قِبَلِ همين هنر<br />
سرکوب شده٬ به مطامع خود مي رسند. صفا و صداقت سيروس و عشق عميق و روح<br />
دردمند و کمال هنري او فرسنگ ها از افق ديد اين جغدان فاصله مي گيرد و آنها را قاصر از<br />
درک پرواز معنويِ شهباز ي چون سيروس مي سازد.<br />
همچو ماه و آفتابي مي پرم<br />
اي خُ نک جغدي که در پرواز من<br />
در من آويزيد تا بازان شويد<br />
پرده هاي آسمان ها مي درم<br />
فهم کرد از نيک بختي رازِ من<br />
گرچه جغدانيد شهبازان شويد<br />
(ص٣٨٧).<br />
ملک آبادي تضاد ميان شخصيت سيروس و ملک آبادي از هر تضادي عميق تر است.<br />
زيرا ملک آبادي فاقد هرگونه درک معنوي و هنري و فرهنگي است. حرص و آز و<br />
لفّ اظي هاي اغراق آميز و فروتني رياکارانه و طرح هاي شيطاني و دقيق او يادآور<br />
شخصيت هاي منفيِ رمان هاي چارلز ديکنز است. گريز او از عدالت و مثله شدن<br />
سيروس به دست چنين ترکيبي از جهل و مکر به ابعاد فاجعه زاي رمان مي افزايد.<br />
پردين زن جواني است که در محيطي به اصطالح روشنفکرانه و مرفّه پرورش يافته<br />
است و٬ در نگاهي سطحي٬ ظواهر شخصيت او کامًال مطابق با چنين محيطي به نظر<br />
مي آيد. اما تعارضي ميان اين ظواهر و خصوصيات درونيِ او مشهود است. شخصيت پاک و<br />
بي رياي او نه تنها در تضاد کامل با شخصيت آذر بلکه ناسازبا محيطِ فارغ از قيود اخالقيِ<br />
پيرامون اوست. تنهايي و بحران روحيِ پردين ناشي از طبع حساس و شاعرانه و<br />
محروميت از پدري است که او را٬ در رويارويي با مرگ سيروس٬ در وضعي شکننده و<br />
سست قرار مي دهد.<br />
شيوه روايت<br />
نويسنده٬ در اين رمان٬ از روال عادي روايت عدول کرده داستان را از نقطه پايان آغاز<br />
مي کند. آنچه در ابتداي رمان به صورت صحنه خوابي گزارش مي شود٬ در واقع٬<br />
القاکننده نقطه اختتامي براي تعليق سرنوشت پردين و دربرگيرنده نقطه اوج داستان<br />
است. تعليقي که در سرنوشت اسماعيل و در جمله پاياني رمان مشاهده مي شود نيز به
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٢٣<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
شيوه اي ظريف و تلويحي حاکي از اوجي ديگر است.<br />
فصيح٬ براي همانندسازي و اشارات کنايي٬ اين بار از رمان مردي که آب مي رفت بهره<br />
مي گيرد. داستان به نقل ماجراي شاعري تبعيدي به نام نومه مان مي پردازد که دچار<br />
دردسر عجيبي شده جسمش روزبه روز «آب مي رود» تا عاقبت به ذره اي اتمي مبدّ ل<br />
مي گردد. شباهت هايي٬ نظير کوچکي اندام و هنرمند بودن و تبعيدي بودن نومه مان٬<br />
کامًال مطابق با مشخصات سيروس است. هم چنان که روشن بيني نهايي او با بعد عرفاني<br />
سيروس قابل قياس است.<br />
آخرين ليوان شراب ته بطري را هم مي ريزم و مي آيم کنارش روي مبل راحتي کنارآباژور مي نشينم و مردي<br />
که آب مي رفت را تمام مي کنم٬ که او هم واقعًا به آخر کار رسيده. اولين جمله پاراگراف آخر اعالم مي کند که<br />
«نومه مان» وسط خاک هاي باغ حاال تبديل به يک اتم انسان کهکشاني شده يک اتم انسان کهکشاني! اين را<br />
هم بايد قسم بخورم و ديگر آب نمي رود! که اين هم خبر خوب شب است و پايان مصيبت (نومه مان).<br />
اگرچه روي زمين است٬ به خدا هم رسيده است. براي او هم دلم راحت است٬ اگرچه اتم مادرمرده اش حاال<br />
ميان گِل و الي و کرم هاي خاک باغ٬ زير باران وسط علف هاي هرزه عقب کلبه زِپِرتويي در شمال<br />
سانفرانسيسکو٬ وِ ل است. دست کم ديگر آب نمي رفت! مگر اين که منفجر شود و توي تاريکي و خالٔ فرو<br />
برود؛ و٬ در جمالت آخر٬ انگار داشت با نگارنده غيب حرف هايي مي زد٬ و تمام اسرار عالم را مي فهميد. و<br />
نگارنده غيب ظاهرًا فعًال نمي خواست «نومه مان» منفجر شود٬ هرچند٬ در جمله آخر کتاب٬ داشت<br />
احساسي القا مي شد که انگار ممکن بود يا مقدّ ر بود که «نومه مان» در آينده دوباره شروع به رشد کند که<br />
کتاب را فوري مي بندم و مي گذارم کنار! (ص٤٨٦)<br />
داستان هاي کوتاه<br />
در فاصله نشر رمان هاي شراب خام و دل کور ٬ نخستين مجموعه داستان هاي کوتاه فصيح٬<br />
با عنوان خاک آشنا (١٣٤٩)٬ منتشر مي شود. اين مجموعه٬ شامل سيزده داستان زيبا و<br />
دل نشين٬ جلوه ديگري است از ذوق و هنر اين نويسنده. غالب داستان هاي اين مجموعه<br />
طرح هايي است از شخصيت و زندگي قهرمانان دو رمان مذکور با وارد کردن جزئيات و<br />
حوادث جديد. از اين رو٬ خواننده نه تنها از مطالعه اين قصه هاي منفرد و گسسته<br />
في نفسه لذت مي برد بلکه٬ با تلفيق آنها با رويدادهاي دو رمان مذکور٬ موفق مي شود<br />
تصاوير برجسته تر و کامل تري از قهرمانان آنها را خيال بندد.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢٤ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
دو مجموعه ديگر از داستان هاي کوتاه نويسنده با نام هاي ديدار در هند و عقد و<br />
داستان هاي ديگر نيز به ترتيب در سال هاي ١٣٥٣ و ١٣٥٧ منتشر مي شوند و سپس<br />
منتخبي از داستان هاي اين سه مجموعه٬ به نام گزيده داستان ها ٬ در سال ١٣٦٦ به بازار<br />
مي آيد. فصيح در مقدمه اين مجموعه اخير مي نويسد:<br />
داستان هاي اين مجموعه برگزيده اي است از سه کتاب خاک آشنا٬ ديدار در هند٬ عقد و داستانهاي<br />
ديگر از سال هاي خيلي دور. اکنون که٬ پس از سال ها٬ آنها را در اين فرم کلي نگاه مي کنم٬<br />
يک قصه بيش نيست به شکل لحظاتي از يک خواب که يک نقاشِ ديوانه آنها را در جايي<br />
دور٬ وسط ابرهاي باالي در خونگاه/کاليفرنيا/خوزستان٬ هاشور زده باشد.<br />
بررسي داستان هاي کوتاهِ فصيح در اين مقاله بر پايه مجموعه هاي خاک آشنا و گزيده<br />
داستان ها استوار و تالش شده است تا٬ در جاهاي مناسب٬ به شباهت موجود ميان مضامين<br />
يا قهرمانان اين داستان ها با مضامين و قهرمانان برخي رمان هاي فصيح اشاره شود.<br />
يک زندگي خاک شده حکايت تنهايي و بيگانگيِ مردي است که٬ با داشتن دو همسر<br />
و فرزندان بسيار و زندگي فعّال اجتماعي٬ از حسرتي کشنده و فقدان عشق و خالقيتِ<br />
هنري در رنج و عذاب است. نويسنده٬ ضمن توصيف حوادث زندگيِ «ارباب حسن» و<br />
شرح شيفتگيِ عميق او به اشعار حافظ و ميل سوزانش به خلق اشعار جاودان٬ به بيان<br />
تناقض موجود ميان دنياي دروني و موقعيت هاي زندگي او مي پردازد. پي آمدِ اين تناقض<br />
نوعي احساس سرخوردگي و تنهايي است که در سراسر داستان نمودار است و بعدها٬<br />
در صحنه احتضار ارباب حسن در رمان دل کور ٬ جلوه اي غم بار مي يابد.<br />
نويسنده در توصيف زندگي و احساس درونيِ قهرمان در چهار چوب داستاني کوتاه<br />
بسيار موفق است و از شيوه بيانيِ متفاوت با ساير آثارش مدد مي گيرد. استفاده از<br />
جمالت کوتاه٬ در بخش اعظم داستان٬ از ويژگي هاي اين شيوه بيان است که شباهت<br />
بسيار به «قصهگوييِ مادربزرگ» دارد و با فضاي داستان منطبق است:<br />
جوانک الغر و اسمش حسن بود. حسن يتيم بود. در خانه مالي دهِ قلعه مرغي بزرگ شده بود.<br />
تک و تنها بود. قدش بلند بود. دهنش گنده بود. چشمانش پر از زندگي بود. ابروهايش پيوسته<br />
و مردانه بود... کم کم چيزهايي که مرحله گذران زندگي بود راه زندگي شد. آرزوي زندگيِ<br />
شاعري زير خاکستر رفت. نمک کوبي و نمک فروشي کسب زندگي شد. پيش از آن که شاعر<br />
شود٬ نمک فروش شد. ) گزيده داستان ها ٬ ص٬٣ ٥) ٬٤
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٢٥<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
سايه هاي کمرنگ در چشمان پيرزن<br />
در اين داستان کوتاه٬ زندگي مشترکِ «کوکب خانم» و «ارباب حسن»٬ اين بار از دريچه<br />
چشم زن و به شکل گفتگوي دروني او٬ مطرح مي شود. اين گفتگو٬ به همان سبک عاميانه<br />
دل کور و با بياني کامًال زنانه و در خور شخصيت اين زن٬ شکل گيري و سپس گسستگي<br />
خانواده «آريان»را در دايره تنگ زندگيِ سنتيِ درخونگاهي بازسازي مي کند. اما٬ در اينجا٬<br />
چهره کوکب خانم ابعاد برجسته تري مي يابد چهره زني پر تالش که با موقعيت هاي<br />
خاص زندگي خويش در ستيز است و٬ به صورت همسري طردشده و مادري پُ راوالد يا<br />
زني بيوه و درگيرِ فقر و مادري فر اموششده٬ سرسختانه در حفظ آنچه دارد مي کوشد.<br />
اين گفتگوي بي ريا و فارغ از قيودِ مردساالري چهره اي ديگر از اربابحسن را ترسيم<br />
مي کند و به خوبي دوري و بيگانگيِ دنياي ذهنيِ اين زن و مرد را عريان مي سازد.<br />
در نهايت٬ اين داستان نيز٬ مانند «يک زندگي خاک شده »٬ حکايت از تنهاييِ عميق و<br />
سرخوردگيِ انسان دارد. امااين تنهايي وحسرت درمورد هرقهرمان به جلوه اي ديگر است.<br />
لحظه ها<br />
داستانِ بسيار کوتاهِ «لحظه ها» بازتابي است از لحظات بسيار دور کودکي. اين بار خاطراتِ<br />
کودکيِ «جالل آريان» از پدرش٬ «ارباب حسن»٬ با حالوت خاصي بازگو مي شود و<br />
نمودي ديگر از شخصيت اين مرد٬ در خانه همسر دوم٬ به نمايش درمي آيد. اين تصوير<br />
حاکي از محبت شديد او به طفل شيرخوارش٬ «يوسف»٬ و رفتار مستبدانه با جالل آريان<br />
است . اما جالل٬ در بازسازي اين لحظه ها٬ در مقام انتقاد از رفتار پدر و يا ارزيابي درجه<br />
محبت او نسبت به خود و يوسف نيست. براي جاللِ خُ ردسال نزديک بودن به پدر و<br />
بساط شام و مشروب او از مهم ترين رويدادهاي زندگي است ولواينکه ناگزير باشد٬<br />
براي اجتناب از توپوتشر و توسري هاي پدر٬ مدت ها زير تخت او بماند و با لذتي<br />
کودکانه نظارهگر او باشد.<br />
فصيح نه تنها دنياي ذهنيِ جالل را به خوبي ترسيم مي کند بلکه با تمهيدات ماهرانه از<br />
خالٔي که ميان لحظه تولد تا اولين خاطره کودکي در ذهن هر کسي باقي است و نيز از<br />
ترديد در اصالت همين خاطره ها سخن مي گويد.
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢٦ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
تابوت بچه<br />
«تابوت بچه « داستان خاطرات تلخ و شيرين دوران کودکيِ «دکتر صادق آريان» و حکايت<br />
هم بازيِ او «مسعود عميد» است. مسعود٬ با روحيه شاد و لطيف خويش٬ نشاط و<br />
دگرگونيِ عجيبي در دنياي بچه ها و گداهاي محله درخونگاه پديد مي آورد. رابطه او با<br />
«بابا گربه»٬ پيرمرد ديوانه و محبوس در خانه اي خرابه٬ و تالش براي نشاط بخشيدن به<br />
زندگيِ کسالت بار پيرمرد از زيباترين خاطرات صادق است.<br />
در مجموع٬ داستان دربيان دنياي کودکانه وروابط حاکم برآن موفق است. اماپيام تلخ آن از<br />
اين دنياي شاد فراتر مي رود و به دنياي عبوس و خشک بزرگ ساالن راه مي يابد پيامي که<br />
حاکي از تضادهاي حيرت انگيز سرنوشت است. زندگيِ مسعودِ شاد و سرشار از محبت<br />
و قدرت مديريت٬ به حکم بازي هاي جنون آميز مرگ٬ در ده سالگي پرپر مي شود٬ در<br />
حالي که زندگي بي حاصل و غم انگيز «بابا گربه» هجده سال پس از آن ادامه مي يابد.<br />
رؤياهاي يک رؤيايي<br />
داستان «رؤياهاي يک رؤيايي »٬ از مجموعه خاک آشنا ٬ مروري است بر خاطرات دورانِ<br />
تحصيالتِ دانشگاهيِ «صادق» در امريکا. صادق آريان٬ که هم چنان گرفتار زخم هاي<br />
روحي و محروميت هاي درخونگاه است و خود را جدا از ريشه هاي خانواده و وطن<br />
مي پندارد٬ در سازگاريِ کامل با محيط و فرهنگ امريکا نيز ناموفق است. اما٬ به ناگاه٬<br />
تعطيالتي کوتاه مبدل به نقطه عطفي در انديشه هاي دورودراز او مي شود و او درمي يابد<br />
که نامتعارف بودن و وابسته نبودن به ديگران يگانه چشم انداز مطلوب براي آينده است.<br />
حرفه پزشکي او در ايران بايد مسيري متفاوت را بپيمايد و بيمارستان او بايد در<br />
دهکده اي دوردست و يا کويري فراموش شده احداث شود و درمان را به نزد بيماران<br />
ببرد. در اين ميان٬ هم سفرِ امريکايي و سال خورده صادق٬ يگانه کسي است که مي داند<br />
اين رؤيا تا چه حد خام و دوراز دسترس است.<br />
اين داستان کوتاه٬ در قياس با ساير آثار فصيح٬ داراي نقاط ضعف مشهودي است.<br />
شکل گيري پيام بدون هم آهنگي با زمينه و تمهيدات قبليِ داستان است و خواننده از<br />
درک رابطه علتومعلولي ميان آنها ناتوان مي ماند. بعضي تعبيرات و جمله ها نيز از<br />
سالست و روشني بي بهره است.
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٢٧<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
داستان گل مريم<br />
سرگذشت تلخ و دردناک «گل مريم» را در رمان دل کور به ياد داريم. داستانِ کوتاه<br />
«گل مريم »٬ ضمن مرور همين سرگذشت٬ سفري است به دنياي خاموش اين شخصيتِ<br />
رنج ديده و انعکاسي است از آالم و زجرهاي روحي او. در حقيقت٬ آنچه در دل کور<br />
ناگفته مي ماند در اين داستانِ کوتاه مجال نمايش مي يابد و جزئيات زندگيِ گل مريم با<br />
شوهر مستبدش٬ «مرده قلي خان»٬ و نيز فداکاري و عواطف مادرانه او نسبت به<br />
يگانهدخترش و اندوهي که در اين راه متحمل مي شود افشا مي گردد.<br />
در اين داستان٬ همانند دل کور ٬ در سايه حساسيت و دقت فوق العاده نويسنده٬ انتقال<br />
زير و بم اين عوالم روحي به خواننده به نحو احسن صورت مي گيرد؛ ولي زبانِ آن٬ گاه٬ از<br />
يک پارچگي و رواني دور مي گردد.<br />
يک فيلم نامه خيلي ايراني<br />
در اين اثر٬ نويسنده٬ با استفاده از شخصيت «قدير» (از قهرمانانِ دل کور ( و تنها با حفظِ<br />
برخي خصوصيات او٬ نظير نامشروع و درخونگاهي بودن٬ به خلق داستاني کوتاه با طنز<br />
بسيار قوي دست مي يابد. اشارات زيرکانه و کنايه دارِ او نه تنها شامل شخصيت دردمند و<br />
جوياي هويت و شهرتِ قدير و سناريوي خياليِ او٬ بلکه متوجه اوضاع نابه سامانِ<br />
فرهنگي و اجتماعيِ ايرانِ «شاهنشاهي» در سال ١٣٥١ مي شود. بدين سان٬ خفقان و<br />
بيگانگي و بي هويتيِ نسل جوان و رکود فرهنگي و مرده پرستيِ ايراني و آرمان گرايي و<br />
نوجوييِ افراطي با نيش خندِ نويسنده مواجه مي شوند.<br />
درخونگاه<br />
در اين داستان کوتاه از مجموعه خاک آشنا ٬ واقعيت هاي متناقضِ محله درخونگاه به<br />
صورت غيرمستقيم و موجز و شيوا بيان مي شود. خانه دوم «ارباب حسن» در يک روزِ<br />
اربعين و در تدارک شله زردِ نذري فضاي داستان را شکل مي دهد. شخصيت «يوسفِ «<br />
غم بچهگربه چالقش و سيماي «جاللِ « چهارده ساله شوخ در نقش مردِ<br />
نحيف و درگيرِ ِ<br />
خانواده و ناظر بر اجراي مراسم و شخصيت هاي «فرنگيس» و «خانجون»٬ با سادگي و<br />
صفاي خاص آنان٬ چهره ساده و سالم زندگي درخونگاه را ترسيم مي کند. اما٬ به فاصله<br />
ِ<br />
چند کوچه و خيابان و در خانه اي ديگر٬ زندگي وجه ديگري دارد چهره زشتِ
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٢٨ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
درخونگاهِ سرشار از فقر و الکل و ترياک و زشتي هاي پنهان.<br />
خاله توري<br />
«خاله توري « داستاني است طنزآميز که از تنهايي و نياز فطريِ انسان به برقراري رابطه<br />
عاطفي سخن مي گويد. داستان٬ نگاهي دارد به خاطره «جالل آريانِ « نوزده ساله که بر آن<br />
است تا٬ قبلاز رفتن به خدمت سربازي٬ دوهفته اي را در باغ بهشت آساي «خاله توري»<br />
ِ<br />
به مطالعه و در آرامش بگذراند. ولي خاله توريِ ساده انديش و لبريز از عواطف مادرانه٬<br />
در مانُوْ ري زيرکانه به منظور «حفظ چشمان جالل از آسيب مطالعه!»٬ کتاب هاي او را<br />
پنهان مي سازد. بدين ترتيب٬ دنياي ذهنيِ جالل با شخصيت خاله توري٬ که بسيار زنده و<br />
کامل توصيف شده است٬ اصطکاک پيدا مي کند و عاقبت به گذشتِ آريان مي انجامد.<br />
آنچه در بطن اين ارتباط و تالقيِ شخصيت ها نهفته است نياز خاله توري به ابراز عشق<br />
و توجه به انساني ديگر و پاسخ مثبتي است که جالل به اين نياز مي دهد؛ زيرا به گفته<br />
جاندان٬ شاعر انگليسي٬ «هيچ کس يک جزيره تنها و منحصربهفرد نيست.»<br />
ساندويچ و آبجو و سعدي و ديوانه اي درروح او<br />
اين دو داستان کوتاه٬ بر اساس شخصيتِ «ناصر تجدد» (قهرمان رمانِ شراب خام ( نوشته<br />
شده اند. در داستان «ساندويچ و آبجو و سعدي »٬ «جالل آريان» از دوستيِ صميمانه خويش با<br />
هم کالسي اش٬ ناصر تجدد٬ سخن مي گويد. عشق ناصر به ادبيات و شوق او به ادامه<br />
تحصيل در خارج و بهدوراز خفقانِ درخونگاه رؤيايي است که با مخالفت برادر بزرگ تر<br />
روبه روست. ناصرِ حساس و شکننده٬ در واکنشي قهرآلود٬ از رؤياي خود دست مي کشد<br />
و کتاب هاي مورد عالقه خود٬ از جمله گلستان سعدي٬ را در جوي آب مي اندازد.<br />
توصيف دنياهاي متفاوتِ دو برادر مايه اصلي داستان است که٬ با چاشني بذلهگوييِ دو<br />
جوان٬ اثري سرگرم کننده پديد آورده است.<br />
در داستان » ديوانه اي در روح او »٬ دنباله ماجراي «ناصر» (بدون روايت «جالل»)<br />
پي گيري مي شود. تالش هاي ناصر عاقبت به ثمر مي رسند و او عازم پاريس مي شود.<br />
روح ناصر٬ پرتالطم و آزرده از عقده هاي در خونگاه٬ تنها در اشتياق پرواز و تعالي است.<br />
شهر پاريس و نويسنده شدن راهي است به سوي آزاديِ روح و وسيله اي است براي<br />
رهايي از کابوسِ درخونگاه و خانواده و تنهايي و ترس از مرض صرع.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٢٩<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
داستان٬ با تکيه بر بيزاريِ ناصر از محيط پرورش خود و نمايش دامنه و وسعت<br />
خيال پردازيِ او که فراتر از مرزها و زمان ها پيش مي رود٬ از خود بيگانگيِ ناصر و سپس<br />
آشتي دروني او را با زيبايي و ظرافت خاص القا مي کند. ترکيب اين دو داستان با رمانِ<br />
شراب خام بر لذت حاصل از شناخت اين شخصيت مي افزايد.<br />
ميراث يوسف<br />
«ميراث يوسف « يکي از شاعرانه ترين و لطيف ترين داستان هاي کوتاه فصيح است که از<br />
قدرت تأثيرگذاري بسياري برخوردار است.<br />
داستان٬ ضمن پي گيريِ سرنوشت «يوسف»٬ شخصيت بيمار و حساسِ رمان شراب<br />
خام ٬ که تنها مجذوب بهشت و جانوران است٬ به شرح رابطه معنوي ميان يوسف و برادر<br />
بزرگش٬ «اسماعيل»٬ مي پردازد. خواننده اي که با رمان مذکور آشناست جزئيات بيماريِ<br />
يوسف و وضع اسفناک جسماني و حساسيت و شکنندگي روحي او را به ياد مي آورد.<br />
همين وضع جسماني عاقبت يوسف را به امريکا و به نزد برادرش٬ «اسماعيل»٬<br />
مي کشاند. رابطه دو برادر٬ که طي سال هاي طوالني تنها از طريق نامه نگاري بوده است٬<br />
اکنون واقعيتي ملموس مي گردد و به عشقي روحاني و معنوي مبدل مي شود. اما عمر<br />
دنيويِ اين رابطه کوتاه است و يوسف به زودي٬ بر اثر بيماري مرموزي٬ رخت از جهان بر<br />
مي بندد٬ در حالي که ارتباط معنوي و عاشقانه دو برادر در سکوتِ نيستي و<br />
مابعدالطبيعي ادامه مي يابد و يوسف به نحوي اسرارآميز از برادر خود اسماعيل مراقبت<br />
مي کند؛ زيرا چنين رسالتي از جانب پدر و در زمان يک ماهگي او در گوشش خوانده<br />
شده و «جالل»٬ قبل از عزيمت او به امريکا٬ آن را يادآور شده است. کالبد شکافيِ جسد<br />
يوسف و تحقيقاتي که به مدت چهارماه بعد از آن صورت مي گيرد احتمال وجود بيماري<br />
مرموزي در افراد خانواده آريان را پيش مي آورد. بدين ترتيب٬ اسماعيل ناچار مي شود به<br />
آزمايش هاي بيشتري تن دهد. عاقبت٬ پس از تشخيص همان بيماري در اسماعيل٬<br />
مداواي سريع او آغاز مي گردد و او از خطر مرگ نجات مي يابد.<br />
صعود<br />
داستان کوتاه «صعود» ماجراي کوه پيماييِ «جالل آريان» همراه برادر ارشدش٬<br />
«اسماعيل»٬ و انعکاسي از تالقيِ دو ديدگاه است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٣٠ نقد و بررسي<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
جاللِ جوان در امريکا٬ قبل از شروع کالس هاي دانشگاهي٬ قصد دارد همراه<br />
برادرش اسماعيل٬ به باالي کوه هاي سييرا نوادا صعود کند. اين کوه پيمايي زمينه شناخت<br />
بيشترِ جالل با شخصيتِ غيرمتعارفِ اسماعيل٬ استادفلسفه و عرفانِ دانشگاه سن خُ وزه٬<br />
مي شود. با توصيف جزء به جزء و دقيق فضاي کوهستان و صعود از صخره اي به صخره<br />
ديگر٬ اسماعيل تالش مي کند تا جالل را به قله روشن بيني صعود دهد صعودي که<br />
بايد رقص کنان و عاشقانه از صخره هاي تاريکي و حماقت ها و بي خبري ها به سمت<br />
حقيقت و روشنيِ زندگي صورت گيرد.<br />
مقايسه دو دنياي متفاوتِ جالل و اسماعيل و تشريح جنبه هاي نامتعارف زندگيِ<br />
اسماعيل و عقايدش درباره موالنا و زرتشت و بودا تأثيري٬ به مراتب عميق تر از آنچه از<br />
داستاني کوتاه انتظار مي رود٬ در ذهن خواننده بر جاي مي گذارد. اما ميان مباحث طرح<br />
شده٬ که به مقتضاي شکلِ داستان گذرا و مختصر و گاه حتي به اشاره بيان مي شوند٬<br />
رابطه منطقيِ مورد نظرِ نويسنده به طور کامل برقرار نمي شود و خواننده٬ با سؤاالتي<br />
بِ الجواب٬ کمي سردرگم باقي مي ماند.<br />
هديه عشق<br />
داستان «هديه عشق « بازآفرينيِ رويدادي بسيار حساس در زندگي «جالل آريان» است؛<br />
شرح آن ماجراي تلخي است که طي سال ها٬ چون غده اي سرطاني٬ زواياي روح آريان<br />
را در بر گرفته و آن را در خواب و بيداري به درد آورده و نگرش خاص آريان را نسبت به<br />
مرگ و زندگي پديد آورده است.<br />
داستان از دريچه چشم همسر جوانِ آريان٬ که دچار دردهاي زايمان و در انتظار تولد<br />
اولين فرزند خويش است٬ بيان مي شود و٬ طي رجعت هايي به گذشته٬ ابتدا شخصيتِ<br />
تنها و رؤيايي و سرشار از مهر و تشنه عشقِ او در جواني به خواننده شناسانده مي شود و<br />
آنگاه خاطراتِ لحظاتِ سرشار از سعادت و سرمستي٬ در کنار مردي که عشق را به او<br />
هديه کرده است٬ زن را در ساعات طوالني جراحي و نقاهت همراهي مي کند. اما<br />
فرزندي که قرار بود «هديه عشق» او به شوهر باشد نشکفته مي ميرد و زن با تصوير<br />
شوهر در دايره خيال خود تنها باقي مي ماند.<br />
ولي خوشحالي اش خالي از يأس نبود. در آخرين امواج محو شونده خيال٬ تنها چيزي که
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٣١<br />
نظري اجمالي به آثار اسماعيل فصيح<br />
برايش سخت بود اين بود که قبول کند که ديگر وجود او (جز در کرانه هاي خيال) متعلق به<br />
شوهرش نخواهد بود. و اکنون تنها آرزويش اين بود که صدايي در هيچ جاي عالم وجود<br />
نداشته باشد تا شوهرش ضجه روح او را به خاطر اين سختي٬ به خاطر مرگ٬ به خاطر زندگي٬<br />
و٬ باالتر از همه٬ به خاطر عشق او بشنود.<br />
بعد ناگهان تمام دستگاه از حرکت ايستاد. جريان خون در مخزن و لوله الستيکي و سوزنِ<br />
آمپول از رفتن به رگِ زن جوان خودداري کرد. سکوتِ تلخ حقيقتِ آخر بود و حقيقتِ آخر<br />
قلب بزرگ او بود که از حرکت ايستاده بود. تمام رؤياها و هر چه بود٬ مانند نخستين برگ هاي<br />
ريخته پاييز بيرون پنجره ها٬ بر باد رفت. (ص٢٣٦)<br />
در اين داستان لطيف و شاعرانه٬ زيباييِ بيان و تبحر نويسنده در توصيف احساساتِ<br />
لطيف زنانه و انتقال تأثرات زن در برزخ ميان هشياري و بي هوشي خواننده را مسحور<br />
مي کند.<br />
(دنباله دارد)
خاکستر هستي ٬ محمد جعفر محجوب٬ با مقدمه بزرگ علوي٬ تهران٬ ١٣٧٨ ش٬ انتشارات<br />
مرواريد٬ ٤٧٦ صفحه.<br />
خاکستر هستي مشتمل است بر مجموعه مقاله هايي از شادروان دکتر محمدجعفر<br />
محجوب٬ محقق و نويسنده ايراني (١٣٠٣-١٣٧٤ش). در آغاز کتاب٬ در مقدمه اي به<br />
قلم بزرگ علوي٬ داستان نويس معاصر٬ به تحقيقات و پژوهش هاي محجوب٬ از جمله<br />
پژوهش در داستان هاي ايراني و فرهنگ عاميانه و به شأن و مقام علمي او مانند رياست<br />
فرهنگستان زبان و ادب ايران و نيز استادي دانشگاه برکلي در کاليفرنيا و٬ هم چنين٬ به<br />
سجاياي اخالقي فراوانش اشاره شده است. پس از مقدمه بزرگ علوي٬ متن مصاحبه اي<br />
با دکتر محجوب در آخرين روزهاي زندگي ايشان آمده که حاويِ مروري بر زندگاني او٬<br />
خاطرات٬ آراء علمي و نظرش درباره ادبيات و فرهنگ ايراني و٬ به ويژه٬ فعاليت هاي<br />
علمي ادبي معاصران است. وي در اين بخش از استادان بزرگ زبان فارسي که سهم<br />
به سزايي در اشاعه فرهنگ و ادب پارسي داشته اند ياد مي کند و٬ به طور خاص٬ به نقش<br />
دکتر خانلري در اداره بنياد فرهنگ ايران و انتشار ده ها اثر مهم و مرجع و تأليف آثار مهم<br />
با موضوعات بکر تأکيد کرده است.<br />
مقدمه اصلي کتاب باعنوان «سخني با خواننده» به قلم خود محجوب است. در اين<br />
مقدمه٬ محجوب با قلمي شيوا و روان٬ انگيزه خود را از تأليف مجموعه مقاالت شرح<br />
داده است. وي براي توضيح منظور خود و پرداختن به مسئله مهم مهجور بودن متون و<br />
ميراث ادب پارسي در ميان خود ايرانيان٬ به طرح جنبه هاي گوناگون مسئله پرداخته و بر<br />
ضرورت پايان دادن به ضعف فرهنگي با مراجعه و ترويج ميراث ادب پارسي تأکيد کرده<br />
است. وي در سطوري از مقدمه آورده است: «تنها راه شناخت مردم ايران٬ ظاهر و باطن و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نقد و بررسي ١٣٣<br />
خاکستر هستي<br />
اخالق و رفتار و تمايالت روحي ايشان٬ رويآوردن به متن هاي فارسي گذشته است. مدعيان معلمي<br />
و استادي زبان و ادب فارسي نيز هرچه در تاريخ٬ در ادب و تاريخ آن٬ در عروض و بديع و قافيه و<br />
نقد الشعر٬ در سياست و فلسفه و تصوف و فتوت و عيّاري و ملک داري و معدلت گستري و ديگر<br />
مباحث اجتماعي و علوم انساني گفته اند٬ تمام آن ها از روي همين متن ها استخراج شده و کار<br />
تحقيقي درباره بعضي از اين متن ها٬ مانند شاهنامه فردوسي٬ به جايي رسيده که با گردآوري تمام<br />
آن ها مي توان کتاب خانه اي کامل پديد آورد و هنوز تحقيق و تجسس درباره آن ادامه دارد».<br />
درنتيجه٬ نويسنده براي تحقق هدف خود٬ عالوه بر معرفي بزرگان ادب پارسي٬<br />
بخش هايي از متون را به نثر ساده امروزي درآورده و لغات و اصطالحات دشوار را٬ في<br />
المجلس٬ توضيح داده است. به گونه اي که دانش آموزان و دانش جويان بتوانند مشکالت<br />
لغوي و معنايي خود را به آساني برطرف کنند. البته٬ مؤلف در اين مجموعه مقاالت٬<br />
مقاالت راجع به فردوسي و حافظ را نگنجانده٬ از اين رو٬ که مقاالت راجع به فردوسي<br />
در مجموعه آفرين فردوسي و مقاالت راجع به حافظ به طور جداگانه چاپ شده است.<br />
مقاله هاي بخشِ «در زمينه نظم» عبارتند از: «مثنوي موالنا جالل الدين»٬ «ديوان<br />
شمس٬ شعري به بلندي خورشيد»٬ «عطار و منطق الطير»٬ «الٰهي نامه»٬ «ليلي و مجنون<br />
نظامي»٬ «خسرو و شيرين نظامي»٬ «هفت پيکر»٬ «داستان گنبد سياه»٬ «داستان گنبد<br />
سرخ»٬ «ويس و رامين»٬ «مسعود سعد شاعر زنداني»٬ «بوستان شيخ اجل سعدي»٬<br />
«سعدي و بت خانه سومنات»٬ «هشت بهشت: داستان حسن زرگر»٬ «سالمان و ابسال»٬<br />
«وحشي بافقي و مکتب وقوع»٬ «ملک الشعراي بهار٬ شاعر ملي»٬ «يادي از<br />
ملک الشعراي بهار».<br />
در هريک از مقاالت مذکور٬ پس از معرفي شاعر و آثار مهم او٬ ويژگي هاي سبکي و<br />
بدعت هاي شعري آن شاعر توضيح داده شده است. چنان که از عناوين پيداست اين<br />
موضوعات شامل آثار متقدمان و متأخران به ترتيب تاريخي است.<br />
عنوان مقاالت بخش «در زمينه نثر» بدين قرار است:<br />
«تذکرة االولياء زندگي نامه عارفان»٬ «بوسعيد و اسرار التوحيد»٬ «قابوسنامه»٬<br />
«سياست نامه»٬ «کليله و دمنه»٬ «باب برزويه»٬ «مثنوي و کليله»٬ «چهار مقاله نظامي<br />
عروضي»٬ «نوروزنامه خيام»٬ «شراب خانه پادشاه به روايت راوندي (ر احة الصدور)»٬<br />
«گلستان سعدي٬ شاهکار ناشناخته»٬ «تدبير وزيران»٬ «خواجه رشيد و نامه هايش»٬<br />
«کين خواهي پيل»٬ «عشق شورانگيز سوداگر»٬ «بدايع الوقايع: صحنه حوادث بي مانند».
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٣٤ نقد و بررسي<br />
خاکستر هستي<br />
در بخش مذکور نيز٬ پس از معرفي هر نويسنده و اثر مهم او و ويژگي هاي سبکي آن٬<br />
بخش هايي از هر اثر به قلمي ساده و روان آمده است.<br />
بخش «در زمينه تاريخ فرهنگ» مشتمل است بر مقاالتِ «رهايي جميله»٬ «محمود و<br />
اياز: عشق يا شهوت»٬ «افشين و بودلف داستاني از تاريخ بيهقي»٬ «درشت است پاسخ<br />
وليکن درست»٬ «پورياي ولي»٬ «ابن خلدون بنيان گذار فلسفه تاريخ»٬ «صدرالدين عيني<br />
گز ارشگر تيره انديشي ها»٬ «مشروطيت و شعر و ادب پارسي»٬ «دهخدا شاعر و مبارز راه<br />
آز ادي»٬ «استاد معين عاشق بي قرار دانايي».<br />
بعضي از مقاالت اين بخش چون «مشروطيت و ادب پارسي»٬ «دهخدا» و «محمود و<br />
اياز: عشق يا شهوت» بسيار محققانه تأليف شده اند. به طور کلي٬ نثر خاکستر هستي<br />
يک دست و روان و به دور از اطناب و عاري از ارجاعات تکلف آميز است. بدين ترتيب٬<br />
خواننده با مطالعه مجموعه مقاالت که حاوي يک دوره تاريخ ادبيات ايران آن هم به نثري<br />
ساده و روان و نه نقل عين متن و توضيح بعضي واژگان به شيوه معمول است به<br />
اطالعاتي منظم و تاريخي و٬ در عين حال٬ محققانه دست مي يابد.<br />
شايان ذکر است که استاد دکتر محمدجعفر محجوب از محققان پرکار و صاحب ذوق<br />
کشور ماست که در٢٨بهمن ١٣٧٤ش بدرود حيات گفت. درخت پربار زندگي علمي او٬<br />
عالوه بر خاکستر هستي شاخه هاي پربار ديگري نيز در زمينه هاي تصحيح٬ ترجمه و تأليف<br />
کتاب و مقاله دارد که به منظور بزرگ داشت شأن علمي ايشان به برخي از آن ها اشاره<br />
مي شود. قصد دکتر محجوب در همه کوشش هاي علمي احيا کردن متون ادب فارسي از<br />
گذشته تا حال بوده است. برخي از آثار پرارزش او عبارتند از: آفرين فردوسي (١٣٧١ش)٬<br />
انتخاب و انطباق منابع ادب فارسي براي تدوين کتاب هاي کودکان و نوجوانان (١٣٤٥ش)٬<br />
ايرج ميرزا٬ تحقيق در آثار و افکار (١٣٤٢ش)٬ شعر هزارساله فارسي (١٣٤٣ش)٬ سبک خراساني<br />
در شعر فارسي (١٣٤٥ش)٬ تصحيح ديوان سروش اصفهاني (١٣٤٠ش)٬ شرح ويس و رامين<br />
فخرالدين اسعد گرگاني (١٣٣٧ش)٬ فن نگارش يا راهنماي انشاء (١٣٤٧ش)٬ تصحيح فتوت نامه<br />
سلطاني (١٣٥٠ش)٬ درباره کليله و دمنه (١٣٤٩ش)٬ تصحيح طرايق الحقايق (بي تا)٬ تصحيح<br />
يادش گرامي و روانش شاد باد<br />
و شرح گزيده ديوان شمس (١٣٣٦ش).<br />
حکيمه دسترنجي
يادنامه دکتر احمد تفضّلي<br />
شماره دوم از سال هفدهم مجله ايران نامه (مجله تحقيقات اير ان شناسي)٬ که در بهار<br />
١٣٧٨ انتشار يافته٬ حاوي مقاالتي است در يادبود روان شاد دکتر احمد تفضّ لي که با<br />
همکاري فريدون وهمن فراهم آمده است. مندرجات مجموعه به اين شرح است:<br />
مقاله ها<br />
«مروري بر تاريخ سياسي و فرهنگي ايران پيش از اسالم» (احسان يارشاطر)؛ «در علل<br />
ناپايداري آيين مانوي» (فريدون وهمن)؛ «ز مادر همه مرگ را ز اده ايم» (شاهرخ<br />
مسکوب)؛ «در معناي دُ فترنامه پهلوي در شاهنامه» (محمود اميدساالر)؛ «دنياي<br />
حيوانات در ايران باستان» (مهناز معظّ مي)؛ «سلم و تور و ايرج: بُ ن مايه ها و پيرايه ها»<br />
(حبيب برجيان و مريم محمدي کردخيلي).<br />
گذري و نظري<br />
«نظري درباره هويّت مادر سياوش» (جالل خالقي مطلق)؛ «مالحظاتي در باب شاهنامه»<br />
(شاهرخ مسکوب)؛ «منصب هَ رگبد در دوره ساساني» (رحيم شايگان)؛ «نگاهي به<br />
بدعت گرايي در دوران ساساني» (تورج دريايي).<br />
گزيده<br />
«اتحاد دين و دولت در دوره ساساني» (احمد تفضّ لي)؛ «جفاي ساليان» (نصراهلل<br />
پورجوادي).
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٣٦ تحقيقات ايران شناسي<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦<br />
anus § iya, huva ¦ razmâ<br />
نقد و بررسي کتاب<br />
«تاريخ ادبيات ايران پيش از اسالم از احمد تفضّ لي» (احسان يارشاطر)؛ «کتاب التاجي از<br />
ابوالحق ابراهيم بن هالل الصابي» (محمدحسن فقفوري).<br />
کارنامه علمي احمد تفضّ لي .<br />
ا. خطيبي<br />
*<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦ razmâ anus § iya, h uva ¦<br />
م. ن. باگاليوبُ ف/ ترجمه ليال عسگري<br />
anušiya .١<br />
در متون سغدي٬ اسم مؤنثِ 'nwth, 'nwt آمده که ترجمه آن٬ به فحواي متن٬ «ياري٬<br />
پشتيباني٬ حمايت» است.Ä<br />
ûStarye pismaý هاي باستاني) (نامه ,II. 51; TSP, 2. 89, 113, 1107, 1159, 1172; 5.<br />
15, 18; 9.125; VJ., 811; GMS ., 1136 (A), 1165].<br />
. ١<br />
اسميرنُوا وجود 'nwth را به همين معني در اسناد کوه مغ تأييد کرده است<br />
'nwth ِ از اسم مؤنثِ - ¦ ta *anu¦ ي ايراني گرفته شده باشد که از<br />
شايد واژه سغديِ<br />
پيشوند فعليِ anu- «در جهتِ ٬ ازپيِ ٬ در طولِ ٬ مطابق با» (127 Wb., (Air. و اسم ¦<br />
*u ¦ ta<br />
«کمک٬ ياري» از ريشه فعليِ هندوايراني *aw- (قس - ¦ ta ra ¦ «هديه» از - ¦ ra<br />
«دادن»)<br />
ساخته شده است٬ قس اوستاييِ av- (Air. Wb., (162 «مراقبت کردن٬ ياري کردن» با<br />
av- و هندي باستان ¦ ua<br />
مصدرِ ¦ i<br />
اسمِ کردن» با utai- ¦ .<br />
«مساعدت کردن٬ ياري کردن٬ دفاع کردن٬ حمايت<br />
* Bogolyubov M.N., ûDrevnepersidskie © etimologii anus§ iya-, h uva ¦ razmiý in Drevnii § Mir, sbornik statei § :<br />
Akademiku Vasiliyu Vasilovichu Struveý, Moscow 1962.<br />
(مجموعه مقاالت در بزرگداشت آکادميسين واسيلي واسيلويچ استرووه که در ار جاعات با عنوان «مجموعه» از<br />
آن ياد شده است)<br />
(Ä مجموعه ٬ ص٣٩٨-٣٩٣) § praviteleâ 1) O. I. Smirnova, O titulovanii sogdiâ § skikh
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تحقيقات ايران شناسي ١٣٧<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦<br />
anus § iya, huva ¦ razmâ<br />
واژه سغديِ 'nwth' يادآور صفتِ<br />
فارسي باستانِ iya- ٢ anus§ است.<br />
(DB.I. 58; II. 77, 95; III. 49, 51, 74, 90, 91,...; IV. 82).<br />
صفتِ iya- anus§ «پيرو٬ هواخواه»٬ چنان که پيش از اين گفته شد٬ نشان مي دهد که چگونه<br />
از قيد پيشوندِ فعلي (Air. Wb., ;130 Kent, Lexicon) anu مشتق شده است. الگوي<br />
ساخت آن مي تواند به همان صورتي باشد که در واژه اوستاييِ aiya- pasc §<br />
(884 ,.Wb .Air) «آنچه در عقب است٬ عقبي» و در معني مجازيِ «شمالي» به کار رفته<br />
است. اما به نظر مي رسد که٬ برخالف pasc § a ٬ محتواي معنايي قيد پيشوندِ فعليِ anu<br />
براي آن که پايه ساخت صفت قرار گيرد٬ نمي تواند فقط به معني «آنچه در عقب است٬<br />
در کنار» باشد؛ زيرا متن کتيبه بيستون واژه ي قاموسي را طلب مي کند.<br />
وجود *anu¦ ta ¦ -'nwth ي سغدي٬ که صورتي است از ¦ ta *anu-u¦ ٬ اين گمان را<br />
برمي انگيزد که در کنار اساميِ - ¦ ta ٬*anu¦ tay- ¦anu*٬ صفتِ<br />
«ياري دهنده (در کارها)٬ کمک کننده٬ حامي٬ ياور٬ هم دست» نيز وجود دارد. مانع<br />
مطابقت anus§ iya ي فارسي باستان با ya- *anu¦ ي ايراني فقط فقدان نشانه کشش بر روي<br />
u در نوشتار است. اما اين نکته چندان در خور اهميت نيست. اشتقاق معاني iya- anus§ ي<br />
فارسي باستان از ايرانيِ ya- *anu¦ کامالً با متن کتيبه بيستون مطابقت مي کند:<br />
مختوم به ya- ö*anu¦ yaö<br />
Kamnaibis§ martiyaibis§ avam Gauma¦ tam tyam magum ava ¦ janam uta¦ tyais § aiy<br />
fratama¦ martiya¦ anus§ iya ¦ ¦ ahata¦ (I. 56-58)<br />
«من با شمار اندکي مرد آن گئوماتِ مغ و آنهايي را که برترين مردان دستيار (او) بودند<br />
کشتم.» ) نيزÄ (DB. II. 77; III. 49, 51, 74, 90, 91, ...<br />
Pasa¦ va V i § sta<br />
¦ spa as § iyava hada¦ ka ¦ ra ¦ hyas § aiy anus§ iya ¦ aha (II. 94-95);<br />
«پس از آن ويشتاسپ با سپاهي که از او حمايت مي کرد رهسپار شد»؛<br />
adakaiy imaiy martiya¦ hamataxs§ ata¦ anus§ iya ¦ mana¦ (IV. 82-83);<br />
«آنگاه اين مردان به من ياري دادند و کمک کردند.»<br />
بدين ترتيب٬ حاصل بررسي واژه 'nwth سغدي و iya- anus§ ي فارسي باستان<br />
(بهويژه siya- anu¦ § ) نشان مي دهد که اين واژه مشتقي از فعل ايرانيِ *anu-aw «کمک<br />
کردن در يک کار» است.<br />
٢)Ä I. Gershevich, A Grammar of Manichean Sogdian, Oxford, 1954-Add. 1136.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٣٨ تحقيقات ايران شناسي<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦<br />
anus § iya, huva ¦ razmâ<br />
h uva ¦ razmâ ¦ .٢<br />
شکل کهن نام خوارزم به دو گونه ضبط شده است: فارسي باستان ¦ razmâ h uva ¦ (ايالمي<br />
§ -mi-is ma-ra-is§ ٬ اکدي (hu-ma-ri-iz-ma-' و ايراني ¦ razmâ *xwa ¦ rizam-, *xwa ¦ که دنباله<br />
آن صورتِ اوستاييِ irizam- (Air. Wb., 1878) xva ¦ ٬ خوارزميِ xwa ¦ rizm ٬ فارسي<br />
x(v)a ¦ rizm x(v)a ¦ razm و غيره است.<br />
قديم ترين تفسير معنايي نام «خوارزم» را مقدسي (قرن چهارم هجري)٬ در اثر خود<br />
: ٣<br />
احسن التقاسيم في معرفة االقاليم ٬ در افسانه زير آورده است<br />
گويند که در گذشته پادشاهي از خاور زمين بر چهارصد تن از نوکران نزديک در سرزمينِ<br />
خويش خشم آورده بود و فرمان داد تا ايشان را به نقطه اي ببرند که صد فرسنگ دور از آبادي<br />
باشد و آن کاث بود (جايي که هم اکنون شهري است). پس از مدتي٬ کساني را براي آگاهي از<br />
ايشان فرستاد. چون بدانجا رسيدند٬ ايشان را ديدند که خرگاه ها ساخته اند و با صيد ماهي<br />
زندگي مي کنند و هيزم بسيار دارند. چون به نزد شاه باز گشتند٬ او را آگاه کردند. شاه پرسيد:<br />
ايشان گوشت را چه مي نامند؟ گفتند: خوار. پرسيد هيزم را چه؟ گفتند: رزم. شاه گفت: پس<br />
همان جا بمانند و آن جا را خوارزم [xvarazm] ناميد . ٤<br />
پ. اي. لِرخ٬ با يافتن اين افسانه در روايت ياقوت٬ يادآور شد که اين تفسير از واژه<br />
. ٥<br />
«خوارزم» ظاهرًا ريشه شناسي عاميانه است<br />
باري٬ تالش دانشمندان براي تفسير علمي نام خوارزم با بورنُف (١٨٣٣) آغاز شد و<br />
همه٬ در اين واژه٬ جزءِ ¦ zmâ و zam «زمين» را تشخيص و از بخش اول واژه مفاهيم<br />
٦ مفهوم «سرزمينِ خورشيد يا خاور» را<br />
متفاوتي به دست دادند. پ. س. ساوِ ليف<br />
٣)به نقل از احسن التقاسيم في معرفة االقاليم ٬ عبداهلل محمد بن احمد مقدسي٬ ترجمه علينقي منزوي. شرکت<br />
مؤلفان و مترجمان ايران٬ تهران ٬١٣٦١ ص ٤١٣-٬٤١٤ با اندکي تغيير. مترجم<br />
٤)به نقل از:<br />
Materialy po istorii turkmen i Turkmenii , I, Moscow, Leningrad, 1939, p. 185-186.<br />
5) P. Lerch, Khiva oder Kharezm. Seine historischen und geographischen Verhältnisse, SPb., 1873, S.3.<br />
ريشه شناسي عاميانه بر اساس دو واژه خوارزمي xwa ¦ r «گوشت» و izm (با تصحيح حرف «ر» به «الف» در<br />
«رزم» در متن مقدسي و ياقوت) «هيزم» است. وامبِري٬ بر خالف قواعد دستور زبان فارسي٬ با توجه به<br />
ريشه شناسي هاي عاميانه مطرح در آن دوره٬ نتيجهگيري مي کند که واژه خوارزم از فارسي xa ¦ h-razm «رزم خواه٬<br />
سلحشور» مشتق است. (A. Vámbéry, History of Bukhara, London, 1873, p. XXII, n. 2). Ä<br />
392. يادداشت ccxIII, 6) P. S. Savel'ev, Mukhammedanskaya Numizmatika , 1846, p.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تحقيقات ايران شناسي ١٣٩<br />
ريشه شناسي دو واژه ¦<br />
anus § iya, huva ¦ razmâ<br />
٧ و٬ به دنبال او٬ زاخائو٬ گايگر و توماسِ ک جزءِ اول را مشتق از فعل<br />
پيش نهاد کرد. بورنُف<br />
xwar- «خوردن» مي دانند و در بررسي نام اين معاني آورده اند: «سرزمين خوراک٬ طعام»٬<br />
٨ مي پندارد که «خوارزم» به معني «سرزمين زيبا»<br />
«سرزمين حاصل خيز». يوستي<br />
٬ ٩ جزء اول اين واژه فارسي xva ¦ r «بد» است و آن<br />
(Schoen-land) است. به تعبير اشپيگل<br />
٬ بر اساس معني واژه xva ¦ r<br />
١٠<br />
را «سرزمين بد» ترجمه کرده است. پ.اي. لِرخ<br />
«پست»٬<br />
و کيپِرت باپ. اي. لرخ<br />
١١<br />
ترجمه «سرزمين پست» را پيش نهاد مي کند. ن.اي. وِ سلوِ وسکي<br />
هم راي اند. بارتولومه (1855 ١٢ Wb., (Air. بر آن است که جزءِ اول اين واژه نام قومي است.<br />
نظر پ.س. ساوليف را با پيش نهاد بارتولومه تلفيق و «زمين (سرزمينِ (<br />
١٣<br />
س.پ. تالستُف<br />
مردم خوارّ ي يا خارّ ي»٬ «سرزمين خوارّ ي ها»٬ يعني «سرزمينِ (مردم) خورشيد»<br />
پيش نهاد کرده است.<br />
با توجه به اين تالش ها براي شرح معني نام خوارزم٬ دانشمندان آن را مرکب از دو جزءِ<br />
ساده - ¦ ra-zmâ xva ¦ iri-zam-, h uva ¦ مي دانند. اما احتماالً بخش اول ra- xva ¦ ri- h uva ¦ واژه<br />
. از نظر آوايي٬ اين تجزيه<br />
١٤<br />
مرکبي است متشکل از دو جزءِ ra- hu-wa ¦ ri-, hu-wa ¦ ي ايراني<br />
بدون اشکال است. قس فارسي باستان tra- (Air. Wb., 1836) h uvaxs § از tra- hu-vaxs § ؛<br />
اوستايي ra- hvâ ¦ ٬ huvira- (Air. Wb., 1858) از ra- hu-vâ ¦ ؛ اوستايي tay- hvars §<br />
1852) Wb., (Air. از tay- hu-vars§ ؛ اوستايي stra- (Air. Wb., 1879) xva ¦ از stra- hu-va ¦ .<br />
جزءِ ra- va ¦ را مي توان با ريشه فعلي اوستايي var- «پوشاندن» (1360 Wb., .Air)٬ هندي<br />
باستان var- «پوشاندن٬ احاطه کردن٬ محدود کردن٬ حراست کردن» و مشتقات آن<br />
7) E. Burnouf, Commentaire sur Le Yaçna, l'un des livres religieux des perses..., Paris, 1833, Notes et<br />
éclaircissements ها و توضيحات) (يادداشت , P. CVIII; Ed. Sachau, Zur Geschichte und Chronologie von<br />
Khwa¦ rizm (SBWAW, Phil. -h. Cl., 73, 1873), S. 473; W. Geiger, Ostiranische kultur im<br />
Erlangen, 1882, S. 29; W. Tomaschek, Chorasmia (RCA, III).<br />
8) F. Justin, IF, 17 Anz. 113.<br />
Altertum,<br />
9) Fr. Spiegel, Altpersischen Keilinschriften, Leipzig, 1881, S. 212; Fr. Spiegel, Iranische Alterthums<br />
Kunde, I, Leipzig, 1871. S. 47. 10) P. Lerch, Khiva oder kharezm..., S. 3.<br />
11) N. Veselovski⠧ , Ocherk istoriko-geograficheskikh svedeni⠧ o khivinskom khanstve ot drevne⧠shikh<br />
vremen do nastoyashchego, SPb., 1877, p. V; Kiepert, Lehrbuch der alten Geographie, Berlin, 1878, ½60.<br />
12) Bartholome<br />
13) S.P. Tolstov, Po sledam drevnekhorezmii § skoi § Tsivilizatsii, Moscow. 1948, p. 80, 87; S.P. Tolstov,<br />
Drevni § Khorezm, Moscow, 1948, p. 223.<br />
١٤)Ä R.G. Kent, Old Persian Grammar, Texts. Lexicon , New Haven, 1953.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤٠ تحقيقات ايران شناسي<br />
زبان فارسي در تبّت<br />
مقايسه کرد: اوستايي var- (Air. Wb., (1363 ؛ ûBapý (وَ ر) «مکان محصور با ديوار٬<br />
حصارهاي محافظت شده با ديوار براي احشام»؛ اوستايي varay- (Air. Wb., (1865 ٬<br />
var¡a- .Air)٬ Wb., 1370) ra- .Air)٬ Wb., 1411) va ¦ var¡man- .Air)٬ Wb., 1412)<br />
v¡r¡ra- (Air. Wb., 1421) «پناهگاه»؛ اوستايي ra- (Air. Wb., 1572) sa ¦ rava ¦ ٬ «کاله»؛<br />
اوستايي (Air. Wb., 866) pairiva¦ ra «استحکامات»؛ اوستايي ra- (Air.Wb., 996) frava ¦<br />
«استحکامات»؛ فارسي ba ¦ ra (باره) «خاکريز٬ حصار٬ ديوار٬ استحکامات٬ parva¦ r<br />
(پروار)٬ farva ¦ r (فروار) «ساختمان محصور با ديوار»٬ § varj «محوطه اطراف خانه»؛ آسي<br />
var پَ ر». الزم است به واژه مجاريِ «چَ uart<br />
«دژ»٬ va ¨ ros «شهر» نيز توجه شود. در<br />
بررسي نام «خوارزم»٬ از ترجمه سه جزءِ hu-wa*٬ ¦ ra-zam فارسي باستان ¦ razmâ h uva ¦ ٬<br />
اوستايي irizam- xva ¦ معاني زير حاصل مي شود: «سرزمين داراي قلعه هاي خوب براي<br />
احشام٬ «سرزميني که داراي اقامتگاه با حصارهاي خوب است٬ سرزمينِ داراي ور<br />
(قلعه)هاي خوب».<br />
زبان فارسي در تبّت<br />
چندي پيش٬ در ميان کتاب هاي کتاب خانه خصوصي آقاي عبدالکريم جربزه دار (مدير<br />
انتشارات اساطير٬ تهران) به کتابي به زبان فرانسوي برخوردم به نام خاطرات سفر به تبّت که<br />
در سال ١٣٤١ در ٥١١ صفحه در قطع جيبي در پاريس منتشر شده است. کتاب٬<br />
يادداشت هاي روزانه کشيشي از فرقه الزاريست هاي فرانسوي است که در سال ١٨٤٦<br />
(٦٣-١٢٦٢ هجري) يعني سال هاي آخر سلطنت محمدشاه قاجار از طريق چين و<br />
مغولستان (که تاتارستان نوشته است) به تبّت رفته و پس از دو ماه اقامت در لهاسا اجبارًا<br />
از راهي ديگر عازم چين شده و سرانجام سر از جزيره ماکائو در درياي جنوبي چين<br />
درآورده است.<br />
کتاب٬ در مجموع خواندني و سرگرم کننده است٬ به ويژه که اوضاع و احوال تبّت<br />
وضع زندگي و افکار و اعتقادات مردم را به خوبي نشان مي دهد و مخصوصًا سياست<br />
استيالجويانه چين نسبت به تبّت را به دقت بيان مي کند و معلوم مي سازد که آنچه امروز<br />
مي گذرد و در سال هاي اخير٬ با اشغال تبّت از جانب چين و فرار دااليي الما٬ روي داد٬<br />
سابقه نسبتًا طوالني دارد. اما آنچه در اين ميان توجه خواننده ايراني و فارسي زبان را
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تحقيقات ايران شناسي ١٤١<br />
زبان فارسي در تبّت<br />
جلب مي کند رواج نسبي زبان فارسي در قرن نوزدهم در تبّت است.<br />
اول باري که نام فارسي (به صورتِ farsi ) در اين کتاب به ميان مي آيد در گفت و گو از<br />
پول و سکه هاي تبّت است. به نوشته مؤلف٬ «پول تبّ تي ها فقط سکه هاي نقره اي است که<br />
کمي بزرگ هستند اما ضخامتشان کمتر از سکه هاي يک فرانکي است. در يک طرف اين<br />
سکه ها عبارت هايي به خط تبّ تي٬ فارسي يا هندي و در طرف ديگر آنها تاجي متشکل از<br />
هشت گُل کوچکِ گرد ديده مي شود» (ص٢٥٩).<br />
در اينجا اين ترديد به خواننده دست مي دهد که آيا منظور از farsi همين فارسيِ<br />
خودمان است يا نه٬ علي الخصوص که نويسنده آن رابه همين صورت ايراني به کار برده<br />
است نه به صورت فرانسوي ) persan ). اما وقتي که٬ در چند صفحه بعد٬ بار ديگر به اين<br />
کلمه بر مي خورد٬ اين ترديد تا اندازه اي برطرف مي شود آنجا که از کشميري هاي مقيم<br />
تبّت و فعاليت هاي آنان ياد مي شود: «کاشي ها ] =کشميري ها] ثروتمندترين بازرگانان<br />
تبّ ت اند. مغازه هاي لباس فروشي و هرگونه اشياي تفنني و آرايشي را کشميري ها اداره<br />
مي کنند. آنان٬ عالوه بر اين٬ عامل مبادالت ارزي (صراف) هستند و طال و نقره معامله<br />
مي کنند. اين که بر روي سکه هاي تبّتي تقريبًا هميشه خط فارسي /farsi ديده مي شود از<br />
همين جا سرچشمه مي گيرد. در هر سال٬ چند تن از آنان براي معامله به کلکته مي روند».<br />
(ص٢٦٣ و ٢٦٤).<br />
حتي در يک جا صريحًا از زبان فارسي farsie) langue ) نام برده شده است و آن در<br />
انگليسي که در سال ١٢٤٢/١٨٢٦<br />
١٥<br />
ضمن گفت و گو از شخصي است به نام مورکرافت<br />
براي جاسوسي و تهيه نقشه از تبّت به اين کشور رفته بوده و يازده سال در آنجا خود را<br />
کشميري و مسلمان جا زده بوده است: «بر حسب اطالعاتي که در پايتخت تبّت کسب<br />
کرديم٬ مورکرافت در سال ١٨٢٦ از لَدَ ک ] لَدَ خ در کشمير] به لهاسا رسيد. او لباس<br />
مسلمانان بر تن داشت٬ و به زبان فارسي farsie) langue ) صحبت مي کرد. او زبان<br />
فارسي را چنان خوب و طبيعي و آسان تلفظ مي کرد که کشميري هاي لهاسا او را يکي از<br />
خودشان گرفتند» (ص٣٤٣ و ٣٤٤).<br />
رواج يا حداقل شناخته بودن زبان فارسي در تبّت را يکي دو نکته ديگر نيز ثابت<br />
15) Moorcroft
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤٢ تحقيقات ايران شناسي<br />
چکيده هاي اير ان شناسي<br />
مي کند. مثًال يک بار٬ ضمن شرح آشنايي با نايب السلطنه تبّت نوشته است: «روزي که<br />
دم در<br />
ِ<br />
نزد نايب السلطنه رفته بوديم آدم متشخصي بر او وارد شد و کفش هايش را<br />
درآورد. او رئيس کشميري ها بود. پس از آن که به همگان سالم کرد و دستش را به نشانه<br />
احترام به پيشاني برد٬ عبارت سالم عليک ) salamalek ) را به کار برد و رفت در گوشه اي<br />
کنار يک ستون نشست» (ص٣٠٣). اين نشان مي دهد که عبارت سالم عليک (به همين<br />
صورت که ما تلفظ مي کنيم) براي تبّ تي ها شناخته بوده است.<br />
سرانجام در يک جا (ص٬(٤٢٨ ضمن گفت و گو از شطرنج٬ آمده است که اين<br />
ملت ها هم مثل ما [فرانسويان] دو اصطالح شک chik (=کيش) و مات mat را به کار<br />
مي برند.<br />
اما اين که چرا مؤلفِ اين خاطرات به جاي معادل فرانسويِ کلمه فارسي ) persan )<br />
صورت فارسي آن را به کار برده است دو وجه به تصوّ ر در مي آيد: يا نمي دانسته که<br />
فارسي همان persan است و اين محتمل نيست زيرا از متن کتاب برمي آيد که نويسنده<br />
آن بسيار بافرهنگ و باسواد و کتاب خوان بوده است؛ يا کلمه فارسي چندان شناخته بوده و<br />
رواج داشته که مؤلف ضرورتي براي به کار بردنِ معادل فرانسه آن احساس نمي کرده است.<br />
باري٬ از اين مالحظات بر مي آيد که زبان فارسي در آن روزگار در کشمير رواج داشته<br />
و زبان محاوره و مکالمه بوده واز آن طريق به تبّت هم راه يافته بوده و در آن جا نيز<br />
کمابيش شناخته مي بوده است. البته اين امر مربوط به پيش از زماني است که انگليسي ها<br />
کامًال بر هند و کشمير چنگ انداختند و همهچيز را دگرگون ساختند و زبان فارسي را از<br />
دور خارج کردند که آثار و عوارض آن هنوز هم ادامه دارد.<br />
چکيده هاي ايران شناسي<br />
Abstracta Iranica, Nos 17 - 19 (1994 - 1996), Téhéran, IFRI, 1999, XXI + 318<br />
+ XVI p.<br />
Abstracta Iranica, Nos 20 - 21 (1997 - 1998), Téhéran, IFRI, 2000, XXIV +<br />
378 + VIII p.<br />
مجله چکيده هاي ايران شناسي ٬ پس از مدتي تأخير٬ انتشار خود را از سر گرفته و با نشر دو<br />
شماره٬ حاوي جلدهاي ١٧ تا ٬٢١ اين تأخير را جبران کرده است. در هر شماره يا جلد از
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تحقيقات ايران شناسي ١٤٣<br />
دادِ ستان ديني<br />
اين نشريه٬ تقريبًا همه نوشته هاي مربوط به مطالعات ايراني که در طي سال به زبان<br />
فارسي و زبان هاي اروپايي منتشر شده اند معرفي و گاه نقد مي شود. اين معرفي ها<br />
معموًال در يکي دو سطر تا٬ به ندرت٬ دو صفحه در نوسان اند؛ اما٬ در هر حال٬ اين حُ سن<br />
را دارند که به قلم کارشناسان و پژوهشگران نوشته مي شوند و اطالعات مجمل اما دقيق<br />
در دسترس خواننده مي گذارند.<br />
هر شماره از مجله چکيده هاي ايران شناسي حاوي بخش هاي زير است: مجموعه<br />
مقاالت و تأليفات کلي (کليات)٬ زبان شناسي٬ تاريخ و هنر و باستان شناسي پيش از<br />
اسالم٬ تاريخ دوره اسالمي٬ هنر و باستان شناسي دوره اسالمي٬ اديان (جز اسالم)٬<br />
اسالم٬ تصوف٬ فلسفه٬ تاريخ علوم و فنون٬ ادبيات٬ جامعه شناسي٬ علوم سياسي و<br />
حقوق٬ اقتصاد٬ جغرافيا٬ مردم شناسي٬ موسيقي و هنرهاي نمايشي.<br />
اين مطالعات افغانستان و ماوراءالنهر را نيز که به غلط و عمد آسياي مرکزي يا<br />
آسياي ميانه خوانده شده است در بر مي گيرد. پيش از اين٬ يعني تا شماره ٬١٦ در<br />
فصل هاي مربوط به ادبيات٬ جامعه شناسي٬ جغرافيا٬ مردم شناسي... جايي هم به<br />
مطالعات مربوط به کرد و کردستان اختصاص يافته بود که در شماره هاي اخير حذف<br />
شده است. هم چنين در شماره ١٧-١٩ يک «فهرست فارسيِ « نام مؤلفان افزوده شده<br />
بود که اشتباه بسيار داشت يعني تجربه اي ناموفق بود و در شماره اخير حذف شده است.<br />
به هر حال٬ مجله چکيده هاي ايران شناسي دست افزاري ارزشمند براي آگاهي از<br />
مطالعات مربوط به ايران است افسوس که در ميان همکاران آن نام هيچ ايراني به چشم<br />
نمي خورد.<br />
ع. روح بخشان<br />
Da ¦ desta ¦ n ¦ i Deni ¦ g, part I, Transcription, Translation and Commentary:<br />
Mahmoud Jaafary Dehaghi, Studia Iranica20, Paris, 1998, pp. 295,<br />
دادِ ستان ديني ٬ (آوانگاري٬ ترجمه و شرح از محمودِ جعفري دهقي)<br />
دادستان ديني (مجموعه احکام ديني). از متون مهم ديني به زبان پهلوي٬ مشتمل است بر<br />
پاسخ هاي منوچهرِ جوان جم٬ هيربد پارس و کرمان در نيمه دوم قرن سوم هجري/نهم
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤٤ تحقيقات ايران شناسي<br />
دادِ ستان ديني<br />
ميالدي٬ به ٩٢ پرسشي که مهر خورشيد٬ پسر آذرماه و بهدينانِ ديگر از او کرده اند. اين<br />
کتاب مطالب گوناگوني در بر دارد از جمله در مباحث مربوط به آيين هاي ديني٬ قوانين و<br />
حقوق٬ آفرينش٬ موجودات ماور اءالطبيعه٬ بهشت و دوزخ و رستاخيز٬ کارهاي نيک و<br />
گناهان٬ اندرزها. در اين متن٬ مسائلي مطرح شده است که زردشتيان٬ در جامعه<br />
مسلمانان قرون اوليه اسالمي٬ با آن روبهرو بوده اند.<br />
متن٬ بر اساس چاپ منقّح انکلساريا (١٩١١م)٬ به شيوه مکنزي آوانگاري و به زبان<br />
انگليسي ترجمه و بخش اول آن (٤٠ فقره از ٩٢ فقره پرسش و پاسخ) شرح شده است.<br />
نخستين بار (آکسفورد٬ ١٨٨٢) ادوارد وِ ست متن کامل کتاب را به انگليسي برگرداند. از<br />
آن پس نيز برخي پرسش و پاسخ ها و پاره هاي کوتاهي از آن به طور جداگانه ترجمه يا<br />
شرح شده است. از جمله م. ف. کانگا پرسش هاي ١-٬٢ ١٤-٬١٦ ٢١-٢٢ را ترجمه و<br />
شرح کرده است. ولي٬ تا کنون آوانويسي و ترجمه اي از کل کتاب بر اساس متن منقّح آن<br />
انتشار نيافته است.<br />
چاپ حاضر مشتمل است بر ديباچه٬ مقدمه٬ آوانگاري متن٬ ترجمه انگليسي٬ شرح<br />
مختصري از هر يک از پرسش و پاسخ ها٬ و واژه نامه. عناوين مطالب مقدمه عبارتند از:<br />
زمان و زندگي منوچهر؛ زمان تأليف و مندرجات دادستان ديني ؛ سبک نگارش و<br />
دست نويس هاي آن.<br />
عموم پهلوي دانان اذعان دارند که متن دادستان ديني دشوار و گاه پيچيده و مبهم است.<br />
از اينرو جاي بسي خوش وقتي است که نخستين بار آوانگاري٬ ترجمه و شرح حدود<br />
نيمي از اين کتاب (بخش اول) به همت يکي از پهلوي دانانِ ايراني انتشار يافته است. تا<br />
کنون هيچ يک از بخش هاي اين متن مهم به فارسي ترجمه نشده است.<br />
ا. خطيبي
*<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در فارسي دري<br />
حسن رضائي باغ بيدي<br />
عصر ساساني از درخشان ترين دوران هاي فرهنگي ايران پيش از اسالم است. اگر چه<br />
بسياري از آثار مکتوب آن دوره بر جاي نمانده٬ هنوز در معدود کتاب هاي بازمانده به<br />
زبان پهلوي (فارسي ميانه) که بيشتر آنها پس از دوره ساساني و در سده هاي سوم و<br />
چهارم هجري تأليف نهايي يافته اند و نيز در البه الي کتاب هاي نويسندگان دوره<br />
اسالمي مي توان از پيشرفت هاي علمي آن دوره ونيز از گام هايي که در راه واژهگزيني<br />
برداشته شده بود آگاهي يافت.ابن نديم٬ به نقل از ابوسهل بن نوبخت٬ يکي از مترجمان<br />
کتاب هاي پهلوي به عربي (وفات: ٢٠٠ه)٬ مي نويسد که به فرمان اردشير بابکان<br />
(پادشاهي: ٢٢٤٢٤٠م)٬ و پسرش شاپور (پادشاهي: ٢٤٠٢٧٠م) کتاب هايي را از هند٬<br />
. ١ هم چنين٬ به روايت<br />
چين و روم به ايران آوردند و به زبان فارسي ] ميانه] ترجمه کردند<br />
کتاب چهارم دينکرد ٬ شاپور فرمان داد کتاب هاي مربوط به پزشکي٬ ستاره شناسي٬<br />
حرکت٬ زمان٬ مکان٬ جوهر٬ آفرينش٬ کون٬ فساد٬ تغيير عَرَ ض٬ منطق و صنايع را از<br />
. ٢ ياقوت نيز<br />
هند٬ روم و ديگر سرزمين ها گردآوري کنند و به اوستا ي موجود منضم سازند<br />
مي نويسد در ارّ جانِ فارس افرادي زندگي مي کردند که به خطي شکسته مخصوص<br />
*در اين مقاله٬ همه واژه هاي پهلوي به شيوه مکنزي (Ä منابع) آوانگاري شده است.<br />
١)ابن النديم٬ الفهرست ٬ قاهرة٬ المکتبة التجارية الکبري٬ ص٣٤٩-٣٤٨.<br />
٢)احمد تفضلي٬ تاريخ ادبيات ايران پيش از اسالم ٬ به کوشش ژاله آموزگار٬ تهران٬ انتشارات سخن٬ ٬١٣٧٦ ص٣١٥.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤٦ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
. ٣ تأسيس مدرسه هاي<br />
نگارش کتاب هاي پزشکي٬ ستاره شناسي و فلسفه مي نوشتند<br />
مهم علمي در شهرهايي چون الرّ ها٬ نصيبين و جنديشاپور در زمان پادشاهي<br />
خسروانوشيروان (پادشاهي:<br />
يوناني٬ رومي٬ سُ رياني و ايراني٬ به وجود آورد.<br />
٥٣١٥٧٩م)٬ مراکزي براي برخورد افکار هندي٬ چيني٬<br />
فلسفه از جمله علومي بود که در دوره ساساني رونق بسيار داشت. به نوشته تاريخ<br />
ابوالفداء٬ شاپور٬ پسر اردشير٬ در گردآوري و ترجمه کتاب هاي فلسفي يوناني اهتمام<br />
. ٤ خسروانوشيروان نيز چندان شيفته فلسفه بود که در محضر<br />
زيادي به خرج مي داد<br />
پزشک و فيلسوف سرياني٬ اورانيوس٬ فلسفه مي آموخت. حتي يکي از مسيحيان<br />
نستوري٬ به نام پولُس پارسي٬ کتابي مختصر در منطق ارسطويي براي استفاده خسرو به<br />
زبان سرياني تأليف کرده بود. به عالوه٬ مدتي پس از تعطيلي مدرسه فلسفه آتن به فرمان<br />
امپراتور يوستينيانوس در سال ٥٢٩م٬ هفت تن از فالسفه براي مدتي به دربار خسرو در<br />
. ٥ بعدها يکي از آن هفتتن٬ به نام پريسکيانوس٬ رساله اي با عنوان<br />
تيسفون پناه آوردند<br />
"پاسخ هاي پريسکيانوس به ترديدهاي شاهنشاه خسرو" تأليف کرد که ترجمه بخشي از<br />
. ٦ در آثار بازمانده پهلوي٬ اشاراتي به انديشه هاي<br />
آن به زبان التيني موجود است<br />
فيلسوفان يوناني٬ به خصوص ارسطو و سوفسطاييان٬ ديده مي شود. وجود واژه هاي<br />
"سوفسطايي"(مکنزي)٬<br />
يوناني االصل٬ مانند ¦<br />
so ¦ fista<br />
fâ "فيلسوف " (مَکِنزي) و ¦<br />
¦ la ¦ so ¦ fa<br />
در متن هاي پهلوي٬ به آشنايي دانشمندان زردشتي با فلسفه يوناني گواهي مي دهد.<br />
به عالوه٬ کاربرد واژه هايي چون dahrâ ¦ g "دهري" ) دينکرد)و mu¦ tazalâ ¦ g<br />
"معتزلي" ) شکَند<br />
گُمانيگ وِ زار ( در نوشته هاي زردشتيِ قرن هاي نخستين هجري آشنايي فيلسوفان و<br />
متکلمان زردشتي را با فلسفه و کالم اسالمي مي نماياند.<br />
٧ و٬ در زمينه<br />
تا آنجا که مي دانيم٬ در زمينه پزشکي٬ کتابي هندي به نام سيرَ ک<br />
٣)ياقوت حَ مَ وي٬ معجم البلدان ٥ ٬ ج٬ بيروت٬ داراحياء التراث العربي٬ ١٣٩٩ هق/١٩٧٩ م٬ ج٬٣ ص١١٢.<br />
٤)ابوالفداء٬ المختصر في اخبار البشر ٢ ٬ مجلد٬ ٤ جزء٬ بيروت٬ دار المعرفة٬ مجلد ٬١ جزء ٬١ ص٤٨-٤٧.<br />
5) A. Christensen, L' Iran sous les Sassanides, 2ème éd., Copenhague, Ejnar Munksgaard, 1944,<br />
réimpression 1971, pp. 427-428.<br />
٦)تفضلي٬ همان جا٬ ص١٦٠.<br />
٧)ابن النديم٬ همان جا٬ ص٤٣٥. اين کتاب احتماًال ترجمه کتاب چَ رَ که ) Caraka- ( زاهد و پزشک معروف<br />
هند باستان بوده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٤٧<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
٨ به پهلوي ترجمه شده بود. در آثار بازمانده<br />
ستاره شناسي٬ کتابي يوناني معروف به البزيدج<br />
پهلوي٬ اشاراتي به اخالط اربعه در طب بقراطي و کتاب المَجِ سطي بطلميوس ديده<br />
. ٩ وجود واژه هاي يوناني االصل balgam "بلغم" (مکنزي)٬ hora¦ "زايچه"<br />
مي شود<br />
(تفضلي٬ تاريخ ادبيات ايران پيش از اسالم ٣١٦)٬ ٬ ka ¦ lbod<br />
"کالبد" (مکنزي)٬ و واژه هاي<br />
هندي االصل bala ¦ dur "بالدُ ر" (گياهي طبي) (مکنزي)s٬ bâ ¦ § "بيش٬ اقونيطون" (مکنزي)٬<br />
halâ ¦ lag "هليله" (مکنزي)r٬ ka ¦ pu¦ "کافور" (مکنزي)٬ " kos § ¦ a کوشا" (دومين برج نجومي<br />
در هند) (تفضلي٬ همان جا) در نوشته هاي پهلوي گواهي آشکار بر آگاهي ايرانيان از<br />
دانش پزشکي و ستاره شناسي يونانيان و هنديان است.<br />
ناگفته پيداست که تبادالت علمي٬ از نوعي که برشمرديم٬ عالوه بر آن که واژه هايي رااز<br />
زبان هاي بيگانه به زبان پهلوي وارد مي کرد٬ دانشمندان ايراني را برمي انگيخت تا براي<br />
برخي از واژه هاو اصطالحات علمي بيگانه معادل يابي ودر پاره اي از موارد واژه سازي کنند.<br />
اگر چه٬ با ورود اسالم به ايران٬ زبان عربي به تدريج زبان دين و دولت شد٬ فارسي<br />
دري که درواقع صورت تحول يافته پهلوي بود هم چنان در ميان مردم ايران رواج<br />
داشت و شيوه هاي واژه سازي پهلوي کم و بيش در ميان دانشمندان و نويسندگان ايراني<br />
به کار مي رفت.<br />
موضوع مقاله حاضر بررسي شيوه هاي واژهگزيني و واژه سازي براي اصطالحات<br />
تخصصي٬ به خصوص در زمينه هاي فلسفه٬ پزشکي و ستاره شناسي٬ در متن هاي پهلوي<br />
و تداوم آن شيوه ها در آثار منثور فارسي دري٬ به خصوص در قرن هاي چهارم و پنجم<br />
هجري در آثار بزرگاني چون ابن سينا٬ بيروني و ناصرخسرو است. در پاره اي از موارد٬<br />
معادل ها يا واژه هاي برساخته پهلوي را تنها با چند تحول طبيعيِ آوايي مي توان در آثار<br />
فارسي دري نيز مشاهده کرد. اين امر نشان مي دهد که اوًال٬ در قرن هاي چهارم و پنجم<br />
؛ ثانيًا بسياري از واژه ها<br />
١٠<br />
هجري٬ هنوز تا اندازه اي تماس با آثار پهلوي برقرار بوده است<br />
¦ dag<br />
٨)همان جا٬ ص٣٩٠. اين واژه به صورت «الزبرج» تصحيف شده است. «البزيدج» در واقع معرّب واژه پهلويِ<br />
٩)تفضلي٬ همان جا٬ ص٣١٦ و ٣٢٠.<br />
wizâ به معناي «گزيده» است.<br />
10) G. Lazard, "The Rise of the New Persian Language", The Cambridge History of Iran, vol. 4, ed.<br />
R.N. Frye, Cambridge University Press, 1975, reprinted 1993, p. 632.<br />
نيز در قابوس نامه (به کوشش غالمحسين يوسفي٬ تهران٬ انتشارات علمي و فرهنگي٬ ٬١٣٦٨ ص٬(١٠١ که از آثار<br />
Ä
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٤٨ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
و اصطالحاتِ فارسيِ بهکاررفته در آثار بزرگاني چون ابن سينا و بيروني٬ برخالف تصور<br />
٬ زاييده ذهن خالق آنها نبوده بلکه٬ پيش از آنان٬ حتي در نوشته هاي پهلوي<br />
١١<br />
عده اي<br />
سابقه داشته است؛ ثالثًا اين سخن که در زمان ابن سينا زبان فارسي "از حيث مفردات<br />
لغات و ترکيبات و اصطالحات قدرت قبول و بيان مفاهيم و معاني دشوار علمي را<br />
بسيار غيرمنصفانه است.<br />
١٢<br />
نداشت "<br />
شيوه هاي متداول واژهگزيني در متن هاي پهلوي به اين شرح است:<br />
١. ترجمه قرضي نويسندگان متن هاي پهلوي گاه ترکيبي خارجي را به اجزاي<br />
سازنده اش تقسيم و هر جزء را به زبان خويش ترجمه کرده اند. نمونه هاي زير آشنايي<br />
نويسندگان متن هاي پهلوي را با نوشته هاي سرياني و يوناني و حتي در قرن هاي نخستين<br />
هجري با قرآن کريم به اثبات مي رساند:<br />
das § ne ¦ za ¦ daga ¦ n (ابوالقاسمي٬ :(٢٦ "فرزندان دست ر است"٬ نيکو کاران٬ از سرياني:<br />
mina¦ banya ¦ ya ¦ ؛<br />
ge ¦ ha ¦ nâ ¦ ko¦ dak<br />
mikros kosmos ؛<br />
ge ¦ ha ¦ nâ ¦ wuzurg<br />
makros kosmos ؛<br />
(تفضلي٬ همان جا٬ ١٦٠): "کيهان کوچک" عالم صغير٬ از يوناني:<br />
(تفضلي٬ همان جا): "کيهان بزرگ" عالم کبير٬ از يوناني:<br />
: "مُهرِ پيامبران"٬ از عربي: خاتم النّبيين (سوره<br />
١٣<br />
) payga ¦ mbara¦ na ¦ wis § t دينکرد (٥٠ ٬<br />
احزاب٬ آيه ٤٠)؛<br />
) xrad-do¦ § sagâ دينکرد :(٣٤٩ ٬ " خرددوستي"٬ فلسفه٬ از يوناني: philosophia ؛<br />
¦ h<br />
à اواخر قرن پنجم هجري است٬ چنين آمده است: «در کتابي از آنِ پارسيان به خط پهلوي خواندم که زردشت را<br />
حي ناطق ميّت)٬ زياي ميرا<br />
ّ<br />
حي ناطق)٬ زياي گوياميرا (=<br />
ّ<br />
پرسيدند٬ هم برين گونه جواب داد٬ گفت: زياي گويا (=<br />
حي ميّ ت)».<br />
ّ<br />
=)<br />
١١)محمد معين٬ «لغات فارسي ابن سينا و تأثير آن در ادبيات»٬ جشن نامه ابن سينا ٢ ٬ ج٬ تهران٬ انتشارات انجمن<br />
آثار ملي٬ ٬١٣٣٤ ج٬٢ ص٣٥٣.<br />
١٢)حسين خطيبي ٬ «نثر فارسي در نيمه دوم قرن چهارم و نيمه اول قرن پنجم و سبک نثر فارسي ابن سينا»٬<br />
جشن نامه ابن سينا ٢ ٬ ج٬ تهران٬ انتشارات انجمن آثار ملي٬ ٬١٣٣٤ ج٬٢ ص٣١٧.<br />
١٣)از آنجا که دينکرد واژه نامه ندارد٬ ترجمه دومناش از کتاب سوم دينکرد مبنا قرار گرفته و به شماره صفحات آن<br />
ارجاع داده شده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٤٩<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
zamâ ¦ g-payma ¦ nâ ¦ h (مکنزي): "زمين پيمايي٬ زمين سنجي"٬ هندسه٬ از يوناني:<br />
. geo ¦ metria<br />
ادامه همين فرايند را در آثار فارسي دري و به خصوص٬ در آثار فارسي ابن سينا و<br />
بيروني مي توان يافت. برخي از نمونه هاي ترجمه قرضي در آثار فارسي دري عبارت اند از:<br />
ّ<br />
جنبشِ به خواست ) دانش نامه ): حرکت ارادي<br />
آميخته ) التفهيم ): ماءِ مضاف آبِ خُ ردتن ) حي بن يقظان ): صغير الجثه<br />
ايستاده به خود ) دانش نامه ): قائم بالذات<br />
دانشِ شمار ) التفهيم ): علم حساب<br />
بامدادِ دروغين ) التفهيم ): صبح کاذب دريايِ مرده ) حدودالعالم ): بحرالميّت<br />
بدِ بزرگ ) التفهيم ): نحس اکبر ] =کيوان٬ زحل] بدِ خُ رد( التفهيم ): نحس اصغر ] =بهرام٬ مريخ]<br />
بسيارپهلو ) دانش نامه ): کثيراالضالع<br />
بهره پذير ) دانش نامه ): قابل قسمت<br />
جانِ سخن گويا ) دانش نامه ): نفس ناطقه<br />
ر استپاي ) التفهيم ): متساوي الساقين<br />
ر استپهلو ) التفهيم ): متساوي االضالع<br />
ستارگانِ ابري ) التفهيم ): کواکب سحابي<br />
ستاره ايستاده ) التفهيم ): کوکب ثابت<br />
٢. گزينش واژه هاي متداول در بسياري از متن هاي بازمانده پهلوي٬ واژه هاي روزمره<br />
و متداول را در مفهومي علمي به کار گرفته اند. اين شيوه را ابن سينا و بيروني نيز به کار<br />
برده و واژه هاي زنده و متداول فارسي را مجازًا براي مفاهيم فلسفي و علمي به کار<br />
برده اند. برخي از اين گونه واژه ها در آثار پهلوي به شرح زير است:<br />
فارسي ميانه برابر فارسي معني<br />
bar (دينکرد ١٨٢) ٬ "بر" معلول<br />
) ba¦ la ¦ y بندهشن ( باال ) التفهيم ( ارتفاع<br />
bun (دينکرد ١٨٢) ٬ "بن" اصل<br />
dra(h)na¦ y (بندهشن ( درازا ) دانش نامه )٬ درازي (زادالمسافرين ( طول<br />
go¦ hr (دينکرد (١٥٠ ٬ گوهر ) دانش نامه ( جوهر<br />
) nis § ¦ eb بندهشن ( "نشيب" حضيض<br />
) pahna¦ y بندهشن ( پهنا ) دانش نامه ( عرض
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٥٠ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
rastag (دينکرد ١٢٥) ٬ "رسته" عنصر؛ طبع<br />
ruwa¦ n (دينکرد (١٢٦ ٬ روان ) دانش نامه ( نفس<br />
n(ag) wiha ¦ (دينکرد (٩٧ ٬٨٥ ٬ "بهانه" علت<br />
نام هاي برج هاي دوازدهگانه بهترين نمونه از اين نوع واژهگزيني است:<br />
فارسي ميانه ) دربندهشن ( بر ابرفارسي (در التفهيم ( بر ابرعربي بر ابرالتيني<br />
Aquarius دول٬ ريزنده آب دلو٬ دالي٬ ساکِبُ الماء do¦ l<br />
Gemini دوپيکر٬ دوکودک برپاي ايستاده توأمان٬ جوزا do¦ pahikar<br />
Scorpio کژدم عقرب gazdum<br />
Taurus گاو ثور ga ¦ w<br />
Spica ,Virgo خوشه٬ جوانزن٬ دوشيزه باخوشه سنبله٬ عذراء ho¦ § sag<br />
Cancer خرچنگ سرطان karzang<br />
Pisces ماهي٬ دوماهي حوت٬ سمکتين ma¦ hâ ¦ g<br />
Sagittarius نيم اسب٬ تيرانداز قوس٬ رامي ne¦ m asp<br />
Leo شير اسد § sagr<br />
Libra ترازو ميزان tara¦ zu¦ g<br />
Capricorn بهي (آثارالباقية)٬ بُ ز(ک)٬ بزغاله جَ دْ ي wahâ ¦ g<br />
Aries برّه حَ مَل warrag<br />
و اينک چند نمونه از اين نوع واژهگزيني در متن هاي فارسي دري:<br />
افزودن ) شمارنامه ): جمع<br />
بخشيدن ) شمارنامه ): تقسيم<br />
پهلو ) التفهيم ): ضلع<br />
تهي ) التفهيم ): صفر<br />
تيز ) التفهيم ): حادّه ] براي زاويه]<br />
ستَبرا ) دانش نامه ): ضخامت<br />
شکافتن ) التفهيم ): اشتقاق<br />
کاستن ) شمارنامه ): تفريق<br />
گراني ) التفهيم ): ثقل<br />
گردش ) التفهيم ): محيط (دايره)
§<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٥١<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
خَم ) التفهيم ): منحني<br />
رُ فتن ) شمارنامه ): تفريق<br />
زدن ) شمارنامه ): ضرب<br />
ژرفا (زادالمسافرين ): عمق<br />
گشاده ) التفهيم ): منفرجه ] براي زاويه]<br />
گوشه ) التفهيم ): زاويه<br />
گوي ) التفهيم):کُره<br />
هموار ) دانش نامه ): مسطح<br />
٣. ترکيب ديگر شيوه متداول واژهگزيني در متن هاي پهلوي ترکيب دو يا چند واژه با<br />
يکديگر است. واژه هاي ترکيب شونده مي توانند بسيط يا مشتق باشند. در زير به برخي از<br />
مهم ترين ترکيبات برساخته در نوشته هاي پهلوي اشاره مي شود. همان گونه که خواهيد<br />
ديد برخي از اين ترکيبات به فارسي دري رسيده اند و حتي در پاره اي از موارد در فارسي<br />
امروز نيز به کار مي روند:<br />
فارسي ميانه ترکيب برابر در فارسي دري معني<br />
§ ¦<br />
ِ<br />
علم<br />
"بي کرانه دانشي" ) شکند گمانيگ وزار ( ١٤ akana¦ rag da¦ nisnâh منجّ م<br />
اختر(آ)مار ) بندهشن ( axtar(a¦ )ma¦ r ¦ aza (دينکرد ١٧٥) ٬ آز ادکامي اختيار<br />
¦ dka ¦ mâ ¦ h<br />
bu¦ mc § andag (مکنزي) "بومْ چَ ند"٬ زمين لرز ) التفهيم ( زلزله<br />
اليتناهي<br />
§ cihr § sna¦ sâ ¦ h (مکنزي) "چهرشناسي" علم طبيعيات<br />
§ cim go¦ wa ¦ gâ ¦ h (مکنزي) "چم گويايي" منطق<br />
§ cim xwa ¦ sta¦ ra¦ n ) گزيده هاي زادسپرم ( "چم خواستاران" استدالليون<br />
) da¦ ru¦ ga ¦ me¦ zis § nâ ¦ h بندهشن ( "داروآميزي" داروسازي<br />
) de¦ nda¦ nis § nâ ¦ h شکند گمانيگ وزار ( "دين دانشي" الهيات<br />
) do¦ bunis§ tag hanga¦ r گزيده هاي زادسپرم ( "دوبُ ن انگار" ثنوي<br />
) do¦ bunis§ tâ ¦ h شکند گمانيگ وزار ( "دوبُ ني" ثنويت<br />
¦ ha¦ ¦ estis<br />
§ n<br />
) hama¦ gâ شکند گمانيگ وزار ( "هميشه ايست" ابدي<br />
١٤)الزم به ذکر است که متن پهلوي کتاب » شکندگُ مانيگ وِ زار « از ميان رفته و اکنون تنها تحرير پازند و ترجمه<br />
سنسکريت آن موجود است. پنج فصل نخست اين کتاب را در زمان هاي متأخر دوباره از پازند به پهلوي<br />
برگردانيده اند.
ِ<br />
ِ<br />
ِ<br />
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٥٢ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
§ ¦ âdag da¦ nis § nâ ¦ h<br />
) hango¦ s شکند گمانيگ وزار ( "دانشِ همانندي" علم قياسي<br />
) ne¦ st yazad go¦ w شکند گمانيگ وزار ( "نيستايزدگو" منکرِ وجودِ خدا<br />
ne¦ § s¦ aye (افنان٬ (١٣٥ نشايدبودن ) دانش نامه ( ممتنع(الوجود)<br />
¦ d bu¦ dan<br />
pad ka ¦ mag (دينکرد (١٤٨ ٬ "بهکام"٬ به خواست ) دانش نامه ( ارادي<br />
star o¦ § sma¦ r (دينکرد (١٩٩ ٬ استاره شمار٬ (ا)ستاره شمر ) التفهيم ( منجّ م<br />
§ s¦ aye (افنان٬ (١٣٥ شايدبود(ن) ) دانش نامه ( ممکن(الوجود)<br />
¦ d bu¦ dan<br />
) us § tur ga ¦ w palang بندهشن ( شترگاوپلنگ زرّ افه<br />
خودي" علم<br />
ِ<br />
xwadâ ¦ gda¦ na¦ gâ ¦ h (دينکرد (٢٦٠ ٬ "داناييِ<br />
حضوري<br />
) zo¦ râ ¦ ¦ ahanja¦ g گزيده هاي زادسپرم ( "زور آهنجا"٬ زور آهنجيدن (زادالمسافرين ( قوّ تِ جاذبه<br />
نمونه هاي فراواني از ترکيب سازي را در متن هاي فارسي دري نيز مي توان ديد٬ با اين<br />
تفاوت که در فارسي دري گاه واژه هاي اصيل فارسي را با واژه هاي عربي ترکيب کرده اند<br />
و٬ بدين سان٬ ترکيباتي دورگه پديد آورده اند٬ اينک نمونه هايي از ترکيبات فارسي و<br />
ترکيبات دورگه:<br />
آبِ پشت ) هدايةالمتعلّمينفيالطّب ): نطفه٬ مني<br />
علم<br />
ِ<br />
برين ) دانش نامه ): متافيزيک<br />
آتشِ آسماني ) التفهيم ): صاعقه٬ برق علم ترازو ) دانش نامه ): منطق<br />
پنج پهلو ) التفهيم ): مخمّس<br />
چهارسو ) التفهيم ): مربع<br />
دردنشاننده( هدايةالمتعلّمينفيالطّب ): مسکِّن<br />
دفترِ سال ) التفهيم ): تقويم<br />
طبيعت ) دانش نامه ): علم<br />
ِ<br />
علم سپسِ<br />
فروترين جاي ) التفهيم ): حضيض<br />
گوسپندکُشان ) التفهيم ): عيد قربان<br />
ناجايگير ) جامعالحکمتين ): المکان<br />
مابعدالطبيعه<br />
ديررو(نده) ) هدايةالمتعلّمينفيالطّب ): مزمن نفس سخن گوي ) جامع الحکمتين ): نفسِ ناطقه<br />
ستاره ياب ) التفهيم ): اسطرالب<br />
سه سو ) التفهيم ): مثلث<br />
هرآينه هستي ) دانش نامه ): واجب الوجود<br />
هستِ اول ) جامعالحکمتين ): موجودِ اول<br />
٤. وندافزايي يا اشتقاق شيوه بسيار زايا و متداول واژه سازي در متن هاي پهلوي<br />
استفاده از وندهاي اشتقاقي٬ به خصوص پيشوند نفي -a an-) پيش از مصوت ها) و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٥٣<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
پسوندهاي â- ¦ g (سازنده صفت نسبي)٬ â- ¦ h (اسم معني ساز) و -is § n (اسم مصدرساز)<br />
است٬ مانندِ :<br />
فارسي ميانه برابر فارسي معني<br />
) a-grift-a¦ r بندهشن ( "اَ گرفتار" نامحسوس<br />
¦ ame¦ z-is § n-a¦ n ) گزيده هاي زادسپرم ( "آميزشان" اخالط ] اربعه]<br />
¦ ame¦ z-is § n-â ¦ h ) بندهشن ( "آميزشي"٬ آميزش ) دانش نامه ( مزاج<br />
baw-e ¦ n-â ¦ d-a¦ r-â ¦ h (دينکرد (٣٢٦ ٬ "بوانيداري" مُکَوِّ نيّت<br />
§ cand-â (مکنزي) چندي ) دانش نامه ( کمّيّت<br />
¦ h<br />
§ ¦ e-â<br />
¦ h<br />
c (دينکرد ١٦٤) ٬ "چيي"٬ چيزي٬ چيستي ) کشفالمحجوب ( ماهيّت<br />
§ ciyo (دينکرد (١٨٢ ٬ چوني ) جامعالحکمتين ( کيفيّت<br />
¦ n-â ¦ h<br />
dâ ¦ d-a¦ r-â ¦ g (دينکرد (٤٧ ٬ ديداري ) کشفالمحجوب ( مرئي<br />
¦ ek-â ) شکند گمانيگ وزار ( يکيي ) دانش نامه ( وحدت<br />
¦ h<br />
) ku¦ -gya ¦ g-â ¦ h دادِ ستانِ ديني ( کجايي ) دانش نامه) اَين<br />
padâ ¦ rift-a¦ r (دينکرد (٣٥٧ ٬ "پذيرفتار"٬ پذيرا ) دانش نامه ( قابل<br />
) tan-o¦ mand-⦠h گزيده هاي زادسپرم ( تنومندي ) دانش نامه ( جسميّت ١٥<br />
) tuh⦠g-â ¦ h بندهشن ( "تهيگي"٬ تهي ) التفهيم ( خالٔ<br />
xwad-â ¦ h (دينکرد (٣٥٦ ٬ خودي ) دانش نامه ( ذات<br />
تداوم اين شيوه زاياي واژه سازي را در متن هاي فارسي دري نيز مي توان ديد:<br />
چرايي ) دانش نامه ): علّت<br />
اويي ) خواناالخوان ): هويّت<br />
چيزي ) کشف المحجوب ): ماهيّت<br />
باشاننده (زادالمسافرين): مُکَوِّ ن<br />
رونده ) جامعالحکمتين ): سيّاره<br />
بستناکي ) دانش نامه ): انجماد<br />
نهادگي ) رساله در علم کلّ ياتِ وجود ): وضع<br />
بي هشانه ) هدايةالمتعلّمينفيالطّب ): هذيان ١٥)بيروني (در التفهيم ( واژه «تنومندي» را به معناي «جِ رم» به کار برده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٥٤ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
در اينجا بايد افزود اين باور که بهکارگيري وندهاي اشتقاقي را در ساخت خوشه هاي<br />
٬<br />
١٦<br />
واژگاني ابن سينا گسترش داده و بدين سان بذر باروري را در بستر زبان فارسي پراکنده<br />
به هيچ وجه٬ باور درستي نيست. درواقع٬ بهتر آن است که بگوييم ابن سينا ادامهدهنده<br />
سنت رايج واژه سازي در اواخر دوره ساساني و اوايل دوره اسالمي بوده است که<br />
نمونه هاي آن را در متن هاي پهلوي مي توان يافت. اگر مثًال در آثار ابن سينا براي مفهوم<br />
فلسفيِ "حرکت" از مصدرِ "جنبيدن" و ماده مضارع آن "جنب" صورت هاي جنباندن٬<br />
را مي يابيم٬ اين بدان معنا نيست<br />
١٧<br />
جنبانيدن٬ جنبش٬ جنبنده٬ جنباننده٬ جنبيده و جنبايي<br />
که او نخستين بار اين مشتقات را ساخته است٬ چون در آثار فلسفي پهلوي نيز٬ براي<br />
همين مفهوم٬ مشتقاتي مشابه و حتي بيش از آنچه ابن سينا به کار برده مي يابيم؛ مانندِ :<br />
) a-jumb-a¦ g دادِ ستان ديني ): "اَجُ نبا"٬ بي حرکت٬ ناجنبان ) هدايةالمتعلّمينفيالطّب (<br />
a-jumb-is§ n<br />
jumb-a¦ g<br />
jumb-a¦ g-â ¦ h<br />
jumb-e¦ n-â ¦ d-an<br />
jumb-e¦ n-is § n<br />
jumb-is§ n<br />
jumb-is§ n-â ¦ g<br />
jumb-is§ n-â ¦ h<br />
jumb-â ¦ h-ist-an<br />
) دادستان ديني ): "اَ جنبش"٬ بي حرکتي<br />
) شکند گمانيگ وزار ): جنبا٬ محرّ ک؛ متحرّ ک<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): جنبايي٬ تحرّ ک<br />
) بندهشن ): جنباندن٬ جنبانيدن<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): جنبانش<br />
(دينکرد ٧٤): ٬ جنبش٬ حرکت<br />
(فره وشي): جنبشي<br />
(دينکرد ٣٣٤): ٬ جنبش٬ حرکت<br />
) بندهشن ): جنبانده شدن<br />
نمونه ديگري از يک خوشه گسترده واژگاني در آثار فارسي دري مشتقات فعل<br />
تداوم بخشي از<br />
ِ<br />
"کردن" با معاني گوناگون علمي و فلسفي است. در اين مورد نيز٬ مي توان<br />
زايايي زبان فارسي را در گذر از مرحله ميانه به مرحله نو مشاهده کرد. ابن سينا در<br />
دانش نامهعاليي مشتقات زير را به کار برده است: کردني٬ کرده (مفعول٬ مُحدَ ث)٬ کُنا<br />
(فاعل٬ فعيل)٬ کُنايي (فاعلي)٬ کُنش (فعل؛ ان يفعل)٬ کُ ننده (فاعل٬ مُحدِ ث)٬ کُ نندگي<br />
١٦)رضا صادقي٬ «تجربه هاي زبان فارسي در علم»٬ مجموعه مقاالت سمينار زبان فارسي و زبان علم ٬ تهران٬ مرکز نشر<br />
١٧)همان جا٬ ص٨٦.<br />
دانشگاهي٬ ٬١٣٧٢ ص٨٥.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٥٥<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
(فاعليّت٬مُحْ دِ ثيّت) ٬کُنيدن ١٨ و بِکُ نيدن (ان ينفعل)؛ در حالي که شمار مشتقات همين فعل<br />
در متن هاي فلسفي پهلوي تقريبًا دوبرابر آن است که ابن سينا به کار برده؛ مانندِ :<br />
) مينوي خرد ): "اَ کرد"٬ ناکرده<br />
(فره وشي): "اَ کردار"٬ ناکننده٬ غيرفعال<br />
(فره وشي): "اَ کرداري"٬ ناکنندگي؛ عدم فعاليت<br />
(دينکرد ٢٤٥): ٬ "اَکُ نش"٬ ناکننده٬ بي کنش<br />
(افنان٬ ٢٦٠):"اَکُ نشي"٬ ناکنندگي٬ بي کنشي<br />
) بندهشن ): بدکنشي٬ بدکرداري<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): هم کُنِش٬ هم کردار٬ هم کار<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): هم کُنِ شي٬ هم کرداري٬ هم کاري<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): همه[کار] کننده٬ قادرمطلق<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): نيک کُنِ شي٬ نيک کرداري<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): کرده٬ عمل<br />
(دينکرد ٢٦٠): ٬ کرده٬ مفعول٬ مُ حدَ ث<br />
a-kard<br />
a-kard-a¦ r<br />
a-kard-a¦ r-â ¦ h<br />
a-kun-is§ n<br />
a-kun-is§ n-â ¦ h<br />
dus§ -kun-is§ n-â ¦ h<br />
ham-kun-is§ n<br />
ham-kun-is§ n-â ¦ h<br />
harwisp-kard-a¦ r<br />
hu-kun-is§ n-â ¦ h<br />
kard<br />
kard-ag<br />
kard-ag-⦠h (فره وشي): کردگي٬ منفعلي ١٩<br />
(دينکرد ٢٦٠): ٬ "کردار"٬ کننده٬ فاعل٬ محدِ ث<br />
) گزيده هاي زادسپرم ):"کرداري"٬ کُ نندگي٬ فاعليّت٬ محدثيّت<br />
(دينکرد ٣١٧): ٬ "کردارترين"٬ کننده ترين<br />
(فره وشي): کرده شدن<br />
(دينکرد ١٢٢): ٬ کُ نا٬ فاعل٬ فعيل<br />
(بندهشن):کُنِش٬ فعل٬ ان يفعل<br />
) گزيده هاي زادسپرم):کُنِش گر٬ کُ ننده<br />
(فره وشي): کُنشي<br />
) گزيده هاي زادسپرم ):"کُنِ شي"٬ کنش٬ فعل<br />
(فره وشي): از روي کُنِش٬ عمًال<br />
) بندهشن ): "کُنِ ش مند"٬ کارکن٬ فعّال<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): "بهکنشي"٬ نيک کنشي٬ نيک کرداري<br />
kard-a¦ r<br />
kard-a¦ r-â ¦ h<br />
kard-a¦ r-dom<br />
kir-â ¦ h-ist-an<br />
kun-a¦ g<br />
kun-is§ n<br />
kun-is§ n-gar<br />
kun-is§ n-â ¦ g<br />
kun-is§ n-â ¦ h<br />
kun-is§ n-â ¦ ha¦<br />
kun-is§ n-o¦ mand<br />
weh-kun-is§ n-â ¦ h<br />
١٨)خيام (در رساله در علم کلّ ياتِ وجود ( واژه «کُ نندگي» را در معني «ان ينفعل» به کار برده است.<br />
١٩)خيام (در همان جا) واژه «کردگي» را به معناي «ان يفعل» به کار برده است.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٥٦ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
در پايان٬ براي نشان دادنِ عمقِ زاياييِ زبان پهلوي در ساختِ واژه هاي علمي و<br />
فلسفي٬ به برخي از مهم ترين مشتقات فعل bu¦ dan "بودن" اشاره مي شود:<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): "بي بود"٬ کمبود؛ ) بندهشن ): ديوتفريط<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): "بي بودي"٬ کمبود؛ ) بندهشن ): تفريط<br />
(نيبرگ): باشندگان (در آينده)؛ ) بندهشن ): آيندگان<br />
(دينکرد ٣٢٧): ٬ بودکردن٬ به وجود آوردن<br />
(دينکرد ٣٢٦): ٬ بودکنندگي٬ به وجود آورندگي<br />
) بندهشن ): بوشن ) رساله نفس )٬ کون٬ هستي٬ وجود<br />
(دينکرد ٢٤٩): ٬ هست کننده٬ به وجود آورنده<br />
(فره وشي): هستي٬ وجود<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): بوده شدن٬ ايجاد شدن<br />
) گزيده هاي زادسپرم ):وجود٬ هستي٬ کون<br />
بسنجيد با: باشاننده ) خواناالخوان ): مکوِّ ن<br />
باشنده (زادالمسافرين ): مکوَّ ن<br />
باشيدن ) خواناالخوان ): تکوين<br />
) بندهشن ): بود ) خواناالخوان )٬ وجود؛ موجود<br />
(دينکرد ٢٠١): ٬ بوده (زادالمسافرين )٬ موجود<br />
(فره وشي): بودگي (زادالمسافرين )٬ وجود<br />
) گزيده هاي زادسپرم ): بودش (زادالمسافرين )٬ هستي٬ وجود<br />
(فره وشي): بودي٬ هستي<br />
) گزيده هاي زادسپرم ):ترکيب<br />
(دينکرد ٣٧٢): ٬ مرکّب<br />
(دينکرد ٣٢٦):ترکيب ٬<br />
(نيبرگ): ابديت٬ جاودانگي<br />
(نيبرگ): ازليت<br />
abe¦ -bu¦ d<br />
abe¦ -bu¦ d-â ¦ h<br />
baw-e ¦ d-a¦ n<br />
baw-e ¦ n-â ¦ d-an<br />
baw-e ¦ n-â ¦ d-a¦ r-â ¦ h<br />
baw-is § n<br />
baw-is § n-ga ¦ r<br />
baw-is § n-â ¦ h<br />
baw-â ¦ h-ist-an<br />
ba¦ § s-is<br />
§ n<br />
bu¦ d<br />
bu¦ d-ag<br />
bu¦ d-ag-â ¦ h<br />
bu¦ d-is § n<br />
bu¦ d-â ¦ h<br />
ham-baw-is§ n<br />
ham-baw-is§ n-â ¦ g<br />
ham-baw-is§ n-â ¦ h<br />
hame¦ -baw-e ¦ d-â ¦ h<br />
hame¦ -bu¦ d-â ¦ h<br />
منابع<br />
ابن سينا٬ دانش نامه عاليي (الهيات)٬ به کوشش محمد معين٬ چ ٬٢ کتاب فروشي دهخدا٬<br />
تهران ١٣٥٢.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٥٧<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
٬ دانش نامه عاليي (رياضيات)٬ به کوشش مجتبي مينوي٬ انتشارات انجمن آثار ملي٬<br />
تهران ١٣٣٠.<br />
٬ دانش نامه عاليي (منطق و فلسفه اولي)٬ به کوشش احمد خر اساني٬ کتاب خانه<br />
فارابي٬ تهران ١٣٦٠.<br />
٬ دانش نامه عاليي (منطق و طبيعيات)٬ به کوشش محمد معين و سيد محمد مشکوة٬<br />
چ ٬٢ کتاب فروشي دهخدا٬ تهران ١٣٥٢.<br />
٬ رساله نفس ٬ به کوشش موسي عميد٬ انتشارات انجمن آثار ملي٬ تهران ١٣٣١.<br />
ابوالقاسمي٬ محسن٬ واژگان زبان فارسي دري ٬ مؤسسه فرهنگي گلچين ادب٬ تهران ١٣٧٨.<br />
افنان٬ سهيل محسن٬ واژه نامه فلسفي (فارسي عربي انگليسي فرانسه پهلوي يوناني التيني) ٬<br />
چ ٬٢ نشر قطره٬ تهران ١٣٦٢.<br />
بخاري٬ ابوبکر ربيع بن احمداالخويني٬ هداية المتعلّمين في الطّب ٬ به کوشش جالل متيني٬<br />
چ ٬٢ انتشارات دانشگاه فردوسي٬ مشهد ١٣٧١.<br />
بهار٬ مهرداد٬ واژه نامه بندهشن ٬ انتشارات بنياد فرهنگ ايران٬ تهران ١٣٤٥.<br />
٬ واژه نامه گزيده هاي زادسپرم ٬ انتشارات بنياد فرهنگ ايران٬ تهران ١٣٥١.<br />
بيروني٬ ابوريحان٬ آثار الباقية عن القرون الخالية ٬ به کوشش زاخو٬ اليپزيک ١٩٢٣.<br />
٬ کتاب التفهيم الوائل صناعة التنجيم ٬ به کوشش جالل الدين همايي٬ انتشارات انجمن<br />
آثار ملي٬ تهران.<br />
تفضلي٬ احمد٬ تاريخ ادبيات ايران پيش از اسالم ٬ به کوشش ژاله آموزگار٬ انتشارات سخن٬<br />
تهران ١٣٧٦.<br />
٬ واژه نامه مينوي خرد ٬ انتشارات بنياد فرهنگ ايران٬ تهران ١٣٤٨.<br />
حدود العالم من المشرق الي المغرب ٬ با مقدمه بارتولد و تعليقات مينورسکي٬ به کوشش مريم<br />
ميراحمدي و غالمرضا ورهرام٬ دانشگاه الزهرا٬ تهران ١٣٧٢.<br />
حسن دوست٬ محمد٬ بررسي بيست پرسش نخست دادِ ستان دينيگ ٬ پايان نامه دکتري در رشته<br />
فرهنگ و زبان هاي باستاني٬ دانشگاه آزاد اسالمي٬ واحد علوم و تحقيقات٬ تهران ١٣٧٨.<br />
حي بن يقظان ٬ به کوشش هانري کربن٬ چ ٬٣ مرکز نشر دانشگاهي٬ تهران ١٣٦٦.<br />
ّ<br />
خيام٬ عمربن ابراهيم٬ "رساله در علم کليات وجود"٬ دانش نامه خيامي٬ مجموعه رسائل علمي و<br />
فلسفي و ادبي عمر بن ابراهيم خيّامي ٬ به کوشش رحيم رضازاده ملک٬ انتشارات علم و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٥٨ فرهنگستان<br />
واژهگزيني در عصر ساساني و تأثير آن در...<br />
هنر و صداي معاصر٬ تهران ٬١٣٧٧ ص٣٩٣-٣٧٧.<br />
سجستاني٬ ابويعقوب٬ کشفالمحجوب ٬ با مقدمه هنري کربين٬ قسمت اير انشناسي<br />
انستيتو ايران و فرانسه٬ ١٣٢٧.<br />
طبري٬ محمد بن ايوب٬ شمارنامه ٬ به کوشش تقي بينش٬ انتشارات بنياد فرهنگ ايران٬<br />
تهران ١٣٤٥.<br />
فره وشي٬ بهرام٬ فرهنگ زبان پهلوي ٬ چ ٬٣ انتشارات دانشگاه تهران٬ تهران ١٣٥٨.<br />
مکنزي٬ د.ن.٬ فرهنگ کوچک زبان پهلوي ٬ ترجمه مهشيد ميرفخرايي٬ پژوهشگاه علوم<br />
انساني و مطالعات فرهنگي٬ تهران ١٣٧٣.<br />
ناصر خسرو٬ جامع الحکمتين ٬ به کوشش هنري کربين و محمد معين٬ قسمت اير انشناسي<br />
انستيتو ايران و فرانسه٬ ٬١٣٣٢ ويرايش دوم٬ انتشارات طهوري٬ تهران ١٣٦٣.<br />
٬ خواناالخوان ٬ به کوشش ع. قويم٬ کتاب خانه باراني٬ تهران ١٣٣٨.<br />
٬ زادالمسافرين ٬ به کوشش محمد بذل الرّ حمن٬ کتاب فروشي محمودي٬ تهران<br />
١٣٤١ ق.<br />
de Menasce, J., Le troisième livre du De ¦ nkart, Paris, Librairie C. Klincksieck,<br />
1973.<br />
Gignoux, Ph. and A. Tafazzoli, Anthologie de Za¦ dspram, Paris, Association pour<br />
l'Avancement des Ëtudes Iraniennes, 1993.<br />
Mackenzie, D.N., A Concise Pahlavi Dictionary, London, Oxford University<br />
Press, 1971, 2nd edition, 1986.<br />
Nyberg, H.S., A Manual of Pahlavi, vol. II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1974.<br />
Shikand-Gu¦ ma¦ ni ¦ k Vija ¦ r, The Pa ¦ zand- Sanskrit Text, ed. H.D. Ja ¦ ma ¦ spji Asa and<br />
E.W. West, Bombay, 1887.<br />
©
ناصرالدّ ينشاهِ واژهگزين<br />
غالمعلي حدّ اد عادل<br />
هرچند نخستين فرمان رسمي دولتي براي واژهگزيني و وضع لغات فارسي در برابر لغات<br />
٬ ١<br />
بيگانه در زمان مظفر الدينشاه قاجار و در حدود يک صد سال پيش صادر شده است<br />
واژهگزيني براي لغات غربي سابقه اي طوالني دارد و در حقيقت از همان نخستين<br />
سال هاي آشنايي ايرانيان با فرهنگ و تمدن مغرب زمين٬ يعني از ابتداي دوران تجدد٬<br />
آغاز شده است. از اين قرار٬ بايد گفت واژهگزيني غير رسمي در ايران کمابيش به دوران<br />
جنگ هاي ايران و روس (١٢٢٨-١٢١٨ه و ١٢٤٣-١٢٤١ه) در زمان فتحعليشاه و<br />
عباسميرزا باز مي گردد و اندکي بعد٬ با تأسيس دارالفنون (١٢٦٨ ه)٬ صورت منظم تر و<br />
گسترده تري پيدا مي کند. براي آگاهي از کوشش هايي که در اين دوره براي يافتن<br />
معادل هاي فارسي در برابر لغات فرنگي صورت گرفته٬ مي بايد به مجموعه اسناد فراوان<br />
به جاي مانده از دوران قاجار و کتاب هاي علمي چاپ شده در آن زمان و نيز به خاطرات<br />
و سفرنامه هاي رجال سياسي و بازرگانان و جهانگردان آن عهد مراجعه کرد و از آنها به<br />
نتايج نخستين کوشش هاي ايرانيان در واژهگزيني در دوره تجدد دست يافت.<br />
از جمله اين آثار٬ يکي سفرنامه هاي ناصر الدينشاه به فرنگستان است. وي٬ که از<br />
١)بر اساس آنچه در روزنامه ايران سلطاني (سال پنجاه و ششم٬ شماره يکم٬ مورخ سه شنبه غرّ ه محرم ١٣٢١/<br />
٣١ مارس ١٩٠٣) درج شده٬ فرمان تشکيل آکادمي نخستين بار در عهد مظفرالدين شاه در سال ١٣٢١ هجري<br />
قمري صادر شده تا «فضال را جمع کرده و ماهي يک بار انعقاد مجلس ساخته در مقابل هر شي ء جديداالحداث<br />
که سابقًا نبود لغتي وضع کنند يا اصطالحي به زبان تازي و پارسي طرح نمايند».
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦٠ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
١٢٦٤ تا ١٣١٣ هجري قمري٬ نزديک به پنجاه سال٬ بر ايران سلطنت کرده سه بار به<br />
اروپا رفته و هر بار يادداشت هاي روزانه يا٬ به تعبير رايج همان روزگار٬ «روزنامه»<br />
ِ<br />
. ٢<br />
خاطرات خود را به صورت کتابي مدوّ ن کرده است<br />
سفر اول ناصر الدينشاه به فرنگستان در سال ١٢٩٠/١٨٧٣ و سفر دوم او در سال<br />
١٢٩٥/١٨٧٨ و سفر سوم يازده سال پس از اين تاريخ يعني در ١٣٠٦/١٨٨٩ صورت<br />
گرفته است. در اين سفرها شاه ايران از روسيه و اروپاي مرکزي و کشورهاي اروپاي<br />
غربي ديدن کرده و با اوضاع و احوال سياسي و اجتماعي و فرهنگي اروپا آشنا شده و<br />
تمدن بالنده و شتابنده اروپايي را از نزديک مشاهده کرده است.<br />
سفرنامه هاي ناصر الدينشاه منبع خوبي براي تحقيق در اوضاع و احوال اجتماعي و<br />
سياسي ايران در نيمه دوم قرن نوزدهم ميالدي است و با تحقيق در آنها مي توان به خلق و<br />
خوي شاه مستبد و مقتدر قاجار و درباريان و اطرافيان او آگاه شد. مخصوصًا طرز تلقي او<br />
از اروپا و واکنش وي در برابر آنچه در فرنگستان مي بيند مي تواند در کشف علل<br />
عقب ماندگي ميهن ما مؤثر واقع شود. در اين سفرنامه ها٬ شاه قاجار به هيچ روي از<br />
مذاکرات سياسي خود با سالطين و رؤساي جمهور و رجال سياسي اروپا سخني به ميان<br />
نمي آورد و حتي از ذکر عناوين موضوعات مذاکرات سياسي نيز خودداري مي نمايد. اما٬<br />
در عوض٬ به تفصيل به شرح جزئيات کم اهميتي مي پردازد که خواننده را به حيرت<br />
مي آورد. تجزيه و تحليل ابعاد گوناگون اين سفرنامه ها از حوصله اين مقاله بيرون است؛<br />
همين قدر بايد گفت که هيچ ايراني غيرتمند و وطن دوستي نيست که اين سفرنامه ها را<br />
بخواند و از مشاهده آن همه ابتذال اخالقي و انحطاط فکري که بر دستگاه حاکم بر کشور<br />
مستولي بوده اندوهگين نشود و بر فرصت هاي ازدسترفته براي آبادي و پيشرفت<br />
. ٣<br />
ميهن خود به تلخي نگريد و افسوس نخورد<br />
٢)سفرنامه هاي ناصرالدين شاه چندين بار در تهران و بمبئي و تبريز به چاپ رسيده است. مشخصات مآخذ<br />
ما در اين مقاله به شرح زير است: فاطمه قاضيها٬ روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه در سفر اول فرنگستان ٬ سازمان<br />
اسناد ملي ايران٬ پژوهشکده اسناد٬ تهران ١٣٧٧؛ محمداسماعيل رضواني و فاطمه قاضيها٬ روزنامه خاطرات<br />
ناصرالدين شاه در سفر سوم فرنگستان ٬ سازمان اسناد ملي ايران با همکاري مؤسسه خدمات فرهنگي رسا٬ ج٬١<br />
چاپ دوم٬ تهران ١٣٧١.<br />
٣)براي آگاهي بيشتر از سفرها و سفرنامه هاي ناصرالدين شاه Ä ايرج افشار٬ «نگاهي به سفرنامه نويسي<br />
Ä
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٦١<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
ناصر الدينشاه زماني به اروپا سفر مي کند که ايران هنوز در دوران قديم زندگي<br />
مي کند و از نهادها و روابط اجتماعي و علم و صنعت و هنر ادبيات جديد در آن تقريبًا<br />
خبري نيست و نشانه هايي جسته و گريخته٬ از قبيل تأسيس دارالفنون و امثال آن٬ هنوز<br />
آن اندازه گسترده نيست که بتواند چهره کشور را تغيير دهد. در عوض٬ اروپا با يکي دو<br />
قرن سابقه در تجدد کامًال پوست انداخته و جامه اي نو به خود پوشيده بوده است.<br />
دانشگاه ها و دانشمندان هر روز در کار کشف و اختراع تازه اي هستند و صنعتگران و<br />
مهندسان دستگاه هاي جديدي مي سازند و تفاوت ميان نوع زندگاني و ابزار و اسباب<br />
معيشت و احوال و اخالق ايراني و فرنگي بسيار بسيار بيشتر از امروز است. در چنين<br />
روزگاري٬ شاه مملکت٬ که تا اندازه اي اهل ذوق و ادب و هنر است و قدري هم زبان<br />
فرانسه و رياضي و جغرافيا مي داند٬ از ايران به اروپا سفر مي کند و همه جا٬ به دعوت<br />
سران کشورها٬ از پيشرفته ترين نمونه هاي صنعتي و جديدترين دستاوردهاي فرهنگي و<br />
تمدني اروپا بازديد مي کند و چون مي خواهد آنچه را ديده است به زبان و قلم آورد و<br />
توصيف کند ناچار به واژهگزيني مي پردازد. البته معلوم است که معادل هاي فارسي<br />
ذکرشده در اين سفرنامه ها همه ابداع شخص ناصرالدين شاه نيست و قاعدتًا بسياري از<br />
آنها قبل از سفر وي به فرنگستان در ايران ساخته شده و رايج بوده است.<br />
مقاله حاضر با تحقيق در سفرنامه تک جلدي سفر اول (١٨٧٣) و سفرنامه سه جلدي<br />
سفر سوم (١٨٨٩) صورت گرفته است. اين کتاب ها٬ که شمار مجموع صفحات آنها به<br />
دو هزار و دويست بالغ مي شود و در سال هاي اخير به همت سازمان اسناد ملي ايران<br />
مجددًا به چاپ رسيده٬ از حيث زبان شناسي مشتمل بر خصوصيات و نکات و فوايد<br />
گوناگوني است که از آن جمله مي توان به سبک نگارش و خصوصيات دستوري و<br />
رسم الخطي و واژگاني آنها اشاره کرد.<br />
سفرنامه هاي ناصرالدين شاه به اروپا را از حيث واژگان٬ که موضوع اختصاصي مقاله<br />
à ناصرالدين شاه»٬ آينده ٬ سال نهم٬ شماره ٬١٠ دي و بهمن ٬١٣٦٢ ص٧٦٩-٧٥٧؛ عباس ميالني٬ «ناصرالدين<br />
شاه و تجدد»٬ تجدد و تجددستيزي در ايران ٬ نشر آتيه٬ تهران٬ ٬١٣٧٨ ص١٤٩-١٣٠؛ غالمرضا سالمي٬ «نگاهي به<br />
روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه در سفر سوم فرنگستان»٬ گنجينه اسناد ٬ سال چهارم٬ دفتر اول و دوم٬ تهران<br />
٬١٣٧٣ ص١٢٧-١١٨؛ منصور صفت گل٬ «نقد و بررسي کتاب روزنامه خاطرات ناصرالدين شاه در سفر سوم<br />
فرنگستان»٬ فصلنامه مطالعات تاريخي ٬ سال دوم٬ شماره سوم٬ شماره مسلسل ٬٧ پاييز ٬١٣٦٩ ص٣٤٥-٣٤٠.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦٢ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
ماست٬ مي توان دست کم به هفت لحاظ بررسي کرد.<br />
١. واژه هاي فارسي يا ترکي و عربي که امروزه مهجور مانده و کمتر به کار مي رود٬<br />
مانندِ لشاب (آب هرز و ر اکد)٬ کاتبي (نوعي جامه)٬ آفتاب گردان (خيمه اي چترمانند)٬<br />
دوستکامي (ظرف بزرگ مسي پايه داري که در آن شربت ريزند و در مجالس عمومي<br />
گذارند)٬ چيالک (توتفرنگي)٬ واشه يا واشو (محوطه اي وسيع که پس از يک مسير تنگ<br />
قرار داشته باشد).<br />
٢. لغات و اصطالحات فارسي يا عربي و ترکي که ما امروز به جاي آنها لغات و<br />
اصطالحات ديگري به کار مي بريم؛ مانندِ عمله (کارگر)٬ مغرب جنوب شهر (جنوب غربي<br />
شهر)٬ مرتبه (طبقه در ساختمان)٬ پشه دان (پشه بند)٬ پس کوچه (کوچه فرعي)٬ جايي<br />
(دستشويي و توالت).<br />
٣. معادل هايي فارسي يا عربي و ترکي براي لغات واصطالحات فرنگي متفاوت با<br />
آنچه امروزه براي همان لغات و اصطالحات متداول است٬ مانندِ<br />
آواز ملتي (سرود ملي)<br />
توي يک قايقي جمعيت زيادي از هالندي نشسته بودند٬ آمدند پهلوي کشتي ما٬ بنا کردند به<br />
خواندن آواز ملتي خودشان. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٥٩)<br />
تجربه (آزمايش٬ معادلِ experiment و نه experience )<br />
معلم فيزيک اطاقي را تاريک کرده بعضي تجربيات و تماشاها در شيشه اي الوان از قوه<br />
الکتريسيته داد. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٦٩)<br />
ينگ دنيا (آمريکا)<br />
از اهل ينگي دنيا و انگليس و غيره اينجاها زياد به سياحت مي آيند. (سفر اول٬ ص٢٦١)<br />
گرمخانه (گلخانه)<br />
تا رسيديم در قصر پياده شده... گرمخانه مخصوص توي عمارت بود. رفتيم٬ انواع اقسام گل ها<br />
آنجا بود که کمتر جايي بود٬ مثل بهشت بود. (سفر اول٬ ص١٧٥)<br />
بيمارخانه (بيمارستان)<br />
آن طرف٬ روبه روي پارلمان٬ بيمارخانه سنت توماس است که بسيار بسيار بسيار بيمارخانه عالي<br />
است. (سفر اول٬ ص١٧١)<br />
حاضر جنگ (آماده باش)<br />
شيپور کشيدند که حاضر جنگ شوند. (سفر اول٬ ص١٦٠)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٦٣<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
فرقه و دسته (حزب)<br />
کل وزراي انگليس دو فرقه هستند:فرقه اي که حاالوزارت دارندازvige هستند.(سفر اول٬ص١٨٢)<br />
کل وزراي انگليس که حاال از دسته ويگ هستند آمدند. (سفر اول٬ ص١٤٦)<br />
مجلس علوم (فرهنگستان)<br />
خانيکوف روس را... ديدم... از اعضاي مجلس علوم روس است٬ در پاريس توقف دارد. (سفر<br />
اول٬ ص١٣٢)<br />
حقه بازي (شعبده بازي)؛ حقه باز (شعبده باز):<br />
آينه (شيشه)<br />
در تاالري اسباب حقه بازي چيده بودند٬ شخص حقه باز ي به زبان فرانسه حرف مي زد. (سفر<br />
اول٬ ص١١٥)<br />
در اطاق ها بسته بود اماازپشت آينه ها مرتبه زير پيدا بود٬ همه با صندلي٬ ميز...(سفر اول٬ ص١١٠)<br />
کشتي سازخانه (کارخانه کشتي سازي)<br />
از پل کشتي سازخانه گذشتم. (سفر اول٬ ص٦٤)<br />
کارخانه آهن آبکني (کارخانه ذوب آهن)<br />
رفتم به کارخانه آهنآب کني ٬ دو کشتي هم ساخته بودند٬ هنوز ناتمام بود...آهن ريزي معتبري<br />
بود. (سفر اول٬ ص٦٤)<br />
حيوانخانه (باغ وحش)<br />
همچو ببر بد ذات در هيچ حيوانخانه فرنگ و غيره نديده بودم. (سفر اول٬ ص٣٥٢)<br />
چرب کردن (روغن کاري٬ گريس کاري)<br />
استاسيون٬ يعني محل ايستادن راه آهن براي چرب کردن عراده ها و خوردن قهوه و غذا٬ در<br />
حقيقت منزلگاه است. (سفر اول٬ ص٣٨)<br />
دروازه فخر (طاق نصرت)<br />
ارک ترينوف (محرّف Arc de triomphe ) خوبي بسيار اعال ساخته بودند٬ بلند٬ يعني دروازه<br />
فخر ٬ قاعده است براي ورود سالطين مي سازند. (سفر اول٬ ص٢٩)<br />
معلّمخانه (دانش سرا)<br />
از هشتادونه نفر شاگرد سي نفر شب وروز در معلّمخانه هستند. (سفر سوم٬ کتاب دوم٬ ص٤٩)<br />
قيچي ناخن گيري (ناخن گير)<br />
قيچي ناخن گيري پنج عددي٬ يک جعبه. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٣١١)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦٤ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
ميزانالهوا (فشارسنج٬ بارومتر)<br />
درجه ميزانالهوا دو آدمک دارد: وقت طوفان داخل مي شود٬ وقت خوش هوا بيرون مي آيد.<br />
(سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٩٥)<br />
رودخانهپاک کن و لجن گير (الي روب)<br />
چند کشتي رودخانهپاک کن ٬ يعني لجن گير ٬ در آنجا بود. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٥٧)<br />
تلمبه چي (آتش نشان)<br />
چهارصد نفر تلمبه چي هاي شهر را که هرجا آتش بگيرد بايد حاضر باشند و خاموش کنند...<br />
(سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٩٩)<br />
کارخانه آبصاف کني (تصفيه خانه آب)<br />
امروز بايد برويم به کارخانه آبصاف کني که در آخر شهر... است به رياست استانکويچ که اداره<br />
آبصاف کني با اين مرد است. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٩٧)<br />
بازي شمشير (شمشيربازي)<br />
انواع و اقسام بازي هاکردند٬اسکريم يعني بازي شمشير کردند. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٨٨)<br />
دندانساز (دندانپزشک)<br />
دانتيست هم از شهر آمده از همين جاده... رفته بود منزل ديگر٬ دانتيست دندانساز است.<br />
(سفرسوم٬ کتاب سوم ص٤٠٣)<br />
مردْرو (پياده رو)<br />
در جلو و اطراف عمارت منزل٬ جلو مردرو کوچه نرده... گذاشته بودند. (سفر سوم٬ کتاب دوم٬<br />
ص١٤٧)<br />
واهمه (عالمت خطر٬ آژير)٬ تلمبه چي (آتش نشان)<br />
عرض کردند دسته تلمبه چيان حاضر بشوند براي مشق٬ عالمت آالرم [alarme] ٬ يعني واهمه ٬ را<br />
بلند کردند.<br />
در ساعت٬ از هر محله و از هر طرف٬ دسته تلمبه چيان با عراده هاي آب و نردبان و غيره حاضر<br />
شدند. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٣١)<br />
سفره خانه (اتاق يا تاالر پذيرايي)<br />
بعد رفتيم به سفره خانه در سر ميز نشستيم٬ امپراطور دست چپ ما بود. (سفر اول٬ ص٥٧)<br />
کميّت (اقليت)<br />
اختالف آرا شد٬ رئيس مجلس حکم بر اکثريت کرد که ماژوريته مي گويند و minorité کميّت .<br />
(سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٩٢)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٦٥<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
پيچ (شير؛ در جاي ديگر شير را هم به معني امروز اين کلمه به کار مي برد)<br />
آب اين فواره ها پيچ دارد: تا بخواهند٬ ول مي کنند؛ باز٬ تا بخواهند٬ فورًا مي بندند. (سفر سوم٬<br />
کتاب اول٬ ص١٤٦)<br />
٤. لغات فارسي يا عربي و ترکي در برابر لغات و اصطالحات فرنگي٬ که امروزه<br />
همان صورت فرنگي آنها به کار مي رود:<br />
آدم بازي (آکروباسي)٬ آدم باز (آکروبات)<br />
...کارهاي غريب مي کردند٬ آدم بازي مي کردند٬ سه نفر روي هم سوار مي شدند٬ روي سر هم<br />
مي ايستادند٬رقص مي کردند٬ بازي خوبي درآوردند... (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٩٣)<br />
آدم باز چيز غريبي است٬ شخصي است جوان٬ پهلوان٬ لباسي مي پوشد به رنگ بدنْ چسبان٬<br />
شلوار تنگ مثل آدم لخت. (سفر اول٬ ص٢٥١)<br />
جهان نما (دکور)<br />
داخل تياتر شديم... تا نشستيم پرده باال رفت و جهان نمايي پيدا شد. (سفر سوم٬ کتاب اول٬<br />
ص١٥٣)<br />
نصفه بازي (آنتراکت)<br />
رانديم براي سيرک... خيلي بازي هاي خوب... درآوردند... نصفه بازي از باالخانه آمديم پايين.<br />
(سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٦٨)<br />
ماهي خانه (آکواريوم)<br />
بعد٬ از آنجا به ماهي خانه که متصل به اين اُرانژري [orangerie] يعني نارنجستان است [رفتيم]...<br />
در آنجا همه قسم ماهي هاي کوچک و بزرگ... عمل مي آورند و بزرگ مي کنند و بعد<br />
مي فروشند. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٤٢)<br />
باغ (پارک) و باغ عامه puplic) (jardin<br />
رفتيم به آن باغ ٬ جاي وسيعي است٬ جمعيت زياد از اندازه٬... از اين باغ ٬ که متعلق به شهر<br />
است... به منزل آمديم. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٨٩)<br />
باغ عامه کوچکي هم ساخته اند٬ دورش معجر است. (سفر اول٬ ص٣٢)<br />
رودوشي (اشارپ)<br />
پوست رودوشي فرنگي زنانه٬ چهار عدد. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٣١١)<br />
جنگ هفت لشگر (مانور نظامي)<br />
از خواب که برخاستم٬ وقت رفتن به جنگ هفت لشگر بود... شروع به مشق کردند. وليعهد براي<br />
فرمان توپخانه رفت... تا نزديک غروب٬ مشق طول کشيد. نزديک غروب دِفيله کردند ] =رژه<br />
رفتند]. (سفر سوم٬ کتاب سوم٬ ص٩٤)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦٦ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
کتابچه دستورالعمل (بودجه)<br />
بعد از نهار٬ کتابچه دستورالعمل آذربايجان را ميرزاابراهيم مستوفي و ميرز امحمد خان وکيل<br />
اميرنظام آورده خواندند. (سفر سوم٬ کتاب سوم٬ ص٣٤١)<br />
کالسکه بخار (لوکوموتيو)<br />
راه هاي آهن و کالسکه ها٬ يعني locomotif, vagon لوکوموتيف٬ يعني کالسکه بخار جلو٬ که<br />
همه را مي برد٬ پيدا شد. (سفر اول٬ ص٣٧)<br />
صرافخانه (بانک)<br />
از پهلوي عمارتي خوب که بانک است٬ يعني صرافخانه ... گذشتيم. (سفر اول٬ ص٣٢٠)<br />
نمونه (ماکت)<br />
اطاق هاي ديگر را گشتيم٬ نمونه اسباب هاي بحري آنجا زياد بود: نمونه کشتي٬ توپ و غيره.<br />
(سفر اول٬ ص٦٠)<br />
افتادن پرده (آنتراکت)<br />
در يکي از افتادن هاي پرده به ] scen صورت اماليي غلط [scène رفتم با امپراطور٬ شلوغ بود.<br />
(سفر اول٬ ص٦١)<br />
سوراخ (تونل)<br />
صبح من خواب بودم. گفتند از يک سوراخ کوتاهي راه آهن گذشته است٬ چهارصد ذرع طول<br />
اين سوراخ بوده است. چند دقيقه ديگر که گذشت٬ رسيديم به يک سوراخ ديگر که هزار و<br />
چهارصدذرع طول دارد. رسيديم٬ يکباره تاريک شد٬ مثل ظلمات. شش دقيقه طول کشيد تا از<br />
اين سوراخ گذشتيم. من چشمم را گرفته بودم تا رد شديم. بسيار واهمه دار چيزي بود. (سفر<br />
اول٬ ص٧٦)<br />
خيابان سه قلو (خيابان سه بانده)<br />
پرده (تابلو)<br />
خيابان سه قلو ي بسيار خوبي بود٬ وسط براي کالسکه بسيار پهن٬ ديگري براي پياده٬ ديگري<br />
براي سواره. (سفر اول٬ ص١١١)<br />
رسيديم به تاالرهاي متعدد که همه پرده هاي اشکال ٬ دورنما و غيره بودند... در هيچ جا به اين<br />
خوبي پرده نديده بوديم... بسيار خوب پرده هايي بودند. (سفر اول٬ ص١٦٢)<br />
پرده هاي اَ شکال (تابلوهاي پرتره)<br />
پرده هاي اشکال خوب دارد٬ بخصوص اشکال اجداد و پدران دوک است که به ديوار نصب<br />
کرده اند. (سفر اول٬ ص١٢٢)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٦٧<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
سياهه غذا (منو٬ menu )<br />
اول سوپي که آوردند آب الک پشت بود. من نفهميده همه را خوردم. بعد که سياهه غذا را<br />
خواندم و فهميدم کم مانده بود قي بکنم. (سفر اول٬ ص١٤٢)<br />
رشته آردبري (ماکاروني)<br />
رشته آردبري که فرنگيان ماکاروني مي کنند. (سفر اول٬ ص١٦٢)<br />
ارغنون (اُرگ)<br />
جلو ما ارغنون بسيار بزرگي که به قدر يک عمارت است و ستون هاي آهني و لوله ها که صداي<br />
ساز از آنها در مي آيد داشت. (سفراول٬ ص١٦٣)<br />
تجارتخانه (بورس)<br />
از بورس که تجارتخانه است گذشتيم. (سفر اول٬ ص١٨٩)<br />
کاله فرنگي (پاويون٬ pavillon )<br />
در آخر جزيره کاله فرنگي چوبي کوچکي بود٬ پاويليون امپراطريس است يعني کاله فرنگي زن<br />
ناپلئون. (سفر اول٬ ص٢١٤)<br />
دورنما (پانوراما٬ panorama )<br />
چپق (پيپ)<br />
روزي رفتيم به جايي که پانوراما ] در اصل دستنوشته: پاناروما] مي گويند يعني دورنما ٬ اين يک<br />
علم و صنعتي است که بسيار چيز عجيبي است. (سفر اول٬ ص٢٣١)<br />
يکي از اهالي اين شهر چپقي از ساقه درخت ساخته بود٬ صنعتي کرده بود٬ به ما داد که يادگار<br />
اين شهر باشد. قبول کرديم. (سفر اول٬ ص٢٨٤)<br />
صورت خانه (گالري)<br />
تاالر درازي بود بسيار خوش ترکيب و خوش سليقه که اسمش را گالري دِاپولون<br />
d'Apollon] [Galerie مي گويند٬ يعني صورت خانه خداي حسن و شعر و آواز. (سفر اول٬<br />
ص٢٣٩)<br />
ماهتابي ] مهتابي] (تراس)<br />
عصرانه خورديم و رفتيم به تراس٬ يعني ماهتابي جلو اين عمارت که بسيار خوب گل کاري<br />
کرده اند. (سفر سوم٬ کتاب دوم٬ ص١٧٣)<br />
حجره مخصوص (لژ)<br />
رانديم٬ نزديک بود٬ تا رسيديم به حجره مخصوص که لژ مي گويند. (سفر اول٬ ص٣٢)<br />
کمانچه فرنگي (ويولن)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٦٨ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
موزيکانچي زيادي است که متصل مي زنند٬ اما همه کمانچه فرنگي . (سفر اول٬ ص٤٣)<br />
دارالشورا (پارلمان)<br />
بعد از ناهار رفتيم به پارلمنت آلمان٬ در آخر شهر بود. در حجره نشستم٬ اسم رئيس دارالشورا<br />
Simson است. (سفر اول٬ ص١٠٢)<br />
٥. لغات فارسي براي لغات فرنگي که امروز هم عينًا به کار مي رود٬ مانندِ<br />
نگارخانه (گالري)<br />
خيلي چيزها در اين موزه بود... اينجا نگارخانه و تمام پرده هاي نقاشي است. (سفر سوم٬ کتاب<br />
اول٬ ص٢٠٦)<br />
تاالر تاجگذاري (سال دو ترون)<br />
از آنجا به Salle de trône ٬ يعني تاالر تاجگذاري ٬ مي رود. (سفر اول٬ ص٤٢)<br />
باغ نباتات (ژاردَن دو پالنْت٬ jardin de plantes )<br />
پرده (آکت)<br />
روزي رفتيم به ژاردَن دو پالنْت... باغ نباتات . (سفر اول٬ ص١٠٥)<br />
پرده باال رفت٬ بيشتر از دو آکت٬ يعني دو پرده ٬ ننشستيم. (سفر اول٬ ص٢٧٣)<br />
٦. لغات فرنگي که در سفرنامه ها به همان صورت فرنگي آمده و امروزه معادل هاي<br />
فارسي آنها به کار مي رود٬ مانندِ<br />
ارترينف (طاق نصرت٬ Are de triomphe )<br />
ارترينف بسيار خوبي دو تا ساخته اسم ما را نوشته بودند. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١١١)<br />
استاسين (ايستگاه٬ station )<br />
در اين استاسين ها٬ دخترهاي روسي گل ها را دسته کرده به طور تعارف به روي ما مي ريختند.<br />
(سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١١٣)<br />
اِ کسپُ زسيون (نمايشگاه٬ Exposition )<br />
در ساعت دو بعد از ظهر گذشته٬ بايد برويم به اکسپزيسين . (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٦١)<br />
اوني ورسيته (دانشگاه٬ Université )<br />
سواره از Université اوني ورسيته گذشتم٬ مدرسه بسيار عالي است. (سفر اول٬ ص٨٣)<br />
وِ لوسپيد (دوچرخه٬ ( vélocipède<br />
بعد يک وِ لوسپيد بود٬ يعني چرخ هايي که باپاحرکت مي دهند و سوارآن مي شوند. (سفر سوم٬<br />
کتاب اول٬ ص٢٣٣)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٦٩<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
و لغات ديگري مانند ماگازن (فروشگاه: سفرسوم٬ کتاب اول٬ ص٢٦٩) و پل<br />
سوسپاندو (پل معلق: سفر سوم٬ کتاب دوم٬ ص٤) و ديرکتور (مدير: سفر سوم٬ کتاب اول٬<br />
ص٢٣١) و آژان (نماينده: سفر سوم٬کتاب دوم٬ ص٦) و موني مان ) monument ٬ بناي<br />
يادبود: سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٢١) و آتشه ميليتر ) militaire attaché ٬ وابسته نظامي:<br />
سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢١٠) شارژدافر affaires) chargé ´d ٬ کاردار: سفر سوم٬ کتاب<br />
دوم٬ ص٦٢) و کُندوکطُر ) conducteur : صاحب منصب راه آهن (سفر سوم٬ کتاب سوم٬<br />
ص١٤٨) و اميرال ) amiral ٬ درياساالر: سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٠٦) و کرواروژ<br />
) Rouge Croix صليب سرخ: سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٨٨).<br />
٧. لغات فرنگي که در سفرنامه ها آمده و امروزه نيز همان لغات عينًا در زبان فارسي<br />
رايج شده است٬ مانند ويال٬ سِ ن٬ گوبْلَن (فرش بافته داراي اشکال نقاشي)٬ سيرک٬ فُ سيل٬<br />
کنسرت٬ آلبوم٬ آپارتمان٬ ديناميت٬ تياتر٬ نُتِ موزيک .<br />
سرانجام٬ نوبت به اشيا و اسباب هايي مي رسد که ناصرالدين شاه نخستين بار آنها را<br />
مي ديده و٬ به جاي آن که به آنها نامي بدهد و يا صرفًا به ذکر نام فرنگي آنها اکتفا کند٬ به<br />
توصيف و تعريف آنها پرداخته و سعي کرده است در خواننده تصوري از آنها ايجاد کند.<br />
ذکر چند نمونه از تعاريف و توصيفات ناصرالدين شاه خالي از لطف و فايده نيست:<br />
در توصيف تانکِر مي نويسد:<br />
قطارهاي واگون آهني که يک چيز بزرگي٬ درازي مثل ديگ بخار کارخانجات ساخته بودند٬<br />
ميانش خالي است. قطارها٬ که هر قطاري البته دويست سيصد از اين ديگ ها بودند٬ حرکت<br />
مي کردند... توي اين ديگ ها از بادکوبه نفت پر مي کنند و به باطوم مي برند. (سفر سوم٬ کتاب<br />
اول٬ ص١٣٠)<br />
در تعريف دکور مي نويسد:<br />
تماشاخانه بسيار بزرگ خوبي دارد٬ شش مرتبه٬ سنِ بسيار خوبي دارد٬ پرده هاي خوب نشان<br />
مي دادند٬ باغ و درخت و غيره. مثل اين که راستي باشد. (سفر اول٬ ص١٥٦)<br />
در بيان طرز کار دوش حمام مي نويسد:<br />
رسيديم به حمام... آب گرم و آب سرد داشت٬ لخت شديم٬... يک لوله داشت که پيچ<br />
مي دادند٬ سوراخ سوراخ داشت مثل چلوصاف کن٬ رفتم زير آن ايستادم٬ حاجي حيدر پيچ<br />
داد٬ آب ماليم خوبي آمد و خودمان را شستيم. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص١٦٦)<br />
اين حمام... دوش هاي زياد گرم و سرد دارد که شير آن را مي پيچند٬ از باال آب مثل باران<br />
مي ريزد. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٣٢)
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٧٠ فرهنگستان<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
پنکه را چنين توصيف مي کند:<br />
کارخانه خيلي گرم بود... در بين گردش٬ نسيم خنکي احساس کرديم٬ باد مي وزيد مثل باد<br />
بهشت که در آن گرما و تعفن آدم را زنده مي کرد. ما تعجب کرديم از کجا مي آيد. بعد ملتفت<br />
شديم از يک چرخي است پرّهپرّه ساخته اند با الکطريسيته حرکت مي کند با سرعت زياد و<br />
احداثِ باد مي کند. اسبابي دارد که به حرکت انگشت چرخ مي ايستد٬ يکمرتبه تعفن و گرما<br />
و جهنم مي شود؛ باز انگشت مي گذارند٬ به حرکت مي آيد بهشت مي شود. خيلي مغتنم<br />
دانستم و آنجا ايستادم٬ خنک شدم... گفتيم٬ اگر ممکن است٬ يکي از اين چرخ ها بسازند براي<br />
ما به طهران بفرستند. (سفر سوم٬ کتاب اول٬ ص٢٣٦)<br />
در تعريف و توصيف آسانسور مي گويد:<br />
رفتيم به مريضخانه سنت توماس... از مرتبه هاي زير اسبابي دارند که ناخوش را روي تخت<br />
گذاشته از توي اطاق زير مي کشند به مرتبه باال مي برند. بسيار تماشا داشت که ناخوش حرکت<br />
نکند. (سفر اول٬ ص٢٠٢)<br />
در جاي ديگر مي گويد:<br />
اسبابي بود مثل کالسکه٬ صندلي داشت٬ من و صدراعظم نشستيم٬ پيچاندند٬ کم کم رفتيم<br />
باالي عمارت منزل خودمان٬ به راحتي رفتيم به اطاق٬ چيز عجيبي است. (سفر اول٬<br />
ص٢٧٤)<br />
در تعريف سيلو مي گويد:<br />
ازجمله يک انباربزرگ غله ديواني بودکه بسياربسيارعمارت عالي بزرگي بود.(سفر اول٬ ص٢٣٨)<br />
و دُک dock) ) را چنين تعريف مي کند:<br />
دُ ک يعني حوض هايي است که براي کشتي ها ساخته اند که کشتي هاي تجارتي و غيره را در<br />
آنجاها تعمير مي کنند. (سفر اول٬ ص١٦٩)<br />
در تعريف موز مي گويد:<br />
ميوه بانن ] Banna صورت امالئيِ غلط [banane که چيز خوبي است مثل کدوي کوچک تازه<br />
دراز اما رنگ پوستش که زرد شد آن وقت مي رسد و خوردني است٬ رسيده بود٬ خورده شد.<br />
مزه خربزه مي دهد٬ نرم است. همين طور با انگشت خورده مي شود٬ قدري ثقيل است. به زبان<br />
فارسي يا هندي موز مي گويند. (سفر اول٬ ص١٧٥)<br />
آنچه گفتيم اندکي از نکات فراوان واژگاني و واژه شناختي است که مي توان از<br />
سفرنامه هاي ناصرالدين شاه استخراج کرد و٬ چنان که اشاره کرديم٬ بحث هاي واژگاني<br />
جزئي از بررسي هاي زبانشناختي است که مي توان در اين سفرنامه ها به انجام رساند. اين
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
فرهنگستان ١٧١<br />
ناصرالدينشاه واژهگزين<br />
کتاب ها٬ از حيث اشتمال بر نام بسياري از عناصر طبيعت از قبيل گل ها و پرندگان و<br />
حيوانات و اشتمال بر اصطالحات خاص ديواني و شکار و آداب و رسوم٬ گنجينه اي<br />
غني براي تحقيقات زبان شناسان و فرهنگ نويسان محسوب مي شود.<br />
اين مقاله را با تکرار اين نکته و تأکيد بر آن به پايان مي بريم که سفرنامه هاي<br />
ناصرالدين شاه آيينه روشني است که در آن مي توان چهره غبارآلود و غم انگيز ايران قرن<br />
نوزدهم و بسياري از وجوه زندگاني و فرهنگ و تمدن اين سرزمين را در مقايسه با اروپا<br />
تماشا کرد و در آن به تأمل و تفکر پرداخت.<br />
©
ايران در زمان ساسانيان ٬ آرتور کريستنسن٬ ترجمه رشيد ياسمي٬ ويراستار: حسن<br />
رضايي باغ بيدي٬ صداي معاصر٬ تهران ٢٥+٤٣٧. ٬١٣٧٨<br />
اين کتاب ارزشمند٬ که بي گمان جزو معتبرترين منابع درتاريخ ساسانيان است٬ در سال<br />
١٣١٤ به قلم رشيد ياسمي به فارسي ترجمه شدوتا کنون هفت بار به چاپ رسيده است. اما٬<br />
پس از درگذشت مترجم٬ به تدريج غلط هايي در آن راه يافت که شمار آنها گاه به ده ها مورد<br />
در هر صفحه رسيد. به عالوه٬ تصاوير کتاب چنان تيره وتار شده بود که گاه تشخيص آنها<br />
دشوار مي نمود. براي رفع اين اشکاالت٬ ويراستار دانشمند ترجمه فارسي را با متن اصلي<br />
به زبان فرانسه مقابله و خطاها را تصحيح کرده و کوشيده است انشاي آن و نيز آوانويسي<br />
واژه هاي ايراني را به شيوه کنوني نزديک تر سازد. هم چنين تصاوير کتاب٬ از روي متن<br />
اصلي به زبان فرانسه٬ از نو عکس برداري شده تا کامًال واضح و روشن باشد. ضمنًا<br />
ويراستار يادداشت هايي به پايان کتاب افزوده که براي فهم پاره اي مطالب متن سودمند<br />
است. حاصل اين زحمات ويرايشي تازه از اين اثر است که درخور اعتماد بيشتري است.<br />
ابوالفضل خطيبي<br />
تاريخ تحليلي شعر نو٬ شمس لنگرودي (محمدتقي جواهري گيالني)٬ جلد اول٬<br />
ويرايش دوم٬ نشر مرکز٬ تهران ٦٤٩ ٬١٣٧٧ صفحه.<br />
جلد دوم٬ سوم و چهارم٬ چاپ اول٬ نشر مرکز٬ تهران ٬١٣٧٧ به ترتيب ٦٩٩ صفحه٬<br />
٧٨٤ صفحه و ٦٧٠ صفحه.<br />
در اين مجموعه سه هزار صفحه اي٬ تاريخ جامعه شناختي شعر نو ايران از آغاز تا ١٣٥٧
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تازه هاي نشر ١٧٣<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
بررسي مي شود و آن را مي توان نخستين تاريخ شعر نو در زبان فارسي دانست. مؤلف<br />
مقصود خود از تدوين آن را اطالع رساني به نوسراياني اظهار داشته که بي خبري آنان از<br />
بسياري نکات و دقايق تاريخچه اين حوزه موجب تکرار تجربه هاي پيشينيان مي گردد.<br />
مجلدات چهارگانه اين مجموعه٬ به ترتيب٬ به سال هاي ١٢٨٤-٬١٣٣٢ ١٣٣٢-٬١٣٤١<br />
٬١٣٤٩-١٣٤١<br />
١٣٤٩-١٣٥٧ تعلق دارد.<br />
مواد گردآوري شده برحسب ترتيب تاريخي و به شيوه روايتي مرتب و تدوين شده<br />
است. فهرست راه نما٬ پاره اي منابع ناياب و نقدهايي که در سراسر کتاب به آن اشاره<br />
شده است مجموعه را به صورت مرجع کتاب شناسي مفيدي براي محققان اين حوزه در<br />
مقطع تاريخي مورد نظر در آورده است.<br />
کتاب با پيش سخني درباره انگيزه مؤلف آغاز مي شود. مدخل کتاب مرور اجمالي<br />
شعر فارسي است از رودکي تا عصر نيما. مؤلف علت تطوّ ر شعر فارسي را در مناسبات<br />
توليدي جامعه و تحول زندگي اجتماعي سراغ مي گيرد. مندرجات کتاب به اين شرح<br />
است: جلد اول مشتمل بر سه فصل: فصل اول٬ زمينه ها و مقدمات تحول اجتماعي<br />
اقتصادي و پيدايش شعر نو که ايجاد اولين چاپخانه در تهران و ايران٬ نخستين چاپ<br />
سنگي٬ بررسي نخستين روزنامه٬ ترجمه و... را در بر مي گيرد. فصل دوم٬ به قدرت<br />
رسيدن رضاخان و پايان يافتن دوره اي از شعر فارسي. فصل سوم٬ جنگ جهاني دوم٬<br />
سقوط رضاشاه٬ آزادي و شکوفايي شعر نو که به سال ١٣٣٢ ختم مي شود. جلد دوم ٬<br />
مشتمل بر فصل چهارم٬ کودتا٬ تثبيت حکومت پهلوي٬ خوديابي نوپردازان و تحول شعر<br />
نو با جزئيات کامل و آثاري از شاعران نوپرداز. جلد سوم مشتمل بر فصل پنجم٬ گسترش<br />
شهرنشيني٬ انقالب سفيد٬ تعارض مدرنيسم و سنت٬ موج نو و شعر چريکي. شرح<br />
نشريات متنوع در اين فصل از امتيازات کتاب است. جلد چهارم مشتمل بر فصل ششم٬<br />
بيان گسترش مدرنيسم در زندگي سنتي٬ رفاه نسبي اقتصادي٬ تشديد دوگانگي فرهنگي٬<br />
بحران سياسي٬ انقالب٬ جدال شعر متعهد و غيرمتعهد و تأثير تحوالت تاريخي بر شعر<br />
ايران٬ نشريات٬ جُ نگ ها و مجموعه ها.<br />
شيرين عزيزي مقدم
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٧٤ تازه هاي نشر<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
تحليل کشف المحجوب و تحقيق در احوال و آثار ابوالحسن علي بن عثمان هجويري ٬<br />
محمد حسين تسبيحي٬ اسالم آباد٬ ٧٧١ص. ٬١٩٩٩/١٣٧٨<br />
کشف المحجوب ٬ در تصوف اسالمي و شرح احوال و آثار مشايخ صوفيه و فرقه ها و آداب<br />
و رسوم ايشان که در حدود ٤٣٥ هجري نوشته شده است. کتاب تحليل کشف المحجوب<br />
مشتمل است بر ١٢ بخش. نويسنده در بخش هاي يکم تا هفتم درباره محيط فرهنگي٬<br />
ديني و سياسي روزگار هجويري٬ تصوف در آن دوران٬ زندگي نامه هجويري و استادان و<br />
مشايخ و تصنيفات او به بحث مي پردازد و از فصل هشتم تا يازدهم٬ که بيشترين حجم<br />
کتاب (٥٤١ صفحه) را در بر مي گيرد٬ به تفصيل به شرح مندرجات٬ مراجع و سبک<br />
نگارش کشف المحجوب پرداخته است. در آخرين بخشِ کتاب٬ با عنوان «کتاب شناسي<br />
کشف المحجوب »٬ نسخه هاي خطي٬ چاپ ها و ترجمه هاي آن و نيز مآخذ تحقيق درباره<br />
احوال و آثار هجويري معرفي شده که براي محققان راهنماي خوبي است.<br />
ا. خ.<br />
تحليل نقد٬ نورتروپ فراي٬ ترجمه صالح حسيني٬ چاپ اول٬ نيلوفر٬ تهران ٬١٣٧٧<br />
٤٥٩ صفحه.<br />
مؤلف بر آن است که درباره دامنه٬ نظريه ها٬ اصول و فنون نقد ادبي به خواننده نظري<br />
اجمالي ارائه دهد. کتاب مشتمل است بر مقدمه اي جدلي٬ چهار مقاله و نتيجهگيري<br />
مشروط. عناوين مقاالت به اين شرح است: مقاله اول٬ نقد تاريخي که در آن فراي به وجوه<br />
داستاني مي پردازد که به نوعي تبيين نظريه ارسطوست مبني بر اين که فرق آثار داستاني<br />
ناشي از تفاوت مراتب چهره هاي داستاني است. مقاله دوم٬ نقد اخالقي٬ به تشريح<br />
نظريه نمادها٬ معاني چندگانه و توالي مراحل يا روابطي اختصاص دارد که اثر ادبي در<br />
چهارچوب آن قرار مي گيرد. مقاله سوم٬ نقد مثالي يا سنخ اعالي صور نوعي است که از<br />
نظر نويسنده همان نماد است و آن معموالً تصويري است که در ادبيات مکرر مي شود و٬<br />
در نتيجه٬ در قالب عنصري از عناصر تجربه ادبي به طور عام٬ بازشناخته مي گردد. مقاله<br />
چهارم در نقد ريطوريقايي يا نقد بالغي است. نويسنده٬ در اين بخش٬ نظريه انواع ادبي<br />
را مطرح مي کند و تمايز انواع را مبتني بر اصل نمايش مي داند. اين اثر فراي ارزش دوگانه
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تازه هاي نشر ١٧٥<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
دارد. يکي آن که تفسيري و تشريحي است و بر بررسي استقرايي ادبيات استوار است.<br />
ديگر آن که مقدمه اي است بر اصول ساختاري ادبيات. آشنايي با آراءِ بسياري از فالسفه<br />
غرب و با واژگان و اصطالحات غربي خاص نقد از فوايد اين اثر است.<br />
ش. ع.<br />
تذکره مرآة الخيال ٬ شيرعلي خان لودي٬ به اهتمام حميد حسني با همکاري بهروز<br />
صفرزاده٬ چاپ اول٬ روزنه٬ تهران ٣٧٠ ٬١٣٧٧ صفحه.<br />
نگارش اين تذکره در سال ١١٠٢ هجري در عهد اورنگ زيب معروف به شاه جهان در<br />
هند به انجام رسيده و تصحيح آن بر اساس متن چاپ بمبئي صورت گرفته است. تنوع<br />
موضوعي اين اثر آن را به دانشنامه ارزشمندي مبدل کرده است؛ زيرا لودي٬ به هنگام<br />
توضيح احوال شاعران٬ به مسائل جنبي نظير موسيقي٬ تعبير خواب٬ طب٬ جغرافيا<br />
پرداخته است. از ديگر ويژگي هاي اثر٬ پرداختن به احوال زنان شاعري است که در ديگر<br />
تذکره ها کمتر از آنان ياد شده است.<br />
ش. ع.<br />
جشن نامه استاد ذبيح اهلل صفا٬ سيد محمد ترابي٬ چاپ اول٬ نشر شهاب٬ تهران<br />
٤٩٤ ٬١٣٧٧ صفحه + ١٦ عکس.<br />
جشن نامه استاد ذبيح اهلل صفا مجموعه اي است شامل ٣٥ مقاله به قلم محققان ايراني و<br />
خارجي به مناسبت هشتاد و پنجمين سال عمر پربرکت علميِ استاد٬ که به کوشش<br />
سيدمحمد ترابي٬ شاگرد او٬ گرد آمده و به چاپ رسيده است. انتشار اين مجموعه با<br />
درگذشت استاد مقارن گرديد. جشن نامه با مقدمه اي به قلم گردآورنده در شرح احوال و<br />
آثار آن فقيد سعيد آغاز مي شود. پس از آن٬ نامه منظوم استاد حسين خطيبي خطاب به<br />
«دوستي ديرين» مي آيد. تنوع موضوع و سطح مقاالت و شهرت علمي نويسندگان آنها<br />
جشن نامه را به صورت اثري پرارزش در آورده است. شادروان احمد تفضلي٬ شادروان<br />
مصطفي مقربي٬ شادروان ضياءالدين سجادي٬ احمد مهدوي دامغاني٬ سيدجعفر
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٧٦ تازه هاي نشر<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
شهيدي٬ محمدرضا شفيعي کدکني٬ جليل دوستخواه٬ ريکاردو زيپولي از جمله<br />
پديدآورندگان مقاله هاي مندرج در اين اثر٬ دربابِ ادب٬ فرهنگ٬ تاريخ٬ موسيقي و<br />
فلسفه ايران زمين اند. عکس هاي خاطره انگيزي از ادوار زندگي علمي مرحوم استاد صفا<br />
زينت بخش مجموعه شده است.<br />
ش. ع.<br />
دايرة المعارف هنر٬ رويين پاکباز٬ فرهنگ معاصر٬ تهران ١٢+١٠٢٣ ٬١٣٧٨ صفحه.<br />
حوزه وسيع اين دايرة المعارف شامل موضوعات کلي و جزئي هنر جهان از گذشته هاي<br />
دور تا امروز است که در آن ميان هنر ايران جايگاه ويژه اي دارد. واژه «هنر» در عنوان و<br />
مطالب کتاب در معناي محدود و خاص هنر بصري يا هنر تجسمي به کار رفته است.<br />
در اين دايرة المعارف توجه اصلي به مقوالت مربوط به نقاشي٬ پيکره سازي و هنر<br />
گرافيک معطوف شده است. اطالعاتي در زمينه خوش نويسي٬ سفالگري٬ معرّ ق سازي٬<br />
معماري و نظاير اين هنرها نيز در اين کتاب به دست داده شده است.<br />
دائرة المعارف هنر ٬ که داراي ٢٨٥٥ مدخل و ١٠٠٤ تصوير سياه و سفيد و رنگي است٬<br />
از بخش اصل (بدنه) و سه بخش فرعي (پيوست) تشکيل يافته که هر يک از آنها مستقًال<br />
به ترتيب الفبايي مرتب شده است. نقاشان٬ پيکره سازان٬ طراحان٬ چاپگران و ساير<br />
هنرمندان با سبک ها٬ گروه ها و مکتب ها؛ اسلوب ها٬ مواد وابزار؛ رسانه ها٬ گونه ها (مثًال:<br />
چاپ دستي/ چهره نگاري)؛ اصطالحات فني و زيبايي شناختي (مثًال: قلمزني/<br />
ترکيب بندي)؛ عناصر بصري (مثًال: رنگ)؛ بررسي هاي ويژه (مثًال: نقاشي نو در ايران)؛<br />
نويسندگان هنري؛ نمايشگاه ها؛ کليات (مثًال: آموزش هنر) مهم ترين مقوالت اين<br />
دايرةالمعارف اند.<br />
در پيوست يکم٬ که با عنوان «تاريخ شناسي» (شامل ٥٥ مدخل)٬ در پي بخش اصلي<br />
آمده است٬ تحوالت هنر اقوام گوناگون در ادوار تاريخي بررسي شده است. شماري از<br />
هنرهاي کمترشناخته شده جهان (مثًال هنر امريکاي التين٬ هنر معاصر در هند) در اين<br />
مجموعه جايگاه خاصي يافته اند. در حقيقت٬ مقاالتِ غالبًا مبسوطِ بخش تاريخ شناسي<br />
به نحوي اطالعات داده شده در بدنه کتاب را تکميل مي کند.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تازه هاي نشر ١٧٧<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
پيوست دوم٬ با عنوان «مضمون شناسي» (٢٦٣ مدخل)٬ مشتمل است بر مضمون هاي<br />
به کاررفته در هنر جوامع از جمله شخصيت هاي مذهبي يا ادبي٬ خدايان٬ جانوران٬<br />
رويدادها٬ صحنه ها و نمادها (مثًال مريم مجدليه/ بهرام گور/ آپ لون/ اژدها/ مصيبت<br />
ُ<br />
کربال/ باکره داغدار). در پيوست سوم٬ بيش از ١٥٧٠ واژه بيگانه (عمدتًا انگليسي) و<br />
معادل هاي فارسي آنها گرد آمده است. اين واژه ها٬ که به ادبيات تجسمي تعلّق دارند٬<br />
غالبًا در متن کتاب کاربرد داشته اند.<br />
ا. خ.<br />
عمر خيام ٬ عليرضا ذکاوتي قراگزلو٬ چاپ اول٬ طرح نو٬ تهران ٢٤٣ ٬١٣٧٧ صفحه.<br />
نگارنده بر آن است که زواياي تاريکي از زندگي خيام٬ متفکر و شاعر نامدار نيشابوري را<br />
براي خواننده روشن کند و بيشتر به چهره فلسفي و علمي خيام نظر دارد. عناوين فصول<br />
کتاب به اين شرح است: «آيا خيام حکيم همان خيام شاعر است؟»؛ «خيام ميان حقيقت و<br />
افسانه»؛ «با فيلسوفان و متکلمان اسالمي»؛ «گذري بر رساالت فلسفي خيام»؛ «پيوست<br />
انتقادي»؛ «رباعيات خيام ميان فلسفه و کالم»؛ «نقد خارجي و داخلي رباعيات خيام»؛<br />
«گزيده رباعيات». در پايان٬ کتاب نامه٬ فهرست آيات و احاديث٬ عبارات عربي و نمايه<br />
درج شده است. نگارنده٬ در اين اثر٬ اوضاع فرهنگي و اجتماعي زمان خيام را تشريح<br />
مي کند و در پاره اي موارد اطالعات جامع و مفيدي به خواننده ارائه مي دهد. اما تعيين ميزان<br />
توفيق او در بيان افکار خيام و تصويري که از او ارائه مي دهد به تأمل بيشتري نياز دارد.<br />
ش. ع.<br />
غرب و اسالم در راه گفتوگو<br />
The West and Islam, Towards a Dialogue. Istanbul, IRCICA, 1999,<br />
VI+125+XII p.<br />
غرب و اسالم: پيش به سوي گفتوگو ٬ مجموعه اي از چند مقاله و سخن راني است که «مرکز<br />
تحقيقاتِ تاريخ٬ هنر و فرهنگ اسالميِ « سازمان کنفرانس اسالمي Ircica) ) گردآورده و
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٧٨ تازه هاي نشر<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
منتشر کرده است.مندرجات آن به اين شرح است: اکمل الدين احسان اغلو (ترکيه)٬ «اروپا<br />
و اسالم: چالش هاي جديد٬ افق هاي تازه»؛ اينگمار کارلسون (سوئد)٬ «سياست اسالميِ<br />
اروپا و اسالم در اروپا»؛ هاجو فونکه (آلمان)/ بوسني٬ «چالشي براي مسيحيت و نفوذ<br />
مسلمانان در کشورهاي اروپا»؛ اکمل الدين احسان اغلو٬ «اسالم و صلح»؛ «نقش اسالم در<br />
تاريخ٬ فرهنگ و امور جاري»؛ بسام تيبي (آلمان)٬ «حقوق بشر درتمدن اسالمي و در غرب»؛<br />
مراد هوفمان (آلمان)٬ «منش اروپايي و اسالم»و «نوسان مسلمانان ميان شرق و غرب».<br />
ع. روح بخشان<br />
فرهنگ اسطوره هاي يوناني<br />
Jala ¦ li, Mojga¦ n & Beya ¦ d, Maryam, Handbook of Greek Mythology, Daftar-e<br />
Nashr-e Farhang-e Eslami, Tehran 1378, 189p.<br />
خودآموز اسطوره شناسي يوناني حاصل کار دو تن از استادان دانشکده زبان هاي خارجي<br />
دانشگاه تهران (مژگان جاللي و مريم بياد) است که به تدوين وتعريف اصطالحات<br />
اسطوره هاي يوناني اختصاص دارد. اين فرهنگ از آشيل (اکيلس٬ اخيلوس)٬ قهرماني<br />
افسانه اي که از ازدواج پله ئوس با پري دريايي تِتيس در وجود آمد و سراسر زندگي را<br />
در جنگ گذراند و اوديسه هومر به گزارش زندگيش مي پردازد٬ آغاز و به » زئوس »٬ خداي<br />
خدايان اُلَ مپ٬ ختم مي شود.<br />
مؤلفان٬ چنان که در مقدمه تصريح کرده اند٬ کوشيده اند تا يک فرهنگ اصطالحات<br />
اسطوره اي فراهم آورند که براي دانش جويان و معلمان و محقّ قان مفيد باشد. در آن٬ هر<br />
کلمه و اصطالح به دقت تعريف و توضيح شده است. صورت انگليسيِ کلمات اصل<br />
اختيار شده و تلفظ يوناني با آوانويسي التين درون پرانتز آمده است.<br />
ع. ر.<br />
مطالعات اسالمي در پاکستان<br />
Eqbal Review (Journal of the Iqbal Academy Pakistan), April 1998, 142 p.<br />
مندرجات آخرين شماره مجله اقبال الهوري که به دست ما رسيده به شرح زير است:
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
تازه هاي نشر ١٧٩<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
جاويد اقبال٬ «مفهوم دولت در اسالم»؛ سيد حسين نصر٬ «برخي از ويژگي هاي آموزش<br />
در اسالم» (با توجه به پيام جالل الدين رومي)؛ لوچه لوپز بارالت٬ «ترو بارکلوسِ صوفي<br />
وعرفان اسپانيايي: سمبوليسم تجربه شده»؛ اخبار و گزارش ها؛ کتاب شناسي٬ شامل<br />
) اسالم و توسعه ( Development Islam and<br />
) هماهنگي بهشت و زمين ( Earth Harmonies of Heaven and<br />
) يگانه سنت ( Tradition The Only<br />
ع. ر.<br />
مطالعات اسالمي در هند<br />
Journal of the HenryMartin Institute,Vol. 17, No 2, July-December 1998, 107 p.<br />
شماره اخير نشريه انجمن هِنري مارتين ٬ که هر سال دو شماره به زبان انگليسي در حيدرآباد<br />
هند منتشر مي شود٬ حاوي مقاله هايي به شرح زير است:<br />
ماويل عزالدين٬ «الهيات اسالمي و سمبوليسم مفهومي»؛ ديويد اِ مانوئل سينگ٬<br />
ِ<br />
«لزوم ذاتيِ فراحِ سي در آثار ابن عربي»؛ ملکه بي. ميستري٬ «وضعيت اقليتيِ مسلمانان<br />
در هند از ديد توسعه نگري»؛ ديويد سي. اسکات «کبير ] از شخصيت هاي هندو در قرون<br />
وسطي] ٬ مردي براي همه اعصار»؛ ال. استانيسالوس٬ «به صليب کشيده شدن٬ مرگ و<br />
عروج عيسي مسيح در اسالم»؛ کتاب شناسي و فهرست مندرجات مجله از سال ١٣٢١ تا<br />
١٣٦٥ش نيز در اين شماره درج شده است.<br />
ع. ر.<br />
نقد ادبي در سده بيستم ٬ تاديه٬ ژان ايو٬ ترجمه محمدرحيم احمدي٬ چاپ اول٬<br />
سوره٬ تهران ٤٣٥صفحه. ٬١٣٧٧<br />
نقد ادبي در سده بيستم نگاهي دارد به تحليل نقد نو در مغرب زمين از اواخر قرن نوزدهم تا<br />
اواخر قرن بيستم. نظريه هايي در باب نقد متون اعم از نقد روان کاوانه٬ جامعه شناسانه٬<br />
زبان شناسانه و فرماليستي در آن بيان شده است. نگارنده زماني به تأليف اين اثر
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨٠ تازه هاي نشر<br />
تازه هاي نشر در زبان و ادب فارسي<br />
مي پردازد که جنجال هاي کهنه و نو فروکش کرده و فضايي آرام براي بررسي آراءِ اهل<br />
نظر فراهم آمده است.<br />
عناوين فصول دهگانه اثر به اين شرح است: صورتگرايان روس٬ نقد آلماني٬ نقد<br />
آگاهي يا مکتب ژنو٬ نقد حوزه تخيل٬ نقد روان کاوي٬ جامعه شناسي ادبيات٬<br />
زبان شناسي و ادبيات٬ نشانه شناسي ادبيات٬ بوطيقا٬ نقد تکويني. در کتاب٬ آراءِ بسياري<br />
از منتقدان برجسته مغرب زمين ذکر شده که خواننده ايراني با برخي از آنها آشناست اما<br />
بعضًا در ميان آنها مي توان نام هاي ناآشنا را نيز ديد. دقت نويسنده و کوشش او در ساده<br />
کردن نظريات پيچيده فلسفي هم چنين بيان روشن مطالب همراه با شواهد فراوان به اثر او<br />
جاذبه ديگري بخشيده است.<br />
ش. ع.
بسمه تعاليٰ<br />
جمهوري اسالمي ايران تاريخ: ٧٨/١٢/١٠<br />
وزارت فرهنگ و آموزش عالي شماره: ٣/٢٩١٠/٨١٦<br />
معاونت پژوهشي پيوست: <br />
جناب آقاي دکتر غالمعلي حداد عادل<br />
رئيس محترم فرهنگستان زبان و ادب فارسي<br />
با سالم<br />
احترامًا٬ بازگشت به نامه شماره ٣٠٣٩ مورخ ٧٦/١٠/٢١ و پيرو نامه شماره<br />
٣/٢٩١٠/٧٢٨ به استحضار مي رساند٬ نسخه هاي مجله «نامه فرهنگستان» توسط هيأت<br />
محترم داوران بررسي و ارزيابي و نتيجه آن در جلسه مورخ ٧٨/١١/٤ کميسيون بررسي<br />
نشريات علمي کشور مورد بررسي و ارزيابي مجدد قرار گرفت. بر اساس امتيازهاي<br />
کسب شده از ارزيابي ها و نظر مساعد اعضاي کميسيون با اعطاي درجه علمي پژوهشي<br />
موافقت شد.<br />
لذا با عرض تبريک به مناسبت اين موفقيت به استحضار مي رساند که مدت اين<br />
اعتبار چهار سال مي باشد و ارزيابي ساالنه نيز انجام و نتايج آن به استحضار خواهد<br />
رسيد. ضمنًا گواهينامه اعتباري درجه مذکور نيز متعاقبًا تقديم خواهد شد.<br />
باآرزوي توفيق الهي<br />
حسن شريفي<br />
دبير کميسيون بررسي نشريات علمي کشور
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨٢ اخبار<br />
نخستين همايش مدرسان زبان فارسي<br />
نخستين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي<br />
(شيراز٬ ١٨-٢٠ ارديبهشت ١٣٧٩)<br />
نخستين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي٬ به ابتکار دانشگاه شيراز و با هدف<br />
بازنگري دروس زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه ها و مراکز آموزش عالي و تعيين<br />
ر اهکارهاي علمي گسترش آموزش و پژوهش آن در داخل و خارج از کشور٬ برگزار<br />
گرديد.<br />
شوراي گسترش زبان و ادبيات فارسي در خارج از کشور نيز در فراهم آوردن امکانات براي<br />
تشکيل اين اجتماع سهم مؤثر داشت. گروه کثيري از استادان دانشگاه هاي شيراز٬<br />
مشهد٬ تهران٬ شهيد بهشتي٬ عالمه طباطبايي٬ تبريز٬ اصفهان٬ اهواز٬ زنجان٬ قم٬ اراک٬<br />
فيروزآباد و نيز دکتر محمد جعفر معين فر از دانشگاه پاريس و دکتر حسن بيک باغبان از<br />
دانشگاه استراسبورگ در همايش شرکت داشتند.<br />
در مراسم افتتاحيه٬ پس از سخنان دکتر محمود مصطفوي٬ رئيس دانشگاه شيراز٬<br />
پيام هاي وزير علوم و تحقيقات و فناوري و وزير فرهنگ و ارشاد اسالمي قرائت شد.<br />
سپس دکتر غالمعلي حداد عادل٬ رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي٬ طي سخن راني<br />
خود٬ به نقايص برنامه هاي دروس زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه ها اشاره و درج مواد<br />
تازه اي را در برنامه درسي مقطع کارشناسي ارشد پيش نهاد کرد. پس از آن٬ دکتر مقدس٬<br />
رئيس دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه شيراز و دبير همايش٬ و دکتر منصور<br />
رستگار فسائي٬ استاد زبان و ادبيات فارسي دانشگاه شيراز و دبير علمي همايش٬<br />
گزارش هاي خود را ارائه کردند.<br />
در نخستين روز همايش٬ مراسم بزرگداشت دکتر علي محمد مژده با اهداي لوح<br />
تقدير از جانب وزارت علوم و تحقيقات و فناوري برگزار گرديد.<br />
طي برگزاري همايش هفت نشست علمي٬ براي ايراد بيست و هشت سخنراني با<br />
موضوعاتي در زمينه ضرورت تغيير و تحول در شيوه تدريس و برنامه هاي رشته زبان<br />
وادبيات فارسي در مقاطع کارشناسي ارشد و دکتري و وضعيت تدريس آن در<br />
دانشگاه هاي خارج از کشور برپا شد.<br />
در خالل سخنر اني ها٬ دروس و تحقيقات دوره دکتري علوم انساني دانشگاه پاريس٬
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
اخبار ١٨٣<br />
نخستين همايش مدرسان زبان فارسي<br />
نقد نابساماني هاي آموزش زبان و ادبيات فارسي در داخل و خارج از کشور٬ شيوه<br />
تدريس فارسي عمومي٬ تجزيه و تحليل موقعيت کنوني زبان و ادب فارسي در<br />
دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالي غرب٬ وضعيت کادرهاي آموزشي ادبيات و<br />
برنامه ريزي هاي درسي آن٬ روش آموزش رشته زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه هاي<br />
شبه قاره هند٬ گسترش زبان و ادبيات فارسي در اروپاي شرقي مطرح شد. ضمنًا شب<br />
شعري در حافظيه بر پا شد که با استقبال پرشور دانشجويان و ادب دوستان روبه رو<br />
گرديد.<br />
از فرهنگستان زبان و ادب فارسي٬ عالوه بر رياست فرهنگستان٬ آقايان دکتر حميد<br />
فرزام و احمد سميعي (گيالني) شرکت داشتند و سخن راني ايراد کردند. در پايان٬ بيانيه<br />
همايش قرائت شد و به تصويب شرکت کنندگان رسيد.<br />
ثريّا پناهي<br />
بيانيه نخستين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي دانشگاه شيراز<br />
(١٨ تا ٢٠ ارديبهشت سال ١٣٧٩)<br />
نخستين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي از تاريخ ١٨ تا ٢٠ ارديبهشت ١٣٧٩ با<br />
شرکت گروهي کثير از استادان زبان و ادبيات فارسي داخل و خارج از کشور در شيراز<br />
تشکيل گرديد.<br />
در اين همايش شرکت کنندگان ضمن ارائه مقاالت خود٬ مشکالت و مسائل زبان و<br />
ادبيات فارسي را در مقاطع مختلف دانشگاهي و پيش از دانشگاه مورد بحث و بررسي<br />
دقيق قرار دادند.<br />
در اين جلسات عظمت و اهميت زبان فارسي در تحکيم وحدت ملي و اشاعه<br />
فرهنگ متعالي اسالمي مورد تأکيد فراوان قرار گرفت و ضرورت پاسداري و گسترش آن<br />
به عنوان وظيفه اي ملي خاطرنشان گرديد.<br />
شرکت کنندگان در همايش ضمن سپاسگزاري از کوشش هاي ارزنده بخش زبان و<br />
ادبيات فارسي و مسئوالن محترم دانشگاه شيراز و همه کساني که به نحوي در برگزاري<br />
آبرومندانه و منظم همايش همت ورزيده اند٬ اميدوارند ضمن کوشش در تحقق پيشنهاد<br />
هاي نخستين همايش٬ شاهد برگزاري دومين همايش در سال آينده در شيراز باشند.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨٤ اخبار<br />
نخستين همايش مدرسان زبان فارسي<br />
شرکت کنندگان در همايش از ارسال پيام وزيران محترم علوم٬ تحقيقات و فناوري و<br />
وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمي و مساعي فرهنگستان زبان و ادب فارسي و شوراي<br />
گسترش زبان و ادبيات فارسي در خارج از کشور سپاسگزاري مي نمايد.<br />
شرکت کنندگان مايلند سپاس قلبي خويش را از کوشش هاي بي دريغ دبير علمي<br />
همايش «استاد ارجمند جناب آقاي دکتر منصور رستگار فسائي» ابراز دارند.<br />
نکات زير مورد تأييد و درخواست شرکت کنندگان نخستين همايش مدرسان زبان و<br />
ادبيات فارسي است:<br />
١. تحول عميق و همه جانبه ادبي و فرهنگي و بازنگري برنامه هاي آموزشي و<br />
پژوهشي زبان و ادبيات فارسي در دانشگاه ها بر اساس بررسي ها و نظرهاي کارشناسانه<br />
در جهت هماهنگي با نيازهاي جامعه امروز و تحوالت ادبي جهان.<br />
٢. ايجاد هماهنگي و انسجام در نظام آموزشي زبان و ادبيات فارسي در دوره هاي<br />
پيش از دانشگاه و دانشگاه. پيشنهاد مي شود هيئتي متشکل از کارشناسان برنامه ريزي<br />
درسي آموزش و پرورش دانشگاه براي ايجاد اين هماهنگي تشکيل گردد.<br />
٣. تأکيد بر اهميت درس فارسي عمومي و ضرورت بازنگري در سرفصل آن به<br />
نحوي که دانشجويان ضمن آشنايي و عالقه مندي به زبان و ادبيات گذشته و حال٬<br />
توانايي هاي الزم زباني و ادبي را براي انتقال مفاهيم رشته هاي تخصصي خود به دست<br />
آورند.<br />
٤. بازنگري اساسي دروس دوره هاي کارشناسي٬ کارشناسي ارشد و دکتري زبان و<br />
ادبيات فارسي و ايجاد گرايش هاي الزم در آنها به منظور افزايش کارآيي دانش آموختگان<br />
اين رشته متناسب با نيازهاي امروز و فرداي جامعه.<br />
٥. ايجاد دوره هاي فوق تخصصي زبان و ادبيات فارسي با قابليت هاي الزم براي ادامه<br />
مطالعات تحقيقي در فرهنگ ايراني اسالمي.<br />
٦. برنامه ريزي و ايجاد دروس تازه به منظور استفاده دانشجويان زبان و ادبيات<br />
فارسي از وسايل پيشرفته اطالع رساني.<br />
٧. تربيت استادان و مدرسان آگاه و کارآمد و توجه به ارتقاي مستمر سطح دانش<br />
ايشان.<br />
٨. تقدير از واگذاري اختيار تجديد نظر در برنامه هاي دروس به دانشگاه هاي داراي
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
اخبار ١٨٥<br />
نخستين هم انديشي مسائل واژهگزيني و...<br />
هيئت مميزه. پيشنهاد مي شود اين دانشگاه ها براي پيشگيري از اشکاالت احتمالي در<br />
آزمون هاي متمرکز مقاطع باالتر٬ هماهنگي هاي بايسته را با يکديگر داشته باشند.<br />
٩. تمرکز تصميم گيري ها در اقدامات مربوط به آموزش زبان و ادبيات فارسي به<br />
غيرفارسي زبانان در وزارت علوم٬ تحقيقات و فناوري و اتخاذ تصميمات هماهنگ در<br />
اعزام مدرسان زبان و ادبيات فارسي با رعايت عدالت در سهميه بندي دانشگاه ها.<br />
١٠. بهکارگيري دانش آموختگاني که در رشته آموزش زبان فارسي به<br />
غيرفارسي زبانان مهارت يافته اند در سطح زبان آموزي و واگذاري تدريس ادبيات فارسي<br />
به اعضاي هيئت علمي گروه هاي زبان و ادبيات فارسي و فرهنگ و زبان هاي ايران پيش<br />
از اسالم.<br />
١١. تالش براي تحقق تصميمات اين همايش با هماهنگي شوراي عالي برنامه ريزي<br />
(کميته علوم انساني) و با دعوت از نمايندگان تام االختيار گروه هاي زبان و ادبيات فارسي<br />
دانشگاه هاي سراسر کشور به وسيله مسئوالن نخستين همايش استادان زبان و ادبيات<br />
فارسي در شيراز.<br />
١٢. فراهم آوردن تسهيالت الزم براي دانشگاه شيراز به منظور چاپ<br />
مجموعه مقاالت ار ائه شده در نخستين همايش.<br />
١٣. به دانشگاه شيراز مأموريت داده شود تا با بهرهگيري از تجربه هاي نخستين<br />
همايش٬ دومين همايش مدرسان زبان و ادبيات فارسي را سال آينده در شيراز برگزار<br />
نمايد.<br />
©<br />
نخستين هم انديشي مسائل واژهگزيني واصطالح شناسي<br />
(تهران٬ ٨-١٠ اسفند ١٣٧٨)<br />
برگزاري هم انديشي٬ در آستانه يک صدمين سال صدور فرمان تشکيل فرهنگستان و در<br />
پي فعاليت هاي پژوهشي گروه واژهگزيني در طرح «بررسي پيشينه تاريخي واژهگزيني در<br />
ايران» پيشنهاد شد.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨٦ اخبار<br />
نخستين هم انديشي مسائل واژهگزيني و...<br />
پيش از برگزاري هم انديشي٬ در ديماه ٬١٣٧٧ دبيرخانه هم انديشي به دبيري دکتر<br />
حسين سامعي و جانشين او٬ دکتر شهين نعمت زاده٬ که مسئوليت فعاليت هاي علمي و<br />
امر سازماندهي هم انديشي را به عهده گرفت٬ تشکيل شد.<br />
برنامه ريزي٬ تعيين مباحث٬ بررسي و گزينش مقاالت در هيئت علميِ هم انديشي با<br />
عضويت (دکتر غالمعلي حداد عادل٬ دکتر رضا منصوري٬ دکتر حسين سامعي٬ مهندس<br />
علي کافي٬ دکتر سيد مهدي سمائي و دکتر شهين نعمت زاده) انجام گرفت.<br />
در اسفندماه ٬١٣٧٧ فراخوان مقاالت٬ بر اساس موضوعات اصلي مصوب هيئت<br />
علمي به شرح زير: مسائل نظري و عملي واژهگزيني و اصطالح شناسي؛ تاريخ<br />
واژهگزيني و اصطالح شناسي در ايران؛ دستاوردهاي واژهگزيني و اصطالح شناسي در<br />
ايران و تجربه هاي ديگران در زمينه واژهگزيني و اصطالح شناسي منتشر شد.<br />
در همايش٬ عالوه بر اعضاي پيوسته فرهنگستان٬ پژوهشگران٬ دانشگاهيان٬ اعضاي<br />
مؤسسات و مراکز پژوهشي شرکت کردند. هم چنين گروه هاي واژهگزيني تخصصي<br />
فرهنگستان هاي علوم٬ علوم پزشکي که با فرهنگستان زبان و ادب فارسي همکاري<br />
دارند براي ارائه گزارش فعاليت هاي خود در اين مجمع حضور يافتند.<br />
در روز نخست٬ پس از اجراي مراسم افتتاحيه٬ پيام مقام محترم رياست جمهوري و<br />
پيام آقاي کريستين گالينسکي٬ رئيس مرکز بين المللي اطالعات واژه شناسي٬ قرائت شد.<br />
سپس دکتر نعمت زاده طي گز ارشي٬ شيوه کار هيئت علمي و نحوه بررسي مقاالت را به<br />
اطالع رساند. پيش از ارائه مقاالت٬ دکتر حداد عادل٬ رئيس فرهنگستان زبان و ادب<br />
فارسي و مدير گروه واژهگزيني فرهنگستان هم٬ در باب اهميت مسئله واژهگزيني٬ ابعاد<br />
و اهداف آن سخن گفت.<br />
در طي سه روز برگزاري همايش٬ هشت نشست براي ارائه مجموعًا بيست و هفت<br />
مقاله و نُه گزارش و نيز دو ميزگرد برپا شد.<br />
شماري از مقاله ها جنبه تاريخي داشت و سوابق واژهگزيني در زبان فارسي در آنها<br />
عرضه شد. از جمله مقاله «ناصرالدين شاه واژهگزين» از دکتر حداد عادل و «واژهگزيني<br />
در ايران عصر ساساني و تأثير آن در فارسي دري» از دکتر حسن رضايي باغ بيدي در اين<br />
مقوله قابل ذکر است (متن اين مقاله ها در همين شماره درج شده است).<br />
در شماري از مقاله ها به جنبه نظري واژه سازي و واژهگزيني پرداخته شده بود.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
اخبار ١٨٧<br />
نخستين هم انديشي مسائل واژهگزيني و...<br />
مقاله هاي «ترکيب و اشتقاق دو ابزار واژه سازي» (احمد سميعي گيالني)؛ «راه هاي فعال<br />
کردن واژه سازي در زبان فارسي» (دکتر علي اشرف صادقي)؛ «استدالل در واژهگزيني»<br />
(دکتر شهين نعمت ز اده)؛ «واژه سازي درون متني يک عالج قطعي» (دکتر علي محمد<br />
حق شناس)؛ «قياس و واژه سازي» (دکتر ويدا شقاقي) و «فرايند واژه سازي در حوزه<br />
واژگان فارسي» (دکتر محمد مهدي واحدي لنگرودي) از اين مقوله بوده اند. از<br />
مقاله هايي که در آنها بر جنبه کاربردي تأکيد شده بود٬ «مسئوليت سازمان هاي علمي٬<br />
آموزشي و رسانه اي در کاربرد واژه ها (دکتر محمد ابراهيم ابوکاظمي)؛ «پيشنهادهايي<br />
براي يکسان سازي نام هاي رسمي تيره هاي گياهان» (هوشنگ اعلم)؛ «واژهگزيني<br />
وتدوين گياهنامه در علوم کشاورزي٬ نيازها٬ تنگناها و پيشنهادها» (دکتر مرتضي<br />
خوشخوي)؛ «گزينش٬ بازبيني و بازسازي واژه ها در دانش هاي باليني» (دکتر<br />
محمدمهدي خديوي زند) را بايد نام برد.<br />
چند مقاله نيز به ارائه تجارب ساير کشورها در واژهگزيني اختصاص داشت. از جمله<br />
«فرهنگستان زبان در ايتاليا» (دکتر ماسيميليانو پوليمنو)؛ «دارالترجمه عثمانيه و وضع<br />
اصطالحات علمي به زبان اردو» (دکتر ابوالقاسم ر ادفر)؛ «تجربه کشورهاي عربي در<br />
زمينه واژهگزيني» (دکتر يحيي معروف).<br />
در خالل ارائه مقاالت٬ مديران و اعضاي گروه هاي تخصصي واژهگزيني مستقل يا<br />
وابسته به فرهنگستان٬ گزارش هايي عرضه داشتند. دو ميزگرد نيز طي هم انديشي برگزار<br />
شد. موضوع بحث ميزگرد اول «برنامه ريزي زبان و تجربه فرهنگستان ها» بود. ميزگرد<br />
روز دوم به بحث «زبان علم و واژهگزيني» اختصاص داشت.<br />
هم انديشي با سخنان دکتر حداد عادل٬ رئيس فرهنگستان زبان و ادب فارسي٬ به<br />
پايان رسيد که طي آن از شرکت کنندگان و از آقاي مسعود فراهاني دبير فرهنگستان٬ به<br />
عنوان سازمان دهنده امور اجرايي هم انديشي٬ قدرداني شد. هم چنين برگزاري<br />
هم انديشي به صورت دوساالنه نويد داده شد.<br />
در مدت برگزاري هم انديشي٬ چهار نمايشگاه اسناد٬ کتاب٬ رايانه و فرآورده هاي<br />
فعاليت گروه واژهگزيني داير بود.<br />
ث. پناهي<br />
©
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٨٨ اخبار<br />
گزارش هم نشست زبان براي مقاصد ويژه<br />
گزارش هم نشست زبان براي مقاصدويژه (LSP)<br />
دوازدهمين دوره هم نشست اروپايي زبان براي مقاصد ويژه (LSP) ١ از ٣٠ اوت تا ٣ سپتامبر<br />
(٨-١٢ ١٩٩٩ شهريور ١٣٧٨) در شهرک برسانونه٬ در ايتاليا برگزار شد. اين هم نشست<br />
هر دو سال يک بار در يکي از کشورهاي اروپايي با هدف بررسي جنبه هاي گوناگون زبان<br />
تخصصي برگزار مي شود.<br />
نه تن از استادان دانشگاه هاي سوئيس٬ انگلستان٬ فنالند٬ آلمان٬ ايتاليا و بلژيک<br />
اعضاي هيئت علمي اين هم نشست بودند. باني و گرداننده هم نشست٬ بخش زبان و<br />
قوانين پژوهشگاه اروپايي بولتسانو بود. اين پژوهشگاه يک مؤسسه تحصيالت تکميلي و<br />
داراي ٤ بخش است و عمده فعاليت هاي پژوهشي بخش زبان و قوانين آن٬ در زمينه<br />
معيارسازي واژه هاي آلماني و ايتاليايي در منطقه تيرول جنوبي و نيز رابطه زبان شناسي و<br />
فعاليت هاي حقوقي است. کميسيون علمي آيال ) AILA ( در برگزاري هم نشست با<br />
پژوهشگاه همکاري کرد و پنج نهاد دولتي و غيردولتي٬ از جمله اتحاديّه اروپا٬ از حاميان<br />
مالي اين هم نشست بودند.<br />
در اين هم نشست چهارروزه٬ که با عنوان «دورنماي هزاره نوين» برگزار شد٬ بيش از<br />
٢٥٠ محقق از ٣٩ کشور جهان٬ از جمله کشور ايران٬ شرکت داشتند. هيئت اعزامي<br />
ايراني متشکل بود از شش تن از پژوهشگران فرهنگستان زبان و ادب فارسي: آقاي دکتر<br />
حسين سامعي و بانوان دکتر شهين نعمت زاده٬ نسرين پرويزي٬ ليال عسگري٬ مهنوش<br />
نشاط مبيني تهراني و مليحه تفسيري.<br />
فعاليت هاي اين هم نشست در پانزده بخش موضوعي و يازده کارگاه آموزشي انجام<br />
گرفت. روزانه يک سخنراني کليدي٬ حدود سي سخنراني به صورت موازي ايراد و دو تا<br />
سه کارگاه آموزشي داير مي شد.<br />
سخنراني ها و دروس کارگاه هاي آموزشي به زبان هاي انگليسي٬ فرانسه٬ آلماني و<br />
ايتاليايي ارائه شد.<br />
از جمله بخش هاي اين هم نشست٬ «زبان براي مقاصد ويژه و امور تجاري»٬ «زبان<br />
1) Language for Special Purpose
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
اخبار ١٨٩<br />
گزارش هم نشست زبان براي مقاصد ويژه<br />
براي مقاصد ويژه در اتحاديه اروپا»٬ «زبان براي مقاصد ويژه و علوم پزشکي» بود.<br />
دکتر حسين سامعي٬ در بخش «زبان براي مقاصد ويژه و فرهنگ نگاري» به معرفي<br />
طرح «تدوين فرهنگ تحليلي تاريخي دستور زبان فارسي» پرداخت که به سرپرستي او و<br />
همکاري نسرين پرويزي و مليحه تفسيري اجرا مي شود. هدفِ طرح ارائه تصويري از<br />
وضعيت واژگان دستوري در طول تاريخ زبان فارسي است.<br />
دکتر شهين نعمت زاده در بخش «زبان براي مقاصد ويژه و قانون» با عنوان «نقش<br />
راهبردي زبان در گفتمان حقوقي» سخن گفت و سلسله پرسش هايي را که معموًال وکالي<br />
مدافع در دادگاه طرح مي کنند طبقه بندي کرد و٬ ضمن بررسي آنها٬ هدف پرسش ها را در<br />
اصل ٬ تأييد گرفتن از مقامات دادگاه٬ تأثيرگذاري بر حضار و در نهايت نوعي اعمال قدرت<br />
کالمي شمرد. هم چنين٬ وي٬ در بخش «جنبه هاي شناختي زبان براي مقاصد ويژه» باعنوان<br />
«رده شناسي زبان و رده شناسي زبان هاي تخصصي» ايراد سخنراني کرد و به معرفي رده<br />
شناسي زبان و انواع جهاني ها (universals) پرداخت و بررسي امکان تدوين رده شناسي<br />
زبان هاي تخصصي و مطالعه تطبيقي درباره زبان هاي تخصصي را پيشنهاد کرد.<br />
خانم ليال عسکري هم در بخش «زبان براي مقاصد ويژه و زبان هاي اقليت/<br />
برنامه ريزي زباني» درباره «اسم مصدر در زبان هاي فارسي و روسي٬ مطالعه موردي در<br />
فرهنگ ها» سخن گفت و به بررسي نحوه ارائه اسم مصدرهاي مختوم به «ِش» در پنج<br />
فرهنگ مشهور فارسي پرداخت و شيوه درج اسم مصدرها را در فرهنگ هاي عمومي<br />
فارسي و روسي با يکديگر مقايسه کرد.<br />
در نمايشگاه فعاليت هاي پژوهشي فرهنگستان نيز که طي اين هم نشست برپا شد٬<br />
دوره هاي نامه فرهنگستان ٬ مقاالت منتشرشده پژوهشگران گروه واژهگزيني٬ جزوه هاي<br />
واژه هاي مصوب در حوزه هاي عمومي و تخصصي و گزارش کار گروه واژهگزيني از آغاز<br />
تا کنون و هم چنين شماره هاي خبرنامه فرهنگستان به نمايش گذاشته شد. در مراسم<br />
اختتاميه٬ دکتر خورشيد احمد٬ استاد پاکستاني دانشگاه ساري Surrey) ( انگلستان٬<br />
ضمن ابراز خشنودي از حضور چند کشور٬ از جمله ايران٬ آرزو کرد که اين روابط<br />
هم چنان ادامه و گسترش يابد.<br />
ث. پناهي<br />
©
چوگان در کوش نامه<br />
در سه شماره نامه فرهنگستان ٬ سه مقاله درباره چوگان به شرح زير به چاپ رسيده است: در<br />
سده ششم٬ «چوگان به سبک ايراني» از استاد آذرنوش٬ در شماره هفتم٬ «چوگان» از استاد<br />
دکتر محمد دبيرسياقي و٬ در شماره دوازدهم٬ «چوگان در تاريخ ابن بي بي» از خانم ژاله<br />
متحدين که هر يک مشتمل است بر اطالعات جالب توجهي درباره چوگان بر اساس چند متن<br />
کهن عربي و فارسي.<br />
اينک «گويزدن آبتين با طيهورشاه» را به نقل از منظومه حماسي کوش نامه ٬ ١ سروده<br />
حکيم ايرانشان بن ابي الخير٬ در حدود سال هاي ٥٠١ تا ٥٠٤ هجري قمري٬ از نظر خوانندگان<br />
فاضل نامه فرهنگستان مي گذراند و٬ پيش از نقل آن٬ توضيح مختصري درباره آن را بي فايده<br />
نمي داند.<br />
در «گويزدن آبتين با طيهورشاه»٬ و «هنرنمودن سياوش پيش افر اسياب»٬ که در شاهنامه<br />
فردوسي آمده است و استاد دبيرسياقي آن ابيات را براي حُسن ختام مقاله خود<br />
آورده اند٬ شباهت هايي به چشم مي خورد:<br />
سياوش و آبتين هر دو ايراني هستند که هر يک به سببي از زادگاه خود دور افتاده اند.<br />
سياوش از بيم توطئه سودابه٬ نامادريِ خود٬ به افراسياب دشمنِ ايران و ايرانيان پناه<br />
مي برد. آبتين نيز٬ که بر اساس روايت کوش نامه از خاندان جمشيد است٬ پس از<br />
چيرهشدن ضحاک بر ايران٬ به مانند پدرانش٬ در بيشه هاي ارغون چين متواري بوده<br />
است و با ضحاکيان در جنگ و گريز و٬ سرانجام٬ به شرحي که در منظومه آمده است به<br />
طيهور٬ پادشاه بسيال٬ پناه مي برد.<br />
سياوش٬ در توران٬ با فرنگيس٬ دختر افر اسياب٬ ازدواج مي کند که کيخسرو حاصل<br />
١)حکيم ايرانشان بن ابي الخير٬ کوش نامه (بر اساس نسخه خطي منحصر به فرد٬ محفوظ در کتاب خانه موزه<br />
بريتانيا٬ لندن به شماره OR. 2780 )٬ به کوشش جالل متيني٬ انتشارات علمي٬ تهران٬ ١٣٧٧.
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نامه ها ١٩١<br />
چوگان در کوش نامه<br />
اين ازدواج است. آبتين نيز٬ پس از مدتي اقامت در جزيره بسيال (ماچين٬ احتماًال<br />
سرزمين آفتاب تابان)٬ با فرارنگ (فرانک در شاهنامه ( ازدواج مي کند. ثمره اين ازدواج<br />
فريدون است که به پادشاهي هزارساله ضحاک ماردوش پايان مي دهد و او را در<br />
دماوندکوه به بند مي کشد.<br />
در هر دو صحنه بازيِ چوگان٬ طرف مقابلِ شاهزادگان ايراني٬ سياوش و آبتين٬ به<br />
ترتيب شاهان دو کشور توران و بسيال هستند.<br />
در شاهنامه ٬ اين افراسياب است که به سياوش پيشنهاد مي کند: «ابا گوي و چوگان به<br />
ميدان شويم»؛ ولي٬ در کوش نامه ٬ اين آبتين است که به طيهور مي گويد: «مرا گوي و<br />
چوگان شدست آرزوي».<br />
سياوش و آبتين هر دو٬ از سرِ هشياري و عاقبت نگري٬ به صورتي عمل مي کنند که<br />
پيروزي آنان در گويزدن خشم ميزبان را برنينگيزد.<br />
در چوگانزدن سياوش و افر اسياب٬ هر دسته مرکب از هشت نفر است و٬ در<br />
. ٢<br />
گوي زدن آبتين و طيهور٬ هر دسته مرکب از هفت تن<br />
و اينک گويزدن آبتين با طيهور:<br />
٢)درباره تاريخ چوگان بازي در دايرة المعارف فارسي به سرپرستي غالمحسين مصاحب٬ ذيل مدخل «چوگان»<br />
آمده است: چوگان gan) ( Co§ ] چوگان بازي] بازي اي که امروزه به وسيله دو تيم که هر يک داراي چهار سوارکار<br />
است در زميني به ابعاد ٢٥٠ تا ٣٥٠ متر انجام مي شود. اصل اين بازي از ايران است٬ و ظاهرًا اول بار در رساله<br />
پهلوي کارنامه اردشير بابکان ذکرش رفته است. چنان که٬ به موجب روايات طبري و شاهنامه ٬ اردشير بابکان و<br />
پسرش٬ شاهپور٬ در بازي چوگان سرآمد بوده اند. بعدها٬ در عصر اسالمي نيز٬ به نام صولجان (n ( So§ laja ¦ نزد<br />
اعراب و مسلمين رايج شده است. در عهد صفويه٬ چوگان بازي در ايران رواج داشته است و بعضي سياحان<br />
آنزمان مثل شاردن و حتي آنتوني شرلي آن را وصف کرده اند. چنان که سِ رجان ملکم٬ نيز که در اوايل قرن<br />
١٩ به ايران آمده است ٬ در تاريخ خود آن را توصيف نموده است. چوگان بازي گاهي نيز پياده اجرا مي شده است.<br />
اين بازي٬ در قرن ١٩م ٬ در هندوستان رواج يافت و مقبول افسران انگليسي گرديد و سپس به نقاط ديگر رفت٬ در<br />
انگلستان از ١٨٦٩ و در امريکا از ١٨٧٦ آغاز شد...».<br />
از چوگان بازي در تاريخ بيهقي ٬ تصحيح دکتر علي اکبر فياض (چاپ سوم٬ ٬١٣٧٥ دانشگاه فردوسي٬ص٥٥٠) و در<br />
قابوسنامه ٬ تصحيح دکتر غالمحسين يوسفي (چاپ سوم٬ ٬١٣٦٤ شرکت انتشارات علمي و فرهنگي٬ باب نوزدهم:<br />
اندر چوگان زدن و شرايط آن٬ ص٩٧-٩٦) ياد شده است. اين عبارت قابوسنامه قابل توجه است: «... جمله سوار<br />
هشت بيش نبايد که تو بر يک سرِ ميدان بپاي و يکي ديگر بر آخر ميدان و شش کس در ميانه ميدان تا گوي<br />
همي زنند. هرگاه که گوي به سوي تو آيد تو گوي هميباز گردان و اسب را به تقريب هميران اما اندر کرّ و فر<br />
مباش تا از صدمت ايمن باشي و نيز مقصود تو به حاصل شود. طريق چوگانزدن محتشمان اين است که يادکرده<br />
آمد تا معلوم گردد».
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
١٩٢ نامه ها<br />
چوگان در کوش نامه<br />
] گويزدن آبتين با طيهورشاه]<br />
چو بيدل همي رفت تا بارگاه<br />
دگرروز برخاست جوينده شاه مرا گوي و چوگان شدست آرزوي<br />
به طيهور گفت اي شهِ نيک خوي بگرديم و بازي کنيم اندکي<br />
اگر راي داري که فردا يکي به نزديک من کام و رايت رواست<br />
چنين داد پاسخ که فرمان توراست بفرمود تا لشکرش برنشست<br />
جهان چون ز روشن ستاره ببست به ميدان شد و گرد را آب زد<br />
پرستنده چون هوش بر خواب زد به ميدان خراميد با آبتين<br />
پاکيزهدين جهان ديدهطيهورِ گشاده درو راه و ميدانِ کاخ<br />
چه ميدان نوآيين جهاني فراخ سمندش خرامان به سانِ تذرو<br />
ز زين آبتين رُ سته چون زادسرو به سر بر ز ياقوت و پيروزه تاج<br />
خطش عنبرآگين بُ ناگوش عاج ز هر پرده پوشيده رويانِ شاه<br />
به انگشت يکديگران را نهان<br />
که ميدان ز رخسار او گلشن است<br />
همي هر کسي گفت ازين دختران<br />
خنک هر که را آبتين در کنار<br />
سوي بام ها برگرفتند راه<br />
نمودند کاينک چراغ جهان<br />
ِ<br />
ستاره ز ديدارِ او روشن است<br />
چه پوشيده رويانِ شاه و سران<br />
شبي گيرد آرام باشدْ ش يار<br />
ببوسد سرش بي گمان ماه و مهر<br />
کرا آبتين شوي باشد به مهر سبک شاهِ طيهوريان برگزيد<br />
ز دروازه چون پيشِ ميدان رسيد ز گُردان کرا ديد با او هنر<br />
به يک سو شد او با دهو دو پسر ز طيهوريان هر که بايست برد<br />
پس انديشه کرد آبتين از ميان<br />
بدان سرکشان دست يابد به گوي<br />
يکايک به بازي برِ خويش برد<br />
که گر با سوارنِ ايرانيان<br />
از آن کينه آزار گيرند ازوي<br />
به طيهور گفت اي سرِ سرفراز جز اين نيست آيينِ اين کارزار ] کذا]<br />
نه هر کو به اسب اندر آورد پاي<br />
فراوان نمايد سليح و سُ وار<br />
ازين نامداران که فرزندَ تَند<br />
هنر داده باشد مر او را خداي<br />
هنر دور و بر باره مانندِ بار<br />
بزرگان کجا خويش [و] پيوندَ تَند<br />
که بخشش چنين است شاهادرست<br />
يکي نيمه از سوي من کن نخست به کار اندر آيد بسي کاستي<br />
چو دوري کند بخشش از راستي چو رايش ز دانش دالراي ديد<br />
... چنان کرد طيهور کو راي ديد فرستاد و کردند ياران گزين<br />
ز فرزند شش تن سوي آبتين ز هر سو سواران بدو تاختند<br />
به ميدان چو گوي اندر انداختند
نامه فرهنگستان /٣ ٤<br />
نامه ها ١٩٣<br />
چوگان در کوش نامه<br />
در آمد به مغزِ دليران ستيز<br />
همي آبتين بود با يک دو دست<br />
وزان پس در آمد برافراخت يال<br />
ز چوگان چنان داد پرتاب گوي<br />
چنان گوي بر چرخ پرواز کرد<br />
نبودي رسيده به نزدِ زمين<br />
چنان تاختي زيرِ هنجارِ گوي<br />
از اين سانهميتاخت تا هفتبار<br />
ازو هر کسي کان سواري بديد<br />
دليران ز چوگان کشيدند دست<br />
همي هر کسي گفت با اين سُ وار<br />
گر آنجا يکي مردِ جنگي شود<br />
ببوسيد طيهور رخسارِ او<br />
هوا شد پر از گرد و خاک فريز<br />
ببردند طيهوريان شاد و مست<br />
بر انگيخت اسب آن يلِ بي همال<br />
که نيز آبتين را نديدند روي<br />
که با ماه گفتي همي راز کرد<br />
که بر چرخش انداختي آبتين<br />
که هم در هوا در رسيدي بر اوي<br />
ز ميدان برون کرد گوي آن سوار<br />
همي دستِ خود را به دندان گَزيد<br />
که گفتي زمين پايِ اسبان ببست<br />
نه بازي توان کرد و نه کارزار<br />
وگر مردِ نامي است ننگي شود<br />
چنان شادمان شد ز کردارِ او<br />
بدو گفت کاي خسروِ سرکشان تو از فرِّ جمشيد داري نشان<br />
دلِ من ز مهرت مبادا تهي<br />
ز تو چشم بدخواهِ تو دور باد<br />
ِ<br />
بزرگانِ کوهِ بسيال همه<br />
کزينسان به کَ شّ ي نباشد سوار<br />
که زيباي تاجي و آنِ شهي<br />
دلِ بدسگالِ تو رنجور باد<br />
يکايک فتادند در دمدمه<br />
نه چون او پديد آورد روزگار<br />
مر او را به دل نيکخواه آمدند ز ميدان به ايوان شاه آمدند ٣<br />
جالل متيني<br />
٣) کوش نامه ٬ بيت هاي ٣٤٢٦ تا ٣٤٧٦.
6<br />
Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n 4/3<br />
Summary of Articles<br />
and dictionaries to help the uninitiated reader navigate through the textual<br />
difficulties that he or she may encounter. Such works often list the huge cast of<br />
characters that fill the book and / or try to explain the more difficult words or<br />
phrases that are found in the text. The author of this paper attempts to examine<br />
all these glossaries and point out their weaknesses and strengths. And he divides<br />
the glossaries into three categories: a) those that have been compiled during the<br />
previous centuries, b) those that are appended to the printed editions of the<br />
§ S¦ ahna¦ me and c) those independent glossaries and dictionaries that have been<br />
compiled in the modern period.<br />
In the first category, the author lists nine works, some of which have not<br />
come down to us and are only mentioned in later works. The earliest glossary is<br />
entitled Mo`jam-e § S¦ ahna¦ me and it has been compiled by Moh ¤ ammad ibn<br />
al-Rez− ¦ a ibn Moh ¤ ammad al-`Alavâ ¦ of T¤ ¦ us in the 6th century A.H. / 10th century<br />
C.E. Among the more important works in this category is Log¦ at-e § S¦ ahna¦ me by<br />
Abdul-Qa¦ der Bag ¦ da ¦ dâ ¦ (d. 1093 A.H. / 1658 C.E.), in which the explanations are<br />
given in Turkish. Another notable work in this same category is Ganj § Na¦ me by<br />
`Ali ibn T¤ eyfu ¦ r of Bast ¤ ¦ am, which has been compiled in India, and the unique MS<br />
/1658. 1069 of the work which is kept in a library in India, is dated<br />
In the second category of appended glossaries the author does not find any<br />
notable works, but the third category of modern works is a particularly rich one.<br />
Here we find 12 titles, starting with Fritz Wolff's Glossar (1935), which is<br />
perhaps the most notable work of scholarship on the § S¦ ahna¦ me in modern times.<br />
Notable also are the Va ¦ § zena<br />
¦ mak by Abdol-H¤ oseyn Nu¦ § s¦ ân (1971), and Va ¦ § ze-ha<br />
¦ ye<br />
na ¦ § sena<br />
¦ £ kte dar § S¦ ahna¦ me by `Alâ ¦ Rava¦ qâ ¦ (1972-74).<br />
The author concludes his paper with a wish for a new, and more<br />
comprehensive, § S¦ ahna¦ me dictionary to be compiled, not by just one person but<br />
by a team of scholars under the patronage of an established cultural institution.
¦<br />
Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n 4/3<br />
Summary of Articles<br />
5<br />
hand-made paper of Samarqand and 12 lines of poetry have been calligraphed on<br />
each page. The author suspects that the MS has been copied by the poet himself,<br />
who is also known to have been a first-class calligrapher.<br />
The author concludes his paper by appending all the chronograms that are<br />
found in the poet's divan. These are mostly about births of princes, victories in<br />
the battle-field and deaths of personages, such as the death of Moh ¤ ammad<br />
Beyra ¦ m Khan, the grand vizier of Akbar in 968 A.H. /1560-61 C.E.<br />
Persian Words in the ``Taqvimal-Adwiya''by Hubaysh ibn Ibrahim<br />
of Tbilisi<br />
M. Moh ¤ aqqeq<br />
H¤ ubays § ibn Ibra¦ hâ ¦ m ibn Moh ¤ ammad Teflâ ¦ sâ ¦ (d. circa 600 A.H. / 1203 C.E.) is a<br />
distinguished grammarian and man of science who is best known as the author of<br />
several valuable treatises dealing with medicine, pharmacology, literature and<br />
the Holy Koran. Some of these works have been published while the rest of his<br />
works remain in manuscript form.<br />
The present paper is devoted to an unpublished MS of H¤ ubays § entitled<br />
Taqvi ¦ m al-Adwi ¦ ya al-Mufrada va al-Ag¦ £ z¦ iya, which is currently preserved in the<br />
Bodleian Library at Oxford (pocock 389). It is a work on pharmacology and lists<br />
all the different medicinal ingredients which were used at the time of the author<br />
to treat different ailments. This particular MS was copied in 876 A.H. /1471 C.E.<br />
in Baghdad.<br />
The treatise consists of two books: the first book deals with 730<br />
commonly-used ingredients, while the second book describes 880 items which<br />
the author classifies as ``rare and little used''. In the first book the ingredients are<br />
listed in tabular format; in the first column of the table they are listed in Arabic,<br />
the second column gives their names in Persian, the third column lists them in<br />
Syriac, the fourth column in Latin, and the fifth column in Greek. In the next<br />
columns the author then passes on to a description of the ingredients' shape,<br />
medicinal properties and how they should be administered to the patient.<br />
After describing the MS and giving us H¤ ubays § 's foreword, the paper then lists<br />
all the ingredients of the first book, in Persian and Arabic after sorting the<br />
Persian entries alphabetically, starting with A¦ b-e £ kos<br />
§ ki ¦ de-ye afsanti ¦ n (the<br />
desiccated essence of absinthium) and ending with yalmaj § = su ¦ renj § ¦ an (meadow<br />
saffron).<br />
Glossaries of Ferdowsi's Book of Kings: A Historical Review<br />
A. £ Kat<br />
¤ ¦ âbâ<br />
The importance of Ferdows⦠'s § S¦ ahna¦ me as the national epic of Iran has<br />
prompted many scholars throughout the ages to compile speciliazed glossaries
4<br />
Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n 4/3<br />
Summary of Articles<br />
Pahlavi lends itself well to this practice, and this same linguistic property is one<br />
of the stronger points of Modern Persian. Some examples: § candi<br />
¦ h in Pahlavi<br />
/ § candi<br />
¦ in Modern Persian (for quantity) and § ciyo<br />
¦ n-i ¦ h in Pahlavi /§ c¦ uni<br />
¦ in Modern<br />
Persian (for quality).<br />
Tarzi Afshar, a Unique Poet with a Unique Style<br />
R. Anza ¦ bâ ¦ nez § ¦ ad<br />
T¤ arzâ ¦ is a poet from Oru¦ mâ ¦ ye (Urmia) who flourished in the 17th century, during<br />
the Safavid period. He has been largely ignored by literary historians, and we<br />
only find him mentioned in treatises that deal with the poets of Azarbaijan. The<br />
best account of his life has been written by the late Moh ¤ ammad Tamaddon.<br />
According to his biographer, T¤ arzâ ¦ was born in the village of T¤ arzlu¦ , near<br />
Oru¦ mâ ¦ ye, in East Azarbaijan, to a family of Afshar tribesmen. In his early youth<br />
he went to Qazvin, and from there he travelled to Isfahan to continue his<br />
education. He lived in poverty for a long time, until finally he was introduced to<br />
the court of Shah ¤ Safâ<br />
¦ . He also attended the court of Shah `Abba ¦ s II, who<br />
appreciated the poet's wit and humour.<br />
The most important feature of T¤ arzâ ¦ 's poetry is his boldness in manipulating<br />
the Persian language. In his poems we find hundreds of new verbs coined from<br />
nouns and adjectives, so much so that the abundance of these new coinages give<br />
a humorous touch to his poetry. For instance he takes the word Tabriz and coins<br />
tabri ¦ zi ¦ dan, with the meaning of going to that city. Or he uses ardebi ¦ li ¦ dan in the<br />
sense of staying in Ardebil. The author finds method in Tarzi's ``madness'', and<br />
classifies the way T¤ arzâ ¦ manipulates proper nouns, common nouns and<br />
adjectives, both Persian and Arabic, to create his unusual linguistic effects. And<br />
the author hopes that we can learn a lesson or two from T¤ arzâ ¦ in our coinages<br />
today.<br />
Several Historical References in the Divan of Arsalan of Mashad<br />
S.A. ¦ Al-e Da ¦ vu ¦ d<br />
Arsala¦ n Mas § hadâ ¦ (d. 995 A.H. / 1587 C.E.) is a 10th-century A.H. / 16th-century<br />
C.E. poet who was born and bred in the city of Mashad in the province of<br />
Khorasan but spent most of his adult life in India at the court of Emperor Akbar.<br />
He specialized in composing ma¦ dde-ye ta ¦ ri ¦ £ k (chronograms) in which the date of<br />
some important event is embedded in a line of poetry and can be deciphered with<br />
the help of the Abj § ad numerical alphabet.<br />
Only a single manuscript of Arsala¦ n's poems is known to exist, and it is in the<br />
old Majlis library in Tehran. The author has had a chance to examine this MS<br />
and gives a sampling of Arsala¥ n's poems, which remain unpublished in their<br />
totality. The MS, illuminated and bound in leather, contains 48 folios of fine
¦<br />
Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n 4/3<br />
Summary of Articles<br />
3<br />
their original form, e.g. si ¦ rk (circus).<br />
8. Certain objects which were so novel that the Shah simply describes them,<br />
making no attempt to find a Persian equivalent for them, e.g. the shower in a<br />
bathroom (``then there was this pipe which had many holes in it like a rice<br />
strainer...'').<br />
The author believes that the Persian equivalents of the Qajar king are not<br />
necessarily his own coinages, but reflect the way the Persian language was used in<br />
his court and among the educated people of his time.<br />
Sassanian Neologisms and Their Influence on Dari Persian<br />
H¤ . Rez − ¦ a'â<br />
¦ Bag ¦ bâ ¦ dâ<br />
The author starts his paper by recalling the flourishing state of learning in the<br />
Sassanian period and describes how scientific treatises were imported from<br />
China, India, Greece and Rome and were then translated into Pahlavi (Middle<br />
Persian), sometimes directly and sometimes via Syriac. This was especially true<br />
in the fields of medicine, astronomy and philosophy. The methods that the<br />
translators of these works used in rendering the specialized terminology of these<br />
texts into Pahlavi, the author contends, persisted until the 4th and 5th centuries<br />
A.H. / 10th and 11th centuries C.E. and may be seen at work in the Dari Persian<br />
writings of such Iranian luminaries as Ebn-e Sâ ¦ na ¦ (Avicenna), Bâ ¦ ru¦ nâ ¦ (al-Biruni)<br />
and Na ¦ ser-K£ osrow. Thus, it becomes clear that many of the scientific terms that<br />
we encounter in the works of Ebn-e Sâ ¦ na ¦ and Bâ ¦ ru¦ nâ ¦ were not in fact their own<br />
coinages, but may be traced back to Middle persian texts.<br />
The author then sets out to prove his point. He discerns four methods that<br />
the Sassanian translators used to solve the problems of terminology:<br />
1. Word-for-word rendition of foreign terms, for instance ge ¦ ha ¦ n ¦ i ko¦ dak (in<br />
Pahlavi) coined to render the Greek mikros kosmos and ge ¦ ha ¦ n ¦ i wuzurg for<br />
makros kosmos . And he notices the same practice being used in a number of<br />
Dari Persian texts several centuries later.<br />
2. Hand-picking words from the field of everyday speech and assigning them a<br />
new and specialized meaning. For instance go ¦ hr in Middle Persian (gowhar in<br />
Modern Persian) was selected as an equivalent for essence in philosophy. Two<br />
instances of this same practice in later centuries: afzu ¦ dan for ``addition'' and<br />
ka¦ stan for ``subtraction''.<br />
3. Creating compounds by joining two or more words. There are many<br />
examples of these, some of which survive even in contemporary Persian. Some<br />
examples: ne ¦ st yazad go ¦ w in Pahlavi (for atheist), and us § tur ga ¦ w palang (for<br />
giraffe). And there are many more examples of such compounds in later Persian<br />
texts.<br />
4. Adding prefixes and suffixes to the roots of words to create derivatives.
SUMMARY OF ARTICLES<br />
Naser-ed-Din Shah, the Qajar, as a Persianizer of Foreign Terms<br />
G¦ . H¤ adda ¦ d `A ¦ del<br />
Na ¦ ¤ ser-ed-D⦠n Shah is the first Iranian monarch to have visited 19th-century<br />
Europe; he travelled with his entourage overland to Russia, central Europe, and<br />
several West European countries not once, but three times: in 1873, in 1878 and<br />
finally in 1889. And he recorded his daily experiences abroad in journals, which<br />
have been subsequently published. The author examines the journals for the first<br />
and the third trip in search of Persian words and phrases that the Qajar king has<br />
used as equivalents for the unfamiliar objects and phenomena which he<br />
encountered in Europe.<br />
There were many things and practices which were totally new, but the author<br />
finds that Na ¦ ¤ ser-ed-D⦠n Shah treats them in different ways: sometimes he<br />
describes them in Persian and sometimes he uses the original term, and<br />
sometimes he opts for Persian words which are no longer in common use. The<br />
author classifies these in eight categories:<br />
1. Persian, Turkish or Arabic words which have gone out of usage today, e.g.<br />
§ c ¦ i¦ a lak (tu ¦ t farangi ¦ /strawberries).<br />
2. Persian, Turkish or Arabic words which have been replaced by newer<br />
words, e.g. martebe (t ¤ abaqeh /floor, storey).<br />
3. Persian, Turkish or Arabic equivalents for European terms which are<br />
different from those used today, e.g. bi ¦ ma¦ rk £ ¦ ane (bi ¦ ma¦ resta ¦ n /hospital).<br />
4. Persian, Turkish or Arabic equivalents for foreign terms which have not<br />
caught on and the original terms themselves are now used in modern Persian,<br />
e.g. su ¦ ra ¦ £ k (tu ¦ nel /tunnel).<br />
5. Persian equivalents for foreign terms which have caught on and are widely<br />
used today, e.g. nega ¦ rk £ ane (art gallery).<br />
6. European terms which had no Persian equivalents in Qajar times, but do<br />
now, e.g. esta ¦ si ¦ on (i ¦ stga ¦ h /station).<br />
7. European terms which had no Persian equivalents then and are still used in
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
¦<br />
TABLE OF CONTENTS<br />
Editorial<br />
Duties of the Academy of Persian Language and Literature<br />
and what it should do<br />
G¦ . H¤ adda ¦ d `A¦ del<br />
2<br />
¦ ¦ ¦ ¤<br />
K£ ¦ ¦ ¦ ¦<br />
§ ¦ ¦ Z£ ¦<br />
K£ ¤ ¦<br />
¤ ¦ ¦ ¦ ¦ ¦<br />
A¦ ¦ ¦<br />
¦ ¦ ¦ ¦ ¦<br />
¦ § ¦ ¦ ¦ § ¦<br />
Essays<br />
Persian Words in the Taqvim al-Adwiya by H¤ ubays§ ibn Ibra¦ hâm of Tbilisi M. Mohaqqeq<br />
Some Proverbs in the Varnosfa¦ dera¦ n dialect of Isfahan<br />
A. atunabadâ<br />
Kasti-ye arus (the Bridal Galleon)<br />
M. aker al-H¤ oseynâ<br />
Glossaries of Ferdows⦠'s Book of Kings: A Historical Review<br />
A. atâbâ<br />
The Properties of Rhymed Prose in Persian<br />
T. Vahâdâan-Kamyar<br />
Several Historical References in the Divan of Arsala¦ n of Mas§ had S.A. l-e Davud<br />
Vin, deyr, din...Which one?<br />
S.M. Dabâr-Sâaqâ<br />
T¤ arzâ Afsar, a Unique Poet with a Unique Style<br />
R. Anzabânezad<br />
8<br />
29<br />
32<br />
37<br />
58<br />
78<br />
88<br />
96<br />
Reviews<br />
A Cursory Glance at the Fiction of Esma¦ `â ¦ l Fas¤ ¦ i¤ h (2)<br />
K£ akestar-e hasti ¦<br />
A. A¦ § j¦ akâ<br />
¦ ans<br />
H¤ . Dastranj § â<br />
104<br />
132<br />
¤ − K£ ¤ ¦<br />
¦ ¤ £ § ¦<br />
¦ ¤ £ § ¦<br />
¦ ¦ K£ ¤ ¦<br />
Iranian Studies<br />
The Volume of Essays Dedicated to the Memory of Dr. Ahmad Tafaz− zolâ<br />
A. atâbâ<br />
Etymology of Two Words<br />
M.N. Bogoljubov/<br />
tr. L. Asgarâ<br />
Persian in Tibet<br />
`A. Ruhbaksan<br />
Abstracta iranica<br />
`A. Ruhbaksan<br />
Da¦ destan-e dini<br />
A. atâbâ<br />
135<br />
136<br />
140<br />
142<br />
143<br />
The Academy<br />
Sassanian Neologisms and Their Influence on Dari Persian<br />
Na¦ ¤ ser-ed-D⦠n Shah, the Qajar, as a Persianizer of Foreign Terms<br />
Recently Published<br />
ira ¦ n dar zama¦ n-e Sa¦ sa ¦ ni ¦ a¦ n, Ta¦ ri ¦ £ k-e tah ¤ li ¦ li ¦ -ye § se`r-e now,<br />
Tah ¤ li ¦ l-e kas § f al-mah ¤ § ju¦ b, Tah ¤ li ¦ l-e Naqd,<br />
Taz£ kere-ye Mer'a¦ t al-K£ ¦ iya<br />
¦ l, J§ as § n-na¦ me-ye osta¦ dZ£ abi ¦ ¤ holla¦ hS¤ afa¦ ,<br />
Da¦ yerat-ol-ma`a ¦ ref-e honar, `Omar-e K£ ayya ¦ m,<br />
G¦ arb va Esla¦ m dar ra ¦ h-e goft-o-gu, Farhang-e ost ¤ u¦ re-ha ¦ ye yu ¦ na¦ ni ¦ ,<br />
Mot ¤ a¦ le`a ¦ t-e esla ¦ mi ¦ dar Pa ¦ kesta ¦ n, Mot ¤ a¦ le`a ¦ t-e esla ¦ mi ¦ dar Hend,<br />
Naqd-e adabi ¦ dar sade-ye bi ¦ stom<br />
News<br />
Na¦ me-ye Farhangesta ¦ n Recognized as a Scientific-Research Journal<br />
The First Congress of the Instructors of Persian Language and Literature<br />
The First Seminar on the Problems of Persianizing Foreign Terms and<br />
Terminology<br />
A Report on the Symposium of Language for Special Purposes (LSP)<br />
Letters<br />
The Game of Polo in Ku¦ § s Na¦ me<br />
Summary of Articles in English<br />
H¤ . Rez − ¦ â'a ¦ Bag ¦ bâ ¦ dâ<br />
G¦ . H¤ adda ¦ d `A¦ del<br />
§ Jala<br />
¦ l Matâ ¦ nâ ¦<br />
K. Ema ¦ mâ ¦<br />
145<br />
159<br />
172<br />
181<br />
182<br />
185<br />
188<br />
190<br />
2
¦<br />
ISSN 1025-0832<br />
Publisher: G¥ ola¦ m-Alâ ¦ H¤ adda¦ dA¦ del<br />
Editorial board: c Abdol-Moh¤ ammad A¦ yatâ ¦ ,H¤ asan H¤ abâ ¦ bâ ¦ ,<br />
G¥ ola¦ m-Alâ ¦ H¤ adda¦ dA¦ del, Moh ¤ ammad K£ v ¦ ansa¦ râ ¦ ,<br />
Alâ ¦ As § raf S¤ ¦ adeqâ<br />
¦ ,Ah ¤ mad Samâ ¦ c ¦ â (G⦠la ¦ nâ ¦ ),<br />
Bahman Sarka¦ ra¦ tâ<br />
Editor: Ah ¤ mad Samâ ¦ c ¦ â (G⦠la ¦ nâ ¦ )<br />
Na¦ me-ye Farhangesta ¦ n<br />
4936-75 815 P.O. Box<br />
Tehran, Islamic Republic of Iran<br />
85 32 872 (9821) Fax:<br />
or to<br />
The Academy of Persian Language and Literature<br />
No. 8, Shahâ ¦ dAh ¤ mad Qas ¤ ¦ âr (Bucharest) Ave.<br />
Tehran 15<br />
87 06 871 ,81 22 871 Phone:<br />
Ser. No. 15<br />
Foreign Subscriptions:<br />
Middle East and neighbouring countries: $25.00 per year<br />
Europe and Asia: $30.00 per year<br />
Africa, North America, and the Far East: $35.00 per year<br />
Printed in the Islamic Republic of Iran
Change language