نامهفرهنگستان 

فرهنگستان زبان و ادب فارسی 

دوره ششم‎٬‎ شماره چهارم 

آذر ١٣٨٣ 

دارای درجه علمی پژوهشی 

مصوّ‏ ب وزارت علوم‎٬‎ تحقیقات و فناوری 

مدیرمسئول:غلامعلیحدّ‏ ادعادل 

هیئت تحریریه:‏ عبدالمحمد آیتی‎٬‎ حسن حبیبی‎٬‎ 

غلامعلی حدّ‏ اد عادل‎٬‎ محمد خوانساری‎٬‎ بهمن سرکاراتی‎٬‎ 

احمد سمیعی ‏(گیلانی)‏‎٬‎ علیاشرف صادقی 

سردبیر:‏ احمد سمیعی ‏(گیلانی)‏ 

مدیر داخلی:‏ ثریّا پناهی 

ویراستار فنی:‏ حکیمه دسترنجی 

همکاران پژوهشی:‏ ثریا پناهی‎٬‎ سهیلا غضنفری‎٬‎ آزاده اتکال 

طرّاح:‏ فاطمه ملکافضلی 

حروفنگاری و صفحهآر ایی:سینانگار 

لیتوگرافی‎٬‎ چاپ و صحافی:‏ نقرهآبی 

مسئول چاپ و توزیع:‏ حسین ایّوبیزاده 

نشانی:‏ خیابان ولنجک‎٬‎ خیابان پانزدهم شرقی‎٬‎ شماره ٣٦ 

صندوق پستی:‏ ‎٩٤‎‎٦٣‎-‎٧٥‎‎١٥٨‎ 

تلفن:‏ ‎٨‎-‎٩٤‎‎٤٣‎‎٢٤١‎‎٬‎‎٩٢‎‎٢٤‎‎٨٧١‎ دورنگار:‏ ‎٥٦‎‎٤٣‎‎٢٤١‎ 

ri.ymedacanaisrep@hemanraf 

شماره مسلسل:‏ ٢٤ 

بهای این شماره:‏ ١٠٠٠٠ ریال 

بهای اشتر اک هر دوره (٤ شماره):‏ ٤٥٠٠٠ ریال 

‏(برای دانشجو:‏ ٣٠٠٠٠ ریال)‏ 

شماره حساب مجله:‏ ٩٠٠٨١ بانک ملی ایران‎٬‎ 

شعبه عباسآباد غربی‎٬‎ کد ٨٠٣

01FEHRFA ن‎٦‎ ١ C:7 ZAR76 ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

فهرست 

زبان فارسی و خدمات مرکز نشر دانشگاهی سردبیر ٢ 

٦ 

حسن حبیبی طرح تدوین اصطلاحات و تعبیرات حقوقی ١٦ 

نصراهلل پورجوادی مناظره شطرنج و نرد ٣٠ 

علی خزاعیفر تکیه جمله در جمله ساده فارسی ٤٨ 

تقی وحیدیان کامیار شناسه فعل نه ضمیر متصل فاعلی است و نه نهاد اجباری ٥٦ 

محمد راسخ مهند جایگاه مفعول مستقیم در فارسی ٦٧ 

ناصرقلی سارلی معیارسازی و ملاحظات تجویزی ٧٤ 

وحید سبزیانپور نگاهی تازه به نظم خونفشان ٨٥ 

معصومه معدنکن سوانح روزگار و زندگی جمالالدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی ٩٨ 

سرور همایون مثنوی طریقالتحقیق از کیست؟ ١٠٩ 

ریکاردو زیپولی پژوهش در فن قافیه شعر فارسی ١١٥ 

رضا اشرفزاده نگاهی به چاپی تازه از منطقالطیر ١٢٥ 

حبیب برجیان کمال در تحقیق ١٢٨ 

محسن ذاکرالحسینی فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار ١٣٤ 

سید علی آلداود ترکمانان ایران در آستانه ظهور صفویه ١٣٩ 

آناهید اُ‏ جاکیانس مروری بر آثار احمد محمود (١) نگاهی به راهکارهای واژهگزینی در زبان فارسی دری محمدحسین یمین ١٥٩ 

١٦٣ 

ثریا پناهی عناصر واژگانی فارسی در زبان اردو ١٧١ 

احمد تفضّ‏ لی/‏ ترجمه جمیله حسنزاده یادداشتهای پهلوی کتاب:‏ کتابشناسی عمر خیام؛ بانوگشسبنامه؛ تاریخ ادبیات فارسی در شبهقاره هند؛ جامع العلوم ١٧٩ 

‏(ستّ‏ ینی)؛ ماجرا در ماجرا؛ زبان و ادبیات ایران باستان؛ سهم نصیرالدین طوسی در نظریه قافیه 

در عربی و فارسی؛ دانشنامهایر انیان ارمنی؛ فرهنگنامه موضوعی توصیفی علوم انسانی؛ ناصر خسرو 

لعل بدخشان؛ یادگار.‏ 

نشریات ادواری:‏ پیک نور؛ نامه ایران باستان.‏ ١٩٢ 

مقاله:‏ نزول معنا؛ گفت و گو با دکتر امیلیا نرسیسیانس درباره نقش دوزبانگی در ١٩٧ 

پیشبرد فرهنگ؛ بیتهای زنستیزانه در شاهنامه؛ ملمّعات گیلکی قاسم انوار؛ 

عبیداهلل عبیدی فارسیگویی از دیار بنگال؛ ناصر بخاری و متن انتقادی آثار او؛ 

عبدالقاهر جرجانی و نظریه ادبیات؛ طرح پایگاه متون زبان و ادب فارسی.‏ 

٢٠٥ 

گرامیداشت پروفسور ریچارد نلسون فرای ٢٠٨ 

جایزه ادبی پروین اعتصامی ٢١١ 

نمایه دورههای یکم تا پنجم ‏(شمارههای مسلسل ١ تا ٢٠) ٢٢٧ 

نمایه دوره ششم ‏(شمارههای مسلسل ٢١ تا ٢٤) کامیار عابدی ٢٣٤ 

................................................................................................................... 

Table of Contents 

1 

Summary of Articles in English 

2

02SARMQA تح:‏ ١٣٨٣/٦/٢٥ ن‎٣‎ D:3 ٥ ص ‏(شد‎٤‎ص)‏ ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

زبان فارسی و خدمات مرکز نشر دانشگاهی 

مرکز نشر دانشگاهی یکی از سازمانهایی است که به حفظ سلامت زبان فارسی و 

تقویتآن و معرّ‏ فی و ترویج فرهنگ ایر انیاسلامی خدمات درخور ستایشی کرده 

است.‏ این مرکز در شرایطی تأسیس شد که دانشگاهها دوره فترت را میگذراندند و 

اعضای هیئتهای علمی موظف شده بودند در رشته خود کاری تحقیقی ارائه دهند.‏ این 

آثار تحقیقی‎٬‎ برای آنکه به مرحله نشر برسند‎٬‎ به ارزیابی و ویرایش علمی وساخ تاری و 

زبان ی و فنینیاز داشتن د و این کارهاب ه مرکز نشر دانشگاهی محوّ‏ ل شد.‏ 

خوشبختانه برای این عملیّات تیم بسیار مجهز و مجرّ‏ بی از ویراستاران متخصص 

دررشتههای علمی و ادبی و فنّی و نسخهپردازان و طرّ‏ احان و نمونهخوانان و ناظران 

چاپ در دسترس بود.‏ این تیم در انتشارات فرانکلین و سازمان ویرایش و تولید فنی 

تشکیل شده و پرورش یافته بود سازمانی که برای آمادهسازی جزوههای درسی 

دانشگاه آزاد ایران بنیاد نهاده شده بود.‏ 

مدیریت مرکز نشر دانشگاهی این تیم کارآمد را تقریباً دربست جذب کرد و میتوان 

گفت که با این اقدام هوشمندانه آن را سنگبنای موفقیت خود ساخت.‏ در عین حال‎٬‎ 

جذب این تیم باعث شد سنّتی در صنعتِ‏ نشرِ‏ دانشگاهی‎٬‎ که در پرتو آموزش و تجارب 

متمادی تکوین یافته بود‎٬‎ ادامه یابد و غنی گردد.‏ 

باری‎٬‎ مرکز نشر دانشگاهی با این دستمایه پرارزش اما رایگان فعالیت خود را آغاز 

نهاد و توانست ظرف ربع قرنی که از عمرش میگذرد دستاورد بس گرانمایهای عرضه بدارد 

و‎٬‎ در میان مراکز علمی و فرهنگیپس از انقلاب‎٬‎ میتوان گفت عنوان قهرمانی کسب کند.‏ 

٢

نامه فرهنگستان /٤ ٦ 

سرمقاله ٣ 


از کارهای تحقیقیِ‏ اعضای هیئت علمی دانشگاهها در دوره فترت آنچه قابل قبول 

طی 

ّ 

ارزیابی شده بود‎٬‎ به همّ‏ ت مرکز نشر دانشگاهی‎٬‎ آماده چاپ گردید و منتشر شد.‏ 

عملیات آمادهسازیِ‏ آثار مذکور برای چاپ‎٬‎ مرکز احساس کرد که برای رفع تشتّت در 

زمینه اصطلاحات علمی و فنّی باید تدابیری بیندیشد.‏ این نیاز در جریان تهیه جزوههای 

درسی دانشگاه آزاد ایران نیز احساس شده بود و در آن دانشگاه گروههایی از استادان 

رشتههای گوناگون برای واژهگزینی تشکیل یافته بود که حاصل کار آنها به صورتهای 

متعدد در دسترس ویراستاران قرار گرفت.‏ پیش از آن نیز‎٬‎ به همّت بنیاد فرهنگ ایران‎٬‎ 

فرهنگ اصطلاحات علمی منتشر شده بود.‏ مرکز نشر ادامهدهنده این جریان شد که نزدیک 

به سی واژهنامه تخصصی حاصل خدماتش در این حوزه است.‏ 

مرکز نشر به انتشار کارهای تحقیقیِ‏ دوره فترتِ‏ دانشگاهی اکتفا نکرد.‏ واحدهای 

علمی و فنی که در این مرکز برای ارزیابی و ویرایش آن کارها پدید آمده بود فعالیت خود 

را ادامه دادند.‏ ثمره این فعالیت بیش از هزار عنوان کتاب در رشتههای متعدد علوم 

تجربی‎٬‎ علوم انسانی‎٬‎ فنون و زبان و ادبیات است دستاوردی که مایه فخر و مباهات هر 

سازمان انتشاراتی معتبری میتواند باشد.‏ کتابهایی که به همت مرکز نشر دانشگاهی 

منتشر شده در سطح دانشگاهی است و بسیاری از آنها مرتباً تجدید چاپ شده و 

شماری از آنها‎٬‎ به خصوص در مقوله نگارش و ویرایش و زبان و ادب فارسی و معارف و 

فرهنگ ایر انیاسلامی‎٬‎ با استقبال کمنظیر محافل علمی روبهرو شده است.‏ 

در جنب نشر کتاب‎٬‎ در مرکز نشر دانشگاهی چندین مجلّه نیز تأسیس شد که برخی 

از آنها با انتشار مرتّب سابقه ممتد ٢٤ ساله ‏(نشر دانش)‏ و ٢١ و ٢٠ ساله ‏(از جمله معارف‎٬‎ 

زبانشناسی‎٬‎ باستانشناسی و تاریخ‎٬‎ لقمان)‏ دارند و برخی دیگر ‏(نامه ایران باستان)‏‎٬‎ در همان 

مدت کوتاهی که از عمرشان میگذرد‎٬‎ در جامعه علمی ایران و خارج از کشور جا باز 

کردهاند.‏ 

مرکز نشر دانشگاهی‎٬‎ علاوه بر فعالیت انتشاراتی‎٬‎ سمینارهایی با عناوین ‏«زبان 

فارسی»‏‎٬‎ ‏«زبان فارسی‎٬‎ زبان علم»‏‎٬‎ ‏«مسائل واژهگزینی و اصطلاحشناسی»‏‎٬‎ ‏«نگارش 

فارسی»‏ بعضاً در چند نوبت تشکیل داده که نتایج آنها به صورت مجموعه سخنرانیها 

منتشر شده است.‏ این مرکز‎٬‎ در واقع‎٬‎ مبتکر تشکیل مجامعی از این نوع بوده است.‏ 

یکی از اقدامات بسیار سودمند مرکز نشر دانشگاهی تشکیل فروشگاه کتابهای


٤ سرمقاله 


خارجی و واحد سفارش کتابهای خارجی است.‏ با تسهیلات این دو مرکزِ‏ خدماتی‎٬‎ هم 

تازهترین و معتبرترین کتابها در سطح دانشگاهی به زبانهای انگلیسی‎٬‎ فرانسه‎٬‎ آلمانی به 

بهای بسیار مناسب در دسترس علاقهمندان قرار میگیرد و هم سفارش کتابها بهآسانی 

بهانجام میرسد.‏ 

مرکز نشر دانشگاهی با اقدامات و فعالیتهای خود‎٬‎ بهویژه به زبان و ادب فارسی و 

فرهنگ ایر انیاسلامی‎٬‎ خدمات گرانبهایی کرده است.‏ از جمله خدمات برجسته این 

مرکز در این ابواب است نشر کتابها و مجموعههایی به شرح زیر:‏ 

چندین فهرست نسخههای خطی 

مجموعههایی از مقالات درباره ویرایش؛ زبان فارسی؛ زبان فارسی‎٬‎ زبان علم؛ 

واژهگزینی و اصطلاحشناسی؛ گویشها؛ حافظ؛ نقد 

عناوین مهمّ‏ ی در مقولههای متون کهن‎٬‎ ترجمه متون کهن؛ معارف اسلامی‎٬‎ فلسفه 

و عرفان؛ زبان و ادب فارسی؛ تحقیقات ادبی و تاریخی.‏ از جمله این عناوین است:‏ 

حی بن یقظان ‏(از ابنسینا‎٬‎ ترجمه و شرح فارسی منسوب به 

ّ 

مجموعه آثار عبدالرحمن سُ‏ لَمی؛ 

جوزجانی)؛ مثنوی معنوی ‏(چاپ عکسی نسخه خطی مورّخ ٦٧٧ قونیه)؛ مکتوبات مولانا جلالالدین 

رومی؛ زبدةالحقایق عینالقضات همدانی؛ مجموعه فلسفی مراغه ‏(مشتمل بر آثاری از ابوحامد 

غزالی‎٬‎ عینالقضات‎٬‎ عمر بن سهلان ساوی‎٬‎ مجدالدین عبدالرزاق جیلی‎٬‎ ابنسینا‎٬‎ فارابی و دیگران‎٬‎ 

چاپعکسی از روی مجموعه خطی مورّخ ‎٥٩٦-٧‎‎٬‎ متعلّق به کتابخانه دکتر اصغر مهدوی)؛ مرقّع نینامه 

جامی ‏(به خط میرعلی هروی مورّخ ‎٩٤٠‎‏)؛ ظفرنامه حمداهلل مستوفی ‏(به انضمام شاهنامه فردوسی به 

تصحیح حمداهلل مستوفی‎٬‎ چاپ عکسی از روی نسخه خطی مورّخ ‎٨٠٧‎‏)؛ کتاب الصّ‏ یدنه فی الطّب از 

ابوریحان بیرونی؛ مغازی ‏(ترجمه اثر محمد بن عمر واقدی در سه جلد)؛ رحیقالتحقیق فخرالدین 

مبارکشاه مرورودی (٥٨٤ هجری)؛ شرح گلشن راز الهی اردبیلی؛ معارف محقّق ترمذی؛ 

داستانهای محبوب القلوب میرزا برخوردار فراهی؛ حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه سنائی؛ 

جُ‏ نگِ‏ مهدوی ‏(تاریخ کتابت از ٧٥٣ به بعد‎٬‎ چاپ عکسی از روی نسخه خطی کتابخانه دکتر اصغر 

مهدوی)‏ ؛ تاریخ فلسفه در اسلام ‏(ترجمه اثر میانمحمد شریف در چهار جلد)؛ تفسیر قرآنی و زبان 

عرفانی ‏(ترجمه اثر پُل نویا)؛ تاریخ تحلیلی اسلام ‏(تا پایان خلافت امویان)؛ ابوسعید ابیالخیر ‏(حقیقت 

و افسانه)‏ ‏(ترجمه اثر فریتس مایر)؛ بهاءولد‎٬‎ زندگی و عرفان او ‏(ترجمه اثر فریتس مایر)؛ دو مجدّ‏ د 

‏(پژوهشهایی درباره محمد غزالی و فخر رازی)؛ سفینه تبریز ‏(مجموعه پرارزشی شامل حدود دویست


سرمقاله ٥ 


رساله در ابواب گوناگون که در قرن هشتم هجریگردآوری شده است)‏ 

اخلاقیات ‏(ترجمه اثر هانری دو فوشه کور)؛ حدیث عشق در شرق ‏(ترجمه اثر ژان کلودواده)؛ 

جهان اسلام ‏(دو جلد)؛ دین و دولت در ایران عهد مغول ‏(سه جلد)؛ تاریخ و تمدن بینالنهرین ‏(سه 

جلد)؛ از سعدی تا آراگون ‏(تأثیر ادبیات فارسی در ادبیات فرانسه)؛ اشعار فارسی کاشیهای 

تختسلیمان؛ نگاهی به دنیای خاقانی ‏(سه جلد)؛ بزم دیرینه عروس 

غلط ننویسیم؛ آیین نگارش؛ شیوهنامه ضبط اعلام انگلیسی در فارسی؛ فرهنگ اعلام کتاب 

مقدّ‏ س؛ فرهنگ فارسیِ‏ زانسو؛ اشتقاق پسوندی در زبان فارسی؛ چکیدههای ایرانشناسی ‏(جلد 

٢٠-٬٢١ سالهای ‎١٣٧٦-٧‎‏)؛ کتابشناسی مولوی.‏ 

در مدیریت علمی و فعالیتهای تحقیقی و انتشاراتیِ‏ مرکز نشر دانشگاهی عدهای از 

استادان‎٬‎ محققان‎٬‎ نویسندگان‎٬‎ مترجمان‎٬‎ ویراستاران‎٬‎ نسخهپردازان‎٬‎ طراحان و کاردانان 

فنّی شرکت مؤثّر و ممتد داشتهاند که ذکر اسامی آنها در این مقال و مجال میسّ‏ ر نیست.‏ 

در این میان‎٬‎ نقش دکتر نصراهلل پورجوادی نمایان و ممتاز است.‏ در حقیقت‎٬‎ شخصیت 

علمی‎٬‎ حسن تشخیص و حمایت او بود که افرادی زبده و مجرّب و کارآشنا را به 

همکاری با مرکز جلب کرد و جاذبهای معنوی پدید آورد که این افراد با مزایای مادّیِ‏ 

بسی نازلتر از مراکز علمی و فرهنگی دیگر به کار در مرکز و دوام آوردن در آن رغبت 

نشان دادند.‏ 

سردبیر 

©

٨٣/٦/١٥ 03M-HABI ن‎٣‎ C:7 ١٠ ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

طرح تدوین اصطلاحات و تعبیرات حقوقی 

بر اساس قوانین و مقررات و دیگر اسناد حقوقی صدساله اخیر 

* 

و گزارش کوتاهی از زبان حقوقی این دوره 

حسن حبیبی 

١ طرح مسئله 

الفاظ و صیَغِ‏ حقوقی وسایل و ابزارِ‏ مفاهیم و قواعدِ‏ حقوقیاند.‏ این الفاظ و صیَغ 

از دیرباز در رسالههای فقهی و قوانین و مقرّ‏ رات و نظاماتِ‏ مصوبِ‏ قوای مقننه و 

مجریه و همچنین تصمیمهای قضایی و اسنادِ‏ مبتنی بر قرارداد فراوان دیده 

میشوند و به گزارشِ‏ معانیِ‏ معیّن و ریشهدارِ‏ حقوقی میپردازند.‏ 

نظر به اینکه قلمروِ‏ اینگونه مباحث جولانگاهِ‏ یقین و اطمینان نسبت به مسائل 

و بزنگاهِ‏ دقت در قواعد و ضوابط است‎٬‎ ناگزیر زبانِ‏ آنها‎٬‎ یعنی زبانِ‏ علم و فنِّ‏ 

حقوق‎٬‎ باید امنیتِ‏ قضایی را تضمین و آسودگیِ‏ خیالِ‏ کارشناسانِ‏ حقوقی را 

تأمین کند.‏ بنابراین‎٬‎ در فنِّ‏ حقوق نمیتوان واژهها را نادیده انگاشت؛ بر آنها باید 

به دیده تحقیق نگریست و معلوم ساخت که‎٬‎ در مقام بیانِ‏ تفکرِ‏ حقوقی‎٬‎ آیا فقط 

از الفاظ و کلماتِ‏ 

زبانی که مشترکِ‏ میان همه مردم است به شیوهای خاص 

‏*این طرح را‎٬‎ که به همّ‏ ت آقای دکتر حسن حبیبی‎٬‎ رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی‎٬‎ تهیه شده‎٬‎ به لحاظ 

اهمیت و ربط مستقیم آن با مباحث زبان فارسی‎٬‎ در این شماره مجله درج کردیم و امیدواریم مورد توجه 

حقوقدانان و قانونگذاران قرار گیرد.‏ 

٦

ِ 


مقاله ٧ 

طرح تدوین اصطلاحات و تعبیرات حقوقی...‏ 

استفاده میشود و یا‎٬‎ علاوه بر آن‎٬‎ عناصری که بیرون از قلمرو زبان مشترکاند به 

کار میآیند.‏ 

هنگامی که زبانِ‏ معیارِ‏ عامه با نیازمندیها و جنبههای اجرائیِ‏ حقوق و هدفها و 

غایتهای آن سروکار پیدا میکند و به گزارشِ‏ مفاهیم و بیانِ‏ قواعدِ‏ حقوقی 

میپردازد‎٬‎ زبانی تخصصی پدید میآید.‏ بیشک‎٬‎ دسترسی به این زبان برای 

اشخاصِ‏ ناوارد اندکی دشوار مینماید.‏ اما این دشواری نباید موجب بیاعتنایی 

به این زبان و احیاناً طرد آن گردد.‏ با پذیرفتن این مطلب که حقوق‎٬‎ همانند علوم 

دیگر‎٬‎ اصول و قواعد و روشِ‏ معیّن و مفاهیم و تأسیسهای مخصوص دارد‎٬‎ نیاز به 

داشتنِ‏ زبانِ‏ خاص را هم میپذیریم.‏ در این زبان‎٬‎ اصطلاحات سهم و اثر اساسی 

دارند.‏ 

مقصود از اصطلاحات یا مصطلحات نیز مجموعه کلماتِ‏ فنیِ‏ متعلق به یک 

علم یا فن یا هنر است.‏ داشتن اصطلاحنامه دقیق برای قانونگذار و حقوقدان و 

قاضی و وکیل دادگستری و مشاور و آثارِ‏ حقوقی و متصدیِ‏ دفترِ‏ اسنادِ‏ 

مترجمِ‏ 

رسمی ضرورت دارد.‏ لازمه فهم و دریافتِ‏ معنای متون و پیشبینیِ‏ راهحلِ‏ یک 

مسئله حقوقی آن است که الفاظ و کلماتْ‏ متناظر با مفاهیمی باشند که محتوایی 

دقیق و مشخص دارند.‏ در این حالت‎٬‎ به هنگامِ‏ تعریفِ‏ مفهوم‎٬‎ معنای کلمه یا 

دلالتِ‏ واژه بیان و گزارش میشود.‏ بدین ترتیب‎٬‎ همانگونه که برچسب یا علامتِ‏ 

جبری و فیزیکی و شیمیائی موضوع خود را تعیین و بیان میکند‎٬‎ 

ِ اصطلاحِ‏ 

حقوقی نیز مفهومهای مربوط به خود را مشخص میسازد.‏ 

در معنیشناسیِ‏ حقوقی‎٬‎ باید این فرض را پذیرفت که هریک از الفاظ و 

کلمات بیانگرِ‏ یک فکر معیّن است.‏ درنتیجه‎٬‎ کلمهای که از زبانِ‏ عامه به عاریت 

گرفته میشود‎٬‎ پس از نقد و بررسی‎٬‎ یا به معنای ویژه حقوقی میرسد و‎٬‎ 

بنابراین‎٬‎ در مقام و جدید جای میگیرد و یا‎٬‎ چون نمیتواند مقصود را 

موقعِ‏ 

برساند‎٬‎ جای خود را به فنّیِ‏ مخصوصِ‏ آن معنی میسپارد و خود‎٬‎ به 

اصطلاحِ‏ 

این عنوان‎٬‎ از قلمروِ‏ زبانِ‏ حقوقی بیرون میرود.‏ هر اندازه تحلیل و تبیینِ‏ یک 

مفهوم حقوقی کاملتر و دقیقتر باشد تعریفش به کمال نزدیکتر میشود و سبب 

میگردد که اصطلاحاتِ‏ مفاهیمِ‏ حقوقی بیشتر با متناظرشان منطبق شوند و هر


٨ مقاله 


اصطلاح تنها بیانکننده یک مفهوم باشد.‏ در حال حاضر‎٬‎ نیاز به این انطباق بیش از 

گذشته است؛ زیرا گستردگیِ‏ دادهورزی یا انفورماتیک حقوقدانان را ناگزیر 

چکیدهها و کلیدواژهها‎٬‎ که پایه و مایه گنجواژه ١ اند‎٬‎ 

میسازد که در تدوینِ‏ 

سختگیری و دقّت کنند.‏ بدینسان‎٬‎ واژگانِ‏ حقوقی‎٬‎ برای ادای وظایفِ‏ ویژه 

خود‎٬‎ باید خصوصیاتِ‏ 

بپردازد.‏ 

قاعده حقوقی را گزارش کند و به ابلاغ و القای این قاعده 

نظر به اینکه بیانِ‏ حقوقی کیفیت خاصی دارد‎٬‎ جملهسازی و عبارتپردازیِ‏ 

حقوقی نیز متناسب با آن اهمیت مییابد.‏ در حقوق‎٬‎ جملهها و عبارتها باید در 

اشکال و فرمولهای کامل و پرمایهای بیان شوند که جامع و مانع باشند و اوامرِ‏ 

صریحِ‏ قواعدِ‏ حقوقی را آشکار سازند.‏ پس بیان باید به گونهای باشد که بتواند 

دستورهای حقوقی را در جملههایی‎٬‎ با طراحیِ‏ دقیق‎٬‎ گردآوری کند.‏ توفیق در 

این امر گز ارشگرِ‏ قوّ‏ تِ‏ سبکِ‏ تحریرِ‏ تدوینکنندگان خواهد بود.‏ سبکِ‏ قانونیِ‏ 

مدنیِ‏ ایران نمونهای است برای روشن ساختن الزامات و مقتضیاتی که زبانِ‏ 

حقوقی باید به آنها توجه کند.‏ متونِ‏ جدید و رویّه قضائیِ‏ معاصر‎٬‎ با بیانِ‏ ارتجالیِ‏ 

خود و پاسخگوئیِ‏ شتابآلود به ضرورتهایی که تشخیص آنها نیز ناشی از عجله 

مفرط است‎٬‎ این الزامات و مقتضیات را نادیده میگیرند و با ابهام و اشکال 

روبهرو میشوند و ناگزیر کارشان به اصلاح و تکمیلِ‏ مکررِ‏ قانون و مقرّ‏ ره و یا 

درخواستِ‏ تفسیر ‏(باز هم با شتاب)‏ میانجامد.‏ 

باید همواره به این نکته توجه داشت که تعبیرهای فنی را نمیتوان بدون 

لطمهزدن به معانی و فارسیِ‏ معمول و جاری گزارش کرد.‏ تخصصی بودنِ‏ 

مفاهیمِ‏ 

زبان حقوقی ناشی از فنی بودنِ‏ اجتنابناپذیرِ‏ مباحث آن است.‏ زبانِ‏ حقوقی 

موظف است مفاهیمی را معیّن و بیان کند که دریافت و درک و بیانِ‏ آنها جزوِ‏ 

وظایفِ‏ زبانِ‏ عامه مردم نیست.‏ کلمات و واژههایی که قواعدِ‏ فقه و بخشِ‏ عمدهای 

از ضوابطِ‏ حقوقی با آنها بیان و گزارش شدهاند جانشینناپذیرند و بییاریِ‏ آنها و 

در نبودِ‏ آنها نمیتوان معانیِ‏ حقوقی را اینچنین خلاصه و دقیق و روشن و متّ‏ کی 

1) Thesaurus


مقاله ٩ 


به مباحثِ‏ کهنِ‏ حقوقی و فقهی گزارش کرد.‏ در عین حال‎٬‎ میتوان استفاده از زبان 

ویژه حقوق را به متونی محدود ساخت که از لحاظِ‏ حقوقی دارای سندیّتی 

خاصاند ‏(مانند اسنادِ‏ حقوقی‎٬‎ تصمیمات و اسناد دادگاهها‎٬‎ احکام و اجازههای 

رسمی‎٬‎ قوانین و بخشی از تصویبنامهها و آییننامهها)‏ و یا متونی که به روابطِ‏ 

فنیِ‏ موجود میانِ‏ صاحبانِ‏ مشاغل حقوقی مربوطاند.‏ 

با توجه به آنچه گفته شد‎٬‎ برای تدوین اصطلاحات و تعبیرات حقوقی بر 

اساس قوانین و مقررات و دیگر اسناد حقوقیِ‏ صدساله اخیر و نیز گزارشی از 

زبان حقوقی این دوره با بهرهگیری از مجموعه قوانین و مقررات‎٬‎ طرح حاضر 

پیشنهاد میشود.‏ 

‎٢‎ هدف 

‎٢-١‎ هدف از اجرای طرح بررسی و پاسخ به چند مطلب از جمله پاسخ به دو پرسشی 

است که در طرح مسئله عنوان شد:‏ 

١-١-٢ نخست اینکه‎٬‎ با بررسی مجموعه قوانین و مقررات مدوّ‏ نِ‏ صد سال اخیر‎٬‎ 

میخواهیم بدانیم که چه اصطلاحات و تعبیراتی در متون حقوقی به کار رفتهاند.‏ 

بخشی از این اصطلاحات ریشه تاریخی دارند و برخی دیگر‎٬‎ در گردش ایام و 

بهتدریج یا ناگهان‎٬‎ در نتیجه حضور یک مفهوم تازه ساخته شدهاند.‏ قسمتی از این 

اصطلاحات متعلق به زبان عمومیاند و قسمتی دیگر نیز صرفاً جزو مصطلحات 

مدوّ‏ ن حقوقدانان اند و برای پاسخگویی به مفهومی صددرصد حقوقی ساخته یا 

برگزیده شدهاند.‏ 

٢-١-٢ نکته یا پرسش دومی که پاسخ میطلبد ساخت زبان حقوقی است که بخش عمده 

آن را نیز اصطلاحات و تعبیرات تشکیل میدهد.‏ علاوه بر آن‎٬‎ مسائل دیگری 

چون چگونگی جملهبندی و شیوه بیان‎٬‎ استفاده از افعال‎٬‎ دخل و تصرف در 

معانیِ‏ زبانِ‏ عامه مردم و جعلِ‏ معنایِ‏ حقوقی برای الفاظ عمومی و نظایر اینها باید 

مورد بحث و بررسی قرار گیرند.‏ 

در هر دو مورد که به هم نیز مرتبطاند رجوع به منابع و مدارک اصلی‎٬‎ که 

همان متون قانونی و مقرر اتیاند‎٬‎ اساس کار تحقیق را تشکیل میدهد.‏


١٠ مقاله 


‎٢-٢‎ پس از تدوین فهرست اصطلاحات و تعبیرات و نیز شرح ساخت زبان حقوقی این 

دوره‎٬‎ به دو پرسش عمده دیگر نیز پاسخ داده میشود بدین شرح:‏ 

١-٢-٢ این مصطلحات تا چه اندازه برای بیان مفاهیم حقوقی مورد نظر از شفافیت 

برخوردارند؟ 

٢-٢-٢ زبانِ‏ حقوقیِ‏ ساخته یا مورد استفاده حقوقدانان تا چه حد وظایفی را که به عهده 

یک زبان فنی است به انجام رسانده است و اگر اشکالی در کار است علت آن 

چیست؟ 

‎٢-٣‎ سرانجام‎٬‎ پاسخ به این پرسش که آیا میتوان اصول و قواعدی را برای زبان 

حقوقی پیشنهاد کرد که‎٬‎ در عینِ‏ حفظِ‏ مشخصاتِ‏ زبانِ‏ فنی‎٬‎ به فهم عامه مردم هم 

نزدیک باشد و آیا میتوان قواعد و ضوابطی را برای ساختن اصطلاحات و 

تعبیرات جدید تدوین کرد و چگونه؟ 

‎٣‎ گستره زمانی تحقیق 

محدوده زمانیِ‏ تحقیق از ابتدای مشروطیت ‏(‏‎١٣٢٤‎ق)‏ تا زمان حاضر یعنی صد 

سال اخیر خواهد بود.‏ این محدوده دارای جنبهای مشخص و فنی است از آن 

جهت که 

‎٣-١‎ قانونگذاریِ‏ منسجم و نظاممند ایران از ابتدای این دوره صدساله‎٬‎ یعنی دوره 

مشروطیت‎٬‎ سامان یافته است.‏ بیتردید احکام و مقررات عرفی ‏(حتی مدوّ‏ ن)‏ 

پیش از این دوره هم‎٬‎ بهویژه در دوره قاجار‎٬‎ وجود داشته است.‏ همچنین مقررات 

مدوّ‏ نی هم از دوره صفویه و مغول در دست است.‏ لکن‎٬‎ پیش از استقرار مجلس 

در ایران‎٬‎ روش خاصی برای تدوین و تصویب مقررات قانونی وجود نداشته 

است و در نتیجه‎٬‎ بر اساس احکام آنها‎٬‎ مقررات دیگری هم که عنوان آییننامه و 

تصویبنامه داشته باشد تدوین نمیشده است.‏ 

‎٣-٢‎ اصط 

میشوند:‏ 

لاحاتو تعبی رات حقوق 

قب ل از این 

یِ‏ 

دوره ب ه دو 

دسته 

تقس یم 

١-٢-٣ اصطلاحات و تعبیرات حقوقیِ‏ برگرفته از فقه و متون فقهی که همگی‎٬‎ با نظم و 

ترتیب خاصِّ‏ خود‎٬‎ بیشوکم بهتفصیلْ‏ تعریف و تحریر شدهاند و برخی از آن


مقاله ١١ 


اصطلاحات همچنان در قانونگذاری امروز کاربرد دارد.‏ قسمتی از این 

اصطلاحات‎٬‎ حتی پیش از پیروزی انقلاب‎٬‎ در قوانین مدنی حضور داشته و 

قسمتی دیگر در قوانین جزائی به کار رفتهاند.‏ بخش مهمتری از آنها هم در قوانین 

پس از انقلاب ظهور و بروز یافتهاند.‏ 

٢-٢-٣ برخی دیگر از اصطلاحات و تعبیراتْ‏ خاصِ‏ مباحث فقهیِ‏ صرفاند و به 

مجموعه مورد نظر ما ربط ندارند.‏ 

‎٣-٣‎ اصطلاحات و تعبیرات حقوق عرفی نیز به دو دسته تقسیم میشوند:‏ 

١-٣-٣ بخشی از آنها در مجموعه متون کنونی موجود است.‏ 

٢-٣-٣ بخش دیگر نیز فراموش شده است.‏ 

قسمتی از دسته دوم‎٬‎ که مربوط به اصطلاحات و تعبیرات اداری است‎٬‎ در 

قوانین ابتدای دوره مشروطیت همچنان به کار رفتهاند و بعضی از آنها هنوز هم 

بهکار میروند.‏ 

‎٣-٤‎ ه رچن د که اصطلاحات و تعبیرات مهجور و یااز گ ردون ه زبان خارجشده از 

جهت تاریخی و نیز اصطلاحات و تعبیرات صرف فقهی‎٬‎ که در حوزه خود 

همچنان از قوّتو ق درت ب رخوردارن د‎٬‎ از لحاظ علمی و عملی اهمیت دارند‎٬‎ 

اما در بحث مربوط به اصطلاحات و تعبیرات حقوق معمولٌ‏ بِه کاربرد ندارند و‎٬‎ 

نظر ب ه اینک ه هدفِ‏ طرحْ‏ بازشناسیِ‏ اصطلاحات و تعبیرات معمولٌ‏ بِهِ‏ کنونی و 

نیز شناختنِ‏ ساختارِ‏ زبانِ‏ حقوقیِ‏ فعلی است‎٬‎ شایسته است که این دو مجموعه 

اصطلاحات را از یکدیگر جدا کنیم تا سریعتر و‎٬‎ در عین حال‎٬‎ بدون تخلیطِ‏ دو 

مبحث بتوانیم به نتیجه برسیم.‏ روشن است که هم اصطلاحاتِ‏ فقهیِ‏ مورد 

استعمال در حقوق کنونی و هم اصطلاحاتِ‏ زبانِ‏ حقوقیِ‏ عرفی‎٬‎ که همچنان در 

حقوق جاری کاربرد دارند‎٬‎ با همه مشخصات خود‎٬‎ در بررسی جای دارند.‏ بقیه 

اصطلاحات‎٬‎ هنگامی که بنا شود طرح لغتنامه جامع حقوقی درانداخته شود‎٬‎ 

مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.‏ البته برخی از اصطلاحات کنونی که 

دارای ریشه تاریخی با معنای دیگری هستند‎٬‎ از این جهت‎٬‎ به طور فرعی یا 

بهعنوان توضیح‎٬‎ در تعریفها خواهند آمد.‏


١٢ مقاله 


‎٤‎ مجموعه متون 

در هر دو بخشِ‏ بررسی‎٬‎ هم در بخش فهرست کردن اصطلاحات و تعبیرات و 

یافتن تعریف آنها و هم در بیان ویژگیهای زبان حقوقی‎٬‎ ما قوانین و مقررات 

مرجعِ‏ 

‏(تصویبنامهها و آییننامهها و بخشنامهها)‏ و دیگر اسناد و مدارک خواهد بود.‏ 

امّا به نظر میرسد که اگر بنا را بر بررسی فراگیر همه متون بگذاریم‎٬‎ اوًال زمان 

زیادی را باید به بررسی اختصاص دهیم‎٬‎ که شاید عملی نباشد‎٬‎ ثانیاً قسمت 

قابلتوجهی از این متون‎٬‎ غیر از قوانین‎٬‎ جنبه قالبی و تکراری دارند‎٬‎ بنابراین‎٬‎ 

صرف وقت برای آنها فایده چندانی در بر نخواهد داشت.‏ دسترسی به تمامی 

اسناد و مدارک دیگر غیر از قوانینو تصویبنامهها که آنها نیز گهگاه تکراریاند 

عملی نیست.‏ با توجه به این نکات و با توجه به اینکه قسمت اعظم نزدیک به 

تمامی اصطلاحات و تعبیرات را در قوانین و پس از آن در مقررات عمده و نیز 

نمونههای قابل اعتنا از اسناد و مدارک دیگر میتوان یافت‎٬‎ مجموعه متونی که در 

میدان بررسی و تحلیل قرار میگیرند به شرح زیر خواهد بود:‏ 

‎٤-١‎ کلیّه قوانین ادواری مجلس شورای ملی و نیز قوانین مصوب شورای انقلاب و 

همچنین قوانین مصوب دورههای ششگانه مجلس شورای اسلامی؛ 

‎٤-٢‎ نظریات شورای نگهبان؛ 

‎٤-٣‎ مصوّ‏ بات مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ 

‎٤-٤‎ مصوّ‏ بات هیئتهای دولت در تمامی ادوار قبل و بعد از پیروزی انقلاب ‏(در این 

بخش‎٬‎ پس از بررسی‎٬‎ ممکن است روشهایی برای نمونهگیری و انتخاب میان 

مصوبات یافت شود و بهخصوص روشهایی برای کنار نهادن برخی از آنها مثًال 

مصوبات مربوط به انتصابها یا اختصاص اعتبارات و امثالشان اندیشیده شود)؛ 

‎٤-٥‎ نمونههایی از آراءِ‏ دیوان عالی کشور ‏(برخی از آراءِ‏ قبل از ١٣٢٠ و آراءِ‏ سالهای 

١٣٣٠ به بعد‎٬‎ بهویژه آرائی که در مجموعههای آرشیو کیهان به چاپ رسیده 

است)؛ 

‎٤-٦‎ نمونههایی از آراءِ‏ دیوان عدالت اداری‎٬‎ بهویژه آراءِ‏ هیئتِ‏ عمومی؛ 

‎٤-٧‎ برخی از بخشنامههای عمده اداری وزارتخانهها؛ نظیر کشور‎٬‎ نیرو‎٬‎ کار‎٬‎ 

بازرگانی‎٬‎ اقتصاد و دارایی و نیز سازمانهایی چون گمرک و ثبت احوال و ثبت


مقاله ١٣ 


اسناد و بانک مرکزی؛ 

‎٤-٨‎ نمونههایی از اسناد محاضر؛ 

١-٨-٤ ازدواج و طلاق‎٬‎ قبل از استقرار دفترخانهها ‏(محاضر شرعی)‏ و پس از استقرارِ‏ 

دفترخانههای ازدواج و طلاق؛ 

٢-٨-٤ اسناد رسمی قبل از استقرار دفترخانه رسمی و پس از استقرار آنها؛ 

‎٤-٩‎ نوشتههای مهم حقوقی:‏ کتابها و مقالات‎٬‎ از جمله کتابهای رشتههای متعدّ‏ د 

حقوق‎٬‎ تألیف استادان دانشکدههای حقوق ایران.‏ 

‎٥‎ روش بررسی 

‎١‎‏-‎٥‎ مجموعه متون بازخوانی میشوند و‎٬‎ پس از تعیین و انتخاب واژههای حقوقی‎٬‎ 

واحدهای واژگانی علامتگذاری و سپس استخراج میشوند.‏ 

‎٥-٢‎ باید سعی شود که‎٬‎ به جای ماشیننویسی‎٬‎ برای ثبت واژه و شاهدهای آن یکسره 

از رایانه استفاده شود و‎٬‎ اگر این کار ممکن نشد‎٬‎ باید‎٬‎ پس از نوشتن مطلب بر 

روی برگه‎٬‎ بلافاصله آن را به رایانه انتقال داد.‏ 

‎٥-٣‎ واژههای انتخابشده را باید از همه متون استخراج کرد.‏ 

‎٥-٤‎ در خصوص یادداشتِ‏ مواردی که واژه تکرار میشود‎٬‎ باید تصمیم گرفت که آیا 

میخواهیم بسامد را هم به حساب بیاوریم یا نه.‏ چنانچه بسامد واژهها نیز مورد 

نظر باشد‎٬‎ در هر متن و در همه متون باید به ضبط واحد واژگانی‎٬‎ هر چند بار که 

تکرار شده باشد‎٬‎ پرداخت.‏ در غیر این صورت‎٬‎ از هر متن بین سه تا شش مورد و 

احتماًال با بافتهای متنوع ثبت خواهد شد.‏ 

‎٥-٥‎ انواع متون‎٬‎ از قبیل قانون‎٬‎ مقررات ‏(مصوّ‏ بات دولت)‏‎٬‎ آییننامههای وز ارتخانهها‎٬‎ 

و تمامی یا نمونههایی از هریک باید به دقّت تعیین شود و واژههای هریک از 

انواع متون جداگانه دستهبندی گردد.‏ 

‎٥-٦‎ پس از آماده شدن واژگان و دستهبندی آنها‎٬‎ باید بررسی کرد که آیا برای هریک 

از انواع متون باید وزن و ارزش خاصی تعیین کرد و یا برای همه متون وزن و 

ارزش یکسان قایل شد.‏ 

‎٥-٧‎ هر واژه با توجه به شاهدهای آن و نیز مراجعه به منابع دیگر ‏(فرهنگهای حقوقی‎٬‎


١٤ مقاله 


فرهنگهای زبان عمومی و کتابهای حقوقی)‏ تعریف خواهد شد.‏ 

‎٥-٨‎ در مورد هر واژه‎٬‎ در حدِ‏ ّ مقدور‎٬‎ به مطالب زیر اشاره خواهد شد:‏ 

١-٨-٥ مدخل؛ 

٢-٨-٥ ریشهشناسی؛ 

٣-٨-٥ وجه دستوری واحد واژگانی؛ 

٤-٨-٥ دستهبندی معانی و یادآوری اینکه واژه به کدام رشته حقوقی ‏(مدنی‎٬‎ اداری‎٬‎ 

تجارت‎٬‎ ...) متعلق است؛ 

٥-٨-٥ معنی یا معانی اصلی که با شماره از یکدیگر جدا میشوند؛ 

٦-٨-٥ معانی فرعی؛ 

٧-٨-٥ در متن تعریف‎٬‎ بیشترِ‏ مثالها و ارجاعات نخست از قانون و سپس از مقررات و 

گهگاه نیز از رویّه قضایی و کتابهای حقوقی و اختلاف جزئی درمعانی‎٬‎ به ترتیبِ‏ 

اهمیت یا ارتباط با معانی اصلی و فرعی‎٬‎ ذکر خواهد شد.‏ 

٨-٨-٥ چنانچه معانی واژه قبل و بعد از محدوده زمانیِ‏ تحقیق تغییر کرده باشد‎٬‎ این 

تغییر‎٬‎ در پایان تعریف‎٬‎ با ذکر شاهد و مثال‎٬‎ ذکر خواهد شد.‏ این عنوان را 

میتوان بخش تاریخی نامید.‏ 

٩-٨-٥ کلمات قصاری که‎٬‎ در طول تاریخِ‏ حقوقِ‏ ایران‎٬‎ به بیان حکم یا تأسیس حقوقی 

پرداختهاند و در قوانین کنونی نیز از آنها استفاده شده است ذیل تعریفهای مربوط 

خواهند آمد.‏ 

‎٦‎ سازمان تحقیقی و اجرای طرح 

‎٦-١‎ باید سعی شود که تشکیلات طرح‎٬‎ تا آنجا که ممکن باشد‎٬‎ محدود گردد.‏ سازمان 

تحقیقیِ‏ طرح مرکب خواهد بود از:‏ 

مجری یا مدیر طرح؛ 

یک و حداکثر دو تن کارشناس مسئول شناسائی منابع و مآخذ؛ 

عدهای پژوهشگر که در علامتگذاری و تعیین جمله شاهد و مراحل بعد یعنی 

جستجوی منابع و تعریف واژهها با مجری طرح همکاری خواهند داشت؛ 

عدهای کارشناس که مسئولیت برگهنویسی و نیز انتقال مستقیم یا از روی برگه


مقاله ١٥ 


دادهها در رایانه را به عهده خواهند گرفت؛ 

یک یا چند تن پژوهشگر و کارشناس رایانه؛ 

ماشیننویس رایانهای.‏ 

‎٦-٢‎ سازمان اجرائی طرح مرکّب از یک یا دو تن خواهد بود.‏ این گروه مسئولیت تهیه 

وسایل و ابزار و تجهیزات و ملزومات و مدیریت داخلی اجرای طرح را به عهده 

خواهد داشت.‏ 

تهران یکشنبه ٨٠/٩/١٨ 

©

٨٣/٧/٨ 04M-MONA ن‎٤‎ ١٤ C:7 ZAR76 ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

مناظره شطرنج و نَرْ‏ د ‏(تصنیف حسام صرّ‏ اف خوارزمی)‏ 

تصحیح نصراهلل پورجوادی 

مقدمه مصحح 

در کتابخانه شادروان مجتبی مینوی دستنوشتی است که آن مرحوم‎٬‎ در تابستان سال 

‎١٩٣٩‎م/‏ ‎١٣١٨‎ش‎٬‎ به خط خود‎٬‎ از روی سه نسخه خطّی که در انگلستان و ایرلند بوده‎٬‎ 

١ 

استنساخ کرده است.‏ 

مجتبی مینوی و چهار مناظره 

مینوی‎٬‎ در مجموعه خود‎٬‎ شش اثر را آورده است که یکی از آنها کتاب السعادة و الاسعاد 

‏(به عربی)‏ منسوب به ابوالحسن عامری است و مینوی آن را‎٬‎ مستقًال و از روی خط 

خود‎٬‎ در سال ١٣٣٦ شمسی چاپ کرده است.‏ ٢ یک اثر دیگر رساله ‏«ملخّ‏ ص جامع 

الحکمتین»‏ ‏(به فارسی)‏ است که از روی نسخه ٢٦٦٩ متعلّق به کتابخانه بادلیان در 

آکسفورد نوشته شده است.‏ چهار اثر دیگر رسالههایی است به فارسی که از روی 

‎١‎)این مجموعه‎٬‎ که به شماره ١٠٧ در کتابخانه مینوی نگهداری میشود‎٬‎ در فهرستواره کتابخانه مینوی‎٬‎ به 

کوشش محمّ‏ دتقی دانشپژوه و ایرج افشار‎٬‎ تهران ٬١٣٧٤ ص‎٤٩-٤٨‎ معرفی شده است.‏ 

‎٢‎)این کتاب را مینوی در سال ‎١٣٥٨‎ق‎٬‎ از روی نسخهای خطّی متعلق به کتابخانه چیستربیتی در دبلین‎٬‎ نوشته 

بوده است.‏ نصراهلل حکمت تحقیق مفصّ‏ لی درباره این اثر در رساله دکتری خود کرده و به این نتیجه رسیده است 

که این کتاب از عامری نیست.‏ برای بخشی از این تحقیقات‎٬‎ نک.‏ نصراهلل حکمت‎٬‎ ‏«آیا کتاب السعادة و الاسعاد 

تألیف ابوالحسن عامری است؟»‏‎٬‎ معارف‎٬‎ س‎٬١٤‎ ش‎١‎ ‏(فروردین تیر ١٣٧٦)٬ ص‎١٦-٣‎‏.‏ 

١٦


مقاله ١٧ 

مناظره شطرنج و نَرد 

مجموعه خطّی شماره ١٣٤ متعلق به کتابخانه چستربیتی استنساخ شده است.‏ این چهار 

رساله عبارتاند از:‏ 

١) ‏«رساله چنگ»‏ ٬ از سراجالدین قمری یا کمالالدین مراغی؛ 

٢) ‏«نُزهة العاشقین»‏‎٬‎ از محمد زنگی بخاری؛ 

٣) ‏«مناظره گل و مُل»‏‎٬‎ از ابوسعید ترمذی؛ 

٤) ‏«مناظره شطرنج و نرد»‏‎٬‎ از حسام بن ‏(یا حسامالدین)‏ محمد رشید صرّ‏ اف خوارزمی.‏ 

‏«رساله چنگ»‏ را‎٬‎ که اثری است زبان حالی‎٬‎ هم به سراجالدین قمری نسبت دادهاند و 

هم به کمالالدین مراغی.‏ نگارنده این رساله را در جای دیگر معرّ‏ فی کرده است.‏ ٣ محمود 

٤ 

طیّار مراغی هم آن را از روی نسخه خطی کتابخانه دانشگاه استانبول چاپ کرده است.‏ 

٥ 

رساله ‏«نزهة العاشقین»‏ را نیز ایرج افشار از روی دو نسخه خطی دیگر چاپ کرده است.‏ 

رساله سوم را هم حسن عاطفی از روی نسخه خطی دیگری که متعلق به خود وی بوده 

است چاپ کرده است.‏ ٦ چهارمین رساله که ‏«مناظره شطرنج و نرد»‏ است تا کنون به چاپ 

نرسیده بوده و نسخه خطی دیگری از آن پیدا نشده است و ما آن را از روی همین نسخه 

٧ 

مینوی تصحیح کردهایم که در اینجا چاپ میشود.‏ 

مناظره زبان حالی 

‏«مناظره شطرنج و نرد»‏ مناظرهای است زبان حالی‎٬‎ بدین معنی که دو طرف مناظره دو 

شیء بیجان یا دو نوع بازیاند که با یکدیگر گفتگو میکنند‎٬‎ نه به زبان قال بلکه به زبان 

حال.‏ مناظرههای زبان حالی که مناظرههای ادبی نیز خوانده شدهاند یک نوع یا ‏'ژانر`‏ 

ادبی در تاریخ ادبیات جهانی است و در ادبیات ایران پیش از اسلام هم وجود داشته و 

یک نمونه آن به نام ‏«درخت آسوریک»‏ نیز از گزند حوادث ایام مصون مانده و به دست 

‎٣‎)در مقاله ‏«زبان حال در ادبیات فارسی»‏‎٬‎ نشر دانش‎٬‎ س‎٬١٧‎ ش‎٬٢‎ تابستان ٬١٣٧٩ ص‎٤٢-٢٥‎‏.‏ 

‎٤‎)در کیهان اندیشه‎٬‎ ٬١٣٧٦ ص‎١٤٨-٥٩‎‏.‏ 

‎٥‎)محمد بن محمود زنگی بخاری‎٬‎ زنگینامه‎٬‎ به کوشش ایرج افشار‎٬‎ تهران ٬١٣٧٢ ص‎١٢١-٦٥‎‏.‏ 

‎٦‎)نبیذ کهن در ساغر سخن و آثار انجمن ادبی صبا ‏(کاشان)‏‎٬‎ اسفند ٬١٣٤٧ ص‎١٠٢-٦٨‎.‏ دو نسخه خطی دیگر از 

این اثر در دست است‎٬‎ یکی متعلق به کتابخانه مجلس شوراست و دیگری در سفینهتبریز است.‏ نسخه چستربیتی/‏ 

مینوی چهارمین نسخه است.‏ 

‎٧‎)از آقای سیّد علی میر افضلی که توجه مرا به این رساله جلب کرد تشکر میکنم.‏


١٨ مقاله 


ما رسیده است.‏ در دوره اسلامی نیز‎٬‎ از زمان اسدی طوسی به بعد‎٬‎ مناظرههای زبان 

حالی متعددی هم به نظم و هم به نثر تصنیف شده است.‏ طرفین یا دو این 

خصمِ‏ 

مناظرهها نیز موجودات گوناگون بودهاند‎٬‎ مانند زمین و آسمان‎٬‎ گل و مُل‎٬‎ بهار و خزان‎٬‎ 

قلم و شمشیر‎٬‎ عقل و عشق.‏ در این نوع مناظرهها‎٬‎ هریک از دو طرف سعی میکند که 

محاسن خود را به رخ دیگری بکشد و معایب او را متذکر شود و از این طریق خود را بهتر 

و مفیدتر از دیگری جلوه دهد.‏ در ضمن این گفتگوها نیز معموًال به قرآن و حدیث و 

سخنان حکما و شعرا استناد میشود.‏ در انتهای مناظره نیز‎٬‎ چون دو طرف نمیتوانند 

یکدیگر را مغلوب کنند‎٬‎ نزد داور میروند و داور هم حکم میکند که هردو آنها فواید و 

محاسنی دارند و بهتر است که با هم صلح کنند.‏ 

مناظرههای زبان حالی را اغلب شاعران و نویسندگان درباری برای سرگرمی 

پادشاهان و امرا و وزرا و حکام مینوشتند.‏ به همین دلیل هم‎٬‎ در بسیاری از این 

مناظرهها‎٬‎ داور همان پادشاه یا امیر یا وزیری است که مناظره برای او نوشته شده است.‏ 

این معنی‎٬‎ چنان که بعداً خواهیم دید‎٬‎ در حق مناظره شطرنج و نرد هم صادق است.‏ داورِ‏ 

آنها امیر یا حاکم شهر شوشتر است که خود در بازی شطرنج و نرد مهارت دارد.‏ 

تقابل نرد و شطرنج 

در میان بازیهای گوناگون که در آنها نوعی نبرد و برد و باخت مطرح بوده است‎٬‎ شطرنج و 

نرد از قدیم در مقابل هم قرار داده شده و گاه آنها را با هم مقایسه کردهاند.‏ این دو بازی 

موضوع رسالهای است که به زبان پهلوی نوشته شده است.‏ ٨ در قرون اولیه تاریخ اسلام 

نیز‎٬‎ در حکمهایی که از لحاظ فقهی در خصوص بازیها صادر میکردند‎٬‎ شطرنج و نرد را 

با هم ذکر میکردند.‏ ابن ابیالدنیا در کتاب ذمّ‏ الملاهی مینویسد که چون نظر عبداهلل بن 

عمر ‏(وفات:‏ ‎٧٣‎ق)‏ را درباره شطرنج پرسیدند گفت:‏ 

شطرنج بدتر از نرد است‎٬‎ به دو دلیل:‏ یکی اینکه در نرد فکر شخص به مدت زیاد درگیر نیست 

و ذهن مشغول بازی نمیشود‎٬‎ در حالی که در شطرنج بازیکن مدتها باید درباره حرکت بازی 

‎٨‎)نک.‏ احمد تفضّ‏ لی‎٬‎ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام‎٬‎ تهران ٬١٣٧٦ ص‎٢٩٣-٢٩١‎؛ نیز 

Touraj Daryaee, ``Mind, Body, and the Cosmes: Chess and Backgammon in Ancient Persia'', Iranian 

Studies, vol. 35, no. 4, Fall 2002, pp. 298-306.


مقاله ١٩ 


فکر کند و این وقت او را تلف میکند.‏ دوم اینکه در میان بازیکنان نرد آنقدر نزاع و دعوا 

درنمیگیرد که در میان شطرنجبازان‎٬‎ و حرفهای لغو شطرنجبازان ٩ و جدال ایشان با یکدیگر 

شدید است.‏ وانگهی‎٬‎ تمایل مردم به شطرنج و هم وقتی را که صرف آن میکنند بیشتر است.‏ 

لذا شرّ‏ شطرنج از نرد بیشتر است.‏ ١٠ 

تقابل شطرنج و نرد را در یکی از افسانههایی که درباره اختراع آن دو نقل کردهاند نیز 

میتوان ملاحظه کرد.‏ این افسانه را هم احمد بن ابییعقوب در تاریخ یعقوبی و هم 

مسعودی در تاریخ خود نقل کرده و گفتهاند که نرد را در زمان یکی از پادشاهان هند 

ساختند و آن را آیینه کار دنیا قرار دادند؛ چه‎٬‎ در این جهان‎٬‎ درست مانند بازی نرد‎٬‎ 

توفیق انسان به عقل و هوشمندی و زرنگی نیست بلکه بسته به بخت و اقبال است.‏ 

شطرنج را بعد از نرد در روزگارِ‏ پادشاهی دیگر ساختند و سازنده آن میخواست نشان 

دهد که توفیق انسان به دست خود اوست و با عقل و فکر میتواند بر نادان پیروز شود.‏ 

١١ 

بدین ترتیب‎٬‎ شطرنج را برای بیاعتبار کردن نرد ساختند.‏ 

بستگی داشتن برد و باخت در نرد به بخت موضوعی بوده است که توجّ‏ ه متکلّمان را 

هم به خود جلب کرده و به همین جهت نرد را آیینهای دانستهاند برای نمایاندن عقیده به 

جبر یا تقدیر؛ در حالی که شطرنج را‎٬‎ که برد و باخت آن تابع میزان فکر و تعقل و 

هوشمندیِ‏ شخص بوده است‎٬‎ نشانه عقیده به اختیار انگاشتهاند.‏ این برداشت در عهد 

‎٩‎)مراد از حرفهای لغو مطایبه و مزاح شطرنجبازان و نردبازان با حریف است و امروزه به آن ‏«کرکری خواندن»‏ 

میگویند.‏ این کار به حدی متداول بوده است که در کتاب قابوسنامه‎٬‎ مزاح کردن و نرد و شطرنج باختن در یک 

باب آمده است.‏ ‏(عنصر المعالی کیکاووس‎٬‎ قابوسنامه‎٬‎ تصحیح غلامحسین یوسفی‎٬‎ چ‎٬٢‎ تهران ٬١٣٥٢ 

ص‎٧٩-٧٧‎؛ نیز نک.‏ شجاع‎٬‎ انیس الناس‎٬‎ به کوشش ایرج افشار‎٬‎ تهران ٬١٣٥٦ ص‎٢١٢-٢٠٥‎‏)‏ 

10) James Robson (ed.), Tracts on Listening to Music, London 1938, p. 57. 

‎١١‎)نک.‏ احمد بن ابییعقوب‎٬‎ تاریخ یعقوبی‎٬‎ ترجمه محمدابراهیم آیتی‎٬‎ ج‎٬١‎ تهران ٬١٣٤٧ ص‎١١١-١٠٩‎؛ 

ابوالحسن علی مسعودی‎٬‎ مروج الذهب‎٬‎ ترجمه ابوالقاسم پاینده‎٬‎ ج‎٬١‎ چ‎٬٢‎ تهران ٬١٣٥٦ ص‎٧٤-٧٣‎‏.‏ درباره 

تاریخ و افسانههایی که درباره شطرنج گفتهاند‎٬‎ همچنین نک.‏ مقاله ‏''‏Chess‏``‎٬‎ به قلم بواوتاس‎٬‎ در ایرانیکا ‏(ج‎٥‎‎٬‎ 

ص‎٣٩٦-٣٩٤‎‏)؛ و مقاله تورج دریایی‎٬‎ همان‎٬‎ ص‎288-285‎ ؛ درباره افسانههای مربوط به نرد و شطرنج و ابداع 

آنها‎٬‎ نک.‏ ابوالقاسم تفضلی‎٬‎ تقدیر یا تدبیر:‏ تختهنرد‎٬‎ تهران ٬١٣٨٢ فصل چهارم‎٬‎ ص‎٩٦-٨٧‎‏.‏ علیرغم اینکه 

یعقوبی و مسعودی اختراع نرد را بر اساس افسانهای به هندیها نسبت دادهاند‎٬‎ بعضی از محققان معتقدند که 

مخترع این بازی ایرانیان بودهاند ‏(نک.‏ احمد تفضلی‎٬‎ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام‎٬‎ به کوشش ژاله آموزگار‎٬‎ 

تهران ٬١٣٧٨ ص‎٢٩١-٢٨٩‎‏).‏


٢٠ مقاله 


ساسانیان هم وجود داشته است . ١٢ در دوره اسلامی‎٬‎ فیلسوف و متکلّم خر اسانی ابوزید 

بلخی (٢٣٦- ٣٢٢)٬ در قرن سوم‎٬‎ در رسالهای که به نام ‏«حکمة وضع النرد و الشطرنج»‏ 

نوشته‎٬‎ گفته است که بازی نرد نمودگار موضع کلامی جبریون است و بازی شطرنج 

نمودگار موضع عدلیون یعنی معتزله است که قایل به اختیارند.‏ ١٣ همین نکته را راغب 

اصفهانی ‏(وفات:‏ حدود ٣٩٦)٬ درمحاضرات الادباء‎٬‎ از قول یکی از متکلمان بیان کرده ١٤ و 

محمدصالح قزوینی ‏(وفات:‏ ١١١٧) گفته راغب را بدین گونه ترجمه کرده است:‏ 

یکی از حکما گفته است:‏ شطرنج معتزلی است و قایل بهقدرت و اختیار‎٬‎ و نرد مجبّری است 

و قایل به تقدیر و اضطرار؛ زیرا که لاعبِ‏ 

اتّفاق و تقدیر رها کند.‏ ١٥ 

شطرنج اختیار و تدبیر به کار بَرَد و لاعبِ‏ نرد کار به 

در شعر فارسی نیز‎٬‎ بازی نرد نمودگار بازی سرنوشت و تقدیر آسمانی بوده است.‏ این 

معنی را بهخصوص در پارهای از اشعار خاقانی میتوان ملاحظه کرد.‏ نمونه آنها بیت زیر 

است که میگوید:‏ 

نقدی نداد دهر که حالی دغل نشد نردی نباخت چرخ که آخر دغا نکرد ١٦ 

ویژگیهای رساله 

‏«مناظره شطرنج و نرد»‏ به قلم نویسندهای است ناشناخته به نام حسام بن ‏(یا حسامالدین)‏ 

محمد رشید صراف خوارزمی.‏ این رساله را نویسنده حدوداً در قرن هفتم و هشتم‎٬‎ در 

شوشتر‎٬‎ برای ممدوح خود امیر مبارکشاه نوشته است.‏ مرحوم مینوی کوشیده است تا 

اطلاعاتی درباره این نویسنده بیابد لیکن موفّق نشده است.‏ این رساله تنها اثری است که 

از این نویسنده در دست است.‏ درباره امیر مبارکشاه هم که ‏«صاحب السیف و القلم»‏ 

خوانده شده است نتوانستم اطلاعاتی به دست آورم.‏ 

‎١٢‎)نک.‏ تورج دریایی‎٬‎ همان‎٬‎ ص‎288-92‎.‏ 

‎١٣‎)درباره نسخه خطی رساله ابوزید و ترجمه انگلیسی مطلبی که او درباره معانی کلامی نرد و شطرنج و تقابل 

آنها گفته است‎٬‎ نک.‏ 

Franz Rosenthal, Gambling in Islam, Leiden 1975, pp. 165-7. 

‎١٤‎)ابوالقاسم حسین بن محمد الراغب الاصبهانی‎٬‎ محاضرات الادباء‎٬‎ ج‎٬١‎ بیروت ١٩٦١ ‏(افستِ‏ قم ١٣٧٤)٬ 

‎١٥‎)محمدصالح قزوینی‎٬‎ نوادر‎٬‎ به اهتمام احمد مجاهد‎٬‎ تهران ٬١٣٧١ ص‎١٨٣‎‏.‏ 

ص‎٧٢٨‎‏.‏ 

‎١٦‎)برای ابیات بیشتر در دیوان خاقانی درباره نرد و شطرنج‎٬‎ نک.‏ معصومه معدنکن‎٬‎ نگاهی به دنیای خاقانی‎٬‎ 

ج‎٬٢‎ تهران ٬١٣٧٧ ص‎٤٢٨-٤١٧‎.‏


مقاله ٢١ 


خوارزمی و ممدوح او امیر مبارکشاه هردو نرّ‏ اد و شطرنجباز بودهاند و مطالب این 

رساله و سخنانی که نرد و شطرنج به زبان حال به یکدیگر میگویند درباره جزئیات این 

دو بازی است.‏ به کار بردن اصطلاحات خاصّ‏ شطرنج و نرد مانند منصوبه ٬ ١٧ فرد و فارد‎٬‎ 

کعبتین‎٬‎ خصل و خصل عذرا‎٬‎ خریطه نرد‎٬‎ ششدر‎٬‎ فرزین‎٬‎ پیاده‎٬‎ شاه‎٬‎ اسپ‎٬‎ شاه شاه (= کیش کیش)‏‎٬‎ 

١٨ 

نشان میدهد که نویسنده با این دو بازی کامًال آشنایی داشته است.‏ 

شطرنج‎٬‎ در ضمن یکی از سخنان خود‎٬‎ به موضوع اختیار در بازی خود و جبر و 

بخت در بازی نرد اشاره کرده است‎٬‎ آنجا که میگوید:‏ 

هرکه مرا به باد بر دهد از بدبازی ‏


٢٢ مقاله 


٢٠ 

که محمود آملی در نفایس الفنون شرح داده است.‏ 

داوریِ‏ امیر مبارکشاه در حقّ‏ نرد و شطرنج مانند اکثر داوریها در مناظرههای زبان 

حالی است.‏ معموًال داور سعی میکند که دل هردو طرف مخاصمه را به دست آورد و 

بهآنها بگوید که دارای محاسن و فوایدی هستند و وجود هر دو در عالم لازم است.‏ 

مبارکشاه نیز با دو بازی شطرنج و نرد همین کار را میکند و به ایشان میگوید که هردو 

دوست ان محرم شاهاند و اسباب عیش و نشاط او و هردو وجودشان برای دربار لازم 

است.‏ 

در مناظرههای زبان حالی‎٬‎ معموًال هریک از دو خصم‎٬‎ برای اثبات برتری خود‎٬‎ به 

آیات قرآن و احادیث و کلمات بزرگان استناد میکند.‏ ولی‎٬‎ در مناظره ‏«شطرنج و نرد»‏‎٬‎ 

هیچ آیه و حدیثی نقل نشده است.‏ دلیل آن هم روشن است.‏ این دو اسباب قمار به شمار 

میآمدند و از لحاظ فقهی هم حرام بودهاند.‏ رساله حتی با حمد و ستایش خدا و صلوات 

بر پیامبر هم آغاز نمیشود بلکه‎٬‎ پس از یک مقدمه بسیار کوتاه‎٬‎ به شرح گفتگوها 

میپردازد.‏ رساله کامًال جنبه ادبی و سرگرمی دارد و خالی از مطایبه و مزاح نیست و 

همان حال و هوایی را دارد که بر شطرنجبازان و نردبازان در هنگام بازی حاکم بوده 

است.‏ 

رساله به نثر است و نثر نویسنده مسجّ‏ ع است.‏ هریک از دو خصم سخن خود را با 

یک رباعی یا دوبیتی ختم میکند.‏ این ابیات همه مربوط به نرد و شطرنج است و بعضی 

از آنها نیز از خود مؤلف است.‏ حدس میزنم که این اثر در قرن هفتم و نیمه اول قرن 

هشتم که بازار مناظرهنویسی رواج داشته است نوشته شده باشد.‏ البته تاریخ کتابت 

نسخه هم که سال ٨٦٤ است نسبتاً قدیم است.‏ نسخه اصلی در شهر شیراز به قلم 

شخصی که خود را شیخ محمود معرفی کرده نوشته شده است.‏ 

علاوه بر رساله خوارزمی‎٬‎ مناظره دیگری هست میان نرد و شطرنج که شاهزاده 

محمدامین میرزا قاجار در عصر ناصرالدین شاه به نثر نوشته است‎٬‎ ظاهراً بدون اطلاع از 

٢١ 

رساله خوارزمی.‏ 

‎٢٠‎)آملی‎٬‎ نفایس الفنون‎٬‎ ‎٥٦٧-٥٦٦‎.‏ 

‎٢١‎)نک.‏ ابوالقاسم تفضلی‎٬‎ تقدیر یا تدبیر:‏ تختهنرد‎٬‎ ص‎١٨٦-١٨٢‎‏.‏


مقاله ٢٣ 


مناظرهشطرنج و نَرْ‏ د 

روزی‎٬‎ در شهر خوزستان‎٬‎ در میان بوستان با دوستان‎٬‎ به سبب دستبازی و به واسطه 

زباندرازی‎٬‎ نرد را با شطرنج مناظره و مباحثه افتاد.‏ نرد مرد بود و فَرد بود‎٬‎ راست گفتی و 

زیاده نجستی.‏ مهره ماجرا درانداخت و منصوبه ر استی بباخت و گفت که 

ای شطرنج‎٬‎ تو با من همرهی و برابری نتوانی کرد‎٬‎ که من مردی فردم و مسافری بساطگردم‎٬‎ 

چنانک در اول بازی به نامْ‏ فارِ‏ دم تا آخر به محبوب معاشر و معاندم.‏ همیشه راست گویم و 

هرگز زیادتی نجویم.‏ نشستم بر تخت بُوَ‏ د و بساط عشرتم پُررخت باشد.‏ چون در میان میدان 

به بازیِ‏ شاهوار درآیم‎٬‎ صد گونه بند از دل غمزدگان روزگار بگشایم.‏ نوبتیانِ‏ انگشت به دو 

چوبِ‏ کعبتینِ‏ طاس ٢٢ طبل بکوبند و امیرزادگانِ‏ ماهرخ بساطم به دمِ‏ سپاس بِروبند.‏ کارم 

برگشاد باشد و بردوام باز گردد.‏ 

رباعی 

من گرچه به نام در زبانها نردم در اوّ‏ لِ‏ بازی از نشانها فردم 

من مهره مِهرم که به یک ضربِ‏ نکو صد کیسه پر از نقدِ‏ روانها ٢٣ کردم 

شطرنج‎٬‎ چون خودنمایی و خویشتنستائیِ‏ نرد بدید‎٬‎ چون گل به وقت سحر بشکفت و 

بخندید.‏ شطرنج شاهی تمام بود و سخنگویی فرزانه.‏ اسپِ‏ جواب چو آب و آتش براند و 

خاکِ‏ میدان از باد فتنه فرونشاند و گفت که 

ای نرد‎٬‎ چرا طریق عشرت نمیپویی و راه ادب نمیجویی و سخن به حدّ‏ خود نمیگویی؟ 

اسپانی که از باد دونده ٢٤ تر و پیلانی که از مرغ پرندهتر ‏


٢٤ مقاله 


میدانْ‏ من شاهوار درمیآیم و جمله دانند که سلاطین پیش من دو رخ بر خاک نهند.‏ تو 

میگویی که ماهرخان به دَمْ‏ زمینِ‏ بساط من میروبند ‏[با آنکه] ٢٧ هر دمت آوازه کم و کم برآید.‏ 

تو لاف زیادت میزنی با آنکه هر دمت نظارگی در تعلیم گوید پستی.‏ تو زبان دعوی 

میگشایی‎٬‎ 

رباعی 

شاهم که وزیر همچو فرزین دارم صد اسپِ‏ طرب بهزیرِ‏ یکزین دارم 

بهرام پیاده رخ چو خسرو بنهد بازیِّ‏ دلارام چو شیرین دارم 

نرد‎٬‎ چون نکتههای بادانگیز و سخنان طعنهآمیز شطرنج گوش کرد‎٬‎ دانست که شطرنج 

را بزرگیِ‏ اجسام و شاهیِ‏ نام زحمت میدهد.‏ چون طبیب دانا و مبارز توانا پای در میدان 

سخنوری نهاد و داد فصاحت و بلاغت بداد و گفت:‏ 

زنی!آخرت نه هردم به 

ای شطرنج‎٬‎ تا چند فخر از اسم شاهی و از اسپ و رخ سیاهی ٢٨ تشنیعِ‏ 

ِ 

‏«شاه شاه»‏ ٢٩ از خیمه و بارگاه به در میکنند و‎٬‎ چون گریزپایی و دربهدریَت میبینند‎٬‎ به بندِ‏ 

ماتت ٣٠ مبتلا میگردانند.‏ از مات اگر شرم نیاید از ماتآزرم بباید.‏ ٣١ با آن که کارَت چون پیلبند 

و فرزینبند همه بند اندر بند است‎٬‎ زبان طعنه بر ما گشادی و شما خود به معنیِ‏ بیمعیشتی 

مشهورید.‏ از آن حمله ٣٢ از هم دورید‎٬‎ امّا از ناسازگاری و بیبردباری هرگز دو به یک خانه 

چون یاران همدم و دوستان محرم به سر نبرید.‏ مرا‎٬‎ که با چنان غم طویل در بازی با یاران یار 

باشم‎٬‎ سزد که به طعنه چون تویی گرفتار گردم.‏ آخر نه شاعران شیرین کلام و سخنوران ایام در 

حقّ‏ من گفتهاند:‏ 

نظم 

چون زلفِ‏ بتان مشو پریشان کان غمزه شوخشان قتیل است 

جمع آی چو نرد در یکی جای کان بازیِ‏ بازشان ٣٣ طویل است 

شطرنج‎٬‎ چون دید که نرد سخنْ‏ دراز کشید و قصّ‏ ه کوته نمیشود‎٬‎ برخاست و صف سپاه 

بیاراست.‏ بر میمنه رُ‏ خانِ‏ پیروزبخت برد و میسره را به پیلان جنگجوی سپرد.‏ جای 

اسپ 

ِ 

فرزین چون وزیران شاه در پهلوی خود ساخت و پیادگان را در پیش خود بنواخت و 

مبارزت در میدان تاخت و گفت:‏ 

‎٢٨‎)ظاهراً سپاهی 

‎٢٧‎)افزوده مینوی.‏ 

‎٢٩‎)به تعبیر امروزی ‏«کیش‎٬‎ کیش».‏ ‎٣٠‎)ظ:‏ مماتت 

‎٣١‎)در اصل:‏ نیاید ‏(مراد این است که ‏«اگر از ما حیا نمیکنی از مات شدن باید حیا کنی»).‏ 

‎٣٢‎)شاید:‏ جمله 

‎٣٣‎)ظاهراً بازیِ‏ باز همان است که امروز گشادبازی میگویند و معموًال دستِ‏ بازی را طولانی میسازد.‏

ِ 


مقاله ٢٥ 


ای نرد‎٬‎ نزد من تو را چه مقدار و اعتبار باشد که سپاهِ‏ دوروی و لشکرِ‏ جنگجوی آماده 

گردانیدهام.‏ در شمارِ‏ حَ‏ شَ‏ م دوصد هزار بیشم.‏ اگر پیاده در پیش اسپ من گامی بنهد و نامی در 

مبارزت برآرد‎٬‎ انعام و احسانم او را ضایع نگرداند و حق آن بدانم و او را به مرتبه وزیری 

رسانم.‏ نه چون توام که هرگز نامه یاری نخوانی و طریق دلداری ندانی.‏ اگر مهرهای صد بار 

چون مردِ‏ مرغِ‏ حجازی و پروازی بپرَّد که به یاران همدم رسد‎٬‎ به یک ضربِ‏ مخالف و نقشِ‏ 

ناموافق چون کودکانش بر سرِ‏ لوح نخستین فرستی؛ و منم که‎٬‎ اگر پیادهای از سپاهِ‏ مرا کاری 

بیفتد‎٬‎ با جمله سپاه به مدد او آییم و به منزلتیش رسانیم که شاهان را شاهْرخ زند شادمان و فرّخ 

بازگردد.‏ استادان سرافراز و خُ‏ سروان شیرینباز به صد درخواست نقشِ‏ دو شِ‏ ش خواهند‎٬‎ حقّ‏ 

ملازمت همیشه ندانی و در دل اندیشه نیاری.‏ چون شاگردانِ‏ ناخلف و حیوانان بر ٣٤ علف 

دویک به رویِ‏ روزآری؛نفرین بر تو افزایند و تحسین بر من نمایند.‏ هرکه مرا به باد بردهد از بد 

بازیِ‏ خود داند ٣٥ و هرکه تو را به باد دهد لعنت بر کعبتین نماید.‏ 

رباعیّه 

شطرنج منم که رنجِ‏ دلها ببرم محبوبِ‏ دل و دیده اهلِ‏ نظرم 

من عقل زیادت کنم و محنت کم در پیشِ‏ سنانِ‏ غم چو شادی سپرم 

٣٦ 

نرد‎٬‎ چون قلب و جناح سپه و سلاح شطرنج بدید‎٬‎ دانست که اگر کارزار را خوار 

دارد کار زار گردد و زمین از خونش چون لالهزار گردد.‏ بانگ برزد و سپاه نامزد کرد و 

بههرجایگاهی دهه و صده معیّن کرد.‏ چون از صفآرایی و لشکرپیرایی بپرداخت‎٬‎ 

مرکب در میدان تاخت و گفت که 

ای شطرنج‎٬‎ با من همنبرد چون شوی و هماورد چون گردی؟ که زره ناموس در برِ‏ من است و 

تاج کاووس بر سرِ‏ من تو که در پس عِریٰ‏ ماندهای ٣٧ و به انواع طعنه سرافگندهای که از عری 

اگر برنمیخیزی کون شه گشاده میشود.‏ و تشنیع دیگر آنکه خاتون در گرمابه است‎٬‎ دعویِ‏ 

مردی میکنی و همنبرد من میشوی.‏ هرکه روی به تو آرد دستش ستون رنج و غم میگردد و 

آب گرمِ‏ ذوقش از سردیَت چون یخ میبندد.‏ از بیحمیّتی خود را در پس ٣٨ پیادگان پنهان 

میکنی تا سپاهی را به ضرب رخ فرّخ پیچان گردانی . ٣٩ چون کارت به جان آید و کارد به 

استخوان رسد‎٬‎ چون مرکبِ‏ لاغرِ‏ پشتْ‏ ریشِ‏ درویش از جای خویش کام و ناکام ٤٠ گامی بنهی 

و چون زنانِ‏ حامله از آستانه یک حجره بیش ٤١ نیفتی‎٬‎ با من‎٬‎ که به گلبانگ سهشش هجده 

‎٣٤‎)ظاهراً:‏ پُر.‏ گویا حافظ هم به کار برده.‏ نک.‏ غزل با قافیه ف شود.‏ 

‎٣٦‎)در اصل:‏ خار 

‎٣٥‎)این جمله را میتوان چنین خواند:‏ ‏«از بدبازیی خود داند...».‏ 

‎٣٨‎)در اصل:‏ در آتش 

‎٣٧‎)«در پس عری ماندن»:‏ آچمز شدن.‏ 

‎٤١‎)ظاهراً:‏ پیش 

‎٤٠‎)کام و ناکام‎٬‎ خواه ناخواه 

‎٣٩‎)اشاره به قلعه رفتن شاه است.‏


٢٦ مقاله 


منزل بدوم و از اقلیمی به اقلیمی روم‎٬‎ سربهسر نمیکنی.‏ من آن نردم که چون نقشِ‏ دولت بزنم 

و نصرتِ‏ بردنم پدید آید‎٬‎ به رسم و عادت بزرگان‎٬‎ با یاران و همدمان روی به خانه خود آورم.‏ 

و تو آن شطرنجی که تا یار و برادر مهتر و کهتر خود را اسیر دشمن نگردانی و خویشتن را 

چون قطبِ‏ فلک محبوسِ‏ یک خانه نبینی از پای ننشینی.‏ آخر نه سخنپردازِ‏ این حکایت و 

صاحبِ‏ تصنیفِ‏ این روایت‎٬‎ حسام بن ٤٢ محمد رشید صراف خوارزمی‎٬‎ دُرِ‏ ستایش من سفته 

است و در مناقب من گفته:‏ 

نردم که چو برق از منازل بجهم دادِ‏ دلِ‏ صدهزار مسکین بدهم 

شاهم که به یکنقشِ‏ موافق در حال از ششدرِ‏ غم به یک دویدن بِرَهَم 

پس شطرنج چنگِ‏ جنگ دراز کرد و نردِ‏ نبرد آغاز نهاد که‎٬‎ از تقدیر باری و تدبیر 

یزدانی‎٬‎ از گوشه بیابان‎٬‎ گَ‏ ردی بیپایان برخاست.‏ هردو سپاه نگاه کردند تا این مددِ‏ 

بیعدد به یاری که میآید و زبان به مدح و شهریاری که میگشاید.‏ کدام گُرد این گَرد کرد 

و کدام پهلوان چنین شتابان آمد که از میانه گَرد عَلَمِ‏ دوازده خانه چون شیری دیوانه 

بهدرافتاد.‏ چون به نزدیک رسید‎٬‎ جهانی پُرتیر و شمشیر دید.‏ عالَمیاز گَردِ‏ سپاه سیاه 

شده و پشتِ‏ فلک از غم دوتاه گشته‎٬‎ زمین از گرانی دو لشکر به جان آمده و آسمان از 

سبکساریِ‏ شطرنجِ‏ دو سرور به فغان رسیده.‏ پررنج و نردِ‏ پردرد هردو پیراهنِ‏ تحمّل قبا 

کرده و تَرکِ‏ راهِ‏ صدق و صفا گرفته‎٬‎ از آتش خشمِ‏ هردو آب از چشم جهان و جهانیان 

رفته و اجل مرکبِ‏ هردو را عنان گرفته‎٬‎ هردو سوارِ‏ قاتل و به خونریختن مایل‎٬‎ مجلسِ‏ 

بزم گذاشته و رایتِ‏ رزم برافراشته.‏ آفتاب از سمومِ‏ غضبِ‏ هردو بریان‎٬‎ و ابر از تاب و 

تعبِ‏ هردو گریان.‏ خورشید در میغ و ناهید در دریغ.‏ دوازده خانه‎٬‎ چون هردو را چنان 

بدید‎٬‎ انگشتِ‏ تحیّر به دندانِ‏ تفکر بگزید و گفت که دیدی که دیر رسیدی و عالَم زیر و 

زبر بدیدی.‏ پس روی به سپهسالار خود کرد‎٬‎ یعنی سه خانه‎٬‎ و گفت:‏ 

بنگر که دو شاه بهیکبار ترکِ‏ تخت و بخت گرفتهاند و کار بر خود سخت کرده.‏ تو این لشکر و 

سپاه و خیمه و بارگاه را نگاهدار تا من بابی از کتابِ‏ صلح و دوستی بر ایشان خوانم‎٬‎ باشد که 

این آتشِ‏ ندامت را به آبِ‏ ملامت بنشانم.‏ شما نیز باید که حاضر باشید و بر حرف ایشان ناظر 

گردید که‎٬‎ اگر این سپاهِ‏ پرآوازه و لشکرِ‏ بیاندازه درهم افتند و برهم زنند‎٬‎ قیامت از میان برخیزد 

و سلامت از جهان بگریزد‎٬‎ و به کین بستیزند و بسا خون که بریزند.‏ 

لشکرِ‏ دوازدهخانه چون شاهزادگان بترسیدند و بر بلندیی صف برکشیدند.‏ پس 

‎٤٢‎)کذا در اصل و شاید صحیح حسامالدین محمد باشد.‏


مقاله ٢٧ 


دوازدهخانه یگانه روان شد.‏ چون به میدان رسید‎٬‎ این بیت بخواند:‏ 

شهزاده منم دوازدهخانه بهنام 

سرافراز و به شطرنج 

ِ 

بر نردِ‏ 

رباعی 

بگرفته ز مُلکِ‏ روم تا خطّه شام 

بگنج باد از منِ‏ حقشناسِ‏ دیرینه سلام 

شطرنج‎٬‎ چون ترانه دوازدهخانه بشنید‎٬‎ اورا بشناخت‎٬‎ مرکب را بدو تاخت.‏ نرد‎٬‎ چون 

آوازش گوش کرد‎٬‎ جمله جنگ و خصومتش فراموش گشت.‏ دوازدهخانه از اسپ پیاده 

شد و در پیشِ‏ شاه رخ بر خاک نهاد و زمین را بوسه داد.‏ هردو او را در میان آوردند و در 

کنار گرفتند.‏ پس دوازدهخانه مرکبِ‏ نصیحت براند و داستانی از موعظت بخواند و گفت:‏ 

ای زمانه غدّ‏ ار و ای چرخ ناپایدار‎٬‎ این چه رسم و آیین است و این چه قهر و کین است که در 

میان آوردهای و دلهای جهانیان را پر از درد کردهای!‏ 

از جورِ‏ سپهر و از جفای ایّام از یار نشان نماند ٤٣ و از همدم نام 

ای چرخ حلالزادگی پیش آور 

‎٤٣‎)در اصل:‏ بماند.‏ اصل صحیح است.‏ یعنی:‏ فقط نشان یار ماند‎٬‎ نه خود او.‏ 

این جنگِ‏ میان هردو شهزاده حرام 

گاه از بزرگمنشیِ‏ شطرنج شکایت کردی و گاه شطرنج از سرکشیِ‏ نرد حکایت گفتی.‏ 

دوازدهخانه‎٬‎ چون ماجرای هردو گوش کرد‎٬‎ زمانی خاموش شد.‏ پس از اندیشه بسیار و 

فکر بیشمار سربرآورد و گفت:‏ 

اگرچه من نیز صاحب لشکر و سپاهم و درخورد کمر و کلاهم‎٬‎ امّا در میان شما‎٬‎ که یاران 

پیشقدمید و شاهان ماتقدَّ‏ م‎٬‎ یکی را بر دیگری فضیلت نتوانم نهاد.‏ امّا مصلحت آن میبینم که 

روی به درِ‏ نرّ‏ ادی سرافراز و شطرنجبازی شهباز بیاوریم و مهره ماجرای شما در پیش او 

بغلطانیم و قصّ‏ ه شما در پیش او بخوانیم.‏ هرکه را او بهتر گوید او مهتر گردد‎٬‎ و هرکه را مهتر 

سازد دیگری کهتر گردد.‏ 

شطرنج‎٬‎ از بس که یاری و مردمی از دوازدهخانه دیده بود‎٬‎ مصلحت ندید که سخن او 

را بر خاک اندازد و او را بیآبروی گرداند؛ و نرد‎٬‎ که در عهدِ‏ بُرنایی و عیشِ‏ 

خویشتنرایی با دوازدهخانه محرم و یگانه زیستی‎٬‎ نتوانست که آتشِ‏ وَ‏ غا برانگیزد و بادِ‏ 

بلا زیادت کند.‏ هر دو سپاه‎٬‎ چون دیدند که آن دو شیرِ‏ جنگی را به حیله روباه آن گرگِ‏ 

کهنه به خوابِ‏ خرگوش کرد‎٬‎ لشکرِ‏ چون پلنگ از پیِ‏ ننگ آهنگ جنگ میکردند‎٬‎ امّا از 

جهت مصالحتِ‏ دوازدهخانه‎٬‎ که امیرِ‏ نیکوخواه است و دوستارِ‏ هر دو شهنشاه است‎٬‎ 

اتفاق کردند که چنین باید کرد که او میگوید.‏


٢٨ مقاله 


رباعی 

ِ 

ِ 

در برج فضاش مرغدل دانه بُوَ‏ د 

چرخِ‏ چون فلک دوازدهخانه بُوَ‏ د نشنید به نزدِ‏ عقل دیوانه بُوَ‏ د 

هرکو سخنِ‏ دوازدهخانه به صدق پس جمله اتّفاق بینفاق کردند و بر مرکب چون برق نشستند و گفتند:‏ 

ما را در نرد شاهی راد و در شطرنج امیری استاد باید تا انصاف از بیانصاف بستاند و دلها از 

ششدرِ‏ غم و غصّ‏ ه برهاند.‏ 

به یک بار از پهلوانان جوش و از گردنکشان خروش برآمد که 

المنّة لِلّٰ‏ ه که در شهر ما از بهر شما که خوشترین شهرهاست و بهترین منزلهای فرزندان آدم 

است‎٬‎ خاکش چون آب کوثر است و اسمش خطّه مبارک ششتر است در او جوانبختی نرّاد 

نیکوضرب و صاحب دولتی شطرنجبازِ‏ نیکوحرب هست که به یک بازیِ‏ راست که ببازد 

حریف را غم زیاد گرداند و از ترسِ‏ تیر شهپرش قامت چون کمان دوتا کند و اگر هزار استادِ‏ 

نرّاد بیاید که طویل بر جانش نشیند و خواهند که به منصوبه خود را از ششدرهاش خلاص 

غمِ‏ 

کنند سود ندارد‎٬‎ تا زیان سر و زر نبینند.‏ 

رباعی 

نرّاد جهان میر مبارکشاه است کز طاسِ‏ سپهر و نردِ‏ چرخ آگاه است 

از نقشِ‏ دوشش پنج طویلش حاسد محبوسِ‏ بلا چو بیژن اندر چاه است 

و شطرنج بازی است که چون ‏[بر]‏ اسبِ‏ تازیِ‏ بازی سوار گردد شاهانِ‏ پیلتن در پیشِ‏ 

رخ بر بساط خاک نهند و فرزینِ‏ اَمان طرح ٤٤ گیرند.‏ 

رباعی 

میری که به رسم و داد با آیین است اسبِ‏ طربش همیشه زیرِ‏ زین است 

هرگه که چو فیل رخ به دشمن آرد 

گویی که پیادهاش مگر فرزین است 

او پیاده 

پس همه لشکر و سپاه انبوه روی به درگاه امیر معظّم صاحب السّ‏ یف و القلم امیر 

مبارکشاه عظم اهلل قدره نهادند و رفتند چون بندگان به درِ‏ سرایِ‏ دولت بایستادند.‏ و 

چون بار خواستند‎٬‎ بارشان دادند.‏ امیر را در سرافرازیِ‏ نردبازی یافتند.‏ اگرچه حریفِ‏ 

دیگر را شهرخ زده بود و خرّم و فرّخ گشته‎٬‎ نرد و شطرنج هیچ ننهفتند و قصّ‏ ه از اوّ‏ ل تا 

آخر گفتند.‏ امیر‎٬‎ که آن زمان در آورد و بُردِ‏ نرد بود‎٬‎ نخواست که خاطرِ‏ نرد بیازارد و 

شطرنج برده بود جانبِ‏ 

شطرنج فروگذارد.‏ پس روی به شطرنج و نرد آورد و گفت که 

‎٤٤‎)طرح ‏(اصطلاح لشکرآرایی)‏‎٬‎ واحدی ورای میمنه ‏(جناح راست)‏ و میسره ‏(جناح چپ)‏ و گروهی کمکی را 

میگفتند معادل احتیاط امروزی ‏(از لغتنامه دهخدا).‏


مقاله ٢٩ 


شما هردو یارانِ‏ همدمید و دوستانِ‏ محرم.‏ هردو اسباب عیش و نشاطید و سرافرازِ‏ تخت و 

بساط.‏ نشاید که بیگانگی جویید و ترک آشنایی گیرید‎٬‎ بزم بگذارید و در پی رزم روید.‏ 

مصلحت آن است که از سرِ‏ صدق و صفا بر سرِ‏ عهد و وفا روید.‏ 

پس هردو بر خاستند و از یکدیگر عذرها خواستند؛ مدح یکدیگر تکرار میکردند و بر 

گفتار گذشته استغفار مینمودند.‏ بعد از آن‎٬‎ هرکدام با آبروی تمام به مقرّ‏ عزّ‏ خود 

مراجعت نمودند و هرکس پی کاری رفتند.‏ 

الهی‎٬‎ تا بساطِ‏ دهر باشد کدورتِ‏ جنگ به صفای صلح مبدّ‏ ل باد‎٬‎ بالنّبی و آله الأ‏ مجاد.‏ 

تمّ‏ ‏(کذا)‏ الرسایل بحمد اهلل و حسن توفیقه.‏ و الصلوة و السلٰم علی نبیّه 

محمّد و آله الطاهرین.‏ کتبه اضعف عباد اهلل تعالی و أحوَ‏ جَ‏ هم 

الی عفو اهلل و غفرانه‎٬‎ شیخ محمود تجاوَ‏ زَ‏ اهلل عن سیآته‎٬‎ 

بمحمّد و آله‎٬‎ فی سنة اربع و ستین و ثمان 

مأة (٨٦٤) الهجریة النبویّة علی السّ‏ لٰم‎٬‎ 

بدار العیش شیراز‎٬‎ حماها اهلل تعالی 

عن الاۤفات و النّکبات 

©

٨٣/٧/١٨ 05M-TKYE ن‎٣‎ ١٨ C:7 ZAR76 ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

تکیه جمله در جمله ساده فارسی 

علی خزاعیفر ‏(دانشگاه فردوسی مشهد)‏ 

١. تکیه جمله 

در این مقاله‎٬‎ هدف ما این است که جا و نقش تکیه را در جمله ساده فارسی بررسی کنیم.‏ 

امّ‏ ا‎٬‎ قبل از آن‎٬‎ لازم است جمله ساده و تکیه جمله را تعریف کنیم.‏ جمله ساده ١ جملهای 

٢ اصلی)‏ و جمله 

است که‎٬‎ برخلاف جمله مرکّب ‏(جمله متشکل از دو یا چند فراکرد 

مختلط ‏(جمله متشکل از یک فراکرد اصلی و یک یا چند فراکرد وابسته)‏‎٬‎ دارای یک بند 

و درنتیجه یک فعل است.‏ 

در این مقاله‎٬‎ بحث ما محدود به جمله ساده است.‏ جمله ساده را میتوان‎٬‎ بر مبنایی 

نحوی‎٬‎ با الگوی کلی (S)(X)V نشان داد.‏ در این الگو‎٬‎ پرانتز نشانه اختیاری بودن‎٬‎ S 

فاعل‎٬‎ V فعل و X بیانگر هر عنصر اعم از مفعول ‏(مستقیم یا غیرمستقیم)‏‎٬‎ متمّ‏ م و گروه 

حرف اضافهای است.‏ همچنین ترتیب عناصر در این الگو ترتیب عادی یا بینشان ٣ است.‏ 

تکیه ٤ برجستگی یکی از هجاهای کلمه نسبت به هجاهای دیگر همان کلمه یا سایر 

کلمات جمله است.‏ این تعریف‎٬‎ در واقع‎٬‎ دو پدیده مجزا را در بر میگیرد:‏ یکی تکیه 

‎١‎)بنا بر دستور سنّ‏ تی‎٬‎ جمله ساده یا خبری است یا امری یا پرسشی یا تعجّ‏ بی.‏ اصطلاح جمله ساده خبری 

ابهامبرانگیز است زیرا بر ساختار (S)(X)V اطلاق میشود.‏ چنان که در دنباله همین مقاله روشن خواهد شد‎٬‎ 

ساختار (S)(X)V ‎٬‎ درواقع‎٬‎ سه ساختار متفاوت آوایی دارد و صفت خبری را فقط بر یکی از این سه ساختارِ‏ 

آوایی میتوان اطلاق کرد.‏ 

2) clause 3) unmarked 4) stress 

٣٠


مقاله ٣١ 


کلمه ٥ و آن برجسته ساختن یک هجای کلمه است نسبت به هجاهای دیگر همان کلمه با 

زیرتر ادا کردن آن؛ دیگری تکیه جمله ٦ و آن برجسته ساختن یکی از عناصر جمله است 

نسبت به عناصر دیگر آن.‏ در زبانهایی که کلمات تکیهپذیرند‎٬‎ از جمله زبان فارسی‎٬‎ تکیه 

کلمه ذاتی کلمه و قابل پیشبینی است و لذا توصیف تکیه کلمه و قواعد تکیهگذاری کمتر 

محل اختلاف است.‏ امّا تکیه جمله‎٬‎ به دلیل ماهیت و گونهگونی و عوامل دخیل در آن‎٬‎ از 

مباحث بحثبرانگیز است.‏ در توضیح بیشتر تکیه جمله به مثال زیر توجه کنید:‏ 

(١) بچّ‏ ه گلدان را شکست.‏ 

در این جمله‎٬‎ کلمات بچه‎٬‎ گلدان و شکست هرکدام دو هجا دارند و در هر کدام تکیه کلمه 

روی هجای دوم قرار میگیرد.‏ اگر تکیه کلمه روی هجایی که باید قرار نگیرد‎٬‎ یا در معنی 

کلمه تغییر ایجاد میشود و یا کلمه‎٬‎ بیآنکه معنیاش تغییر کند‎٬‎ صورت آوایی نادرست 

یا غیرمعیار پیدا میکند؛ چنانکه در سه کلمه مذکور‎٬‎ هرگاه تکیه را روی هجای اول قرار 

دهیم همین اتفاق میافتد.‏ جمله (١) سه هجای تکیهبَر دارد که هربار میتوان یکی از آنها 

را نسبت به دو هجای دیگر زیرتر تلفظ کرد.‏ اگر بخواهیم در جملهای بر کلمهای تأکید 

کنیم‎٬‎ باید تکیه آن کلمه را به تکیه جمله تبدیل کنیم و برای این کار باید همان هجای 

تکیهبر کلمه را زیرتر از هجای تکیهبرِ‏ دو کلمه دیگر ادا کنیم.‏ حتی کسانی که گوششان 

برای تشخیص تکیه جمله چندان ورزیده نشده باشد به سادگی میتوانند تفاوت میان سه 

نوع خواندن جمله (١) را درک کنند.‏ اگر بچّ‏ ه را با برجستگی بیشتر بخوانیم‎٬‎ تکیه نقش 

تبایندهندگی ٧ پیدا میکند:‏ بچّ‏ ه گلدان را شکست‎٬‎ نه کسی دیگر؛ اگر تکیه را روی گلدان قرار 

بدهیم‎٬‎ بسته به آهنگ جمله‎٬‎ تکیه را میتوان هم تأکیدی ٨ و هم تبایندهنده تفسیر کرد؛ و 

اگر تکیه روی فعل قرار بگیرد‎٬‎ گوینده بیهیچ تأکیدی خبر شکسته شدن گلدان را 

میدهد.‏ 

البته تشخیص برجستگی یک هجا نسبت به سایر هجاهای تکیهبَرِ‏ جمله همیشه 

ساده نیست و حتی زبانشناسان نیز گاه در تشخیص تکیه جمله اختلاف نظر پیدا 

میکنند.‏ اختلاف نظر در تعیین جای تکیه جمله غالباً ناشی از تفاسیر متعدد جمله است.‏ 

در هر حال‎٬‎ به رغم دشواری و اختلاف نظری که ممکن است گاه در تشخیص تکیه جمله 

5) word stress 6) sentence stress 7) contrastive 8) emphatic


٣٢ مقاله 


یا تعیین جای آن پیش بیاید‎٬‎ تکیه جمله قانونمند و لذا قابل توصیف است.‏ البته قانونمند 

بودن تکیه در کلمه و جمله تفاوت دارد.‏ قواعد تکیه کلمه را میتوان جدا از مقصود 

گوینده و موقعیت گفتگو توصیف کرد؛ امّا تکیه جمله نهتنها تابع قواعد آوایی هر زبان 

بلکه متأثر از مقصود گوینده نیز هست و لذا قواعد تکیهگذاری در جمله قدرت تعیین 

جای دقیق تکیه در جمله را ندارد بلکه صرفاً تمایلاتی کلی را نشان میدهد که به کمک 

آنها میتوان جای تکیه را در عموم موارد پیشبینی کرد.‏ 

٢. موضوع و خبر 

قبل از ورود به بحث تکیه جمله در فارسی‎٬‎ لازم است با دو اصطلاح اصلی موضوع و خبر 

و چند اصطلاح وابسته به این دو آشنا شویم.‏ از اصطلاح اطلاع ٩ آغاز میکنیم.‏ این 

١١ 

اصطلاح‎٬‎ در معنی مورد نظر ما‎٬‎ معموًال در دو ترکیب اطلاع جدید ١٠ و اطلاع مفروض 

به کار میرود.‏ اطلاع‎٬‎ به بیان ساده‎٬‎ دانشی است که گوینده در جریان ارتباط کلامی از 

مجرای زبان به شنونده انتقال میدهد و بر دانش او نسبت به موضوعی میافزاید.‏ هر 

جمله معموًال حاوی دو نوع اطلاع است:‏ اطلاع مفروض یعنی اطلاع مشترک میان 

گوینده و شنونده؛ اطلاع جدید یعنی اطلاعی که گوینده تصور میکند برای شنونده 

جدید است.‏ بدیهی است که یک جمله‎٬‎ هرگاه فقط حاوی اطلاع مفروض باشد‎٬‎ چیزی 

را که شنونده میداند به او باز میگوید ولی حاوی اطلاع نیست چون دانش شنونده را 

افزایش نمیدهد و‎٬‎ در نتیجه‎٬‎ ارتباطی میان گوینده و شنونده برقرار نمیسازد.‏ از سوی 

دیگر‎٬‎ هرچند میتوان ابتدا به ساکن جملهای بر زبان آورد که تماماً اطلاع جدید باشد؛ 

امّ‏ ا‎٬‎ اگر جمله یا جملههای بعد از آن نیز همگی فقط حاوی اطلاع جدید باشند‎٬‎ در این 

صورت ربطی بین جملات ایجاد نمیشود و ارتباطی صورت نمیگیرد.‏ در هر جمله 

معموًال اطلاع مفروض با اطلاع جدید ترکیب میشود و برقراری ارتباط را ممکن 

میکند.‏ برای مثال‎٬‎ به گفتگوی کوتاه زیر توجه کنید:‏ 

(٢) الف چه کسی به حسن اطلاع داد؟ 

ب یکی از دوستانش به حسن اطلاع داد.‏ 

ج یکی از دوستانش.‏ 

9) information 10) new information 11) given/old/presupposed information


مقاله ٣٣ 


در این مثال‎٬‎ پاسخ ‏(‏‎٢‎ب)‏ را میتوان به دو بخش تقسیم کرد:‏ بخش حاوی اطلاع 

مفروض که مشترک میان سؤال و پاسخ است یعنی به حسن اطلاع داد.‏ و بخش حاوی اطلاع 

جدید یعنی یکی از دوستانش.‏ تفکیک میان اطلاع مفروض و اطلاع جدید همیشه به 

سادگی مثال فوق نیست زیرا به دلیل ماهیت مفهوم اطلاع‎٬‎ همیشه نمیتوان جمله را‎٬‎ 

همچنان که به دو بخش مجزّ‏ ای نهاد و گزاره تقطیع میکنیم‎٬‎ به دو بخش مجزای اطلاع 

مفروض و اطلاع جدید تقطیع کنیم و بگوییم هر کلمه متعلق به اطلاع جدید است یا اطلاع 

مفروض.‏ از این گذشته‎٬‎ لازم است ابهامی را که کلمه جدید پیش میآورد روشن کنیم.‏ در 

مثال مذکور‎٬‎ اطلاع جدید و عبارت جدید بیانگر آن عبارتی که برای شنونده تازه است 

و قابل شناسایی ١٢ نیست بر همدیگر منطبق شدهاند.‏ ولی گاه اطلاع جدید با عبارتی 

منتقل میشود که مرجع آن برای شنونده قابل شناسایی است.‏ فرض کنید‎٬‎ در مثال فوق‎٬‎ 

به جای یکی از دوستانش بگذاریم برادرت؛ در این صورت‎٬‎ باز هم جمله برای شنونده 

حاوی اطلاع است هرچند که برادرت برای شنونده آشناست.‏ 

در توضیح ماهیت اطلاع و مفهوم اطلاع جدید‎٬‎ لَمبرخت (46 (Lambrecht :1995 بحث 

روشنگری دارد که خلاصه آن چنین است:‏ مفهوم اطلاع گاه با ابزارِ‏ انتقالِ‏ اطلاع یعنی 

کلمات خلط میشود.‏ نمیتوان گفت کلمهای خارج از بافت اطلاع جدید یا اطلاع 

مفروض است‎٬‎ چون ماهیت اطلاع چنان است که یا به صورت گزاره بیان میشود یا آن 

را میتوان به صورت گزاره درآورد و کلمه یا کلماتی که نمیتوان آنها را به قالب گزاره 

درآورد‎٬‎ هرچند معنی دارند‎٬‎ اطلاع نمیرسانند و اصطلاح اطلاع را نمیتوان بر آنها 

اطلاق کرد.‏ پس اطلاع به صورت گزاره انتقال مییابد و در نحو به صورت یک جمله 

کامل یا نوعی گروه ‏(گروه اسمی ١٣ یا فعلی ١٤ یا حرفاضافهای ١٥ و یا قیدی)‏ نمودار 

میگردد.‏ 

مثًال‎٬‎ در ‏(‏‎٣‎ب)‏‎٬‎ عبارت یکی از دوستانش‎٬‎ در واقع‎٬‎ بیانگر یک گزاره است یعنی 

شنونده از آن گزاره یکی از دوستانش به حسن اطلاع داد را میفهمد.‏ ‏(بخشی از گزاره که در 

سؤال آمده و لذا اطلاع مفروض به حساب میآید در ‏(‏‎٣‎ج)‏ حذف شده است).‏ به غیر از 

جملههایی که ابتدا به ساکن ادا میشوند و فقط حاوی اطلاع جدید هستند‎٬‎ هر جمله 

12) identifiable 13) noun phrase 14) verb phrase 

15) prepositional phrase


٣٤ مقاله 


حاوی اطلاع متشکل است از حد اقل یک گزاره حاوی اطلاع مفروض و معموًال یک 

گزاره حاوی اطلاع جدید.‏ در ‏(‏‎٣‎ب)‏‎٬‎ گزاره کسی به حسن اطلاع داده حاوی اطلاع مفروض 

است و آن کس یکی از دوستانش است گزاره حاوی اطلاع جدید.‏ 

نکتهای که لَمبرخت در توضیح مفهوم اطلاع جدید میگوید این است که اطلاع 

جدید ضرورتاً از کلماتی تشکیل نمیشود که مرجع آنها برای شنونده جدید و ناآشنا 

باشد بل که اط لاع جدید گاه به صورت رابطه جدیدی است که بین شخص یا چیزی 

آشناو گزارهای ب رق رار میگردد.‏ مثًال در جمله برادرت به حسن اطلاع داد آنچه برای 

شنونده جدید است رابطه میان برادرت و به حسن اطلاع داد است وگرنه برادرت به تنهایی 

ن هحاوی اطلاع است و نه مرج ع آن برای شنونده ناآشنا و جدید.‏ بدین قرار‎٬‎ اطلاع 

جدید همیشه با کلمهای منتقل نمیگردد که مرجع برای شنونده ناآشنا باشد یا کلمهای 

که قبل از آن در متن نیامده باشد.‏ این نحوه نگرش به ماهیت اطلاع و اطلاع جدید به 

بسیاری از ابهامات و اختلاف نظرها در تفکیک میان اطلاع جدید و اطلاع مفروض 

خاتمه میدهد.‏ 

در اصطلاح اصلی که تعریف آنها برای ورود به بحث ضروری است موضوع ١٦ است 

وخبر.‏ دستورنویسان نقشگرا جمله حاوی اطلاع را‎٬‎ به اعتبار نوع اطلاعی که بیان 

میکند‎٬‎ به دو بخش موضوع و خبر تقسیم میکنند.‏ موضوع‎٬‎ از نظر دستوری‎٬‎ بخش 

اسمی ١٧ جمله است و از نظر معنایی چیزی است که خبر جمله راجع به آن است.‏ موضوع 

در غالب موارد همان فاعل دستوری جمله است ولی موضوع و فاعل ضرورتاً یکی 

نیستند.‏ در مورد موضوع ذکر یک نکته ضروری است و آن اینکه موضوع‎٬‎ به حسب 

تعریف‎٬‎ برای شنونده قابل شناسایی است.‏ گوینده‎٬‎ با ابزارهای زبانی که در اختیار دارد‎٬‎ 

بخش اسم یِ‏ ارجاع ی ٬ ١٨ اع م از موضوع یا غیرموضوع‎٬‎ را به طریقی برای شنونده معرفه 

یا قابل شناسای ی میکند.‏ بخش اسمی جمله از نظر میزان قابل شناسایی بودن برای 

ش نون ده درج ات مت عدّ‏ د دارد.‏ این درجات را خانم اِلین پرینس (237 (Prince :1981 

بهصورت زیر دستهبندی کرده است.‏ این دستهبندی مقبول عموم زبانشناسان واقع 

شده است.‏ 

16) topic 17) Noun part (NP) 18) referential


مقاله ٣٥ 


درجات بخش اسمی ارجاعی از نظر 

میزان آشنا بودن برای شنونده 

مورد اشاره واقع شده حدس زدنی جدید 

اشارهشده اشارهشده از طریق ازطریقخودمعیّن نامعیّن 

در موقعیت گفتگو در متن استنتاج بخش اسمی 

در توضیح این نمودار به مثالهای زیر توجه کنید:‏ 

نامعیّنِ‏ 

معرفهشده 

نامعیّنِ‏ 

معرفهنشده 

جدیدِ‏ معیّن:‏ فردوسی در این مورد تعبیر جالبی دارد.‏ ‏(فردوسی قبًال در متن نیامده ولی 

گوینده فرض را بر این میگذارد که شنونده فردوسی را میشناسد.)‏ 

معرفهنشده:‏ دیروز با مردی در اتوبوس آشنا شدم.‏ 

جدیدِ‏ نامعیّنِ‏ معرفهشده:‏ ماشینی که علی سوار شد خیلی گران است.‏ ) ماشینی نامعین 

جدیدِ‏ نامعیّنِ‏ است ولی با جمله صله تحدیدیِ‏ ١٩ علی سوار شد برای شنونده قابل شناسایی است.)‏ 

حدسزدنی از طریق خود بخش اسمی:‏ یکی از تخممرغها شکسته.‏ ‏(تخممرغها که معرفه 

است در دلِ‏ بخش اسمی آمده و به واسطه آن یکی از تخممرغها برای شنونده قابل 

شناسایی است).‏ 

حدسزدنی از طریق استنتاج:‏ دیروز پدرت را دیدم.‏ پیرمرد خیلی شکسته شده.‏ 

اشارهشده در متن:‏ امروز به یکی از دوستان قدیمی برخوردم.‏ اولش او مرا نشناخت.‏ 

اشاره شده در موقعیت گفتگو:‏ ببخشید‎٬‎ شما میدانید اداره پست کجاست؟ 

به طوری که از این مثالها برمیآید‎٬‎ فقط اسامی جدید نامعینِ‏ معرفهنشده برای 

شنونده قابل شناسایی نیستند.‏ سایر اسامیِ‏ ارجاعی به درجات متعدد برای شنونده قابل 

شناساییاند و‎٬‎ با توجه به تعریفی که از موضوع کردیم‎٬‎ میتوانند موضوع واقع شوند.‏ 

موضوع‎٬‎ با توجه به اینکه برای شنونده قابل شناسایی است‎٬‎ معموًال تکیه نمیپذیرد 

بلکه تکیه روی بخش دیگر جمله یعنی خبر قرار میگیرد.‏ 

19) defining clause


٣٦ مقاله 


خبر اطلاع جدید و گزارهای است درباره موضوع.‏ از آنجا که اطلاع جدید از نظر 

گوینده مهمتر از موضوع است‎٬‎ طبعاً تکیه روی اطلاع جدید قرار میگیرد.‏ اطلاع جدید 

گاه با یک کلمه و گاه با بیش از یک کلمه منتقل میشود‎٬‎ حال آنکه جمله معموًال یک تکیه 

دارد و آن روی یکی از هجاهای یک کلمه قرار میگیرد.‏ در اینجا زبانشناسان اصطلاح 

focus را به دو معنی وسیع و محدود به کار میبرند.‏ در معنی وسیع‎٬‎ focus اطلاع جدید 

است اعم از آنکه با یک کلمه یا با کل جمله منتقل گردد.‏ در معنی محدود‎٬‎ focus به 

کلمهای اطلاق میشود که حامل تکیه است و آن از نظر گوینده مهمترین بخش اطلاع 

جدید است.‏ برای پرهیز از ابهام‎٬‎ میان دو معنیِ‏ focus تمایز قایل میشویم و از دو 

اصطلاح خبر و کانون خبر استفاده میکنیم.‏ خبر بر کل اطلاع جدید اطلاق میشود و کانون 

خبر بر کلمهای که‎٬‎ به دلیل اهمیتش از نظر گوینده‎٬‎ محل تکیه قرار گرفته است.‏ تمایز میان 

این دو مفهوم در مثال زیر نشان داده میشود:‏ 

(٣) روز بعد پدر اسب را فروخت.‏ 

در این جمله‎٬‎ تکیه را روی کلمات متعدد میتوان گذاشت که در هر مورد معنی و تأکید 

متفاوتی به دست میآید و اطلاع متفاوتی به شنونده منتقل میشود.‏ در این جمله پدر و 

اسب هر دو موضوعاند زیرا برای شنونده قابل شناساییاند.‏ پس اگر جمله را در حالت 

عادی و به صورت خبر بخوانیم‎٬‎ تکیه جمله نه بر اسب قرار میگیرد نه بر پدر.‏ دو جزءِ‏ 

دیگر جمله یعنی روز بعد و فروخت‎٬‎ هر دو‎٬‎ حاوی اطلاع جدیدند؛ امّا‎٬‎ درحالت ساده 

خبری‎٬‎ تکیه جمله روی فعل قرار میگیرد نه بر وابسته جمله یعنی روز بعد.‏ در جمله بالا‎٬‎ 

فروخت است چون تکیه جمله روی آن قرار گرفته است.‏ 

کانون خبر فعلِ‏ 

در اینجا ناگزیر از تعریف اصطلاح دیگری هستیم و آن دامنه خبر است.‏ چنانکه 

گفتیم‎٬‎ اطلاع جدید ماهیتاً به صورت گزاره انتقال مییابد.‏ این گزاره ممکن است یک 

جمله کامل باشد ‏(مثل جملهای که ابتدا به ساکن بیان میشود)‏‎٬‎ ممکن است کل بخش 

فعلی ٢٠ را در بر گیرد ‏(مثل جملهای که ابتدا به ساکن خبری درباره موضوعی میدهد)‏‎٬‎ و 

ممکن است به صورت یک گروه ‏(اسمی‎٬‎ فعلی‎٬‎ قیدی ٢١ یا حرف اضافهای باشد.‏ در 

هریک از این حالات‎٬‎ آنچه متفاوت است دامنه خبر است یعنی آن محدوده جمله که 

20) verb part (VP) 21) adverbial phrase


مقاله ٣٧ 


حامل اطلاع جدید است و تکیه در آن واقع میشود.‏ مثالهای زیر مفهوم دامنه خبر را 

بهتر توضیح میدهد:‏ 

بچّ‏ هها گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر.‏ 

(٤) چه شده؟ ‏(بچّ‏ هها)‏ گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر.‏ 

(٥) بچّ‏ هها چهکار کردهاند؟ ‏(بچهها گربه را از پشتبام انداختهاند)‏ توی استخر.‏ 

(٦) الف بچهها گربه را از پشتبام کجا انداختهاند؟ ‏(بچهها گربه را)‏ از پشتبام ‏(انداختهاند توی استخر).‏ 

ب بچهها گربه را از کجا انداختهاند توی استخر؟ ‏(بچهها)‏ گربه را ‏(از پشتبام انداختهاند توی استخر).‏ 

ج بچهها چه را ازپشتبامانداختهاند تویاستخر بچّهها ‏(گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر).‏ 

د کی گربه را از پشتبام انداخته توی استخر؟ در هر یک از پاسخهای بالا‎٬‎ عبارتی که بیرون پرانتز قرار گرفته دامنه خبر و کلمهای که 

با حروف سیاه نگاشته شده‎٬‎ کانون خبر است.‏ آنچه درون پرانتز قرار گرفته تکرار عبارت 

مندرج در سؤال است و اطلاع جدید نیست.‏ در جمله (٤) دامنه خبر کل جمله را دربر 

میگیرد و در جمله (٥) بخش فعلی (VP) جمله را.‏ در بقیه پاسخها‎٬‎ دامنه خبر محدود 

است به یک گروه.‏ ‏(‏‎٦‎الف گروه قیدی؛ ‎٦‎ب گروه حرفاضافهای؛ ‎٦‎ج و ‎٦‎د گروه 

اسمی).‏ 

چنانکه در مثالهای بالا نشان داده شد‎٬‎ جمله بچهها گربه را از روی پشتبام انداختهاند توی 

استخر و اساساً هر جمله ساده خبری سه نوع دامنه خبر و‎٬‎ در نتیجه‎٬‎ سه نوع تکیه 

میتواند داشته باشد.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ یک ساختار نحویِ‏ واحد که همان جمله ساده 

٢٢ 

خبری باشد میتواند‎٬‎ با توجه به مقصود گوینده و موقعیّت گفتگو‎٬‎ سه ساختار نوایی 

متفاوت پیدا کند.‏ تفاوت این ساختارها از نظر نقشی است که در انتقال اطلاع ایفا 

میکنند.‏ توضیح این سه نوع نقش به شرح زیر است:‏ اگر دامنه تکیه کل جمله باشد‎٬‎ 

جمله نقلِ‏ واقعهای را آغاز میکند یا ابتدا به ساکن از وجود چیزی یا وقوع امری خبر 

میدهد؛ اگر دامنه تکیه بخش فعلی جمله باشد‎٬‎ جمله خبری در مورد موضوع میدهد 

‏(چنانکه گفتیم‎٬‎ موضوع به نحوی برای شنونده قابل شناسایی است)؛ سرانجام‎٬‎ اگر 

باشد که به صورت عبارتی بیان میشود‎٬‎ در این 

٢٣ 

دامنه تکیه یکی از وابستههای جمله 

صورت جمله بر آن جزء تأکید میکند یا آن را در تضاد با جزئی دیگر نشان میدهد.‏ 

22) prosodic 23) argument


٣٨ مقاله 


در برخی زبانها‎٬‎ از جمله فارسی و انگلیسی‎٬‎ تکیه میان نقشهای فوق تمایز ایجاد 

میکند‎٬‎ به این معنی که هر ساختار نوایی نقشی متفاوت در کلام ایفا میکند.‏ در زبان 

انگلیسی‎٬‎ چنان که لَمبرِ‏ خت در دو مثال زیر نشان میدهد‎٬‎ تکیه لااقل میان دو نقش تمایز 

ایجاد میکند.‏ اگر جمله خبری درباره موضوع بدهد‎٬‎ تکیه روی یکی از کلمات متعلّق به 

بخش فعلی قرار میگیرد ‏(جمله‎٧‎‏).‏ امّا‎٬‎ اگر کلّ‏ 

جمله حاوی اطلاع جدید باشد‎٬‎ تکیه 

روی فاعل قرار میگیرد ‏(جمله‎٨‎‏):‏ 

(7) How is your neck doing? 

My neck hurts. 

(8) What is the matter? 

My neck hurts. 

امّا از آنجا که تکیه تأکیدی یا تبایندهنده میتواند روی هریک از وابستههای جمله قرار 

گیرد‎٬‎ گاه ابهام پیش میآید؛ چون این تکیه‎٬‎ اگر روی فاعل قرار بگیرد‎٬‎ با تکیه جملهای که 

دامنه خبر آن کل جمله است اشتباه میشود.‏ نیز این تکیه اگر روی یکی از وابستههای 

جمله متعلق به بخش فعلی قرار بگیرد‎٬‎ با تکیه جملهای که دامنه خبر آن بخش فعلی 

است ممکن است اشتباه شود ) Ä مثالهای ١٠ ٬٩ و ١١). بدیهی است که‎٬‎ در این موارد‎٬‎ فقط 

بافت کلام ابهام را میزداید.‏ در برخی از زبانها‎٬‎ تکیه برای ایجاد تمایز میان نقشهای 

مذکور به کار نمیرود.‏ در این زبانها‎٬‎ از ابزارهای زبانی دیگر از جمله از ساختارهای 

نحوی متفاوت استفاده میشود.‏ در بیان این مطلب‎٬‎ لمبرخت مثالی میزند که آن را 

همراه با معادلهای فارسی آن نقل میکنیم:‏ 

(٩) ماشینت چه شد؟ 

الف انگلیسی:‏ جمله ساده 

ب ایتالیایی:‏ جمله ساده؛ ‏«(ماشینم)‏ خودش هست خراب.»‏ rotta. (La mia macchina) si © e 

ج فرانسه:‏ موضوع+‏ فاعل+‏ فعل؛ ‏«(ماشینم)‏ آن خراب است.»‏ 

د فارسی:‏ جمله ساده خبری؛ ‏(ماشینم)‏ خراب شد.‏ 

(‏‎١٠‎‏)‏ شنیدم موتورت خراب شده؟ 


ب ایتالیایی:‏ ساختار دوگانه -cleft) ©e) ؛ ‏«هست ماشینم که خودش هست خراب.»‏ 

ج فرانسه:‏ ساختار دوگانه cleft) ('est ؛ ‏«آن هست ماشینم که هست خراب.»‏ 

My car / it broke down. 

(Ma voiture) elle est in panne . 

My car broke down. 

E© la mia macchina che si © e rotta. 

C'est ma voiture qui est en panne.


مقاله ٣٩ 


د فارسی:‏ جمله ساده؛ ماشینم خراب شده.‏ 

(‏‎١١‎‏)‏ چه اتفاقی افتاده؟ 


ب ایتالیایی:‏ جمله ساده با تغییر جای فاعل و فعل:‏ به من خودش است خراب ماشین 

ج فرانسه:‏ تبدیل فاعل به جمله:‏ من ماشینم را دارم که هست خراب 

د فارسی:‏ جمله ساده؛ ماشینم خراب شده.‏ 

My car broke down. 

Mi si © e rotta la macchina . 

J'ai ma voiture qui est en panne . 

در هر سه زبان انگلیسی‎٬‎ ایتالیایی و فرانسه‎٬‎ ترتیب ارکان جمله در حالت بینشان SVO 

است.‏ در پاسخهای فارسی و انگلیسیِ‏ مثالهای فوق‎٬‎ ترتیب ارکان جمله تغییری نکرده‎٬‎ 

بلکه‎٬‎ در واقع‎٬‎ یک ساخت نحوی واحد‎٬‎ سه ساختار نوایی متفاوت پیدا کرده است.‏ امّا 

در ایتالیایی و فرانسه وضعیت متفاوت است.‏ در اینجا‎٬‎ سه نوع اطلاع با سه ساخت 

نحوی متفاوت بیان شده است نه با تکیه.‏ بدین ترتیب‎٬‎ در فارسی تکیه جمله تمایز 

معنایی ایجاد میکند و برای بیان سه نوع تکیه از سه ساختار نوایی متفاوت که صورت 

نحوی مشترکی دارند استفاده میشود.‏ در نتیجه‎٬‎ توصیف تکیه جمله ساده خبری همان 

توصیف این سه ساختار نوایی است.‏ این ساختارها را‎٬‎ برحسب نقشی که در کلام دارند‎٬‎ 

ساختار بینشان‎٬‎ ساختار مؤکّد یا تبایندهنده و ساختار آغازکننده مینامیم.‏ در دنباله مقاله 

این سه ساختار را به ترتیب بررسی میکنیم.‏ 

٣. ساختار آوایی بینشان 

ساختار آوایی بینشان ساختاری است که‎٬‎ در آن‎٬‎ فاعل جمله است و‎٬‎ از آنجا 

موضوعِ‏ 

که برای شنونده قابل شناسایی است‎٬‎ تکیه روی آن قرار نمیگیرد.‏ فاعل یا به صورت 

اسم یا گروه اسمی ظاهر میشود یا به صورت ضمیر منفصل یا پیوسته.‏ اگر جمله فقط از 

فاعل و عبارت فعلی ٢٤ تشکیل شده باشد‎٬‎ در این صورت عبارت فعلی بهناچار دامنه خبر 

است و تکیه نیز در داخل آن قرار میگیرد.‏ چند مثال:‏ 

(١٢) بچّ‏ هها هستند.‏ (æhas...) 

(١٣) شاه رفت.‏ (æraft) 

24) predicate


٤٠ مقاله 


(١٤) قفل شکست.‏ (...ækast) 

(١٥) همه میمیرند.‏ (æmi...) 

(١٦) میهمانها نمیمانند.‏ (æne...) 

(١٧) دیوار فرو ریخت.‏ (...æru...) 

(١٨) درس شروع شد.‏ (...æru...) 

در جملههای ١٢ تا ٬١٦ فعل جمله فعل ساده است با این تفاوت که در شکست تکیه روی 

هجای دوم قرار گرفته ولی در میمیرند و نمیمانند روی هجای اول یعنی روی پیشوندِ‏ 

تکیهبرِ‏ می و ن.‏ ‏(درباره قواعد تکیه کلمه‎٬‎ به خصوص پیشوندهای تکیهبَر Ferguson ;1957 Ä 

Lazard).‏ 1995 در جملههای (١٧) و (١٨)٬ فعلِ‏ جمله ترکیبی است.‏ در این باره لازم است 

توضیحی بدهیم.‏ 

در فارسی‎٬‎ شمار افعال ساده نسبتاً کم است و غالب افعال‎٬‎ اعم از لازم و متعدّ‏ ی‎٬‎ 

ساختمانی ترکیبی دارند.‏ این افعال یا از ترکیب پیشوند ‏(مثل در‎٬‎ ور‎٬‎ باز‎٬‎ و‎٬‎ فرو)‏ و فعل 

ساده درست میشوند یا از ترکیب اسم‎٬‎ صفت‎٬‎ قید با فعل.‏ در حالت اول‎٬‎ تکیه روی 

هجای آخر پیشوند قرار میگیرد و‎٬‎ در حالت دوم‎٬‎ روی هجای آخر جزءِ‏ غیرفعلی فعل.‏ 

به مثالهای زیر توجه کنید:‏ 

فعل مرکّب متشکل از صفت یا قید+‏ فعل 

فعل مرکّب متشکل از اسم+‏ فعل فعل پیشوندی بیدار کرد ...ædar... 

اعلام کرد ...ælam... فروریخت ..æru.. پدید آورد ...ædid... 

معذرت خواست ...ærat... برگزید æbar... آویزان بود ...æzan... 

کتک زد ...ætak... دررسید ædar... دور شد ædur... 

گول خورد ægul... فرارسید ...æra... برای بررسی تکیه جمله در حالاتی که خبر از بیش از یک گروه تشکیل شده باشد‎٬‎ 

حدود ١٥٠ جمله دارای ساختار نوایی بینشان از متون گوناگون را برگزیدیم و آنها را با 

آهنگی خبری‎٬‎ بیآنکه بر هیچ کلمهای تأکید کنیم و بر آن بار عاطفی بگذاریم و یا آن را 

در تضاد با کلمهای دیگر برجسته کنیم‎٬‎ با صدای بلند خواندیم.‏ از بررسی مجموع 

جملهها این قاعده کلی به دست آمد که تکیه جمله روی فعل یعنی هسته فعلی گروه 

فعلی قرار نمیگیرد بلکه داخل گروه فعلی و روی هجای آخر کلمه ماقبل هسته فعلی 

واقع میشود.‏ در توضیح این قاعده ذکر چند نکته ضروری است:‏


مقاله ٤١ 


٢٥ 

اوًال اجزای مهمتر خبر معموًال در آخر جمله میآید؛ زیرا‎٬‎ بنا بر اصلی شناختی 

آنچه در آخر جمله میآید بهتر به حافظه سپرده میشود.‏ این اصل‎٬‎ هرچند کلی است‎٬‎ 

در همه زبانها صدق نمیکند.‏ مثًال‎٬‎ در زبانهایی که در آنها جمله با فعل شروع میشود 

توجیه این اصل دشوار میگردد و یا‎٬‎ در انگلیسی‎٬‎ آنچه در آخر جمله میآید مفعول 

است حال آنکه‎٬‎ در فارسی‎٬‎ فعل در آخر قرار میگیرد.‏ از طرف دیگر‎٬‎ فعل‎٬‎ به طور کلی‎٬‎ 

نسبت به دیگر وابستههای جمله که بالقوّ‏ ه میتوانند دامنه خبر واقع شوند‎٬‎ از اهمیت 

کمتری برخوردار است لذا احتمال آنکه کانون خبر واقع شود کمتر است.‏ اینکه فعل از 

دیگر ارکان جمله قدرت کمتری برای جذب تکیه جمله دارد مختص زبان فارسی نیست 

بلکه گرایشی است که در بسیاری از زبانها دیده میشود.‏ در فارسی دو گرایش 

ناسازگار اینکه فعل در آخر جمله میآید و میل تکیهپذیری ندارد به این صورت 

آشتی کردهاند که تکیه جمله در داخل گروه فعلی و درست پیش از هسته فعل قرار 

میگیرد.‏ 

ثانیاً‎٬‎ بنا بر قاعدهای که گفتیم‎٬‎ تکیه جمله معموًال روی فعل قرار نمیگیرد‎٬‎ حال آنکه 

افعال مرکّب غالباً تکیهبر هستند.‏ در اینجا تناقضی وجود ندارد.‏ برای روشن شدن مطلب 

لازم است توضیح بدهیم که چه تعریفی از فعل مورد نظر ماست.‏ به سه دسته عبارت زیر 

توجه کنید:‏ 

انداختن‎٬‎ برانداختن‎٬‎ دور انداختن 

خواستن‎٬‎ معذرت خواستن‎٬‎ رونمایی خواستن 

شدن ‏(به معنی رفتن)‏‎٬‎ آب شدن‎٬‎ شاد شدن 

در این سه دسته‎٬‎ کلمه اول ‏(انداختن‎٬‎ خواستن‎٬‎ شدن)‏ فعل ساده است.‏ فعل ساده کلیه 

خواص فعل را دارد:‏ در سه وجه خبری‎٬‎ التزامی و امری به کار میرود‎٬‎ پسوندهای 

شخصی و پیشوند میپذیرد‎٬‎ به زمانهای گوناگون صرف میشود‎٬‎ در حالت متعدی به 

صورت مجهول درمیآید‎٬‎ از آن صورتِ‏ متعدی ساخته میشود و‎٬‎ مهمتر از همه‎٬‎ 

مستقًال میتواند دامنه خبر و کانون خبر واقع شود و مطابق با قاعده تکیه بپذیرد.‏ کلمه 

دوم فعل ترکیبی است که‎٬‎ در آن‎٬‎ جزءِ‏ غیرفعلی ثابت است و هیچیک از خواصِّ‏ فعل را 

ندارد.‏ پس آنجا که گفتیم تکیه معموًال روی فعل قرار نمیگیرد‎٬‎ مقصودمان از فعل جزءِ‏ 

25) cognitive


٤٢ مقاله 


فعلی افعال ترکیبی است.‏ فرگوسن (132 (Ferguson :1957 نیز که میگوید ‏«فعل به پذیرش 

تکیه گرایش ندارد»‏ مقصودش همان جزءِ‏ فعلی افعال ترکیبی است.‏ جزءِ‏ غیرفعلی‎٬‎ اعم 

از آنکه اسم یا صفت یا قید یا پیشوند باشد‎٬‎ در جایگاهی که درست قبل از فعل است 

قرار میگیرد.‏ لذا وجود تکیه روی این جزء ناقضِ‏ قاعده مذکور نیست.‏ 

البته مسئله به همین جا ختم نمیشود.‏ توصیف افعال ترکیبی برای زبانشناسان و 

دستورنویسان همیشه دشوار بوده است.‏ مشکل این است که‎٬‎ مثًال‎٬‎ آیا کلمه سومِ‏ این سه 

دسته ‏(دورانداختن‎٬‎ رونمایی خواستن‎٬‎ شاد شدن)‏ را باید فعل مرکّب بدانیم یا آنکه دور‎٬‎ رونمایی 

و شاد‎٬‎ برای افعال انداختن و خواستن و شدن‎٬‎ به ترتیب‎٬‎ حکم قید‎٬‎ مفعول و صفت را دارد.‏ 

افعال مرکّب مرز معنایی دقیق و قابل تعریف و تحدید ندارند.‏ لذا تعیین مرکّب بودن یا 

نبودن آنها گاه دشوار میشود.‏ در چنین مواردی‎٬‎ دستورنویسان معموًال به شمّ‏ زبانی 

خود استناد میکنند.‏ برخی افعال مرکّب بیتردید واحدهای معنایی مجزایی هستند؛ امّا 

برخی دیگر محلّ‏ مناقشهاند.‏ 

توصیف فعل مرکّب و تعیین مرزی معنایی برای آن مشکلی در نحو است.‏ از دیدگاه 

نوای گفتار‎٬‎ مشکل فعل مرکّب مطرح نمیشود چون فعل مرکّب در دل عبارت فعلی قرار 

میگیرد و این عبارت فعلی است که واحد مستقلی را تشکیل میدهد.‏ چنانچه در تعریف 

دامنه خبر گفتیم‎٬‎ جمله را میتوان از دو دسته عبارت متشکّل دانست‎٬‎ یکی عبارت 

فعلی ٢٦ دیگری عبارات وابسته به عبارت فعلی . ٢٧ گروه اسمی شامل فاعل و مفعول‎٬‎ گروه 

حرف اضافهای‎٬‎ گروه قیدی و گروه فعلی متشکل است از فعل و اجزای غیرفعلی 

‏(پیشوند‎٬‎ صفت‎٬‎ اسم‎٬‎ قید)‏ وابستههای عبارت فعلیاند.‏ عبارت فعلی با اجزای 

تشکیلدهنده خود‎٬‎ که هسته اصلی آن فعل است‎٬‎ جزئی مستقل به حساب میآید و با 

دیگر عبارات وابسته ترکیب میشود و تشکیل جمله میدهد.‏ پس‎٬‎ برای به دست آوردن 

عبارت فعلی در جملهای کافی است عبارات وابسته را از جمله جدا کنیم:‏ آنچه میماند 

عبارت فعلی است.‏ اکنون میتوانیم قاعده تکیهپذیری در ساختار بینشان را‎٬‎ که پیشتر 

به آن اشاره کردیم‎٬‎ به صورت زیر کامل کنیم:‏ 

در ساختار بینشان‎٬‎ دامنه خبر‎٬‎ عبارت فعلی است‎٬‎ امّا‎٬‎ بهجز در مورد افعال ساده‎٬‎ 

فعل معموًال کانون خبر قرار نمیگیرد‎٬‎ بلکه کانون خبر کلمه ماقبل فعل است.‏ 

26) predicate 27) arguments


مقاله ٤٣ 


در این تعریف‎٬‎ فعل به کلمهای اطلاق میشود که خواص فعلی دارد و دیگر اجزای 

سازنده عبارت فعلی را که ثابت میمانند و صرف نمیشوند دربر نمیگیرد.‏ برای 

آشنایی بیشتر با مفهوم عبارت فعلی به مثالهای زیر توجه کنید.‏ در این مثالها وابستهها با 

حروف نازک و عبارات فعلی با حروف سیاه نگاشته شدهاند:‏ 

(١٩) آقای احمدی سرطان دارد.‏ 

(٢٠) دوستم با برادرش به مسافرت رفته.‏ 

(٢١) بچهها معلم را از کلاس بیرون کردند.‏ 

(٢٢) ما بچّ‏ گی با علی خوش بودیم.‏ 

(٢٣) کتاب را کنار گذاشت و با عجله لباس پوشید.‏ 

(٢٤) زری به انگلیسیدانی در شهر مشهور بود.‏ 

(٢٥) خانه را رنگ سفید زد.‏ 

(٢٦) بعد از سه سال متخصص پوست شد.‏ 

(٢٧) پسرم شبها بد میخوابد.‏ 

در تعریف عبارت فعلی ذکر نکتهای ضروری است و آن اینکه عبارت فعلی‎٬‎ چنانکه 

گفتیم‎٬‎ جزئی مستقل از جمله به شمار میآید.‏ استقلال عبارت فعلی در این است که 

گزارهای است حاوی اطلاع جدید لذا‎٬‎ در ساخت آوائیِ‏ بینشان‎٬‎ دامنه خبر قرار 

میگیرد.‏ گاه‎٬‎ به جای آنکه عبارت فعلی را دامنه خبر بدانیم‎٬‎ ممکن است هسته اصلی آن 

یعنی فعل را دامنه خبر تصور کنیم.‏ مثًال‎٬‎ در جملههای (١٩) و (٢٠)٬ عبارت فعلی سرطان 

داشتن و به مسافرت رفتن است نه داشتن و رفتن.‏ در این دو جمله‎٬‎ داشتن و رفتن به تنهایی حاوی 

اطلاع جدید نیستند؛ زیرا کسی نمیپرسد:‏ آقای احمدی سرطان چی؟ و یا دوستت با برادرش 

مسافرت چی؟ بلکه سؤال به صورت زیر مطرح میشود:‏ آقای احمدی چه مرضی داره؟ یا 

دوستت با برادرش به کجا رفته؟ همچنین‎٬‎ در جمله بچهها گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر‎٬‎ 

عبارت فعلی توی استخر انداختن است نه انداختن.‏ در اینجا نیز انداختن به تنهایی حاوی 

اطلاع نیست و سؤال به صورت بچهها گربه را از روی پشتبام کجا انداختهاند؟ مطرح میشود نه 

به صورت بچهها گربه را از روی پشتبام به داخل استخر چکار کردند؟ بدیهی است‎٬‎ در سه مثال 

مذکور‎٬‎ بخشی از عبارت فعلی ‏(داشتن در سرطان داشتن‎٬‎ رفتن در به مسافرت رفتن و انداختن در 

توی استخر انداختن)‏ جزءِ‏ اطلاع مفروض است چون در سؤال نیز آمده است.‏ به طوری که 

لَمبرِ‏ خت (216 (Lambrecht :1995 میگوید‎٬‎ اجزای حاوی اطلاع مفروض ممکن است در دامنه خبر


٤٤ مقاله 


قرار بگیرند؛ امّا گزاره مفروض نمیتواند حاوی اطلاع جدید باشد.‏ 

جملههای زیر را که از رُ‏ مانِ‏ قول (١٣٧٢) برگرفته شده‎٬‎ میتوان بر اساس قاعدهای که 

گفتیم‎٬‎ با آهنگ خبری خواند.‏ در این جملهها‎٬‎ کلماتی که کانون خبرند با حروف سیاه 

نوشته شدهاند:‏ 

شنوندگان من انگشتشمار بودند.‏ بیپروا دستهایش را حرکت میداد.‏ خورشید مدّ‏ تی پیش 

درآمده بود.‏ احساس خستگی بر من چیره شد.‏ یک گوشه آسمان مثل فلز برق میزد.‏ کوهها دور 

شهر حلقه زده بودند.‏ از روی پلی رد شدیم.‏ اتومبیل کمی سُ‏ ر خورد.‏ کمکم وضع رو به بهبود 

گذاشت.‏ در یک جایگاهِ‏ بنزینفروشی ایستادیم.‏ باز یخ سطح جاده را پوشانده بود.‏ از راه 

کوهستانی به سوی گردنه کرنتس بالا میرفتیم.‏ ابزارهای ما در جرمشناسی ناقص است.‏ از همه 

مأمورین من باهوشتر بود.‏ چهرهاش از شدت اعتقادی خللناپذیر منقبض شده بود.‏ باد هنوز 

زوزه میکشید.‏ بیشتر مردمش کشاورز بودند.‏ ریزن این دفعه به دردسر افتاد.‏ چند تن از مأمورین 

به نگهبانی ایستادند.‏ 

٤. ساختار آوایی مؤکّد یا تبایندهنده 

جمله ساده وقتی ساختار آوایی مؤکّد یا تبایندهنده پیدا میکند که تکیه روی یکی از 

وابستههای جمله قرار گیرد.‏ در این صورت‎٬‎ آن وابسته دامنه خبر و بقیّه جمله اطلاع 

مفروض خواهد بود.‏ دامنه خبر معموًال پاسخ به سؤالی است که با کلمه سؤالی چه کسی 

‏(را)‏‎٬‎ کجا یا کی پرسیده میشود.‏ مثال (٢) را‎٬‎ که در اینجا دوباره نقل میکنیم‎٬‎ در نظر 

بگیرید.‏ 

(٢٨) چه کسی به حسن اطلاع داد؟ 

الف یکی از دوستانش به حسن اطلاع داد.‏ 

ب یکی از دوستانش.‏ 

در این مثال‎٬‎ یکی از دوستانش دامنه خبر و دوستانش کانون خبر است.‏ تفاوت این 

ساختار با ساختار آوائیِ‏ بینشان در این است که در اینجا تکیه روی وابسته جمله قرار 

میگیرد نه روی عبارتِ‏ فعلی.‏ و چون این ساختار از ساختار عادی خبری که آن را معیار 

میدانیم انحراف نشان میدهد‎٬‎ آن را ساختار آوائیِ‏ نشاندار ٢٨ مینامیم.‏ جملهای که 

ساختار مؤکّد یا تبایندهنده دارد ممکن است فقط از دامنه خبر تشکیل شده باشد‎٬‎ مثل 

28) marked


مقاله ٤٥ 


‏(‏‎٢٨‎ب)‏ و یا هم شامل دامنه خبر باشد و هم شامل گزاره یا گزارههای مفروض‎٬‎ مثل 

‏(‏‎٢٨‎الف).‏ 

تکیه‎٬‎ وقتی روی یکی از وابستههای جمله قرار گیرد‎٬‎ یا نقش تبایندهندگی دارد یا 

نقش تأکیدی.‏ در حالت اول‎٬‎ جمله معنی این و نه آن را القا میکند.‏ در عموم حالات‎٬‎ این و 

آن ٬ هردو‎٬‎ به مجموعهای با اعضای محدود تعلق دارند که برای شنونده معلوم و قابل 

شناسایی است.‏ امّا گاه نقش تبایندهندگیِ‏ تکیه کامًال آشکار نیست.‏ بولینجر (Bowlinger 

(87 :1961 تبایندهندگی را مفهومی مطلق نمیداند بلکه آن را از مقوله کموبیش میشمارد 

و میگوید:‏ 

وقتی کسی در جمعْ‏ ابتدا به ساکن پیشنهاد میکند Let's have a picnic ‎٬‎ در اینجا picnic هیچ 

تقابل خاصی با مثًال dinner party ندارد‎٬‎ ولی تقابلی بین پیکنیک و هر فعالیت دیگری که 

جمع میتواند انجام بدهد وجود دارد.‏ هرچه شمار فعالیتهای ممکن کمتر شود‎٬‎ ما به آنچه 

تکیه تبایندهنده مینامیم نزدیکتر میشویم.‏ 

در حالتی که تکیه نقش تأکیدی داشته باشد گوینده‎٬‎ به دلیلی‎٬‎ بر یکی از وابستههای 

جمله تأکید میکند بیآنکه لزوماً تقابلی در کار باشد.‏ بدین ترتیب‎٬‎ تمایز میان دو نقش 

تبایندهندگی و تأکید همیشه روشن نیست.‏ 

در ساختارِ‏ نوائیِ‏ مؤکّد یا تبایندهنده تکیه ممکن است روی عبارت فعلی یا روی 

فاعل قرار گیرد.‏ گفتیم که تکیه جمله در فارسی نقش تمایزدهندگی دارد؛ امّا‎٬‎ چون سه 

نوع تکیه داریم و دو جایگاه برای تکیه ‏(عبارت فعلی و یکی از وابستههای جمله)‏‎٬‎ 

بدیهی است تناظر یکبهیک بین ساختار نوایی و تفسیر جمله وجود ندارد.‏ لذا گاه ابهام 

به وجود میآید.‏ ابهام وقتی ایجاد میشود که یک ساختار نوایی را بتوان دو یا سه گونه 

تفسیر کرد.‏ بافت کلام معموًال این گونه ابهام را میزداید.‏ مثًال به سه جمله زیر‎٬‎ که یک بار 

آنها را در تعریف دامنه خبر نقل کردیم‎٬‎ توجه کنید:‏ 

بچّ‏ هها گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر.‏ 

(٢٩) بچّ‏ هها چهکار کردهاند؟ انداختهاند توی استخر.‏ 

(٣٠) بچّ‏ هها گربه را از پشتبام کجا انداختهاند؟ بچّ‏ هها گربه را از پشتبام انداختهاند توی استخر.‏ 

(٣١) چه اتّفاقی افتاده؟ در این هر سه پاسخ‎٬‎ کانون خبر استخر است ولی هرکدام از پاسخها دامنه خبر متفاوتی 

دارد.‏ ‏(دامنه خبر با حروف سیاه نگاشته شده است).‏ پس‎٬‎ اگر تکیه روی عبارت فعلی


٤٦ مقاله 


قرار گیرد ‏(قبًال گفتیم که‎٬‎ در جمله ٬٣٠ عبارت فعلی توی استخر انداختن است)‏‎٬‎ جمله را به 

دو یا سه گونه میتوان تفسیر کرد؛ امّ‏ ا‎٬‎ تکیه‎٬‎ هرگاه روی یکی از وابستهها قرار بگیرد‎٬‎ 

نقش تأکیدی یا تبایندهندگی پیدا میکند.‏ اگر تکیه روی فاعل قرار گیرد‎٬‎ ابهامی در تفسیر 

جمله به وجود نمیآید؛ چون‎٬‎ در دو ساختار نوائیِ‏ دیگر‎٬‎ تکیه معموًال روی فاعل 

نمینشیند.‏ 

ساختار نوائیِ‏ مؤکّد یا تبایندهنده معموًال در محاوره به کار میرود.‏ در نوشتار‎٬‎ چون 

تکیه را نمیتوان نشان داد‎٬‎ برای بیان تأکید یا تباین معموًال از تعبیرات یا ساختارهای 

خاص استفاده میشود.‏ یکی از مشکلاتی که در خواندن متن‎٬‎ بهخصوص شعر‎٬‎ وجود 

دارد ناشی از آن است که خواننده مقصود گوینده را به درستی درک نکند و نتواند تکیه 

مؤکّد یا تبایندهنده را استنباط کند و به نوای مطلوب بخواند.‏ به دو مثال زیر توجه کنید:‏ 

(٣٢) لابد میگفتی با این دوندگی که میکند حتماً وکیل میشود.‏ وکیل میشوم.‏ کلنل و 

قنسول را دیدهام.‏ حاکم هم قول داده.‏ فقط سیّد لگد میاندازد.‏ ‏(سووشون‎٬‎ ص‎٢٣‎‏)‏ 

(٣٣) اینهمه رسوا تو مرا خواستیحال که رسوا شدهام میروی.‏ 

در جمله (٣٢)٬ تکیه روی سیّد نقش تبایندهندگی دارد زیرا سیّد را در تقابل با سایرین 

نشان میدهد.‏ امّا در جمله (٣٣) کامًال روشن نیست که تکیه روی تو نقش تأکیدی دارد یا 

تبایندهندگی.‏ 

درباره تکیه مؤکّد دو نکته به شرح زیر درخور ذکر است.‏ گفتیم که‎٬‎ برای ایجاد تأکید‎٬‎ 

تکیه را میتوان در دامنه خبر‎٬‎ که یک وابسته جمله است‎٬‎ روی کلمهای که کانون خبر را 

میسازد قرار داد.‏ تکیهگذاری روی کلمه‎٬‎ خواه فعل خواه غیرفعل‎٬‎ منطبق با قواعد 

تکیهگذاریِ‏ کلمه صورت میگیرد.‏ امّا افعال الگوی تکیهپذیری دیگری نیز دارند که در 

مقام تأکید به کار میرود و آن وقتی است که تکیه روی هجای آخر فعل قرار گیرد فعل 

خواه ساده باشد خواه مرکّب.‏ این الگو وقتی به کار میرود که گوینده بر وقوع کاری 

دوراز انتظار شنونده تأکید کند.‏ مثل آنکه به کسی که سرش درد میکند توصیه کنیم 

قرص بخورد و او‎٬‎ که قبًال قرص خورده و سرش بهتر نشده‎٬‎ میگوید:‏ قرص خوردم 

(...xordam) .‏ در اینجا‎٬‎ گوینده علاوه بر آنکه خبر قرص خوردن را میدهد‎٬‎ بر وقوع این کار 

تأکید نیز میکند.‏ از چنین جملاتی معموًال مفهوم تضاد استنباط میشود:قرص خوردم ولی 

هنوز سرم درد میکند.‏


مقاله ٤٧ 


نکته دوم اینکه تکیه مؤکّد معموًال روی مفعول مستقیم قرار میگیرد و آن وقتی است 

که مفعول با حرفِ‏ مرجعِ‏ تعریف نامعین همراه باشد.‏ دلیل این مطلب جدید بودن مفعول 

برای شنونده و‎٬‎ در نتیجه‎٬‎ اهمیت آن از نظر میزان اطلاعرسانی در جمله است.‏ در این 

قبیل جملهها‎٬‎ تکیه از جای معمول خود که عبارت فعلی است به روی مفعول انتقال 

مییابد و با این کار توجه شنونده بیشتر به مفعول جلب میشود.‏ به جملههای زیر توجه 

کنید:‏ 

(٣٤) زری قلیان آورد.‏ 

(٣٥) زری قلیان را آورد.‏ 

(٣٦) زری قلیانی آورد.‏ 

در این جملهها‎٬‎ عباراتی که بالقوه میتوانند دامنه خبر باشند با حروف نازک و کانون خبر 

با حروف سیاه نگاشته شده است.‏ در جملههای (٣٤) و (٣٥)٬ تکیه جمله روی عبارت 

فعلی است ‏(به طوری که ملاحظه میکنید عبارت فعلی در جمله (٣٤) قلیان آوردن است و 

در جمله (٣٥) آوردن)‏ و در جمله (٣٦) روی مفعول.‏ اکنون به دو جمله زیر از رُ‏ مان قول 

توجه کنید:‏ 

(٣٧) پسرک شلاّ‏ قی کوچک به دست داشت و دخترک عروسکی را بغل کرده بود.‏ 

در این دو جمله همپایه نیز به نظر میرسد که تکیه جمله از نوع مؤکّد است که به ترتیب 

روی شلاّقی و عروسکی قرار میگیرد.‏ 

منابع 

Bowlinger, D. (1961). ``Contrastive Accent and Contrastive Stress'', Language 37: 83-96; 

Culicover, Peter W. and Michael S. Rochemont (1983). English Focus Constructions and the Theory 

of Grammar , Cambridge University Press; 

Ferguson, C. A. (1957). ``Word Stress in Persian'', Language 33: 123-136; 

Lambrecht, Knud (1995). Information Structure and Sentence Form, Cambridge University Press; 

Lazard, G. (1995). A Grammar of Contemporary Persian, Mazda Publishers; 

Prince, Ellen (1981). ``Toward a Taxonomy of Given-new Information'', in Peter Cole ed. 1981, Radical 

Pragmatics, New York, Academic Press. 

©

٨٣/٧/٢٣ 06M-SHNA ن‎٤‎ C:7 ٨ ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

شناسه فعل نه ضمیر متصل فاعلی است و نه نهاد اجباری 

تقی وحیدیان کامیار ‏(دانشگاه فردوسی مشهد)‏ 

فعل در بعضی از زبانها مثل انگلیسی بدون شناسه است یعنی فعل با هر نهادی که به کار 

رود اولشخص یا دومشخص یا سومشخص ١ صورت واحدی دارد:‏ 

I went 

you went 

he went 

she went 

it went 

í 

® 

¯ 

® 

ã 

we went 

you went 

they went 

در بعضی از زبانها مثل فارسی و عربی و آلمانی و روسی فعل دارای شناسه است به این 

صورت که در آخر بن فعل تکواژی میآید که شخص و عدد فعل را مشخص میکند.‏ 

مثًال در زبان فارسی‎٬‎ صرف ماضی ساده به این صورت است:‏ 

رفتم 

رفتی 

رفت 

رفتیم 

رفتید 

رفتند 

چنانکه ملاحظه میشود‎٬‎ در آخر بُن ماضیِ‏ رفت‎٬‎ شناسههای َم‎٬‎ ی‎٬‎ ø ‏(در مضارع َد)‏‎٬‎ 

یم‎٬‎ ید‎٬‎ َند آمده است.‏ 

در این گفتار‎٬‎ بر آنیم که نقش شناسه را بررسی کنیم.‏ آیا شناسه فعلی‎٬‎ در زبان 

فارسی‎٬‎ ضمیر متصل فاعلی و فاعل ‏(نهاد اجباری)‏ است یا‎٬‎ چنانکه از این بررسی 

‎١‎)تنها در سومشخص مفرد مضارع است که شناسه s- میگیرد.‏ 

٤٨


مقاله ٤٩ 

شناسه فعل نه ضمیر متصل فاعلی است و...‏ 

برمیآید‎٬‎ نه ضمیر است نه فاعل بلکه فقط شخص و عدد فاعل را مشخص میکند.‏ 

پیش از پرداختن به آنچه در این مبحث در دستورهای زبان فارسی آمده‎٬‎ اشارهای به 

نظر نحویان زبان عرب لازم مینماید زیرا دستورهای زبان فارسی تحت تأثیر آن بودهاند.‏ 

طیّ‏ دوازده قرن که از تألیف نخستین کتاب صرف و نحو عربی یعنی الکتاب سیبویه 

(١٤٨- ‎١٨٠‎ه)‏ میگذرد‎٬‎ علمای صرف و نحو عربی شناسه را ضمیر متصل مرفوع یا 

فاعلی و فاعل فعل دانستهاند ‏(برای نمونه Ä سیبویه‎٬‎ ص‎٤٤٣‎؛ عبداهلل بن عقیل‎٬‎ 

٦٩٨- ‎٧٦٩‎ه‎٬‎ ص‎٩٤‎؛ رشید الشرتونی ٬١٣٧٤ ص‎٧٢‎‏).‏ حال آنکه 

اوًال شناسه فعل ضمیر نیست؛ زیرا در تعریف ضمیر گفتهاند:‏ اسمی است که به نیابت از 

شخص متکلم یا مخاطب یا غایب میآید ‏(شرتونی‎٬‎ ص‎٧٠‎‏)‏ و‎٬‎ با این تعریف‎٬‎ شناسه نمیتواند 

لی نیامده بلکه 

ضمیر باشد.‏ مثًال در جمله ذَهَبتُما أنتَ‏ وَ‏ عَ‏ لیٌّ‏ شناسه تُما به نیابت از أنتَ‏ و عَ‏ ّ 

همراه با آن آمده است.‏ همچنین در مثالِ‏ الرِّجالُ‏ ذَهَبوا شناسه وا به جای رجال نیامده بلکه 

همراه با آن است.‏ 

ثانیاً شناسه فعل را فاعل ‏(نهاد)‏ میدانند‎٬‎ حال آنکه شناسه فاعل نیست و فقط 

ٰ مثنّی یا جمع و مذکّر یا مؤنث بودن فاعل را مشخص میکند.‏ مثًال فعل 

شخص و مفرد یا 

ذَهَبوا چگونه ممکن است فعل و فاعل باشد؟ فاعل این فعل کیست یا چیست؟ این فعل 

که فاعل ندارد و شناسه آن‎٬‎ وا‎٬‎ فاعل نیست و فقط مشخص میکند که فاعلِ‏ ذَهَبوا 

سومشخص جمع مذکّر است.‏ این فعل‎٬‎ مانند هر فعل دیگر‎٬‎ نیاز به فاعل دارد و فاعل آن 

شخص نیست و هزاران فاعل میتواند داشته باشد مانند رِ‏ جال یا أصدقاء یا علی و اصحابه.‏ 

علی 

ٌّ 

از طرفی‎٬‎ اگر صیغه فعل‎٬‎ مثًال ذَهَبَ‏ ٬ شامل فعل و فاعل باشد‎٬‎ پس‎٬‎ در مثالی مانند 

ذَهَبَ‏ ٬ علیٌّ‏ چه نقشی دارد؟ در این مورد نحویون بصره‎٬‎ که جواز تقدّ‏ م فاعل بر فعل را 

دادهاند معتقدند که علیٌّ‏ فاعل است و ذَهَبَ‏ فعل.‏ حال آنکه خود ذَهَبَ‏ را بهتنهایی نیز فعل 

و فاعل میدانند.‏ آنان پاسخی علمی برای این تناقض ندارند.‏ امّا نحویون کوفه دست به 

توجیه عجیبی میزنند و معتقدند که علیٌّ‏ مبتدای جمله است و ذَهَبَ‏ خود فعل و فاعل 

است.‏ همچنین‎٬‎ در مثال ذَهَبتُما أنتَ‏ وَ‏ عَ‏ لیٌّ‏ ٬ ذَهَ‏ بتُما را فعل و فاعل میدانند و أنتَ‏ و عَلیٌّ‏ را 

بدل از فاعل میگیرند.‏ ‏(کامل الخویسکی ٬١٩٨٧ ص‎٤١٧‎‏)‏ 

پیداست که این توجیهات برای آن است که فرض نادرست خود ‏(شناسه را ضمیر 

فاعلی یا مرفوعی دانستن و صیغه فعل را شامل فعل و فاعل پنداشتن)‏ را توجیه کنند.‏


٥٠ مقاله 


در دستورهای سنتیِ‏ زبان فارسی‎٬‎ به تبعیت از دستور زبان عربی‎٬‎ شناسهها را ضمایر 

متصل فاعلی میدانند یعنی فعل را فعل و فاعل میپندارند ‏(قریب و دیگران ٬١٣٣٠ 

ص‎٨٣-٤‎‏).‏ حتی باطنی (٬١٣٦٠ ص‎١١٧‎‏)‏ شناسهها را ضمایر متصل فاعلی دانسته 

است.‏ ولی چنین نیست.‏ مثًال‎٬‎ در جمله دوستان آمدند‎٬‎ شناسه َند ضمیر متصل فاعلی 

نیست زیرا به جای اسم ننشسته است بلکه با خود اسم ‏(دوستان)‏ آمده است.‏ 

خانلری آنچه را در دستور زبانهای پیشین ضمیر متصل فاعلی شمرده شده بود شناسه 

نامید ‏(ناتل خانلری ٬١٣٥٢ ص‎٢٥-٢٤‎‏)؛ امّا جز این تغییر عنوان چیزی بر مطالب قبلی 

نیفزود.‏ 

در کتاب دستوری که در سالهای شصت بر مبنای نظریه نقشگرایی آندره مارتینه‎٬‎ 

زبانشناس فرانسوی‎٬‎ برای تدریس در دبیرستان نوشته شده‎٬‎ به پیروی از خانلری‎٬‎ 

اصطلاح شناسه به جای ضمیر متصل فاعلی به کار رفته و شناسه نهاد اجباری خوانده 

شده و نهاد جمله نهاد اختیاری.‏ در این کتاب چنین آمده است:‏ 

به این مثال توجه کنید:‏ علی میرود.‏ 

چنانکه دیده میشود‎٬‎ گزاره در مثال بالا فعل است.‏ میدانیم که فعل از مادّه ‏(بُن)‏ و شناسه 

تشکیل شده است.‏ حال اگر علی را‎٬‎ که نهاد است‎٬‎ از جمله بالا حذف کنیم‎٬‎ گزاره به تنهایی 

باقی میماند:‏ میرود.‏ این گزاره نیز به تنهایی جمله کاملی است و شناسه فعل نقش نهاد را در آن بر عهده 

گرفته است.‏ حال گوییم که نهاد در زبان فارسی بر دو گونه است:‏ نهاد اجباری و نهاد اختیاری.‏ 

نهاد اجباری همان شناسه است که در ساختمان هر جمله فعلی وجود دارد.‏ 

نهاد اختیاری اسم یا ضمیری است که همراه فعل در جمله میآید ولی میتوان آن را از جمله 

حذف کرد زیرا بدون آن هم جمله کامل است . ٢ ‏(صادقی ارژنگ ٬١٣٦٢ ص‎٧-٦‎‏)‏ 

خلاصه این مطالب چنین است:‏ 

شناسه نهادِ‏ فعل است ‏(نهاد اجباری).‏ 

نهادِ‏ جمله اختیاری است و میتوان آن را حذف کرد.‏ 

فعل بدون نهاد بهتنهایی جمله کامل است.‏ 

آیا واقعاً فعل بدون نهاد مثًال مینشیند یا میرود به تنهایی جمله کامل است و شناسه َد 

نهاد آن است؟ در جواب باید گفت:‏ َد نهاد نیست و فقط مشخص میکند که نهاد 

‎٢‎)تأکید از من است.‏


مقاله ٥١ 


سومشخص مفرد است.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ شناسه َد شخص فعل را مشخص میکند و 

عدد ‏(مفرد یا جمع بودن)‏ آن را.‏ نهاد فعل مینشیند کیست یا چیست؟ مشخص نیست؛ 

زیرا فعل بهتنهایی نهاد ندارد و از طریق شناسه هم نمیتوان آن را تشخیص داد.‏ فعل 

مینشیند ٬ مانند هر فعل دیگر‎٬‎ بهتنهایی نهاد ندارد.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ هزاران نهاد میتوان 

برای آن فرض کرد.‏ ممکن است گفته شود او نهاد مینشیند است.‏ آری او هم میتواند 

نهاد این فعل باشد؛ امّا ممکن است نهادشبزرگمهر حکیم یا میرزا رضای کرمانی یا بلال حبشی 

یا هر اسم دیگر یا حتی ضمیر دیگر باشد؛ چنانکه در جملههای زیر:‏ 

بزرگمهر بر کرسی مینشیند.‏ 

پروین مینشیند.‏ 

این مینشیند 

هرکه مینشیند...‏ 

هواپیما روی باند مینشیند.‏ 

عرق سردی بر چهره رضا مینشیند.‏ 

لبخندی بر لبان شما مینشیند.‏ 

در سه مثال اخیر‎٬‎ فعل به معنی مجازی به کار رفته است.‏ اگر فعل به تنهایی به کار رود‎٬‎ 

مشخص نیست که کدام معنایش مورد نظر است.‏ 

پس فعل به تنهایی جمله کامل نیست و تا نهاد نداشته باشد جمله نمیشود.‏ فعل به 

تنهایی‎٬‎ اگر بیش از یک معنی داشته باشد‎٬‎ معنی شخصی هم ندارد.‏ شناسه نیز نهاد ‏(نهاد 

اجباری)‏ نیست و فقط شخص و عدد نهاد را مشخص میکند.‏ نهاد هم اختیاری نیست و 

وجودش لازم است و نمیتوان آن را حذف کرد و فعل مثًال میرود به تنهایی نهاد 

ندارد یعنی نهادش مشخص نیست.‏ شناسه نیز قرینهای برای حذف نهاد نیست؛ زیرا‎٬‎ 

چنانکه گفتیم‎٬‎ اگر شناسه فعل َد باشد‎٬‎ هزاران اسم و بعضی از ضمایر میتوانند نهاد آن 

قرار بگیرند.‏ 

تنها فعل سومشخص مفرد نیست که هزاران نهاد میتواند داشته باشد؛ فعل 

سومشخص جمع نیز چنین است فعل اولشخص جمع و فعل دومشخص جمع نیز همین 

حال را دارد.‏ مثًال فعل میروند به تنهایی نهاد ندارد؛ امّا هر اسم یا گروه اسمی در حالت 

جمع یا اسم جمع یا ضمیر جمع میتواند نهاد آن باشد؛ چنانکه شترمرغها‎٬‎ دانشمندان‎٬‎ 

سربازان پارتی‎٬‎ مرغانِ‏ همسایه‎٬‎ بچههای محل‎٬‎ اینان‎٬‎ مردم هرکدام میتوانند نهاد میروند باشند.‏


٥٢ مقاله 


در دستور صادقی ارژنگ نکته مهمی مطرح گردیده است:‏ 

هر جا در این کتاب کلمه نهاد به کار میرود منظور همان نهاد اختیاری است؛ زیرا شناسهها 

همیشه ثابتاند و بهخصوص در سومشخص همیشه به کلمه دیگری‎٬‎ که همان نهاد اختیاری است‎٬‎ به عنوان 

مرجع نیاز دارند تا آنها را مشخص کند.‏ همچنین‎٬‎ این نهاد اختیاری است که در پاسخ جملههای 

پرسشی به جای که؟ و چه؟ میآید.‏ ‏(ص‎٧‎‏)‏ 

در این سخن تناقضی آشکار وجود دارد؛ زیرا چگونه ممکن است شناسهها‎٬‎ 

بهخصوص در سومشخص‎٬‎ همیشه به کلمه دیگری که نهاد است نیاز داشته باشند و این نهاد 

اختیاری باشد.‏ اگر به نهاد نیاز هست‎٬‎ پس نهاد اجباری است نه اختیاری.‏ 

در این نوشته‎٬‎ به رغم وجود تناقض در آن‎٬‎ نکته مهمی مطرح گردیده‎٬‎ هرچند از آن 

نتیجه درستی گرفته نشده است و آن اینکه شناسه فعل‎٬‎ بهخصوص در سومشخص‎٬‎ به 

نهاد نیاز دارد.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ نهاد‎٬‎ با این قول‎٬‎ بهخصوص در سومشخص‎٬‎ اجباری 

است نه اختیاری و این تأیید همان مطلبی است که ما قبًال در مورد فعلهای مینشیند و 

میروند گفتیم؛ یعنی فعل‎٬‎ با وجود داشتن شناسه‎٬‎ نیاز به نهاد دارد‎٬‎ زیرا هزاران نهاد 

میتواند داشته باشند و شناسه نمیتواند نهاد را مشخص کند‎٬‎ شناسه فقط شخص و 

مفرد یا جمع بودن نهاد را مشخص میکند نه خود نهاد را.‏ خود نهاد هم که شناسه نیست.‏ 

امّ‏ ا‎٬‎ چنانکه پیشتر اشاره رفت‎٬‎ تنها فعل سومشخص مفرد و سومشخص جمع 

نیست که نیاز به نهاد دارد.‏ فعل در همه شخصها به نهاد نیاز دارد مثًال در اولشخص جمع‎٬‎ 

مانند فعل ایستاده بودیم‎٬‎ آیا شناسه یم نهاد است؟ خیر.‏ آیا از طریق این شناسه میتوان 

نهاد فعل را تشخیص داد؟ خیر.‏ نهاد فعل ایستاده بودیم چیست؟ شاید گفته شود ضمیر ما 

نهاد آن است.‏ بلی ما هم میتواند نهاد این فعل باشد؛ امّا هزاران نهاد دیگر هم میتواند 

داشته باشد.‏ مثًال:‏ 

من و تو ایستادهایم.‏ 

من و سه تن از کوهنوردان ایستاده بودیم.‏ 

من و این ایستاده بودیم.‏ 

من و تو و همه بچّهها منتظر ایستاده بودیم.‏ 

من و اسبم هر دو خسته شده بودیم و بیحرکت ایستاده بودیم.‏ 

ما و گروهی از همشهریان کنار ساحل ایستاده بودیم.‏ 

فعل در دومشخص جمع نیز مانند همه فعلها نیاز به نهاد دارد.‏ مثًال فعل رفتید شناسه دارد


مقاله ٥٣ 


‏(ید)؛ امّا هزاران نهاد هم میتواند داشته باشد که شناسه فقط از نظر شخص و عدد با 

آنها مطابقت دارد از قبیل شما‎٬‎ تو و غلامعلی‎٬‎ تو و که؟ تو و بچههای دیگر‎٬‎ تو و این‎٬‎ شما و 

بستگانتان‎٬‎ تو و من.‏ 

فعل در اولشخص مفرد و دومشخص مفرد نیز‎٬‎ همانند شخصهای دیگر‎٬‎ نیاز به نهاد 

دارد و شناسه در آنها فقط شخص و عدد نهاد را مشخص میکند و خودْ‏ نهاد نیست.‏ امّا‎٬‎ 

از جهتی‎٬‎ فعل در این دو حالت با بقیه حالات تفاوت دارد؛ زیرا فعل در اولشخص مفرد 

و دومشخص مفرد‎٬‎ برخلاف سایر حالات‎٬‎ به دلیل قرینه حضوری و مفرد بودن‎٬‎ هریک 

نهاد منحصربهفرد دارند.‏ مثًال‎٬‎ در اولشخص مفرد که شناسه َم است‎٬‎ مانند آمدم‎٬‎ نهاد 

فقط من است:‏ من رفتم.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ فعل در اولشخص مفرد نیز نیاز به نهاد دارد؛ امّا 

نهاد را‎٬‎ چون به قرینه شناسه منحصر به فرد است‎٬‎ میتوان تشخیص داد لذا حذف آن نیز 

امکان دارد.‏ حال آنکه مثًال در سومشخص مفرد چنین نیست یعنی هرگاه شناسه فعل َد 

یا تهی (Ö) 

باشد‎٬‎ فعل نهاد منحصربهفرد ندارد بلکه هزاران نهاد متفاوت میتواند داشته 

باشد.‏ پس‎٬‎ از طریق این شناسه نمیتوان نهاد را تشخیص داد و به همین علت نهاد این 

فعل را نمیتوان حذف کرد.‏ 

فعل در دومشخص مفرد نیز دقیقاً همانند اولشخص مفرد است؛ یعنی‎٬‎ هرگاه شناسه 

ی باشد‎٬‎ تو نهاد منحصربهفرد آن است لذا نهاد این فعل نیز میتواند محذوف باشد 

چون به قرینه شناسه میتوان آن را تشخیص داد . ٣ 

به هر حال‎٬‎ چنانکه دیدیم‎٬‎ برخلاف نظر دستورنویسان گذشته و معاصر زبان 

فارسی‎٬‎ فعل بهتنهایی جمله مستقل نیست یعنی فعل بهتنهایی فعل و فاعل نیست و نیاز 

به نهاد ‏(فاعل)‏ دارد.‏ شناسه هم نهاد نیست و فقط شخص و عدد نهاد را مشخص میکند.‏ 

بنابراین‎٬‎ اگر نهاد و شناسه فعل فقط به صورت زیر میبود:‏ 

ما رفتیم 

من رفتم 

شما رفتید 

تو رفتی 

ایشان رفتند 

او رفت 

‎٣‎)چنانکه اگر در کشوری فقط یک دانشگاه باشد‎٬‎ مثًال دانشگاه تهران‎٬‎ کلمه دانشگاه در این کشور معادل دانشگاه 

تهران است چون دانشگاهِ‏ منحصربهفرد است.‏ امّ‏ ا‎٬‎ اگر دانشگاه یا دانشگاههای دیگری هم در کشور وجود داشته 

باشد‎٬‎ باید اسم دانشگاه هم ذکر شود.‏


٥٤ مقاله 


یعنی هر شناسهای معادل نهادی واحد میبود‎٬‎ شناسه میتوانست کار نهاد را انجام دهد؛ 

زیرا هر شناسه با نهاد واحد معیّنی میآمد و لذا از روی شناسه میشد نهاد را تشخیص 

داد و نهاد اختیاری بود.‏ امّا رابطه شناسه با نهاد چنین نیست.‏ از بررسی رابطه نهاد و 

شناسه این نتیجه به دست میآید که 

‎١‎ در اولشخص مفرد و دومشخص مفرد‎٬‎ رابطه به صورت مذکور است:‏ هرگاه 

شناسه َم باشد‎٬‎ نهاد فقط من است؛ و هرگاه شناسه ی باشد‎٬‎ نهاد فقط تو است.‏ لذا‎٬‎ در 

این دو حالت‎٬‎ به قرینه شناسه میتوان نهاد را حذف کرد.‏ 

‎٢‎ در سومشخص مفرد‎٬‎ که شناسه تهی یا َد است‎٬‎ هزاران اسم و بعضی از ضمایر 

میتوانند نهاد باشند‎٬‎ به صورتهای زیر:‏ 

اسم یا عنوان هر انسان و حیوان و شیئی:‏ وکیلالرعایا آمد.‏ 

این نظر به کرسی نشست.‏ 

اسبش راهوار است.‏ 

ضمیر او به شرط آنکه مرجع آن انسان باشد:‏ او از دوستان قدیم است.‏ 

مخصّ‏ صِ‏ ‏(صفتِ‏ اشاره)‏ آن میتواند نهاد فعل سومشخص مفرد قرار بگیرد 

در صورتی که مرجع آن غیر انسان باشد:‏ آن (= اسب)‏ از نژاد ترکمن است.‏ 

ضمیرهای اشاره این و آن:‏ این آمد.‏ 

آن آمد.‏ 

ضمیر پرسشی ‏(که‎٬‎ چه‎٬‎ کدام):‏ که آمد؟ چه پیش آمد؟ کدام ارزانتر است؟ 

ضمیر مبهم موصولی ‏(هرکه‎٬‎ هرچه‎٬‎ آنکه‎٬‎ آنچه):‏ هرکه آمد...‏ 

آنکه گفت...‏ آنچه فروش رفت...‏ 

ضمیر مشترک:‏ خود او آمد.‏ 

ضمیر مبهم:‏ یکی آمد.‏ 

خود آن رسید.‏ 

هرچه پیش آید...‏ 

بعضی از اسمهای جمع که فعل آنها الزاماً مفرد میآید:‏ گلّه به چرا رفت.‏ 

‎٣‎ در سومشخص جمع نیز همانند سومشخص مفرد هزاران اسم و بعضی از ضمایر 

میتوانند نهاد قرار گیرند:‏ 

هزاران اسم که با ها‎٬‎ ان و دیگر نشانهها جمع بسته میشوند؛ 

ضمیر ایشان‎٬‎ آنان‎٬‎ آنها؛ 

ضمایر اشاره و پرسشی در حالت جمع:‏ اینان‎٬‎ اینها‎٬‎ کدامها؟ 

هر اسم مفرد یا ضمیر مفرد جز اولشخص مفرد و جمع با معطوفش ‏(اسم


مقاله ٥٥ 


و ضمیری دیگر):‏ او و همکارانش.‏ 

‎٤‎ در اولشخص جمع نیز شناسه یم نهادی خاص ندارد یعنی از روی شناسه 

نمیتوان نهاد را مشخص کرد.‏ نهاد میتواند ضمیر ما یا من / ما با هزاران اسم یا ضمیر 

دیگر معطوف باشد:‏ 

ما به سفر رفتیم.‏ من و دوستم به سفر رفتیم.‏ من و که باید به سفر برویم؟ تو و من 

آردمان را بیختهایم و الکمان را آویختهایم.‏ تو و پدرت و من میتوانیم همکاران خوبی 

باشیم.‏ 

‎٥‎ در دومشخص جمع‎٬‎ که شناسه ید است‎٬‎ ضمیر شما یا تو / شما بهتنهایی یا با 

هراسمِ‏ معطوف میتواند نهاد باشد:‏ 

شما زیر سایه درخت بید خوابیده بودید.‏ تو و حسن بازی را باختید.‏ شما و یارانتان از این 

شهر بازدید کردید.‏ تو و چند سرباز و یک گروهبان در کمین او بودید.‏ همه بچّ‏ هها و 

مخصوصاً تو باید از نمایشگاه دیدن کنید.‏ تو و که میخواهید این طرح را اجرا کنید.‏ 

به هر حال‎٬‎ چنان که گفتیم‎٬‎ فعل در زبان فارسی شناسه دارد؛ امّا شناسه فقط شخص و عدد 

نهاد فعل را مشخص میکند و خودْ‏ نهاد نیست و اگر نهاد حذف شود فعل بدون نهاد 

است و به قرینه شناسه نمیتوان نهاد آن را تشخیص داد ‏(جز در اولشخص و دومشخص 

مفرد که حذف به قرینه ممکن است).‏ بنابراین‎٬‎ 

وجود نهاد لازم است و اختیاری نیست و فعل به تنهایی جمله نیست.‏ 

منابع 

سیبویه‎٬‎ عمرو بن عثمان‎٬‎ الکتاب‎٬‎ دارالفکر‎٬‎ دمشق ‎١٩٩٥‎م.‏ 

الشرطونی‎٬‎ رشید‎٬‎ مبادی العربیه الصرف و النحو‎٬‎ انتشارات اساطیر‎٬‎ تهران ‎١٣٧٤‎ش؛ 

صادقی‎٬‎ علیاشرف و غلامرضا ارژنگ‎٬‎ دستور سال دوم آموزش متوسطه‎٬‎ فرهنگ و ادب‎٬‎ تهران ‎١٣٥٦‎ش؛ 

عبداهلل بن عقیل‎٬‎ شرح ابنعقیل‎٬‎ ج‎٬١‎ انتشارات ناصرخسرو‎٬‎ تهران‎٬‎ بیتا؛ 

قریب‎٬‎ عبدالعظیم خان و دیگران‎٬‎ دستور زبان فارسی‎٬‎ ج‎٬١‎ تهران ‎١٣٣٠‎؛ 

کامل الخویسکی‎٬‎ الجملة الفعلیه بسیطة و موسعه‎٬‎ الجزء الاول‎٬‎ اسکندریه ‎١٩٨٧‎م؛ 

ناتل خانلری‎٬‎ پرویز‎٬‎ دستور زبان فارسی‎٬‎ بنیاد فرهنگ ایران‎٬‎ تهران ‎١٣٣٥‎ش.‏ 

©

٨٣/٦/١٣ 07M-MAFU ن‎٤‎ D:3 ١١ ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

جایگاه مفعول مستقیم در فارسی 

محمّد راسخ مَهَ‏ نْد ‏(دانشگاه بوعلی همدان)‏ 

مقدمه 

زبان فارسی از زبانهایی است که دارای آرایش واژگانی آزاد است و‎٬‎ در آن‎٬‎ سازههای 

یک جمله میتوانند در چند جایگاه قرار گیرند.‏ در دستور زایشی‎٬‎ نخستین کسی که به 

فرایند جابهجایی آزادِ‏ سازهها اشاره کرد راس (1967 (Ross بود.‏ او گشتار قلب نحوی ١ را 

برای حرکت سازهها در این زبانها پیشنهاد کرد.‏ اما‎٬‎ پس از راس‎٬‎ زبانشناس ژاپنی‎٬‎ 

مامورو سایتو (1985 (Saito ‎٬‎ به مطالعه و توصیف دقیق این فرایند در زبان ژاپنی پرداخت و 

ویژگیهای متعدد آن را نشان داد.‏ از آن پس‎٬‎ از اصطلاح قلب نحوی به عنوان اصطلاح 

پوششی استفاده میشود که با اِ‏ عمال آن آرایش واژگانی در زبانهایی که به اصطلاح دارای 

آرایش واژگانی آزادند به صورت نشاندار درمیآید.‏ در زبانهایی مانند ژاپنی‎٬‎ روسی‎٬‎ 

آلمانی‎٬‎ هندی و فارسی‎٬‎ سازهها میتوانند در روساخت جمله با آرایشهای گوناگون 

ظاهر شوند بدون آنکه معنای اصلی جمله دستخوش تغییر شود.‏ (1999 Mahajan ;1994 Bailyn 

(Saito 1985; Fukui 1997; 

در بخش اول این نوشته‎٬‎ ابتدا به معرفی مختصر قلب نحوی در فارسی خواهیم 

پرداخت و انواع آن را نشان خواهیم داد.‏ همچنین‎٬‎ رابطه آن را با مشخّ‏ صبودگی ٢ آنو 

آرایش واژگانی بینشان فارسی جستجو خواهیم کرد.‏ در بخش دوم‎٬‎ به بررسی جایگاه 

1) scrambling 2) specificity 

٥٦


مقاله ٥٧ 


مفعول مستقیم در جملات فارسی با دقّت بیشتری خواهیم پرداخت و خواهیم کوشید 

ثابت کنیم که در آرایش واژگانی فارسی باید برای مفعول مستقیم‎٬‎ بسته به مشخص ٣ یا 

نامشخص ٤ بودن آن ٬ ٥ دو جایگاه متفاوت‎٬‎ قبل از مفعول غیرمستقیم و پس از آن‎٬‎ در نظر 

گرفت.‏ سرانجام‎٬‎ در بخش سوم‎٬‎ نشان خواهیم داد که پذیرش وجود دو جایگاه برای 

مفعول مستقیم و‎٬‎ همچنین‎٬‎ نحوه عملکرد قلب نحوی بر دو نوع آن میتواند به تمیز 

افعال مرکّب فارسی از ترکیبِ‏ مفعول+‏ فعل کمک کند.‏ 

١ قلب نحوی 

جملههای (١) را در نظر بگیرید:‏ 

(١) الف من کتاب را به آریا دادم.‏ 

ب من به آریا کتاب را دادم.‏ 

ج به آریا من کتاب را دادم.‏ 

د کتاب را به آریا من دادم.‏ 

ه آریا را علی میگفت که دیده.‏ 

در بیشتر آثاری که به آرایش واژگانی فارسی پرداختهاند‎٬‎ جمله ‏(‏‎١‎الف)‏ دارای ساخت 

بینشان شمرده شده است (1994 Karimi).‏ ,1999 ;2001 Browning and Karimi آنها‎٬‎ به اتفاق‎٬‎ باور 

دارند که ساخت بینشان جمله در فارسی فاعل+‏ مفعول+‏ فعل است.‏ البته همگی به این 

نکته نیز اذعان دارند که این آرایش میتواند به سادگی دستخوش تغییر شود و به 

حالتهای نشانداری درآید که در جملههای ‏(‏‎١‎ ب تا د)‏ دیده میشود؛ هرچند این 

آرایشها همه وجوه ممکن نیستند و میتوان از ساخت بینشان مذکور جملههایی با 

آرایشهای دیگری نیز به دست آورد.‏ دقّت در این نکته نیز لازم است که‎٬‎ در جمله 

بینشان‎٬‎ مفعول مستقیم ‏(کتاب را)‏ قبل از مفعول غیرمستقیم ‏(بهآریا)‏ آمده است و این امری 

است که بیشترِ‏ آثار مربوط به آرایش واژگانی فارسی‎٬‎ از جمله نوشتههایی که به آنها 

اشاره شد‎٬‎ بر آن صحّ‏ ه میگذارند.‏ 

3) specific 4) non-specific 

‎٥‎)مرجع اسامی نامشخص هم برای گوینده و هم برای شنونده ناشناخته است‎٬‎ امّا مرجع اسامی مشخص برای 

هردو ‏(گوینده و شنونده)‏ یا گاه فقط برای گوینده شناخته شده است.‏ به این ترتیب‎٬‎ اسامی مشخص هم 

میتوانند معرفه باشند و هم نکره‎٬‎ امّا اسامی نامشخص همواره نکره هستند.‏


٥٨ مقاله 


جملههای نشاندار در (١) همگی حاصل قلب نحویاند.‏ البته‎٬‎ بسته به مقدار حرکت 

عناصر‎٬‎ میتوان به چند نوع قلب نحوی قایل شد.‏ قلب نحوی در ‏(‏‎١‎ب)‏‎٬‎ که جای 

مفعول مستقیم و مفعول غیرمستقیم را عوض میکند‎٬‎ به عبارت دیگر‎٬‎ مفعول 

٦ 

غیرمستقیم را به قبل از مفعول مستقیم میآورد و در برخی آثار آن را جابهجائی مفعول 

خواندهاند (1997 Sekerina ؛ Bailyn‏).‏ 1999 این قلب قلب نحوی کوتاه ٧ نامیده میشود (Mahajan 

‏(‏‎1994‎.‏ وقتی که عناصر به جایگاهی قبل از فاعل حرکت میکنند ‏(‏‎١‎ ج و د)‏ در اصطلاح 

میگویند قلب نحوی میانه ٨ روی داده است (1995 (Nemoto ‎٬‎ هرچند در بسیاری از آثار این 

حالت را نیز نوعی قلب نحوی کوتاه میدانند؛ چون درون یک جمله منفرد روی داده 

است (1997 Fukui ؛ Karimi).‏ 2001 اگر عنصر مقلوب ٩ از جمله پیرو به جمله پایه حرکت کرده 

باشد ‏(‏‎١‎ه)‏‎٬‎ در آن صورت‎٬‎ قلب نحوی طولانی ١٠ خواهیم داشت.‏ سرانجام‎٬‎ اگر قلب 

نحوی بیش از یک سازه را شامل گردد ‏(‏‎١‎د)‏‎٬‎ گفته میشود قلب نحوی چندگانه ١١ روی 

داده است.‏ وجه مشترک همه موارد قلب نحوی این است که عنصر یا عناصری از جایگاه 

بینشان خود در جمله نقل مکان میکند ولی معنای اصلی جمله دگرگون نمیشود ‏(البته 

این نکته هنوز جای بحث دارد که از حوصله نوشته حاضر بیرون است).‏ نکته دیگری که 

در مورد قلب نحوی درخور ذکر است اینکه این حرکتْ‏ اختیاری به نظر میرسد چنانکه 

اگر انجام نگیرد باعث غیردستوری شدن جمله نمیشود (1997 Fukui ؛ (Saito 1985 ؛ هرچند 

در اختیاری بودن قلب نحوی اتفاق نظر وجود ندارد و از زبانشناسانی که وارد این مقوله 

شدهاند عدّ‏ های آن را به لحاظ نحوی و عدّ‏ های دیگر به لحاظ کلامی اجباری میدانند 

‏(برای بحث بیشتر در این باره Miyagava؛ 1997 Ä Karimi؛ 1999 Bailyn؛ 1999 Sekerina‏).‏ 1997 

باید توجه داشت که با وجود اختیاری بودن قلب نحوی و آرایش و آرایش واژگانی 

آزاد در زبان فارسی‎٬‎ نمیتوان گفت که قلب نحوی میتواند هر سازهای را به دلخواه 

حرکت دهد؛ یعنی گاهی اوقات حرکت برخی سازهها یا بخشی از آنها جمله را 

غیردستوری میسازد.‏ جملههای (٢ و‎٣‎‏)‏ نمونههایی از این دستاند:‏ 

(٢) الف او دستور حمله داد.‏ 

ب؟ حمله او دستور داد.‏ 

6) object shift 7) short distance scrambling 8) middle distance scrambling 

9) scrambled 10) long distance scrambling 11) multiple


مقاله ٥٩ 


ج او دنبالِ‏ کتاب میگردد.‏ 

د ؟ او کتابْ‏ دنبالِ‏ میگردد.‏ ‏(مثالها از طبیبزاده ١٣٨٠) 

(٣) الف علی مینا را تهدید کرد.‏ 

ب ؟ کرد علی مینا را تهدید.‏ 

ج ؟ علی مینا را کرد تهدید.‏ ‏(مثالها از دبیرمقدم ١٣٧٦) 

در بخشهای دوم و سوم بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.‏ 

نکته دیگری که در مورد آزادیِ‏ قلب نحوی در فارسی مطرح میشود مربوط به 

وجودِ‏ را در جمله است.‏ در واقع‎٬‎ مفعول مستقیم فارسی غالباً با حرف نشانه را همراه 

میشود.‏ البته بحث نقشهای متعدد این تکواژ موضوع بحث این مقاله نیست ‏(برای شرح 

نقشهای را Ä دبیرمقدم ‎١٣٦٩‎؛ Karimi).‏ 1990 در اینجا فقط آمدنِ‏ را با مفعول مستقیم مراد 

است.‏ فرض بر این است که وقتی را با مفعول مستقیم همراه میشود آن مفعول مشخص 

است‎٬‎ به این معنی که مرجع آن برای گوینده و شنونده معیّن است (1990 Karimi‏).‏ 

درعوض‎٬‎ اگر مفعول مستقیم بدون حرف نشانه را 

باشد‎٬‎ غیرمشخص است.‏ در بخش 

بعد‎٬‎ با توجه به معیار بسامد‎٬‎ به بحث درباره دو جایگاه متفاوت این دو نوع مفعول 

مفعول مستقیم مشخص و مفعول مستقیم غیرمشخص خواهیم پرداخت.‏ امّا‎٬‎ پیش از 

آن‎٬‎ ذکر این نکته ضروری است که قلب نحوی میتواند مشخص را آسانتر از 

غیرمشخص جابهجا کند (1997 Sekerina‏).‏ 

٢ جایگاه مفعول مستقیم مشخص و غیرمشخص 

برای تعیین جایگاه بینشانِ‏ مفعول مستقیم در زبان فارسی‎٬‎ نگارنده در حدود ٣٠٠ 

جمله را که دارای مفعول مستقیم و مفعول غیرمستقیماند بررسی کرد.‏ این جملهها از 

متون نثر داستانی فارسی معاصر ‏(در شواهد فرهنگ فارسی عامیانه‎٬‎ نجفی ١٣٧٨) برگرفته 

شدند.‏ بر پایه این دادهها مشخص شد که بیشتر جملهها دارای مفعول مستقیم 

مشخصاند.‏ از میان جملههایی که مفعول مستقیم مشخص دارند‎٬‎ در اکثر قریب به اتفاق 

آنها‎٬‎ این مفعول قبل از مفعول غیرمستقیم قرار دارد‎٬‎ ولی از میان جملههایی که دارای 

مفعول مستقیم غیرمشخصاند‎٬‎ در اکثر موارد این مفعول پس از مفعول غیرمستقیم آمده 

است.‏ با توجه به این بسامد‎٬‎ میتوان گفت:‏ 

در جملههای فارسی‎٬‎ مفعول مستقیم هرگاه ‏«مشخص»‏ باشد‎٬‎ جایگاهِ‏ بینشان آن قبل از مفعول غیرمستقیم


٦٠ مقاله 


است و هرگاه ‏«غیرمشخص»‏ باشد‎٬‎ جایگاه بینشان آن پس از مفعول غیرمستقیم و در مجاورت فعل است.‏ 

با توجه به این دادهها میتوان نتیجه گرفت که‎٬‎ در جملههای فارسی‎٬‎ برای مفعولهای 

مستقیم‎٬‎ بر حسب آنکه مشخص یا غیرمشخص باشند‎٬‎ دو جایگاه بینشانِ‏ متفاوت باید در 

نظر گرفت:‏ 

(٤) الف من کتاب را به آریا دادم.‏ 

ب من به آریا کتاب دادم.‏ 

در حالی که قلب نحوی میتواند هردو نوع مفعول مستقیم مشخص و غیرمشخص 

را جابهجا کند‎٬‎ در مورد حرکت مفعول غیرمشخص محدودیت وجود دارد و 

مستقیمِ‏ 

حرکت آن در صورتی طبیعی جلوه میکند که این مفعول در تأکید تقابلی ١٢ باشد Molnar) 

2001 ؛ Karimi 2001 ).‏ به این ترتیب‎٬‎ در ‏(‏‎٥‎ب)‏‎٬‎ حالت مقلوب ‏(‏‎٤‎ب)‏‎٬‎ مفعول مستقیم 

ِ 

غیرمشخص ‏(کتاب)‏ در تأکید تقابلی قرار گرفته است.‏ تلفظ کتاب در این جمله با تکیه 

شدیدترْ‏ خود نشانه تأکید تقابلی این مفعول است (2001 (Molnar ‎٬‎ اما حرکت مفعول 

مستقیمِ‏ مشخص در ‏(‏‎٥‎ الف)‏ نیازمند تکیه شدیدتر یا تأکید تقابلی نیست.‏ 

(٥) الف کتاب را من به آریا دادم.‏ 

ب من کتاب به آریا دادم.‏ 

جمله ‏(‏‎٥‎ ب)‏‎٬‎ در واقع‎٬‎ کتاب را از میان اعضای یک مجموعه بسته ١٣ انتخاب میکند؛ 

یعنی امکان انتخابهای دیگر را منتفی میسازد.‏ در این صورت‎٬‎ جمله ‏(‏‎٥‎ب)‏ به این 

معنی است که من کتاب به آریا دادم نه دفتر ‏(یا قلم).‏ در واقع‎٬‎ نقش تأکید تقابلی در این جمله 

انتخاب یک مورد از موارد ممکن در یک مجموعه بسته است.‏ اما این تقابل در ‏(‏‎٥‎الف)‏ 

دیده نمیشود؛ از این رو‎٬‎ عنصر مقلوب با تکیه همراه نمیشود و‎٬‎ به دلیل مشخص بودن 

مفعول‎٬‎ امکان جابهجائی آن نیز بیشتر است.‏ در قلب نحویِ‏ طولانی نیز‎٬‎ امکان جابهجائی 

مفعول مشخص بیش از مفعول مستقیم غیرمشخص است.‏ جملههای (٦) دارای 

ِ 


مفعول مستقیم مشخصاند که جایگاه بینشان آنها قبل از مفعول غیرمستقیم است و 

جملههای (٧) دارای مفعول مستقیم غیرمشخصاند که جایگاه آنها‎٬‎ در حالت بینشان‎٬‎ 

پس از مفعول غیرمستقیم و در مجاورت فعل است.‏ در مثالهای زیر‎٬‎ ابتدا مأخذ مذکور 

درفرهنگ فارسی عامیانه‎٬‎ سپس شماره صفحه همان مأخذ و پس از آن شماره صفحه خود 

12) contrastive focus 13) closed set


مقاله ٦١ 


فرهنگ آمده است.‏ 

(٦) الف سرمه را توی کاغذ میریختند و ‏....‏ ‏(از خشت ‎٣٢٩‎؛ ٢) 

ب اگر هوا سرد بود و میترسیدند که نوزاد را به حمام ببرند....‏ او را در خانه آب چله میزدند.‏ 

) همان ‎٦٨‎؛ ٥) 

ج از ابتدای جوانی‎٬‎ همه خوشیها را به خودش حرام کرده بود.‏ ‏(سه قطره ‎١٥١‎؛ ٤٧٦) 

د پستهها را توی دهانم از این ور دادم آن ور.‏ ‏(از لالهزار ‎٤١‎؛ ٥٩٩) 

ه چارقد قالبی را برای عقدکنان و این جور چیزها میگذاشتند.‏ ‏(از خشت ‎٣٣٧‎؛ ٣٥) 

(٧) الف روغن یک من ده عباسی بود‎٬‎ تخممرغ میدادند ده تا صد عباسی.‏ ‏(سه قطره ‎١٥١‎؛ ٥٩٩) 

ب یک روز با بر و بچهها رفتیم دربند‎٬‎ ... شام خوردیم‎٬‎ قلیان کشیدیم‎٬‎ ورقبازی کردیم.‏ ) بادها 

‎٢١٥‎؛ ٢٤) 

ج یک شب ما چراغ نداشتیم‎٬‎ توی دوات روغن ریختیم.‏ ‏(سگ ولگرد ‎٧٣‎؛ ٣١) 

د کتک حِرِ‏ فتی خوردیم تا ما باشیم دیگر روزنامه نخوانیم.‏ ) پشهها ‎١٣٦‎؛ ٣١١) 

این معیارها همگی نشان میدهند که برای مفعول مستقیم در جملههای فارسی باید دو 

جایگاه بینشان در نظر گرفت.‏ نکته پایانی که این نوشته به آن میپردازد ‏(بخش سوم)‏ 

تفاوت بین ترکیب مفعول مستقیم غیرمشخص+‏ فعل ‏(کتاب دادن)‏ با ساختار فعل مرکّب یعنی 

عنصر غیرفعلی+‏ فعل ‏(زمین خوردن)‏ است.‏ 

٣ بررسی مجدد فعل مرکّب 

آثاری که به بررسی فعل مرکّب فارسی پرداختهاند فراواناند.‏ در این آثار‎٬‎ این ساخت از 

دیدگاههای گوناگون مطالعه شده است ‏(برای مرور این آثار Ä دبیرمقدم ١٣٧٦). در این نوشته‎٬‎ 

مقاله دبیرمقدم (١٣٧٦) اساس بحث خواهد بود.‏ دبیرمقدم افعال مرکّب فارسی را به دو 

گونه ترکیبی و انضمامی تقسیمبندی میکند.‏ او افعالی مانند تهدید کردن‎٬‎ صدا زدن‎٬‎ دست دادن‎٬‎ 

یاد گرفتن‎٬‎ نفس کشیدن‎٬‎ دوست داشتن و کتک خوردن را در دسته ترکیبی قرار میدهد و افعالی 

مانند غذا خوردن‎٬‎ ماهی گرفتن‎٬‎ زهر دادن و زمین نشستن را در گروه انضمامی قرار میدهد.‏ وی 

بر آن است که مفعول صریح در فارسی نشانههای دستوری وابسته به خود را از دست 

میدهد و به فعل منضم میشود که ماحصل آن فعل مرکّب انضمامی است و آن فعل لازم 

است و از نظر معنایی یک کل و واحد معنایی است ) همان‎٬‎ ص‎٢٣‎‏).‏ وی به چهار تفاوت


٦٢ مقاله 


عمده بین فعل مرکّب ترکیبی و انضمامی اشاره میکند:‏ 

١) افعال انضمامی دارای یک همسان گروهی با همان محدودیتهای گزینشی و 

چارچوب تِتا ١٤ هستند‎٬‎ مانند غذا خورد‎٬‎ غذا را خورد؛ امّا افعال ترکیبی چنین همسانی 

ندارند.‏ 

٢) افعال مرکّب انضمامی لازماند‎٬‎ در حالی که افعال مرکّب ترکیبی میتوانند لازم 

‏(نفس کشیدن)‏ یا متعدی ‏(تهدید کردن)‏ باشند.‏ 

٣) افعال مرکّب انضمامی به لحاظ معنایی و واژگانی شفافاند‎٬‎ در حالی که افعال 

مرکّب ترکیبی این گونه نیستند ‏(بالا آوردن).‏ 

٤) ساخت فعل مرکّب از طریق انضمامْ‏ فرایندی زایاست امّا از طریق ترکیبْ‏ محدود 

است.‏ 

دبیرمقدم بر آن است که فرایند قلب نحوی نمیتواند دو بخش افعال مرکّب ترکیبی و 

انضمامی را از هم جدا کند.‏ Ä مثالهای (٣) 

پرسشی که پس از انتشار مقاله دبیرمقدم (١٣٧٦) در محافل زبانشناسی مطرح شد 

معطوف به افعالِ‏ مرکبِ‏ انضمامی بود؛ چون اگر تحلیل او پذیرفته شود‎٬‎ شمارِ‏ افعال 

مرکّب انضمامی فارسی میتواند نامحدود باشد.‏ برای مثال‎٬‎ فقط با فعل دادن میتوان 

افعال مرکّب انضمامی بیشماری ساخت:‏ 

(٨) الف من به آریا کتاب دادم.‏ 

ب من به آریا پول دادم.‏ 

ج من به آریا کاغذ دادم.‏ 

د آرش گفت من به آریا گل دادم.‏ 

و ‏....‏ 

در واقع‎٬‎ طبق دیدگاه دبیرمقدم‎٬‎ در صورتی که مفعول قبل از فعل فاقد نشانه 

صریحِ‏ 

دستوری ‏(مثل را)‏ باشد‎٬‎ آنگاه به فعل منضم میشود و فعل مرکّب میسازد.‏ 

اوّ‏ لین نکتهای که درباره افعال مرکّب انضمامی قابل طرح است رفتار این افعال در 

برابر قلب نحوی است.‏ در واقع‎٬‎ عنصر غیرفعلیِ‏ افعالِ‏ مرکبِ‏ انضمامی میتواند 

معروض قلب نحوی گردد؛ امّ‏ ا‎٬‎ همان طور که در بخش دوم اشاره شد‎٬‎ حرکت این 

14) -grid


مقاله ٦٣ 


عناصر‎٬‎ که به ن ظر نگارنده مفعولهای غیرمشخصاند نسبت به مفعولهای 


مِ‏ مستقی مشخص محدودتر است و این عناصر را فقط وقتی میتوان جابهجا کرد که 

واجد تأکید تقابلی باشند و با تکیه تلفظ شوند.‏ مثالهای (٩) جملههای مقلوب همسان 

مثالهای(‏‎٨‎‏)اند.‏ 

(٩) الف کتاب من به آریا دادم.‏ ‏(قلب نحوی میانه)‏ 

ب من پول به آریا دادم.‏ ‏(قلب نحوی کوتاه)‏ 

ج کاغذ من به آریا دادم.‏ ‏(قلب نحوی میانه)‏ 

د گل آرش گفت که من به آریا دادم.‏ ‏(قلب نحوی طولانی)‏ 

امّ‏ ا‎٬‎ همان طور که دبیرمقدم اشاره کرده است‎٬‎ قلب نحوی نمیتواند افعال مرکّب ترکیبی 

را از همدیگر جدا کند ‏(‏‎١٠‎ب).‏ 

(١٠) الف سگ پسرک را گاز گرفت.‏ 

ب؟ گاز سگ پسرک را گرفت.‏ 

پس میتوان نتیجه گرفت که قلب نحوی میتواند دو عنصر حاضر در فعل مرکّب 

انضمامی را از هم جدا کند‎٬‎ لذا این ساختها را نمیتوان فعل مرکّب شمرد.‏ و‎٬‎ به نظر من‎٬‎ 

باید آنها را ساخت مفعول مستقیم غیرمشخص+‏ فعل به شمار آورد.‏ به همین دلیل است که 

این ساختها دارای نظیر دیگری هستند که چیزی نیست جز همان مفعول مستقیم 

مشخص که‎٬‎ در جمله‎٬‎ قبل از مفعول غیرمستقیم مینشیند.‏ همه افعال مرکّب انضمامی 

‏(از دیدگاه دبیرمقدم)‏ لاز ماند‎٬‎ چون به نظر نگارنده آنها دارای ساخت نحوی مفعول+‏ 

فعل اند و‎٬‎ چون مفعول مستقیم در آنها وجود دارد‎٬‎ دیگر نمیتوانند مفعول مستقیم 

دومی را بپذیرند.‏ باز به همین دلیل است که‎٬‎ برخلاف افعال مرکّب ترکیبی‎٬‎ این ساختها 

به لحاظ معنایی و واژگانی شفافاند و مهمتر اینکه این ساخت‎٬‎ چون ساخت نحوی 

عادی زبان فارسی است جایگاه بینشان مفعول مستقیم غیرمشخص در جملههای 

فارسی در مجاورت فعل است زایاست.‏ 

استدلال دیگری برگرفته از کریمی (1997) نشان میدهد که ساختی مثل کتاب خواندن 

را نمیتوان فعل مرکّب دانست بلکه باید کتاب را مفعول فعل دانست.‏ بر پایه این استدلال‎٬‎ 

کتاب در کتاب خواندن میتواند با وابسته پیشینِ‏ عددی همراه باشد ‏(‏‎١١‎الف)؛ امّا بخش 

غیرفعلیِ‏ فعلِ‏ مرکبِ‏ ترکیبی نمیتواند چنین خصوصیتی داشته باشد ‏(‏‎١١‎ب).‏


٦٤ مقاله 


(١١) الف یک/‏ سه تا کتاب خواندم.‏ 

ب یک/‏ سه تا دعوت کردم.‏ 

ممکن است تصور شود که بین دو عنصر حاضر در فعلِ‏ مرکبِ‏ ترکیبی نیز میتوان 

عنصری را وارد کرد‎٬‎ مانند واژهبستِ‏ ش در علی را دعوتش کرد و یا رسمی در علی را دعوت 

رسمی کرد و این دیدگاه را دلیلی بر جداییپذیر بودن دو بخش فعل دانست.‏ اما باید توجه 

داشت که این امر استدلال نگارنده را درباره قلب نحوی خدشهدار نمیکند‎٬‎ چون 

حضور واژهبست یا صفت پس از بخش غیرفعلی دلیل حرکت این سازه نیست.‏ به عبارت 

دیگر‎٬‎ دعوت معروض قلب نحوی واقع نشده است و به همین دلیل دعوت کرد فعل مرکّب 

است.‏ 

٤ نتیجهگیری 

در این مقاله‎٬‎ پس از مطرح کردن قلب نحوی به عنوان حرکتی نحوی در جملههای 

فارسی که جایگاه سازهها را در جمله عوض میکند‎٬‎ سعی در اثبات این فرض کردیم که 

برای مفعول مستقیم در فارسی باید دو جایگاه در نظر گرفت:‏ 

اگر مفعول مستقیم مشخص باشد‎٬‎ جایگاه بینشان آن قبل از مفعول غیرمستقیم است‎٬‎ 

هرچند قلب نحوی میتواند این نوع مفعول را به سادگی جابهجا کند.‏ امّا‎٬‎ اگر مفعول 

مستقیم غیرمشخص باشد‎٬‎ جایگاه بینشان آن پس از مفعول غیرمستقیم و در مجاورت 

فعل است.‏ هرچند قلب نحوی این نوع مفعول را نیز میتواند جابهجا کند‎٬‎ امّا برای این 

جابهجایی محدودیت بیشتری وجود دارد و وجود معنای تأکید تقابلی لازم است.‏ 

سرانجام‎٬‎ به این نکته پرداخته شد که 

فعل مرکّب انضمامی را میتوان ترکیبِ‏ 

و قلب نحوی نیز این نکته را نشان میدهد.‏ 

مفعول مستقیم مشخص+‏ فعل در نظر گرفت 

نکته آخری‎٬‎ که شاید ذکر آن رویکرد دیگری در مباحث فعل مرکّب پدید آورد‎٬‎ این 

است که احتماًال برخی از ترکیبهای مفعول مستقیم غیرمشخص+‏ فعل نسبت به دیگر 

ترکیبهای از این نوع‎٬‎ در جابهجایی از طریق قلب نحوی مقاومت بیشتری از خود نشان 

میدهند.‏ برای مثال شاید جدا کردن غذا از ترکیب غذا خوردن نسبت به ترکیبهایی از این 

نوع که در مثالهای (٩) آورده شد‎٬‎ کمی مشکلتر باشد ‏(هرچند با اعتقاد نگارنده هنوز 

انجام میشود).‏ شاید بتوان طیفی در نظر گرفت که در یک سوی آن افعال مرکّب قطعی


مقاله ٦٥ 


باشند که جدا کردن دو عنصر آنها حتماً باعث غیردستوری شدن جمله میشود ‏(مثل بالا 

آوردن)‏ و در سوی دیگر ساختهایی که فعل مرکّب نیستند و همان ترکیب مفعول ‏(مستقیم 

غیرمشخص)+‏ فعل اند ‏(مثل روزنامه خواندن).‏ امّا‎٬‎ در میان این طیف‎٬‎ ساختهایی هستند که‎٬‎ 

به علّت کثرت استعمال و یا هر دلیل دیگری‎٬‎ به سوی فعل مرکّب شدن پیش میروند‎٬‎ 

هرچند هنوز فعل مرکّب قطعی نیستند ‏(مثل غذا خوردن).‏ 

منابع 

دبیرمقدم‎٬‎ محمد (١٣٦٤)٬ ‏«مجهول در زبان فارسی»‏‎٬‎ مجله زبانشناسی‎٬‎ سال‎٬٢‎ شماره‎٬١‎ ص‎٦٤-٣١‎؛ 

(١٣٦٩)٬ ‏«پیرامونِ‏ را در زبان فارسی»‏‎٬‎ مجله زبانشناسی‎٬‎ سال‎٥‎‎٬‎ شماره‎٬١‎ ص‎٦٠-٢‎؛ 

(١٣٧٦)٬ ‏«فعل مرکّب در زبان فارسی»‏‎٬‎ مجله زبانشناسی‎٬‎ سال‎٬١٢‎ شماره‎١‎ و‎٬٢‎ ص‎٤٦-٢‎؛ 

(١٣٧٨)٬ زبانشناسی نظری:‏ پیدایش و تکوین دستور زایشی‎٬‎ سخن‎٬‎ تهران؛ 

طبیبزاده‎٬‎ امید (١٣٨٠)٬ ‏«تحلیل وابستههای نحوی فعل در زبان فارسی بر اساس نظریه ظرفیت واژگانی»‏‎٬‎ 

مجله زبانشناسی‎٬‎ سال‎٬١٦‎ شماره‎٬١‎ ص‎٧٦-٤٣‎؛ 

نجفی‎٬‎ ابوالحسن (١٣٧٨)٬ فرهنگ فارسی عامیانه‎٬‎ نیلوفر‎٬‎ تهران.‏ 

Bailyn, John (1999), `Òn Scrambling: a Reply to Boskovic and Takahasi'', Linguistic Inquiry, 30, pp. 

825-831; 

Baltin, R., Mark (1982), `À Landing Site Theory of Movement Rules'', Linguistic Inquiry, 13, 1, pp. 

655-698; 

Boskovic, Z. and D. Takahasi (1998), ``Scrambling and Last Resort'', Linguistic Inquiry, 29, pp. 347-366; 

Browning, M. and E. Karimi (1994), ``Scrambling to Object Position in Persian, in N. Crover and H. van 

Riemsdijk (eds.), Studies on Scrambling, Mouton de Gruyter, Berlin, pp. 61-100; 

Crover, N. and H. Riemsdijk (eds.) (1994), Studies on Scrambling, Mouton de Gruyter, Berlin; 

Fukui, N. (1997), ``Parameters and Optionality'', Linguistic Inquiry, 22, pp. 399-420; 

Ghomeishi, J. (1996), Projection and Inflection: a Study of Persian Phrase Structure, University of 

Toronto dissertation, Toronto; 

Grewendorf, G. and J. Sabel (1994), ``Long Scrambling and Incorporation'', Linguistic Inquiry, 25, pp. 

263-308; 

Heageman, L. (1994), An Introduction to Government-Binding Theory, 2nd ed, Blackwell, Oxford; 

Hornestine, N. (1996), LF: from GB to Minimalism , Blackwell, Oxford; 

Karimi, S. (1990), `Òbliqueness, Specificity and Discourse Functions: Ra in Persian'', Linguistic 

Analysis, 20, pp. 139-191; 

274-316; pp. ``Complex Verbs in Persian'', Lexicology, 3,1, (1997), 

704-713; pp. `À Note on Parasitic Gaps and Specificity'', Linguistic Inquiry, 30, (1999), 

Linguistics, ``Word Order and Scrambling'', A Talk Presented in Workshop at Persian (2001), 

Allame Tabatabaei University, Tehran; 

Mahajan, A. (1994), ``Toward a Unified Theory of Scrambling'' in Corver and van Riemsdijk (eds.), 

Studies on Scrambling, Mouton de Gruyter, Berlin; 

Miyagava, S. (1997), `Àgainst Optional Scrambling'', Linguistic Inquiry, 28, pp. 1-25; 

Miyara, S. (1982), ``Reordering in Japanese'', Linguistic Inquiry, 9, pp. 307-340;


٦٦ مقاله 


Molnar, V. (2001), ``Contrast from a Contrastive Perspective'', paper presented at the ESSLLI, and 

MIT working papers in linguistics, MIT press, Cambridge; 

Muller, G. (1993), `Ìmproper Movement and Unambiguous Binding'', Linguistic Inquiry, 24, pp. 

461-508; 

Nemoto, N. (1995), ``Scrambling in Japanese, AGROP, and Economy of Derivation'', Lingua, 97, pp. 

257-273; 

Postal, M.P. (1994), ``Parasitic and Psudo-Parasitic Gaps'', Linguistic Inquiry, 25, pp. 63-117; 

Radford, A. (1997), Syntax, a Minimalist Approach , Cambridge University Press, Cambridge; 

Ross, J. R. (1967), Constraints on Variables in Syntax, Ph.D. dissertation, MIT, Cambridge; 

Saito, M. (1985), Some Asymmetries in Japanese and their Theoretical Implications , Ph.D. dissertation, 

MIT, Cambridge; 

Saito, M. and N. Fukui (1998), `Òrder in Phrase Structure and Movement'', Linguistic Inquiry, 29, pp. 

439-477; 

Sekerina, I. (1997), The Syntax and Processing of Scrambling Constructions in Russian, Unpublished 

Ph.D. dissertation, University of New York. 

©

٨٣/٧/٨ 08M-MEYA ن‎٤‎ ٧ C:7 ZAR76 ص ١٣:٤٩ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

معیارسازی و ملاحظات تجویزی 

ناصرقلی سارلی ‏(دانشگاه تربیت معلم)‏ 

در هر زبانی لهجههایی متمایز مشاهده میشود.‏ علاوه بر آن‎٬‎ گونهها و گویشهایی 

همخانواده در کنار همدیگر وجود دارند که چهبسا تفاوتهای آوایی و واژگانی و دستوری 

آشکاری با هم دارند به طوری که برقراری ارتباط زبانی را برای سخنگویان آنها بس 

دشوار یا غیرممکن میسازند.‏ در این حالت‎٬‎ اهالی یک جامعه سیاسی یا کشور‎٬‎ برای 

آنکه بتوانند با همدیگر ارتباط زبانی مطلوب برقرار سازند‎٬‎ به گونه زبانی مشترکی نیاز 

پیدا میکنند.‏ 

هنگامی که در محدوده مرزهای سیاسی و جغرافیایی خاصی زبانهای متفاوت 

متداول باشد و سخنگویان نتوانند از طریق زبان مادری خویش با یکدیگر ارتباط برقرار 

سازند‎٬‎ ضرورت استفاده از گونه زبانی مشترک احساس میشود.‏ 

داد و ستدهای تجاری و فرهنگی میان اقوام و ملل نیز مستلزم استفاده از گونه زبانی 

مشترک است.‏ برخی فعالیتهای مذهبی نیز استفاده از گونه زبانی مشترک را ایجاب 

میکند.‏ هنگامی که مبلّغان مسیحی وارد افریقا شدند‎٬‎ با گستره وسیعی از لهجهها و 

گویشها روبهرو گشتند (4392 Asher‏).‏ :1994 آنان نمیدانستند‎٬‎ از میان این گستره وسیع‎٬‎ کدام 

لهجه یا گویش را برای مقصد تبلیغی خویش انتخاب کنند.‏ 

حکومتها نیز‎٬‎ برای برقراری ارتباط میان شهروندان و نهادها در مقیاس کشوری و نیز 

برای آموزش که معموًال برعهده حکومت است نیاز به گونه زبانی مشترک دارند.‏ 

(Fasold 1993, vol. 1, p.3) 

هنگامی که حکومتی به زور و با نیروی نظامی بر سرزمینی تسلّط 

٦٧


٦٨ مقاله 


مییابد‎٬‎ انتخاب گونه زبانی مشترک امری خطیر و حیاتی میگردد و نوع و نحوه این 

انتخاب در آینده حکومت و مردم مؤثر میافتد.‏ 

در چنین مواردی‎٬‎ معموًال گویشی که سخنگویان آن قدرت حکومتی را به دست 

دارند به عنوان زبان مشترک انتخاب میگردد و جامعه زبانی آن را میپذیرد و به کار 

میبرد.‏ گاهی نیز‎٬‎ به دلایل سیاسی یا مذهبی یا اقتصادی و یا فرهنگی‎٬‎ گونه زبانی 

مهجور و حتی مرده یا زبانی خارجی به عنوان زبان مشترک برگزیده میشود.‏ 

معموًال مسائل زبانی و ارتباطی جامعه زبانی با انتخاب گونه معیار ١ حل و فصل 

نمیشود.‏ مثًال مبلّغان مسیحی‎٬‎ که ذکر آنان گذشت‎٬‎ صرف نظر از تنوّ‏ ع لهجهها و گویشها 

با مشکل دیگری نیز مواجه بودند و آن اینکه هیچ کدام از این گویشها و لهجهها بالفعل 

توان ایفای نقش به عنوان زبان دین جدید را نداشتند.‏ این امر مبلّغان را واداشت که برای 

ایجاد این توان تلاش فراوانی کنند.‏ (4341-2 (Asher :1994 

در باب زبان معیار مسئله دیگری نیز وجود دارد و آن لزوم اتخاذ تدابیری است که 

آنرا از تغییر و تحول سریع بازدارد به طوری که برای نسلهای آینده قابل درک باشد 

دغدغهای که در قرن هجدهم جاناتان سویفت ٢ را برانگیخت تا تحقیق درباره زبان را 

پیشنهاد کند.‏ (23 (Milroy :1985 هنجارها و الگوهای آوایی و واژگانی و دستوری و معنائی 

گونه زبانی برگزیده باید چنان تثبیت گردد که معیار و ملاک تشخیص درست از نادرست 

گردد امری که از آن با عنوان نقشِ‏ مرجعیت گونه معیار یاد میشود.‏ ‏(صادقی ١٣٧٥) 

آنچه امروز در زبانشناسی اجتماعی به عنوان یکی از جنبههای بسیار مهم 

برنامهریزی زبان ٣ مطرح است و معیارسازی ٤ خوانده میشود‎٬‎ در یک نگاه کلی‎٬‎ شامل 

همین دو مرحله است یعنی انتخاب گونه معیار و تدوین و تثبیت و گسترش کارکردها و 

اشاعه آن.‏ 

معیارسازی روندی است که طی آن یک گونه زبانی خواه تحت تأثیر شرایط 

سیاسی و فرهنگی و اجتماعی برنامهریزینشده و خواه به صورت برنامهریزیشده 

‎١‎)هرچند ‏«زبان مشترک»‏ و ‏«زبان معیار»‏ کامًال بر یکدیگر منطبق نیستند چون زبان مشترک در نزد گویشوران 

متعدّ‏ د لهجههای گوناگون پیدا میکند؛ بهعلاوه تنها زبان مشترک نیست که دارای صورت معیار است 

بهمسامحه‎٬‎ در این مقاله‎٬‎ ‏«زبان معیار»‏ را معادل ‏«زبان مشترک»‏ میگیریم.‏ 

2) Jonathan Swift 3) language planning 4) standardization


مقاله ٦٩ 


بهعنوان گونه معیار انتخاب میشود و‎٬‎ با تغییراتی که در صورت و ساخت و نیز نقش و 

کاربرد آن اعمال میگردد‎٬‎ از سوی جامعه زبانی به عنوان الگوی زبانی معتبر پذیرفته 

میشود و به کار میرود.‏ 

جمعی از زبانشناسان برای معیارسازی دو مرحله قایل شدهاند:‏ در مرحله نخست‎٬‎ 

شخص یا گروه صلاحیتداری یک یا چند گونه را برای معیارسازی برمیگزیند و درباره 

هنجارها و الگوهای آن تصمیم میگیرد؛ در مرحله دوم‎٬‎ جامعه زبانی گونه برگزیده را 

میپذیرد 1994) (Asher 

٥ تا حدّ‏ ی متفاوت است:‏ در مرحله نخست‎٬‎ یک 

تقسیمبندی رِ‏ ی 

گونه زبانی به عنوان الگویی برای تقلید انتخاب میشود؛ در مرحله دوم‎٬‎ این گونه زبانی 

تقویت میگردد و اقداماتی برای گسترش و اشاعه آن در جامعه زبانی صورت میگیرد.‏ 

‏(مدرّ‏ سی ٬١٣٦٨ ص‎٢٣٥‎‏)‏ هادسن‎٬‎ در بخشبندی خود‎٬‎ دقیقتر به معیارسازی نگریسته و 

چهار مرحله برای آن قایل شده است:‏ ١) انتخاب گونه معیار ٢) تدوین و تثبیت آن 

‎٣‎‏)گسترش نقش و افزایش وظایف آن ٤) پذیرش آن.‏ (32-34 (Hudson :1986 

جیمز و لسلی میلروی‎٬‎ با نگاهی موشکافانهتر‎٬‎ شش مرحله برای معیارسازی ذکر 

کردهاند:‏ ١) انتخاب گونه معیار ٢) پذیرش آن از جانب مردم با نفوذ ٣) گسترش و 

اشاعه جغرافیایی و اجتماعی آن با وسایل گوناگونی از قبیل رسانهها و نظام آموزشی 

‎٤‎‏)تثبیت آن ٥) حفظ و صیانت آن ٦) گسترش نقش و کارکرد آن.‏ (27 (Milroy :1985 آنها 

یادآوری کردهاند که این مراحل ضرورتاً به ترتیب مذکور به دنبال هم نمیآیند بلکه 

ممکن است در برخی جوامع زبانی‎٬‎ این ترتیب دگرگون شود.‏ مراحلی نیز ممکن است 

تداخل و همپوشی پیدا کنند‎٬‎ مثًال مرحله حفظ و صیانت گونه معیار از آغاز معیارسازی 

شروع شود و تا پایان آن ادامه یابد.‏ (27-8 (Idem: 

یکی از مهمترین مراحل معیارسازی انتخاب گونه معیار است.‏ گاهی این انتخاب 

بدون برنامهریزی و تحت تأثیر عوامل سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و حتی اقتصادی 

صورت میگیرد.‏ معموًال گونه زبانی طبقات بالای اجتماعی از نظر خواه قدرت 

سیاسی خواه شأن فرهنگی به عنوان گونه معیار انتخاب میشود.‏ آنچه معیار شمرده 

میشود تنها به موقعیت کسانی بستگی دارد که از آن گونه زبانی خاص استفاده میکنند.‏ 

5) Ray


٧٠ مقاله 


(261 (Fasold :1993 ترادگیل (٬١٣٧٦ ص‎٬(٥٤‎ با یادآوری همبستگی وثیق و دقیقی که میان 

ویژگیهای زبانی و طبقه اجتماعی وجود دارد‎٬‎ در نموداری نشان داده است افراد بالاترین 

طبقه اجتماعی گونه معیار و افراد پایینترین طبقه اجتماعی محلّیترین گونه زبانی را به 

کار میبرند.‏ 

گاهی انتخاب گونه معیار با برنامهریزی زبانی و به دست فرهنگستانهای زبان یا 

نهادهای مشابه صورت میگیرد.‏ در این حالت نیز‎٬‎ این برنامهریزی تحت تأثیر عوامل و 

شرایط سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی جامعه زبانی است.‏ مرجع و نهاد 

برنامهریزی زبانی‎٬‎ بنا بر مصالح سیاسی‎٬‎ دینی‎٬‎ اجتماعی‎٬‎ فرهنگی‎٬‎ ممکن است در 

انتخاب گونه معیار‎٬‎ تصمیمات شگفتی بگیرد.‏ بهترین مثال در این زمینه‎٬‎ انتخاب عبری 

کلاسیک در اسرائیل به عنوان گونه معیار و ارتقای آن به گونه زبانی کارآمد و متناسب با 

نیازهای روز جامعه زبانی است.‏ جالب آنکه‎٬‎ به هنگام این انتخاب‎٬‎ هیچ کس در اسرائیل 

به عبری کلاسیک سخن نمیگفته است.‏ 

انتخاب گونه معیار دارای اهمیت سیاسی و اجتماعی است؛ زیرا این گونه اعتبار 

اجتماعی کسب میکند و کسانی که پیشتر به این گونه زبانی سخن میگفتهاند و نیز 

کسانی که آن را پذیرا گشتهاند‎٬‎ در اعتبار اجتماعی آن سهیم میگردند.‏ از این رو‎٬‎ کاربرد 

آن در ارت باطات اجتماع ی خودبهخود تشویق و تجویز و خود آن رفتهرفته ب ر مردم 

تحمیل میشود.‏ پس از انتخاب گونه معیار‎٬‎ تمامی ارتباطات زبانی رسمی و حکومتی از 

طریق آن صورت م یگ یرد و این ام ر خود سبب تجویز الگوهای زبانی گونه معیار 

میگردد.‏ 

تدوین و تثبیت گونه معیار از دیگر مراحل مهم معیارسازی است.‏ در این مرحله‎٬‎ 

الگوها و هنجارهای آوایی و واژگانی و دستوری و معنایی و املائی این گونه توصیف 

وتدوین میشود و به عنوان ملاک و معیار تشخیص درست از نادرست تثبیت میگردد.‏ 

این مرحله با تدوین دستور‎٬‎ فرهنگ‎٬‎ نگارش کتابهای راهنمای نگارش‎٬‎ کتابهای مربوط 

به سبکهای زبانی‎٬‎ دستور خط و فعالیتهایی از این دست طی میشود.‏ در هریک از این 

فعالیتها‎٬‎ نوعی ملاحظات تجویزی وجود دارد.‏ از میان الگوها و هنجارهای گوناگونی که 

در هر زمینه ممکن است وجود داشته باشد‎٬‎ معموًال تنها یک صورت معیار و درست 

تلقّ‏ ی میگردد و کاربرد آن تجویز میشود.‏ صورتهای دیگر به عنوان تخلّف از معیار


مقاله ٧١ 


نفیو طرد میشوند.‏ حالت افراطی در این گونه تجویزها‎٬‎ تجویزگرایی ٦ خوانده میشود.‏ 

در نظر تجویزگرایان‎٬‎ معیارسازی جلوگیری از تغییر و دگرگونی نسنجیده زبان را 

شامل میشود.‏ از این دیدگاه‎٬‎ ویژگی اصلی معیارسازی سختگیری آن در برابر تنوّعو 

تغییرپذیری زبان است و معیارسازی جریانی است که میتواند‎٬‎ با پیشرفت تدریجی‎٬‎ به 

همسانی و یکنواختی الگوهای زبانی منتهی شود.‏ در نظر تجویزگرایان‎٬‎ گونه معیار 

گونهای از زبان است که کمترین تغییرپذیری و گوناگونی در صورت و بیشترین نقش و 

کارکرد را داشته باشد.‏ (28-31 (Milroy :1985 

چنانکه میدانیم بسیاری از الگوها و هنجارهای زبانی معادلها و جانشینهایی دارند 

که در گفتار و نوشتار خود میتوانیم آنها را اختیار کنیم.‏ تجویزگرایان‎٬‎ در جریان 

معیارسازی‎٬‎ درصدد برمیآیند تنها یکی از الگوهای معادل را به عنوان معیار تثبیت و 

دیگر الگوها را طرد و نفی کنند.‏ پیداست که معیارسازی کامل و تمامعیار‎٬‎ آنچنان که مدّ‏ 

نظر تجویزگرایان است‎٬‎ دست یافتنی نیست و تنها در برخی سطوح مانند سطح آوایی و 

در مسائل مربوط به دستور خط ممکن است تا حدودی عملی باشد.‏ از این دیدگاه‎٬‎ گونه 

معیار یک سلسله هنجارهای مجرد و نظری است که در عمل ممکن است مردم‎٬‎ در 

مقیاسی گسترده یا محدود‎٬‎ از آن پیروی کنند و معیارسازی بیشتر جنبه ذهنی و آرمانی 

دارد.‏ 22-28) (Idem: 

دیدگاه تجویزگرایان با انتقادات جدّ‏ ی روبهروست.‏ هرچند تجویزها و ملاحظات 

نظری نقش بسیار مهمی در معیارسازی دارند و معیارسازی بدون آنها امکانپذیر نیست 

‏(صادقی ١٣٧٥) ٬ کاربرد غیرعلمی تجویز مانع تحول طبیعی زبان میگردد.‏ حذف تدریجی 

برخی الگوهای زبانی‎٬‎ بیتوجهی به گفتار ‏(در مقابل توجهِ‏ صِ‏ رف به نوشتار)‏‎٬‎ فقیرشدنِ‏ 

گنجینه گفتاری‎٬‎ کاسته شدن از گستره گزینههای زبانی و بیتوجهی به تمایز نظام و کاربرد 

زبان از اشکالات و عواقب کار تجویزگرایان است.‏ (1-80 (Milroy: 

در معیارسازی علمی و معقول‎٬‎ تجویز به صورت تشویق مردم به کاربرد گونه معیار و 

توصیه به استفاده از الگوهای زبانیِ‏ مناسبتر جلوهگر میشود نه نفی و ردّ‏ الگوهای 

زبانی معادل.‏ گذشته از این‎٬‎ تثبیت نیز چنان سختگیرانه اعمال نمیشود که زبان را از 

6) prescriptivism


٧٢ مقاله 


تحوّ‏ ل طبیعی بازدارد.‏ 

تدوین و تثبیت گونه معیار کار نویسندگان‎٬‎ ادبا‎٬‎ شعرا‎٬‎ معلّ‏ مان‎٬‎ دستورنویسان‎٬‎ 

ویراستاران و کسانی است که از زبان به صورت حرفهای استفاده میکنند ‏(صادقی ٬١٣٧٥ 

بهنقل از Fishman)‏ :1970 25 ٬ هرچند که‎٬‎ در معیارسازی آرمانی‎٬‎ تدوین و تثبیت گونه معیار و 

کلّ‏ برنامه معیارسازی‎٬‎ به دست نهادهایی رسمی نظیر فرهنگستان زبان یا دست کم با 

نظارت آنان صورت میگیرد.‏ 

همین که گونه معیار تدوین و تثبیت شد‎٬‎ هنجارهای آن ملاک تشخیص درست از 

نادرست میگردد و گونه معیار نقش مرجعیت مییابد ‏(مدرّ‏ سی ٬١٣٦٨ ص‎٢٣٤‎‏)‏ به طوری که 

هرگونه عدول از آن با هشدار و انتقاد پاسداران زبان روبهرو میشود.‏ (27 (Milroy :1985 در 

این هنگام‎٬‎ از افراد جامعه زبانی انتظار میرود هنجارها و الگوهای معیار را بیاموزند و 

در گفتار و نوشتار خود الگوهای غیرمعیار را به کار نبرند.‏ (32-3 (Hudson :1986 

به موازات تدوین و تثبیت گونه معیار‎٬‎ کوشش میشود که نقشها‎٬‎ کارکردها و وظایف 

آن افزایش و دامنه رواج آن گسترش یابد.‏ بدین منظور‎٬‎ در رسانههای گروهی‎٬‎ جراید‎٬‎ 

اسناد و مدارک علمی و اداری‎٬‎ نوشتههای علمی‎٬‎ کتب درسی‎٬‎ آموزش زبان به خارجیان 

و ارتباطات زبانی مربوط به حکومت مرکزی از گونه معیار استفاده میشود.‏ 

هرچه گونه معیار کاربرد وسیعتری پیدا کند نقش متحدکننده آن پررنگتر و 

برجستهتر و روند وحدت زبانی سریعتر میگردد (3-4 (Fasold :1993 و این برای حکومتها 

اهمیت بسیار دارد‎٬‎ چون یکی از عوامل تحکیم وحدت ملّی شمرده میشود.‏ 

برنامه معیارسازی هنگامی کامل میگردد و به اهداف خود دست مییابد که 

شهروندان و اعضای جامعه زبانی گونه معیار و هنجارها و الگوهای آن را بپذیرند.‏ از میان 

قشرهای جامعه‎٬‎ پذیرش گونه معیار از جانب متخصصان زبان و دانشگاهیان اهمیت 

بیشتری دارد؛ زیرا بیشتر گویندگان و نویسندگان‎٬‎ برای تشخیص معیار از غیر معیار و 

درست از نادرست‎٬‎ بیش از آنکه به دانش و آگاهی خود اعتماد کنند به نظر و رفتار زبانی 

آنان مینگرند و از آنان تقلید میکنند (1 Milroy‏).‏ :1985 بنابراین‎٬‎ تجویزهای متخصصان 

زبان و نیز استفاده آنها از الگوهای معیار تأثیر زیادی در پذیرش گونه معیار از جانب مردم 

خواهد داشت.‏ 

پذیرش گونه معیار از جانب مردم برای حکومتها بسیار مهم است.‏ گونه معیار‎٬‎ در این


مقاله ٧٣ 


صورت‎٬‎ تبدیل به نیرویی وحدتبخش و نماد استقلال کشور خواهد شد.‏ به نظر هادسن 

(32-4 (Hudson :1986 ‎٬‎ همین نقش نمادین گونه معیار است که حکومتها را به ترویج آن و 

وسعت بخشیدن به قلمرو آن وامیدارد.‏ 

رسانههای جمعی‎٬‎ کتب درسی و نظام آموزشی نقش بسیار مؤثری در پذیرش گونه 

معیار دارند.‏ آنها دانش و آگاهی افراد را درباره گونه معیار افزایش میدهند.‏ معالوصف‎٬‎ 

پذیرش و کاربرد گونه معیار امری است شخصی و به طرز تلقی و ذهنیت افراد بستگی 

دارد.‏ ترادگیل ‏(ص‎٢٩‎‏)‏ ٬ ضمن اشاره به نقش تلقیهای ذهنی افراد در اصلاح و تغییر در زبان 

و نیز پذیرش گونه معیار‎٬‎ آن را‎٬‎ در برنامهریزی زبان که معیارسازی یکی از جنبههای آن 

است‎٬‎ عامل مهمی میداند.‏ بنابراین‎٬‎ در بیشتر برنامههای زبانی جدید‎٬‎ از جمله در 

معیارسازی‎٬‎ متصدیان امور بیشتر درصدد تغییر دادن نگرش افراد به زباناند تا 

دگرگونسازی رفتارهای زبانی آنان.‏ چه‎٬‎ در در ازمدت‎٬‎ این نگرشها و طرز تلقیهاست که 

افراد را به پذیرش گونه معیار سوق میدهد (436-452 (Daoust :1997 

چنان که دیدیم‎٬‎ معیارسازی در کلیه مراحل‎٬‎ بهویژه در مرحله تدوین و تثبیت‎٬‎ با 

ملاحظات تجویزی همراه است و تجویز نقش بسیار مهمی در برنامه معیارسازی ایفا میکند 

به گونهای که معیارسازی بدون تجویز البته تجویز علمی و منطقی امکانپذیر نیست.‏ 

منابع 

صادقی‎٬‎ علیاشرف (١٣٧٥)٬ ‏«زبان معیار»‏‎٬‎ درباره زبان فارسی ‏(مجموعه مقالات نشر دانش)‏‎٬‎ زیر نظر 

نصراهلل پورجوادی‎٬‎ تهران‎٬‎ مرکز نشر دانشگاهی.‏ 

مدرسی (١٣٦٨)٬ یحیی‎٬‎ درآمدی بر جامعهشناسی زبان‎٬‎ تهران‎٬‎ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.‏ 

ترادگیل (١٣٧٦)٬ پیتر‎٬‎ زبانشناسی اجتماعی‎٬‎ ترجمه محمد طباطبایی‎٬‎ تهران‎٬‎ آگاه.‏ 

Asher (1994), The Encyclopedia of Language and Linguistics, Ed. by R. E. Asher, Pergamon Press; 

Daoust, D. (1997), Language Planning and Language Reform , Handbook of Sociolinguistics, Ed. by 

Florian Coulmas, Oxford/Cambridge, MA, Black Well; 

Fasold, R. (1993), The Sociologuistics of Society, Black Well Publishers, Great Britain; 

Hudson, R. A. (1986), Sociolinguistics, Cambridge University Press, Cambridge; 

Milroy, J. and L. Milroy (1985), Authority in L anguage, Routledge and Kegan Paul, London and 

NewYork. 

©

(١٣٨٣/٢/١٤) 09M-KHUN ن‎٤‎ ١١ C:7-ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

نگاهی تازه به نظم خونفشان 

وحید سبزیانپور ‏(دانشگاه رازی کرمانشاه)‏ 

قرنهاست که وجدان جامعه اسلامی از زخم کربلا آزرده و خسته است.‏ حادثه کربلا از 

حوادث بینظیر تاریخ بشریت است.‏ حیرتانگیز و باورنکردنی است.‏ در یک سوی آن‎٬‎ 

بلندترین قلّه شرف و‎٬‎ در دیگر سو‎٬‎ ظلم و رذالت و درندهخویی و‎٬‎ از دیدگاهی دیگر‎٬‎ 

تمام حق در مقابل تمام باطل جا دارد.‏ 

آزادگان و عاشقان حسین قرنهاست که عزادار و سوگوارند و با ذکر مصیبت در پی 

آناند که این درد جانسوز را تسکین دهند.‏ این کیفیات عاطفی در آثار نویسندگان و 

شاعران و هنرمندان به رنگهای گوناگون شرح و روایت‎٬‎ مرثیه و نوحه‎٬‎ تصویر بیان 

شده است.‏ از آثار شعری که حادثه کربلا درونمایه آنهاست ترکیببند مشهور محتشم 

کاشانی‎٬‎ بزرگترین شاعر مرثیهگوی ایران ‏(حدود ٩٠٥ کاشان - ٩٩٦)٬ پس از قرنها هنوز 

زیب مجالس و مراسم محرّ‏ م است و جانشینی نیافته است.‏ در این مقال بر آنیم که به 

تحلیل عناصر بلاغی این سوگنامه بپردازیم و رموز موفقیت آن را نشان دهیم.‏ 

در ابیات خونچکانِ‏ این اشعار‎٬‎ لطیفترین صور خیال در وصف عظمت حسین بن 

علی ‏(علیهما السلام)‏ و قویترین تعبیرات در بیان هولناکترین حوادث کربلا و در تقبیح 

سپاه کفر و باطل به کار رفته و اوج عزت و حضیض ذلت به روشنی تصویر شده است.‏ 

آنچه ترکیببند محتشم را قدرت تأثیر داده‎٬‎ علاوه بر شیوههای هنری‎٬‎ سوز درون و 

شرر جان شاعر است.‏ اخلاصو عشق شاعر به شهید کربلا در اشعارشپرتو افکنده است.‏ 

پیام اشعار‎٬‎ با آنکه در فضای سبک هندی سروده شده‎٬‎ دیریاب نیست و آسان در دسترس 

٧٤


مقاله ٧٥ 


عامه مردم قرار میگیرد.‏ در حقیقت‎٬‎ شاعر‎٬‎ با ذایقه و ذوق سلیم مردمی آشنا بوده و به 

مقتضای آن از بعضی شیوههای سبک خر اسانی مدد جسته و از استعارههای دور از ذهن 

و دستوپاگیر به دور مانده و‎٬‎ در سروده خود‎٬‎ تصاویر پویا و زنده و کنایههای ملموس و 

آشنا به کار برده و از مصرف تعبیرات مغلق و دشوار پرهیز کرده است.‏ 

مرثیهسرا موادّ‏ تصاویر را از طبیعت چون آسمان‎٬‎ زمین‎٬‎ دریا‎٬‎ ابر و حوادث هولناک 

آن مانند طوفان‎٬‎ زلزله‎٬‎ سیل‎٬‎ برق و رنگهای تند مثل رنگِ‏ خون و قیر و آتش برگرفته 

است.‏ وی با این تصاویر گرم و هیجانزا به تعظیم امام حسین ‏(علیهالسلام)‏ و لشکر حق و 

ستمستیزی او پرداخته و چهره زشت و بهیمیِ‏ سپاه ستم و کفر و جهل را آشکار ساخته 

است.‏ 

مراد ما از این تحلیل استخراج و نشان دادن عناصری کلامی در ٩٧ بیت ترکیببند 

محتشم است که قوّ‏ ت تأثیر رثائیه او را تضمین کردهاند.‏ 

١. استخدام پدیدههای طبیعی در تصویرسازی 

در مرثیه محتشم‎٬‎ پدیدههای طبیعی مایههایی هستند که به تصویرهای او روح و گرمی 

حیات بخشیدهاند.‏ کمتر پدیده طبیعی نظرگیر وجود دارد که در ابیات این مرثیه نیامده 

باشد.‏ برای نمونه‎٬‎ در بندهای اول و دوم‎٬‎ عالم‎٬‎ عرش‎٬‎ جهان‎٬‎ صبح‎٬‎ آفتاب‎٬‎ خورشید‎٬‎ مشرق و 

مغرب‎٬‎ طوفان‎٬‎ خاک و خون‎٬‎ روزگار‎٬‎ دهر‎٬‎ دریا‎٬‎ دیو‎٬‎ دد‎٬‎ عیوق‎٬‎ بیابان‎٬‎ ملک‎٬‎ آتش و‎٬‎ در بند سوم‎٬‎ 

سرادق گردون ‏(آسمان)‏‎٬‎ خرگهِ‏ بلندستون ‏(آسمان)‏‎٬‎ کوه‎٬‎ سیل‎٬‎ زمین‎٬‎ برق‎٬‎ آسمان‎٬‎ شعله‎٬‎ دریا و دهر در 

هشت بیت درج شده است.‏ 

این مایههای طبیعی در رگهای ابیات حرکت و شور و تپش دوانده و مرثیه را 

پرسوزوگداز و دردآگین و رقّ‏ تانگیز ساخته است.‏ 

٢. استفاده از حوادث هولناک طبیعی 

حوادث هولناک طبیعی مثل زلزله و طوفان و سیل و برق از مایههایی است که حرکت و 

جنبش و‎٬‎ در عین حال‎٬‎ هول و اضطراب را با قوّ‏ ت تمام ترسیم میکند.‏ شاعر این مایهها 

را در ساختن تصویرهایی برای نشان دادن پلیدی و زشتی نابکاران و قساوت آنان به کار 

برده است.‏


٧٦ مقاله 


در بند سوم‎٬‎ سرنگونی آسمان ‏(دو بار)‏‎٬‎ سیل سیاه‎٬‎ برق آسمان‎٬‎ بیسکون شدن زمین‎٬‎ غرق دریای 

خون شدن زمین و‎٬‎ در بند هفتم‎٬‎ امواج کوهکوه‎٬‎ زلزله‎٬‎ ازحرکت افتادن چرخ‎٬‎ لرزیدن عرش‎٬‎ آشکار 

شدن قیامت نمونههایی از تصویرسازی رعبانگیزند.‏ 

٣. تابلوهای گرم و زنده 

تابلو تصویر ساده نیست‎٬‎ صحنهای است که از ترکیب تصاویر پدید میآید.‏ در دوازده 

بند این مرثیه بیش از بیست تابلوی نفیس و بدیع وجود دارد.‏ گستره خیال و ابداع در آنها 

کمنظیر است.‏ این تابلوها با تنوع و تازگی و زیبائیِ‏ خود سخت مؤثر و شورندهاند.‏ از 

جمله آنهاست:‏ 

مجلس عزایی که محفل آن بارگاه قدس‎٬‎ صاحب عزا حضرت حق و عزاداران آن 

فرشتگانی هستند که از شدت حزن و اندوه سر بر زانوی غم گذاشتهاند ‏(بیت‎٦‎‏)‏ 

عیسی در حالی که جامه در خُ‏ آسمان میزند ‏(بیت‎٣٨‎‏)‏ 

ٰ مِ‏ 

شهیدان کربلا که با کفن خونچکان وارد صف محشر میشوند ‏(بیت‎٤٥‎‏)‏ 

سراسیمگی خورشید و بیرون آمدن آن از پشت کوه با سر برهنه ‏(بیت‎٥٠‎‏)‏ 

گریه ملایک هفتآسمان ‏(بیت‎٥٩‎‏)‏ 

جیحون شدن روی زمین از خون ‏(بیت‎٧٠‎‏)‏ 

ایستادن آهوان دشت و افتادن پرندگان از آشیانه در اثر هول حادثه کربلا ‏(بیت‎٧٨‎‏)‏ 

کباب شدن مرغ در هوا و ماهی در دریا ‏(بیت‎٨٣‎‏)‏ 

گریه خونین آسمان و خون شدن دریا ‏(بیت ٨٦) 

فرو کردن خنجر به حلق کسی که پیامبر لب او را میبوسید ‏(بیت‎٩٦‎‏).‏ 

‎٤‎.‏ استفاده از عنصر رنگ 

رنگ خون همیشه نماد شهادت‎٬‎ مرگ‎٬‎ هول و وحشت است.‏ محتشم‎٬‎ برای تأثیرگذاری‎٬‎ 

از رنگ خون بجا استفاده کرده است:‏ از رنگ سرخ خون برای ترسیم هول و هراس و 

وحشت (١٠ بار)‏‎٬‎ از لفظ گلگون و جگرگون ‏(هرکدام یک بار)‏‎٬‎ آتش و شعله ‏(‏‎٥‎بار)‏‎٬‎ سیاهی و 

قیر (٢ بار)‏‎٬‎ نیل و نیلگون (٢ بار)‏‎٬‎ الماس ‏(یک بار)‏‎٬‎ برق ‏(یک بار)‏‎٬‎ نور ‏(یک بار)‏‎٬‎ مجموعاً در 

٩٧ بیت ٢٣ مورد.‏


مقاله ٧٧ 


‎٥‎.‏ تشبیهات ساده 

تشبیه‎٬‎ در ترکیب محتشم‎٬‎ ساده و محسوس است و در آنها باز از پدیدههای طبیعی و 

پرتحرّ‏ ک استفاده شده و جنبش و حیات را در تصاویر دوچندان کرده است.‏ شاعر آنها را 

عموماً در قالب اضافه تشبیهی و تشبیه بلیغ ‏(مقرون به حذف وجه شبه و ادات تشبیه)‏ 

بهکار برده است.‏ از نمونههای آن است:‏ طوفان کربلا ‏(بیت‎٬(٩‎ بستان کربلا ‏(بیت‎٬(١١‎ آتش غیرت 

‏(بیت‎٬(١٦‎ سرادق گردون ‏(بیت‎٬(١٧‎ سیمابوار شدن زمین ‏(بیت‎٬(٢٠‎ کشتی آل نبی ‏(بیت‎٬(٢٢‎ خوان غم 

‏(بیت‎٬(٢٥‎ اخگر الماسریزه ١ ‏(بیت‎٬(٢٨‎ تیشه ستیزه ‏(بیت‎٬(٣٠‎ گلشن آل عبا ‏(بیت‎٬(٣٠‎ خانه ایمان 

‏(بیت‎٬(٣٥‎ جریده رحمت ‏(بیت‎٬(٤٢‎ شعله آتش در صف محشر ٢ ‏(بیت‎٬(٤٥‎ خیلِ‏ اشک و آه ‏(بیت‎٬(٧١‎ 

ورطه عقوبت ‏(بیت‎٬(٧٥‎ سیل فتنه ‏(بیت‎٬(٧٧‎ موج بلا ‏(بیت‎٬(٧٧‎ اشک چون خون ‏(بیت‎٬(٨٤‎ مهتاب شدن 

آفتاب ٣ باغِ‏ ‏(بیت‎٬(٨٧‎ دین ‏(بیت‎٩٤‎‏).‏ 

‎٦‎.‏ استعاره صریح 

محتشم‎٬‎ با ذوق سلیم و رعایت مقتضای حال و تناسب مقام و رعایت حال مخاطبان 

مفروض‎٬‎ از استعارههایی استفاده کرده که روشن و صریحاند؛ نمونههای آن:‏ رستاخیز 

‏(محرم‎٬‎ ابیات ٢ و ٥)٬ نور مشرقین‎٬‎ گُل‎٬‎ نخل‎٬‎ صید حرم ‏(امام حسین علیهالسلام‎٬‎ ابیات‎٬٨‎ ٤٨)٬ ٬٢٨ ٬١١ 

کشتی شکستخورده ‏(اهل بیت و شهادت آنها‎٬‎ بیت‎٬(٩‎ خرگاه بلندْ‏ ستون ‏(آسمان‎٬‎ بیت‎٬(١٧‎ الماسریزه 

‏(زهر‎٬‎ بیت‎٬(٢٨‎ ارکان دین ‏(اهل بیت‎٬‎ بیت‎٬(٣٥‎ صید دستوپازده در خون‎٬‎ ماهی فتاده به دریای خون‎٬‎ 

گل و شمشاد ‏(حسین و یارانش‎٬‎ ابیات ‎٦٦‎‎٬‎ ‎٦٨‎‎٬‎ ٩٤). 

٧. استفاده از افعال حرکتی 

حرکت و جنبش در ابیات ترکیببند محتشم موج میزند.‏ در هر بیت آن دستکم دو 

فعل حرکتی وجود دارد؛ مانند برخاستن‎٬‎ دمیدن‎٬‎ طلوع کردن‎٬‎ نوحه کردن‎٬‎ در خاک و خون تپیدن.‏ 

‎٨‎.‏ استخدام الفاظ و کلمات شورنده و دلالت موسیقائی کلمات 

کلمات و الفاظ توفنده و انگیزنده و پُ‏ رهیمنه برجستگی خاصی به تعبیرات شاعر و قوّ‏ ت 

القائی دیگری به آنها بخشیده است.‏ بسامد اینگونه کلمات و تعبیرات بالاست و 

‎١‎)زهری که چون آتش و الماس سوزنده و بُ‏ رنده است.‏ 

‎٣‎)به معنی سرد شدن آفتاب 

‎٢‎)مشبَّه:‏ آل علی


٧٨ مقاله 


میرساند که گزینش آنها هدفدار و معنادار بوده است.‏ نمونههای اینگونه الفاظاند در 

بند اول:‏ شورش‎٬‎ رستخیز‎٬‎ آشوب‎٬‎ درهم‎٬‎ قیامت‎٬‎ رستخیز عام؛ در بند دوم:‏ شکست‎٬‎ طوفان‎٬‎ گریه 

زارزار‎٬‎ شکفتن‎٬‎ فریاد‎٬‎ افغان‎٬‎ تلاطم‎٬‎ جوش‎٬‎ شکست‎٬‎ غلغله‎٬‎ خروش.‏ 

قدرت و سطوت این کلمات به یاری تصاویر قوی و پررنگ آمده است.‏ در عین حال‎٬‎ 

وقتی سخن از امام حسین ‏(علیهالسلام)‏ است تعبیرات و تصاویرْ‏ نرم و لطیف میشود؛ 

مثلِ‏ گُلیکهدر بستان کربلا شکفته شده است ‏(بیت‎٬(١١‎ نخل بلند ‏(بیت‎٬(٣٦‎ مویی که جبریل آن را با آب 

سلسبیل میشوید ‏(بیت‎٬(٤٩‎ خیمهای که ملَک مَحرم آن نیست ‏(بیت‎٬(٢٩‎ گل و شمشاد ‏(بیت‎٩٤‎‏).‏ 

٩. تأثیر ردیف در تصویرسازی 

ردیف در شعر‎٬‎ بهخصوص آنجا که فعل باشد‎٬‎ انگیزهای است برای خلق خیالهای بدیع 

و تصویرهای تازه.‏ فعل‎٬‎ در ردیف‎٬‎ خودبهخود یک رشته استعارهها و کنایههای خاص 

در زبان پدید میآورد ‏(شفیعی کدکنی‎٬‎ ص‎٢٦‎‏)‏ که تصاویر بدیع را خوشهخوشه و پیدرپی به 

ذهن درمیآورد.‏ در مرثیه محتشم‎٬‎ ردیفهای فعلی متعدد مییابیم مانند شدی ‏(بند سوم)‏‎٬‎ 

زدند ‏(بند چهارم)‏‎٬‎ رسید ‏(بند پنجم)‏‎٬‎ زنند ‏(بند ششم)‏‎٬‎ افتادن ‏(بند هشتم)‏‎٬‎ ببین ‏(بند دهم)‏‎٬‎ 

خراب شد ‏(بند یازدهم)‏ و کردهای ‏(بند دوازدهم).‏ 

در آنجا که زینب پیاپی به پیامبر میگوید:‏ این حسین توست‎٬‎ در واقع‎٬‎ مخاطب را در 

زنجیرهای از تصاویر قرار میدهد تا‎٬‎ با بهرهگیری از حوزه موسیقائی کلام‎٬‎ عواطف و 

احساسات را پررنگ و برجسته سازد.‏ 

١٠. استعاره مَ‏ کنیّه 

استعاره مَکنیّه ‏(پنهان)‏ از استعاره صریح فشردهتر و لایههای خیالی آن پیچیدهتر و عموماً 

با نوعی شخصیتبخشی ٤ قرین است.‏ نمونههای آن است:‏ دست دهر ‏(بیت‎٬(١١‎ خرمن 

گردون ‏(بیت‎٬(١٩‎ چشم آفتاب ‏(بیت‎٬(٣٢‎ سربرهنگی خورشید ‏(بیت‎٬(٥٠‎ گریه ابر ‏(بیت‎٬(٥١‎ چرخ پیر 

‏(بیت‎٬(٥٣‎ دل سنگ ‏(بیت‎٬(٨٢‎ روی زمین ‏(بیت‎٬(٨٥‎ گریه فلک ‏(بیت‎٨٦‎‏).‏ 

باید خاطرنشان ساخت که شاعر‎٬‎ در تعبیرات شاعرانه‎٬‎ از استعارههای معمّ‏ اگونه مطلقا 

استفاده نکرده است.‏ 

4) personification


مقاله ٧٩ 


١١. کنایه 

در ترکیببند محتشم کنایه ‏(مجاز بدون قرینه صارفه)‏ فراوان در خدمت ترسیم 

صحنههای خونبار کربلا به کار رفته که عدهای از آنها همراه است با استعاره؛ نمونههای 

آن:‏ سر بر زانوی غم بردن ‏(بیت‎٬(٧‎ جامه در خُ‏ م نیل زدن ‏(بیت‎٬(٣٨‎ قلم بر جریده رحمت زدن ‏(بیت‎٬(٤٢‎ 

دست عتاب از آستین درآمدن ‏(بیت‎٬(٤٤‎ صف به هم زدن ‏(بیت‎٬(٤٧‎ ایستادن آهو و افتادن پرنده از آشیان 

‏(بیت‎٬(٦٠‎ آتش از کسی در جهان افتادن ‏(بیت‎٬(٦٤‎ دود از زمین به آسمان رساندن ‏(بیت‎٬(٦٧‎ خرگاه از جهان 

بیرون زدن ‏(بیت‎٬(٧١‎ کباب کردن وحش زمین و مرغ هوا ‏(بیت‎٬(٧٣‎ آستین افشاندن ‏(بیت‎٬(٧٦‎ کباب شدن 

مرغ هوا و ماهی دریا ‏(بیت‎٨٣‎‏).‏ 

١٢. تلمیحات و ردّ‏ التعبیر ٥ ها 

تلمیحْ‏ معانی بسیاری در بطن خود دارد و با گستردگی معانی به تصویر وسعت و دامنه 

دیگری میبخشد.‏ محتشم برای رنگآمیزی صحنهها از آن با مهارت استفاده کرده 

است؛ نمونههای آن:‏ نفخ صور ‏(بیت‎٬(٢‎ رستاخیز ‏(بیت‎٬(٥‎ سلیمان کربلا ‏(بیت‎٬(١٣‎ عیّوق ‏(بیت‎٬(١٤‎ 

حیدر ‏(بیت‎٬(٢٦‎ خیرالنساء ‏(بیت‎٬(٢٧‎ آل عبا ‏(بیت‎٬(٣٠‎ عیسیِ‏ گردوننشین ‏(بیت‎٬(٣٨‎ صید حرم 

‏(بیت‎٬(٤٨‎ گیسوی حور ‏(بیت‎٬(٥٤‎ جبرئیل ‏(بیت‎٬(٥٥‎ شور قیامت ‏(بیت‎٬(٦١‎ بِضعَةُ‏ الرَّ‏ سول ‏(بیت‎٬(٦٥‎ 

فرات و جیحون ‏(بیت‎٬(٧٠‎ شفیع محشر ‏(بیت‎٬(٧٠‎ نمرود ‏(بیت‎٬(٩٢‎ شدّ‏ اد ‏(بیت‎٬(٩٢‎ یزید ‏(بیت‎٩٣‎‏).‏ 

شاعر تلمیحات را با فضای داستانیِ‏ مربوط به آنها قرین میسازد.‏ مثلا‎٬ً‎ در بیت‎٬١٣‎ 

سلیمانِ‏ کربلا ‏(امام حسین علیهالسلام)‏ دیو و دد را سیراب میکند و خود از قحط آب 

خاتَم میمکد و تشنه میماند‎٬‎ که سیراب کردن دیو و دد اشاره دارد به فرمانبرداری دیو و 

دد از سلیمان.‏ 

١٣. مبالغه 

در کلام حماسی‎٬‎ مبالغه از نیرومندترین عناصر القائی شمرده میشود.‏ محتشم در رثائیه 

خود از این عنصر بلاغی بهره جسته و آن را با صور بلاغی دیگر چون تشبیه و استعاره و 

کنایه درآمیخته است.‏ نمونههایی از آن است:‏ خون گذشتن از سر ایوان کربلا ‏(بیت‎٬(١٠‎ رسیدن 

فریاد تشنگان به عیّوق ‏(بیت‎٬(١٤‎ ایستادن آهوان دشت و افتادن پرندگان از آشیان ‏(بیت‎٬(٦٠‎ جیحون شدن 

5) periphrasis


٨٠ مقاله 


زمین از موج خون ‏(بیت‎٬(٦٩‎ آب شدن دل سنگ ‏(بیت‎٬(٨٢‎ کباب شدن مرغ هوا و ماهی دریا ‏(بیت‎٬(٨٣‎ 

خون گریستن آسمان ‏(بیت‎٨٦‎‏).‏ 

١٤. توصیف شاعرانه فاجعه کربلا با مدد از عناصر معنوی 

محتشم برای توصیف فاجعه کربلا‎٬‎ علاوه بر عناصر و پدیدهها و حوادث طبیعی‎٬‎ از 

عناصر معنوی نیز مایه گرفته‎٬‎ امّ‏ ا‎٬‎ نه به گونهای که شنونده برای اخذ معانی و لذت بردن 

از شعر به تلاش ذهنی رنجآوری نیاز پیدا کند.‏ شاعر عناصر معنوی را تنها برای بالا بردن 

شنونده از پله احساس و رساندن به اوج آن به کار برده است.‏ این مایهها‎٬‎ در کنار 

مایههای طبیعی و محسوس بر شتاب حرکت احساس و عاطفه میافزایند.‏ مثلاً‏ شاعر‎٬‎ 

افزون بر مرغ هوا‎٬‎ ماهی دریا‎٬‎ آهوی بیابان‎٬‎ خورشید آسمان‎٬‎ ابر گریان و امواج طوفان‎٬‎ جهان مینوی را 

در عزاداری شرکت میدهد.‏ در اشعار او‎٬‎ قدسیان سر به زانوی غم دارند ‏(بیت‎٬(٦‎ جن و ملَک 

گریه میکنند ‏(بیت‎٬(٧‎ عیسی سیاهپوش میگردد ‏(بیت‎٬(٣٨‎ خانه ایمان خراب میشود ‏(بیت‎٬(٣٥‎ به گمانِ‏ 

خیالِ‏ باطل‎٬‎ غبار غم به دامن حضرت ذوالجلال میرسد ‏(بیت‎٬(٤٠‎ ملایک میگریند ‏(بیت‎٬(٥٩‎ عرش 

میلرزد‎٬‎ قیامت فرامیرسد ‏(بیت‎٬(٥٣‎ جبریل شرمنده روی پیامبر میشود ‏(بیت‎٬(٨٨‎ صحنه قیامت از یاد 

میرود ‏(بیت‎٦١‎‏).‏ در واقع‎٬‎ پرنده خیال شاعر به مرزهای مکان و زمان بسنده نمیکند بلکه 

افقهای فر ازمانی و فر امکانی را هم درمینوردد.‏ 

١٥. تأسف شاعرانه از حادثه کربلا 

محتشم بیان آرزو میکند که ای کاش جهان سرنگون میشد و این مصیبت رخ نمیداد یا‎٬‎ پساز آن‎٬‎ 

آدمی و عالمی نمیماند تا این ننگ با بشر مدفون میشد؛ کاش سراپرده آسمان سرنگون میشد؛ کاش 

ستون آسمان میافتاد؛ کاش سیل سیاه‎٬‎ کوهبهکوه‎٬‎ زمین را قیرگون میکرد؛ کاش هستی با یک برق آسمانی 

میسوخت؛ کاش زمین ستون خود را از دست میداد؛ کاش جان همه جهانیان از تن بیرون میشد؛ کاش 

همه عالم غرق خون میشد.‏ ‏(ابیات‎٢٤-١٧‎‏)‏ 

١٦. تأکیدات لفظی برای تقویت کلام 

شاعر گاه یک کلمه را پشت سر هم تکرار میکند:‏ برخاستن امواجْ‏ کوهکوه ‏(بیت‎٥١‎‏)‏ و گریه زارزارِ‏ 

ابر ‏(بیت‎٬(٥١‎ باز این چه نوحه و چهعزاو چه ماتم است ‏(بیت‎١‎‏).‏ 

یا تکرار کلمه صدر در یک بند‎٬‎ مثل تکرارِ‏ کاش در ابیات ‎٢٢-١٧‎و ترسم در ابیات


مقاله ٨١ 


‎٤٣-٤٢‎و این در ابیات ٦٦- ٬٧٣ خاموش در ابیات ٨٢- ‎٨٨‎.‏ 

١٧. استفاده از صنایع لفظی و بدیعی 

صنایع لفظی چون براعت استهلال‎٬‎ تناسب‎٬‎ تضاد‎٬‎ تجاهل العارف در این چکامه خونین 

موج میزند‎٬‎ امّا این زیورها ساده و به لطافت و عذوبت جویبارهای بهاری در رگهای 

کلام جاری است.‏ این را هم بگوییم که شاعر در استفاده از صنایع بدیعی حدّ‏ اعتدال را 

نگه داشته و چاشنی را به اندازه مصرف کرده است.‏ از نمونههای آن است:‏ 

تناسب و مراعات النّ‏ ظیر 

شاعر با آوردن الفاظ نوحه‎٬‎ عزا‎٬‎ ماتم‎٬‎ شورش ‏(بیت‎٬(١‎ که مانند چراغ راهنما از دور 

چشمک میزند‎٬‎ موضوع سخن را اعلام میکند.‏ گلاب‎٬‎ گل‎٬‎ شکفتن‎٬‎ بستان ‏(بیت‎٬(١١‎ دیو‎٬‎ دد‎٬‎ 

سلیمان‎٬‎ خاتم ‏(بیت‎٬(١٣‎ جامه‎٬‎ خُ‏ م‎٬‎ نیل‎٬‎ گردون‎٬‎ عیسی ‏(بیت‎٣٨‎‏)‏ . ٦ 

طباق یا تضاد 

هر پدیدهای در کنار پدیده متضاد خود برجستگی بیشتری پیدا میکند.‏ سفیدی و 

سیاهی‎٬‎ روشنی و تاریکی‎٬‎ نرمی و درشتی‎٬‎ زیبایی و زشتی چون همنشین شوند 

نمودارتر میگردند.‏ شاعر از این خاصیت بهره جسته و با استفاده از صنعت طباق به 

وصف خود قوّ‏ ت بیشتری بخشیده است.‏ نمونههای آن:‏ زمین عرش ‏(بیت‎٬(٢‎ نخلِ‏ تر آتش 

جانسوز تشنگی ‏(بیت‎٬(٦٧‎ لب خشک جیحون شدن زمین از خون او ‏(بیت‎٧٠‎‏).‏ 

١٨. استفاده از جملههای انشائی در معنای خبری 

جملههای انشائی مثل امر‎٬‎ نهی‎٬‎ استفهام برای اِ‏ خبار مؤکّد یا برای بیان عواطف به کار 

میروند و این کاربرد‎٬‎ اگر بجا و بهدرستی باشد‎٬‎ از لطایف بلاغی شمرده میشود.‏ 

محتشم این شگرد را نیز در رثائیه خود به کار برده است.‏ نمونههای آن:‏ 

باز این چه شورش است که در خلق عالمست؟ ‏(بیت‎١‎‏)‏ ‏(حیرت و اعجاب)‏ 

این صبح تیره بازدمید از کجا...‏ ‏(بیت‎٣‎‏)‏ ‏(حیرت و اعجاب)‏ 

‎٦‎)در بیت ٬٣٨ عیسی‎٬‎ در آسمان چهارم‎٬‎ چون خبر حادثه کربلا را میشنود ماتمزده میشود و شاعر‎٬‎ برای 

بیان آن‎٬‎ از تعبیر کنائیِ‏ ‏«جامه در خُ‏ م گردون به نیل زد»‏ استفاده میکند که هم به شغل عیسی و هم به 

آسماننشینی او اشاره دارد.‏


٨٢ مقاله 


کاش آن زمان سرادق گردون نگون شدی ‏(بیت‎١٧‎‏)‏ ‏(تمنّی‎٬‎ حسرت و اندوه)‏ 

ما را غریب و بیکس و بیآشنا ببین ‏(بیت‎٧٤‎‏)‏ ‏(استرحام)‏ 

از صاحبِ‏ حرم چه توقّع کنند باز؟ ‏(بیت‎٤٨‎‏)‏ ‏(نهی)‏ 

ای چرخ غافلی که چه بیداد کردهای؟ ‏(بیت‎٩٠‎‏)‏ ‏(ملامت)‏ 

بنگر که را به قتلِ‏ که دلشاد کردهای ‏(بیت‎٩٣‎‏)‏ ‏(توبیخ و سرزنش).‏ 

١٩. جملههای خبری در معنای انشائی و عاطفی 

گاه جمله خبری نقش خبررسانی را ایفا نمیکند‎٬‎ بلکه معنایی عاطفی را منتقل میکند.‏ 

نمونه آن در بند نهم در ترکیببند محتشم‎٬‎ خطاب زینب علیها السلام به جدّ‏ ش:‏ 

این کشته فتاده به هامون حسین توست وین صید دست وپازدهدر خون حسین توست...‏ 

‏(ابیات‎٧٢-٦٦‎‏)‏ 

در این جمله و جملههایی دیگر از بند نهم‎٬‎ حسین توست مسند است.‏ قوّ‏ ت بیان در 

مسندٌ‏ الیه است که پس از صفت اشاره آمده و جنبه عاطفی پیام را منتقل میکند.‏ یا در 

مصرعِ‏ کام یزید دادهای از کشتن حسین ‏(بیت‎٩٣‎‏)‏ که جملهای است خبری امّا برای افاده 

سرزنش.‏ 

٢٠. توصیف عظمت و بزرگی حسین و اهانتی که در کربلا به ساحت حضرتش شد 

محتشم‎٬‎ با برشمردن فضایل و صفات الهی امام حسین ‏(علیهالسلام)‏ و قرار دادن آنها در 

مقابل ستم دشمنان و اهانت بدخواهان‎٬‎ شناعت و زشتی رفتار یزیدیان را با او نمایانتر 

میسازد.‏ نمونههایی از این شیوه بیان را در شواهد زیر میتوان یافت:‏ سلیمان کربلا از 

تشنگی خاتم میمکید در حالی که دیو و دد سیراب بودند ‏(بیت‎١٣‎‏)؛ سری را بر سنان میکنند که جبریل با 

آب بهشت میشوید ‏(بیت‎٤٩‎‏)؛ تنی در خاک و خون میغلتد که در کنار رسول پرورش یافته است 

‏(بیت‎٨٠‎‏)؛ سری از بدن جدا میشود که هرگز از پیامبر دور نمیشد ‏(بیت‎٧٩‎‏)؛ اهل حرمِ‏ حسین با گریبان 

پاره و موی گشاده به حضرت حق شکایت میبرند ‏(بیت‎٣٢‎‏)؛ پیکر غرق به خون حسین دفن نمیشود 

‏(بیت‎٧٢‎‏)؛ دشمنان به سراپردهای تجاوز میکنند که فرشتگان هم حق ورود به آن را نداشتند ‏(بیت‎٢٩‎‏)؛ 

خیمهای کنده میشود که طناب آن موی حور است ‏(بیت‎٥٤‎‏).‏ 

شاعر امام حسین ‏(علیهالسلام)‏ را با تعابیر متعددی وصف کرده که از جمله آنهاست:‏ 

اشرف اولاد آدم ‏(بیت‎٬(٧‎ خورشید زمین و آسمان‎٬‎ نور مشرقین‎٬‎ پرورده کنار رسول خدا ‏(بیت‎٬(٨‎ سلطان


مقاله ٨٣ 


کربلا ‏(بیت‎٬(١٥‎ امام زمان ‏(بیت‎٬(٦٣‎ سری که بر دوش پیامبر بود ‏(بیت‎٬(٧٩‎ لبی که پیامبر آن را میبوسید‎٬‎ 

شفیع محشر ‏(بیت‎٧٥‎‏).‏ 

٢١. ذکر مصائب اولیا و انبیا 

شاعر‎٬‎ در بند چهارم‎٬‎ گویی احساس میکند که خواننده تحمل شنیدن اینهمه مصیبت را 

ندارد و‎٬‎ برای تسلّی او‎٬‎ یادآور میشود که‎٬‎ در مهمانی غم و اندوه‎٬‎ انبیا و اولیا همیشه 

صدرنشین بودهاند و مردم زلّهخوار این سفره بودهاند.‏ وی‎٬‎ در این باب‎٬‎ از ضربتی که بر سر 

شیر خدا ‏(حضرت امیر)‏ زدند ‏(بیت‎٬(٢٦‎ دری که به پهلوی خیرالنسا ‏(فاطمه زهرا)‏ زدند ‏(بیت‎٬(٢٧‎ آتشی که 

از اخگر الماسریزهها افروختند و در جگر حسن مجتبی زدند ‏(بیت‎٣٨‎‏)‏ یاد میکند.‏ 

٢٢. عقاب قاتلان فاجعه کربلا 

شاعر برای بیان سنگینی مجازات عاملان این فاجعه نیز تعبیراتی قوی ابداع میکند 

ازجمله از آن بیم دارد که از هول واقعه کربلا بر جریده رحمت قلم بطلان زده شود و 

شفیعان روز حشر از شرمندگی به شفاعت روی نیاورند ‏(ابیات ٤٢ و ٤٣). 

٢٣. محور عمودی و افقی 

از مباحث جدید نقد ادبی محور عمودی و افقی شعر است.‏ در ساختمان هر شعر بلند‎٬‎ 

این دو محور وجود دارد:‏ یکی ساختار شعر که‎٬‎ با آن‎٬‎ بین اجزا ارتباط معقول و منطقی 

برقرار میشود و آغاز و اوج و پایان شعر را دربر میگیرد و آن محور عمودی خوانده 

میشود؛ دیگری تصویرها و تکتک ابیات که محور افقی خوانده میشود.‏ 

تا به اینجا به تحلیل و بررسی محور افقی اثر محتشم پرداختیم.‏ اکنون‎٬‎ با دقّت به کل 

اثر ‏(دوازده بند)‏ نظر میافکنیم و میبینیم که شاعر‎٬‎ با آگاهی‎٬‎ نقطه شروع‎٬‎ ختم و مسیر 

حرکت ترکیببند را از قبل طراحی کرده است:‏ 

در بند اول‎٬‎ از مشاهده شورش و غوغا و غلغله و عزا و ماتم و نوحه دچار شگفتی 

میشود و علت آن را جویا میگردد و خواننده را نیز کنجکاو میسازد.‏ ‏(براعت استهلال)‏ 

در بند دوم‎٬‎ از دعوت امام به کوفه و ناسپاسی مردم و ‏«مهماننوازی»‏ آنان سخن 

میگوید.‏


٨٤ مقاله 


در بند سوم‎٬‎ پس از اشاره به تشنگی و عطش و به خون غلتیدن سیدالشهدا‎٬‎ 

آرزوهای هولناکی میکند که کاش هستی سرنگون میشد و این اتفاق نمیافتاد.‏ 

در بند چهارم‎٬‎ برای تسلّی دل مخاطب و پایین آوردن او از اوج احساس اشاره به 

مصایب اولیا و انبیا میکند.‏ 

در بند پنجم‎٬‎ به توصیفِ‏ رسیدن خون حسین به زمین و برخاستن جوش و خروش از 

زمین تا به عرش میپردازد و خانه ایمان را خراب و عیسی را سیاهپوش توصیف میکند.‏ 

در بند ششم نیز‎٬‎ برای ترسیم هول حادثه‎٬‎ بیمناک است که شفیعان روز محشر در 

شفاعت از جنس بشر دچار شرم و حیا شوند و جایی برای عفو و رحمت آدمیان نماند.‏ 

در بند هفتم‎٬‎ به نیزه برآمدن سر مبارک حضرت و شرمساری روحالامین از پیامبر 

وصف میشود.‏ 

در بند هشتم‎٬‎ حرکت کاروان کربلا به سوی شام و دیدن بدن بیسرِ‏ حسین و فریاد و 

فغان زینب تصویر میشود.‏ 

در بند نهم‎٬‎ زینب رو به مدینه میکند و تشنگی حسین‎٬‎ زخمهای بیشمار‎٬‎ غلتیدن به 

خون و بدن بیکفن او را خطاب به پیامبر باز میگوید و صحنههایی رعبانگیز و هولناک 

مجسّ‏ م میکند‎٬‎ که دل را برمیشوراند‎٬‎ و از جدّ‏ ش کمک میخواهد.‏ 

در بند دهم‎٬‎ شکایت زینب را به پیامبر شاهدیم‎٬‎ شکوائیهای همراه توصیفات 

سوزناک و آتشین.‏ 

در بند یازدهم‎٬‎ شاعر خود بیتاب میشود و هشت بار به خود میگوید:‏ خاموش باش‎٬‎ 

بس است که دل سنگ و مرغ هوا و ماهی دریا کباب شد‎٬‎ فلک خون گریست‎٬‎ دریا خون شد و جبریل روی 

از پیامبر نهان کرد.‏ این خوشههای تکرار‎٬‎ تصویر دردناک صحنههای خونبار کربلا را قوّتو 

استحکامی وصفناپذیر داده است.‏ 

در بند دوازدهم‎٬‎ از روزگار شکایت میکند و به همکاری با دشمنان متّهمش میکند و 

خطاب به ابنزیاد میگوید:‏ تو حلق عزیزی را بریدی که پیامبر لب او را بوسید و در پایان 

احتمال میدهد که آتشِ‏ انتقامِ‏ حق محشر را فرا گیرد.‏ 

©

(١٣٨٣/٧/٤) 10M-SVAN ن‎٤‎ ١٣ C:7-ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

سوانح روزگار و زندگی جمالالدین عبدالرزاق اصفهانی 

معصومه معدنکن ‏(دانشگاه تبریز)‏ 

مقدمه 

قرن ششم هجری عصر درخشان علمی و ادبی و هنریِ‏ ایرانزمین و به وجود بزرگانی 

چون خیام‎٬‎ سنائی‎٬‎ جمالالدین عبدالرزاق‎٬‎ خاقانی‎٬‎ نظامی‎٬‎ نجمالدین کبریٰ‏ و بسیاری 

دیگر از اندیشهمندان و گویندگان آراسته است.‏ در این عصر‎٬‎ تنی چند از سلاطین و وزرا 

و دولتمردان حامی علم و ادب بودهاند.‏ در در همین اوان بود که در بلخ‎٬‎ نیشابور‎٬‎ هرات 

و اصفهان مدارس نظامیه تأسیس شد و شاهکارهای هنری و معماری به جای مانده از 

این دوران نیز نظرگیر است.‏ 

مع الوصف‎٬‎ این قرن‎٬‎ از نظر اجتماعی و سیاسی‎٬‎ یکی از قرون تاریک و پرآشوب 

تاریخ سرزمین ماست.‏ امرا و سلاطین عموماً فاسد‎٬‎ بیرحم‎٬‎ شرابخواره‎٬‎ عیّاش‎٬‎ 

بیحفاظ‎٬‎ سفّ‏ اک‎٬‎ و متعدّ‏ ی به جان و مال مردم بودهاند.‏ دارالمُ‏ لک اصفهان یکی از مراکز 

آشوب و فتنه بوده است.‏ این احوال هم در متون تاریخی معتبر و هم در جایجای اشعار 

شاعران بازتاب یافته است.‏ دواوین شاعران‎٬‎ به دلیل توجّ‏ ه آنان به مسائل فرهنگی و 

اجتماعی‎٬‎ از این حیث حایز اهمیت است.‏ یکی از این آثار‎٬‎ دیوان جمالالدین محمد بن 

عبدالرزاق اصفهانی است که از اشارات تاریخی و اجتماعی سرشار و روشنگر اوضاع 

سیاسی و اجتماعی ایران بهخصوص اصفهان‎٬‎ زادگاه شاعر‎٬‎ در آن روزگار است.‏ آنچه از 

ناامنی و کشت و کشتار و نَهب و غارت و منازعات فرقههای مذهبی و ویرانگری و قحط 

و خشکسالی در اشعار این شاعر انعکاس یافته نمونههایی است جانآشوب از اوضاع 

٨٥


٨٦ مقاله 

سوانح روزگار و زندگی جمالالدین...‏ 

پریشان و نابسامان آن ایام.‏ در این مقاله‎٬‎ بر آنم که‎٬‎ با ذکر اشارات شاعر‎٬‎ به بررسی 

سوانح روزگار و زندگی او بپردازم.‏ 

جمالالدین عبدالرزاق اصفهانی از بزرگان سبک عراقی در ادب فارسی است.‏ وی‎٬‎ از 

جهت اشتغال به نقشبندی به جمال نقّ‏ اش نیز مشهور بوده است . ١ او در قالبهای رایج و 

در موضوعات متعدّ‏ د‎٬‎ استادانه اشعاری از خود به جای نهاده که شادروان وحید 

دستگردی حدود ده هزار بیت از آنها را‎٬‎ بر اساس ده نسخه معتبر خطّ‏ ی‎٬‎ در سال 

‎١٣٢٠‎ش به طبع رسانده است.‏ بیشتر اشعار او در قالب قصیده است در ابواب متنوع 

ِ 

مدح‎٬‎ تهنیت‎٬‎ بثّ‏ الشکویٰ‏ ٬ رثاء‎٬‎ مخاطبه و تحدّ‏ ی‎٬‎ چیستان‎٬‎ وصف . ٢ سبک شعر او‎٬‎ در 

مقایسه با اشعار شاعران همعصرش‎٬‎ ساده و به دور از تکلّفاتِ‏ معمولِ‏ روزگار اوست‎٬‎ 

در عینِ‏ آنکه التزامات دشواری چون التزام ‏«مُ‏ ژه»‏‎٬‎ ‏«ناخن»‏‎٬‎ ‏«آب و آتش»‏ را در بر دارد . ٣ 

‎١‎)شادروان محمد اقبال‎٬‎ در حواشی ر احةالصدور جمال نقاش را یکی از دوستانِ‏ جمالالدین عبدالرزاق معرفی 

کرده است.‏ شادروان وحید دستگردی متوجّ‏ ه اشتباه محمد اقبال شده و در مقدمه دیوان شاعر به این موضوع 

اشاره کرده و‎٬‎ با استناد به ابیاتی از دیوان‎٬‎ ثابت کرده است که جمال نقّاش کسی جز جمالالدین عبدالرزاق نیست.‏ 

‎٢‎)تهنیتها به مناسبت ولادت و فتح و بازگشت از سفر حج؛ بثالشکویٰ‏ شامل شکایت از روزگار و آلام زندگی؛ 

چیستانها در لغز شمشیر‎٬‎ قلم‎٬‎ حمّ‏ ام و جز آن؛ و موضوع وصف ابنیه‎٬‎ قیامت و حشر و نشر است.‏ قصیده شامل 

وصف قیامت‎٬‎ که با مطلع 

ِ 

چو درنوردد فرّ‏ اشِ‏ امرِ‏ کُنفَیَکون سر ایپرده سیمابرنگِ‏ آینهگون ) دیوان‎٬‎ ص‎٢٧٨‎‏)‏ 

آغاز میشود‎٬‎ از نظر اشتمال بر اطلاعات دینی و اجتماعی و فرهنگی و نیز تعبیرها و تفسیرهای خیالانگیز و 

تلمیحات متنوع و بهخصوص کثرت کنایات‎٬‎ کمنظیر است و به کلام خاقانی شروانی شباهت دارد.‏ کنایاتی مثلِ‏ 

‏«پرده سیمابرنگ آینهگون»‏‎٬‎ ‏«مخدّ‏ رات سماوی»‏‎٬‎ ‏«هفت قلعه مدهون»‏‎٬‎ ‏«عمامههای قصب»‏ و ‏«حُ‏ لّه اُ‏ کسون»‏‎٬‎ که 

به ترتیب اشاره به ‏«آسمان»‏‎٬‎ ‏«فرشتگان»‏‎٬‎ ‏«هفت فلک»‏‎٬‎ ‏«پرتوهای بامدادی»‏ و ‏«تیرگی شب»‏ دارد و تعبیراتی 

چون ‏«چهار ماشطه»‏ و ‏«شش قابله»‏ و ‏«سه طفل حدوث»‏ در ابیات زیر یادآور شیوه خاقانی است:‏ 

چهار ماشطه شش قابله سه طفلِ‏ حدوث سبک گریزند از رخنه عدم بیرون 

طلاق جویند ارواح از مشیمه خاک از آنکه کُفو نباشند آن شریف این دون 

) دیوان‎٬‎ ص‎٢٧٩‎‏)‏ 

‎٣‎)جمال این کلمات را در قصایدی به مطلعهای زیر التزام کرده و ردیف شعر خود قرار داده است:‏ 

زهی وفای تو مانند نقش بر ناخن فکنده دست جفای تو بر جگر ناخن 

) دیوان‎٬‎ ص‎٣١٠‎‏)‏ 

دارم ز عشقِ‏ رویِ‏ تو پیوسته تر مُژه وز خونِ‏ دلز فُرقت تو بارور مژه 

) دیوان‎٬‎ ص‎٣٢٤‎‏)‏ 

شدست خاطر و تو کانِ‏ آتش و آب نه کانِ‏ آتش و آب است جانِ‏ آتش و آب 

طبعِ‏ 

) دیوان‎٬‎ ص‎٧‎‏)‏ 

Ä


مقاله ٨٧ 


مقبولیت شعر جمال در حدّ‏ ی بوده که شیخ اجل سعدی شیرازی‎٬‎ در پارهای از اشعارش‎٬‎ 

تحت تأثیر وی قرار گرفته از جمله در ترجیعبند مشهورش از ترکیببند جمالالدین در 

مدح رسول اکرم‎٬‎ صلی اهلل علیه و آله و سلّم . ٤ 

دارالملک اصفهان 

ایّام زندگی جمالالدین مقارن بوده است با منازعات خاندانهای سلجوقی و 

خوارزمشاهی و مُ‏ ناقشات مذهبی فرقههای تسنّن و تشیّع.‏ این کشمکشها در اشعار 

شاعر‎٬‎ انعکاس گسترده دارد که نمونههایی از آن را ذکر میکنیم.‏ 

در قصیده مفصّ‏ لی که‎٬‎ به تصریح مصحّ‏ ح دیوان‎٬‎ تنها ابیاتی از آن باقی مانده‎٬‎ به دنبال 

وصفِ‏ 

اصفهان و یادِ‏ روزگار آبادی و عظمت و اشاره به تختگاه ٥ بودنِ‏ آن‎٬‎ از زیر و زبر 

Ã اختیار ردیف ‏«آتش و آب»‏ متأثر است از مسعود سعد سلمان‎٬‎ که سه قصیده با این ردیف در دیوان او وجود 

دارد به مطلعهای زیر:‏ 

نشستهام ز قدم تا سر اندر آتش و آب توان نشستن ساکن چنین در آتش و آب 

) دیوان‎٬‎ ص‎٢٣‎‏)‏ 

ببُرد خنجر خسرو قرار از آتش و آب اگرچه دارد رنگ و نگار از آتش و آب 

) دیوان‎٬‎ ص‎٢٥‎‏)‏ 

ز خاک و باد کههستند یارِ‏ آتش و آب قویتر آمد بسیار کارِ‏ آتش و آب 

) دیوان‎٬‎ ص‎٣٠‎‏)‏ 

‎٤‎)جمالالدین:‏ ای نامِ‏ تو دستگیرِ‏ آدموی خُ‏ لقِ‏ تو پایمردِ‏ عالم ) دیوان‎٬‎ ص‎٣‎‏)‏ 

سعدی:‏ از رویِ‏ تو آفتابِ‏ عالمانگشتنمایِ‏ آلِ‏ آدم ‏(کلیات‎٬‎ ص‎٥٢٢‎‏)‏ 

جمالالدین:‏ در تو هر جماد ناطقدر وصفِ‏ تو هر فصیح اَخرَس(‏ دیوان‎٬‎ ص‎٨‎‏)‏ 

مدحِ‏ 

سعدی:‏ من در همه قولها فصیحمدر وصفِ‏ شمایل تو اَخرَس ‏(کلیات‎٬‎ ص‎٥١٩‎‏)‏ 

شباهتِ‏ بسیارِ‏ نعت پیامبر اکرم در مقدمه لیلی و مجنون نظامی با ترکیببند جمالالدین نیز درخورِ‏ توجه است‎٬‎ 

ازجمله:‏ 

جمالالدین:‏ ای کرده به زیرِ‏ پایْ‏ کَوْ‏ نَیْ‏ نبگذشته ز حدِّ‏ قاب قَوْ‏ سَ‏ یْن 

طاووسِ‏ ملائکه بَ‏ ریدتسرخیلِ‏ مقرّ‏ بان مریدت ) دیوان‎٬‎ ص‎٧-٦‎‏)‏ 

نظامی:‏ ای بر سر سِ‏ دره گشته ر اهتوی منظرِ‏ عرش پایگاهت 

از سیّدِ‏ بارگاهِ‏ کَوْ‏ نَیْ‏ ننَسّ‏ ابه شهرِ‏ قاب قَوْ‏ سَ‏ یْن ‏(لیلی و مجنون‎٬‎ ص‎٩‎‏)‏ 

‎٥‎)به گزارش راوندی‎٬‎ سلطان ملکشاه بن البارسلان اصفهان را به پایتختی برگزید:‏ ‏«از جهت دارالملک و 

نشست خویش‎٬‎ از همه ممالک‎٬‎ اصفهان اختیار کرد و آنجا عمارتهای بسیار فرمود در شهر و بیرون شهر از 

کوشکها و باغها‎٬‎ چون باغ کاران و بیتالماء و احمد سیاه و دشت کور و غیر آن؛ و قلعه شهر و قلعه دزکوه 

باغِ‏ 

ِ باغِ‏ 

او بنا فرمود و خزانه بر آنجا داشتی.»‏ ‏(ر احةالصدور‎٬‎ ص‎١٣٢‎‏)‏ 

Ä


٨٨ مقاله 


شدنِ‏ این احوال سخن گفته و از فرار اهالی شهر به دلیل پریشانی اوضاع و کُشتوکُشتار 

فجیع در آن سامان‎٬‎ اظهار اندوه کرده است:‏ 

دیدی تو اصفهان را آن شهرِ‏ خُ‏ لدپیکر 

آن سدره مقدّ‏ س آن عدنِ‏ روحپرور 

آن بارگاهِ‏ ملّت وان تختگاهِ‏ دولت آن رویِ‏ هفت عالم وان چشمِ‏ هفت کشور 

از غایتِ‏ سخاوت زردارِ‏ او تهیدست وز مایه قناعت درویشِ‏ او توانگر 

اکنون ببین در آن خُ‏ لد طوبیِّ‏ بیخکنده وُ‏ لدانِ‏ موبُریده حورانِ‏ کُ‏ شتهشوهر 

ِ 

خالی شده ز مردم خالی چو چشم عبهر 

شهری چو خوبان آراسته به مردم چشمِ‏ 

لطف دیدی آثار قهر بنگر 

لطفِ‏ خدای دیدی اکنون سیاستش بین 

انواع 

ِ 

‏(دیوان‎٬‎ ص‎٤١٠‎‏)‏ 

به تصریح راوندی در راحةالصدور‎٬‎ اصفهان یکی از مراکز آشوب و فتنه در قرن ششم 

بوده است.‏ وی‎٬‎ در این باب‎٬‎ ازجمله کشتن مسلمانانی را ذکر میکند که به فرقه 

اسماعیلیه منتسب بودند و به کُفر و الحاد متّهم میشدند.‏ راوندی‎٬‎ ضمن شرح حوادث 

ایام سلطنت محمد بن ملکشاه‎٬‎ به پارهای از این وقایع اشاره کرده که از جمله آنها 

ماجرای احمد عطّاش‎٬‎ پسر مجدالملک عطّاش است.‏ به قول او‎٬‎ وی ادیبی بود که به 

عبدالملک عطّاش شهرت داشت.‏ در ابتدا خویشتن به تشیّع منسوب میکرد؛ سپس متهم 

Ã صاحب تاریخ اصفهان پایتخت شدن این شهر را مربوط به دوران حکومت البارسلان سلجوقی میداند:‏ 

‏«البارسلان اصفهان را دار السلطنه فرمود و ملکشاه را ولی عهد نمود.‏ به عهد سلاجقه‎٬‎ بر آبادی شهر بسیار 

افزودند‎٬‎ میدان عتیق از ملکشاه است و از قلعه طبرک راه درونی زیر زمین به آنجا گذرانده‎٬‎ خواجه ] نظامالملک]‏ 

مدرسه نظامیه بساخت و عماراتِ‏ قبل از صفویه غالباً از سلاجقه بوده است و تیموریه و تراکمه تعمیر نمودهاند».‏ 

‏(ص‎١٥-١٤‎‏).‏ 

ناصر خسرو قبادیانی نیز‎٬‎ که در سال ‎٤٤٤‎ه از اصفهان دیدن کرده‎٬‎ آنجا را به عمران و آبادی و عظمت و 

رونق ستوده و از بروز قحطی عظیم در آن شهر خبر داده است:‏ ‏«هشتم صفر سنه اربع و اربعین واربعمائه بود که 

به شهر اصفهان رسیدیم.‏ شهری است به هامون نهاده‎٬‎ آب و هوایی خوش دارد و هرجا که ده گز چاه فرو برند‎٬‎ 

آبی سردِ‏ خوش ] ‏=شیرین]‏ بیرون آید و شهر دیواری حصین بلند دارد و دروازهها و جنگگاهها ساخته و بر همه 

بارو کنگره ساخته و در شهر جویهای آبِ‏ روان و بناهای نیکو و مرتفَع و در میدان شهر مسجدِ‏ آدینه بزرگ نیکو و 

باروی شهر را گفتند سه فرسنگ و نیم است و اندرونِ‏ شهر همه آبادان که هیچ از وی خراب ندیدم و بازارهای 

بسیار ... و این کاروان که ما با ایشان همراه بودیم یک هزار و سیصد خروار بار داشتند که در آن شهر رفتیم هیچ 

بازدید نیامد که چگونه فرود آمدند که هیچ جا تنگیِ‏ موضع نبود و نه تعذّ‏ رِ‏ مُ‏ قام و علوفه...‏ و‎٬‎ پیش از رسیدن ما‎٬‎ 

قحطی عظیم افتاده بود.‏ امّ‏ ا‎٬‎ چون ما آنجا رسیدیم‎٬‎ جو میدرویدند و یک من و نیم نانِ‏ گندم به یک درم عدل و 

سه من نان جوین هم.‏ و مردم آنجا میگفتند هرگز بدین شهر هشت من نان کمتر به یک درم کس ندیده است.‏ و 

من در همه زمین پارسیگویان شهری نیکوتر و جامعتر و آبادانتر از اصفهان ندیدم.»‏ ‏(سفرنامه‎٬‎ ص‎١١٨-١١٧‎‏)‏


مقاله ٨٩ 


به انتساب به فرقه اسماعیلیه شد و ائمه اصفهان به پیگرد او پرداختند و او به ری گریخت 

و از آنجا به حسن صبّاح پیوست.‏ پسری داشت به نام احمد که در عهد پدر 

کرباسفروشی میکرد و چنان مینمایاند که منکر مذهب پدر است و از او تبرّ‏ ا میکرد.‏ 

پس از فرار پدر‎٬‎ خویشتن را به معلّمیِ‏ وُ‏ شاقان شاهدژ جای کرد که به فرمان ملکشاه 

ساخته شده بود و در غیاب سلطان خزانه و سلاحخانه و وشاقان و دخترانسرای در آن 

جای داشتند و جماعتی از دیالم حافظ آن بودند.‏ عطاش هروقت به شهر میآمد برای 

دختران جامه و مقنع و متاع زنان میخرید و ‏«با آن دیالم خلوتها میساخت و دوستی 

مینمود».‏ سپس بر درِ‏ شهر‎٬‎ به نزدیکی دشت گور‎٬‎ دعوتخانه ساخت و هر شب از 

شهر جماعتی میآمدند و دعوت او میپذیرفتند تا سی هزار مرد دعوت قبول کردند.‏ 

چون سلطان محمّ‏ د به اصفهان آمد‎٬‎ کار او ‏«نیرو گرفته بود»‏ و هفت سال طول کشید ‏«تا آن 

قلعه بستدند»‏ و احمد عطّاش را‎٬‎ پس از گرداندن در شهر‎٬‎ دستبسته سوار بر شتر‎٬‎ به 

خواری تمام بر دار کردند:‏ ‏«هفت روز آویخته بود و تیربارانش میکردند و به عاقبت 

بسوختندش»‏ ‏(نک.‏ ر احةالصدور‎٬‎ ص‎١٦١-١٥٦‎‏).‏ 

راوندی‎٬‎ در جای دیگر‎٬‎ به حمله محمد بن ملکشاه سلجوقی به دژکوه اصفهان و فتح 

آن و کشتن اسماعیلیه اشاره میکند و مینویسد:‏ ‏«مدّ‏ ت هفت سال در آن مجاهدت بود و 

لمحهای نیاسود تا آن سدِّ‏ منکَر از راه مسلمانی برداشت و در هر شخص که از آن بدعت 

شمّ‏ های یافت یا بدیشان نسبتی و پیوندی داشت‎٬‎ کدوی سرش از باره بیفکند».‏ ‏(همان‎٬‎ 

ص‎١٥٣‎‏)‏ 

نمونه دیگر این بَلواها ماجرای علوی مدنی است که راوندی شرح آن را چنین گزارش 

کرده است:‏ 

در آن عهد‎٬‎ نابینایی ظاهر شد او را علوی مدنی گفتندی.‏ آخرِ‏ روز بر درِ‏ کوچه خود ایستادی 

عصایی در دست‎٬‎ دعا کردی که ‏«خدایش بیامرزاد که دست این نابینا گیرد و درین کوچه به درِ‏ 

خانه رساند...‏ و آن کوچه دراز و تاریک بود و سرایِ‏ کور در آخر؛ و به دهلیزِ‏ سرای چاهی بود.‏ 

چون علوی را به درِ‏ سرای بردندی‎٬‎ قومی آن شخص را در سرای کشیدندی و در آن چاه نگون 

کردندی و از آن چاه منفذها با ] =‏ به]‏ سردابها بود.‏ مدّ‏ ت چهار پنج ماه بر این بگذشت و 

خلقی بسیار از جوانان شهر مفقود شدند.‏ کسی بیرون نمیبُرد [= کشفِ‏ چگونگیِ‏ ماجرا 

نمیکرد]‏ و از مرده و زنده خبری نمییافتند...‏ و آن کاری بزرگ بود و واقعهای عظیم و مردم 

خود در جُ‏ ست و جوی غایبان بودند.‏ فغانی برخاست و جهانی مردم به درِ‏ خانه جمع شدند و


٩٠ مقاله 


ناگاه در سرای رفتند و بیغولهها و زوایای خانه جُ‏ ستن گرفتند‎٬‎ راهِ‏ سردابه بیافتند.‏ بیشتر از 

چهارصد پانصد مرد را در آنجا دیدند بعضی کُ‏ شته و بعضی به چهارمیخ به دیوار باز دوخته و 

دوسه تن را هنوز رمقی مانده بود.‏ آوازه در شهر افتاد و خلایق روی نهادند و هر کسی دوستی 

و خویشی بازمییافتند و نفیری و غریوی در اصفهان افتاد که مثل آن کس نشان نداد و علوی 

مدنی و زنش را بگرفتند و یاران او را بجُ‏ ستند و او را و زنش را در بازار لشکر بسوختند.‏ 

‏(همان‎٬‎ ص‎١٥٨-١٥٧‎‏)‏ 

چنان که میبینیم‎٬‎ در این غایلهها از کشتن اقربا و بستگانِ‏ متّهمان نیز باکی نداشتند.‏ 

راوندی‎٬‎ در جای دیگر‎٬‎ به ظلم و مصادرهای که در حق علما و مساجد و مدارس اعمال 

میشد با اشاره به قصیده جمالالدین عبدالرزّ‏ اق‎٬‎ مینویسد:‏ 

در شهور سنه ثمان و تسعین و خمسمائه‎٬‎ در جمله عراق ‏[مراد عراق عجم:‏ ری‎٬‎ همدان‎٬‎ 

اصفهان و نواحی آنهاست]‏ کتب علمی و اخبار و قرآن به ترازو میکشیدند و یک من به نیم 

دانگ میفروختند و ظلم و مصادرات بر علما و مساجد و مدارس نهادند و همچون از 

قلمِ‏ 

جهودان سرگزیت ] =‏ جزیه سرانه]‏ ستانند.‏ در مدارس‎٬‎ از علما زر میخواستند.‏ لاجرم ملک 

سرنگون شد و جمالالدین محمد بن عبدالرزاق الاصفهانی‎٬‎ رَحِمَهُ‏ اهلل‎٬‎ در وصف جهان و اهل 

اینروزگار خوش قصیدهای گفته است:‏ 

الحذار ای غافلان زین وحشتآباد الحذار...‏ ‏(همان‎٬‎ ص‎٣٣‎‏)‏ 

این قصیده حاکی از اوضاع پریشان و نابسامانی احوال مردم بر اثر ظلم و بیعدالتی در 

جامعه آن روز اصفهان است.‏ شاعر‎٬‎ در آن‎٬‎ مسلمانان را از جهت آزار یکدیگر ملامت 

میکند و ستمگران حاکم بر جان و مالِ‏ مردم را ‏«پلنگان درندهخو»‏ و ‏«نهنگان قهّ‏ ار»‏ 

میخواند و از ظلم و بیداد آنان فریاد برمیآورد و به مشاجرات و منازعات مذهبی در 

مساجد و مدارس اشاره میکند و از نابودی امن و عدالت در روزگار خود به خداوند پناه 

میبرد . ٦ 

ِ 

الفرار 

دیومردم زین ای عاقلان الفرار الحذار ای غافلان زین وحشتآباد الحذار ‎٦‎) فُرضهای نادلپذیر و تربتی ناسازگار 

... عرصهای نادلگشا و بقعهای ناسودمند ظلم در وی قهرمان و فتنه در وی پیشکار 

مرگ در وی حاکم و آفات در وی پادشا وز تو میگویند هر سالی عَفَی اللَّه ظلم پار 

... از تو میگویند هر روزی دریغا دی ظلمِ‏ 

زخمِ‏ در مساجد چوب و در مدارس گیرودار 

... آخر اندر عهدِ‏ تو این قاعدت شد مستمر امن چون نانت عزیز و عدل چون عِرضِ‏ تو خوار 

دین چو رایِ‏ تو ضعیف و ظلم چون دستت قوی صد هزاران لعنت از تو بازماند یادگار 

جهد آن کن تا درین دهروزه عمر از بهرِ‏ نام Ä


مقاله ٩١ 


درباره نهب و غارتِ‏ اموال مردم بیگناه‎٬‎ کافی است به گزارش ماجرای زیر از عمّالو 

بندگان اتابک توجه کنیم:‏ 

شنیدم که‎٬‎ در میان نهبها و آنچ از غارت پارس آورده بودند‎٬‎ جامه خوابی به اصفهان از بار 

برگرفتند و کودکی دوسهماهه مرده از میان جامه خواب بهدر افتاد‎٬‎ و همچنین دیدم که 

مصاحف و کتب وقفی که از مدارس و دارالکتبها غارت کرده بودند‎٬‎ در همدان‎٬‎ به نقاشان 

میفرستادند و ذکر وقف محو میکردند و نام و القاب آن ظالمان بر آن نقش میزدند و به 

یکدیگر تحفه میساختند.‏ ‏(همان‎٬‎ ص‎٣٣٦‎‏)‏ 

نمونهای وحشتانگیز از فساد دستگاه سلطنت را میتوان در روایت زیر سراغ 

گرفت:‏ 

خواجه ضیاءالملک احمد بن نظامالملک‎٬‎ در آن وقت که وزیر او ] سلطان محمد بن ملکشاه]‏ 

بود‎٬‎ قصد سیّد ابوهاشم کرد‎٬‎ که رئیس همدان بود‎٬‎ و از سلطان قبول کرد که پانصد هزار دینار 

از او حاصل کند به شرط آنکه سیّد را به دست او باز دهد.‏ سیّد را خبر شد.‏ برنشست با سه 

پسر و به راهی مجهول به یک هفته به اصفهان رسید و از خواصّ‏ سلطان خادمی را طلبید که 

او را به شب در پیش سلطان بَرد.‏ لالاقراتگین را تعیین کردند.‏ او را بخواند و ده هزار دینار در 

دَه صُ‏ رّه حاضر کرد و گفت این خدمتِ‏ توست ] =‏ تحفه برای توست]‏ ‎٬‎ امشب مرا به خلوت به 

خدمت سلطان بر.‏ خواجه لالا هرگز چندین مال ندیده بود.‏ متحیّر بشد و گفت این مال به 

سلطان میباید رسانید.‏ سیّد گفت این خاصِّ‏ توست.‏ خواجه خدمتِ‏ او را کمر بست و همان 

شب او را به حضرت بُرد.‏ سیّد ابوهاشم سلطان را دعا گفت و دُرّی یتیم آورده بود که سلطان 

مثل آن نداشت.‏ سیّد بگریست و گفت خواجه احمد مدتهاست که قصدِ‏ خانه بنده میکند.‏ 

شنیدم که بنده را به پانصد هزار دینار خریده است.‏ خداوند عالم روا ندارد کهفرزندزاده پیغمبر 

را فروشد.‏ این پانصد هزار دینار بنده به هشتصد هزار میکند به شرط آنکه او را به دست بنده 

بازدهی.‏ سلطان را حُبِّ‏ مال برحفظِ‏ وزیر غالب آمد‎٬‎ از او قبولکرد.‏ ‏(همان‎٬‎ ص‎١٦٤-١٦٢‎‏)‏ ٧ 

طفل میزن لوتْهای معتبر گه ز سیم بیوه میخر جامههای نامدار 

ِ 

Ã گه زِ‏ مالِ‏ 

... تو همی سوزی ضعیفان را که هین جامه بکن تو همی زن این یتیمان را که هان اقچه بیار 

وجهِ‏ مخموریّ‏ تو بر بوریای مسجدست وز مسلمانیِّ‏ خویش آنگه نگردی شرمسار 

اطلسِ‏ مُعْلَم خری از ریسمانِ‏ بیوهزن وانگهی ناید تو را از خواجگیِّ‏ خویش عار 

(‏ دیوان‎٬‎ ص‎١٦٧-١٦١‎‏)‏ 

‎٧‎)برای آگاهی از حمله سلطان طغرل بن ارسلان به اصفهان و آشوب و ناامنی در شهر و کشتار فجیع مردم به 

اتّ‏ هام بدعت و الحاد و نهب و غارت شهر به دست لشکریان خوارزمشاه و تکلفات و تجمّلات بزرگان دربار در 

این اوضاع نابسامان Ä ر احةالصدور‎٬‎ ص‎١٥٧‎ به بعد‎٬‎ ٣٣٢ به بعد‎٬‎ ٣٦٦ به بعد‎٬‎ ٣٧٥ به بعد.‏


٩٢ مقاله 


قحط سال اصفهان 

از جمله حوادث این روزگار در اصفهان که شاعر از آن یاد کرده قحط سال ‎٥٩٠‎ه است 

در اصفهان و توابع آن که راوندی آن را گزارش کرده است.‏ ‏(همان‎٬‎ ص‎٣٩‎‏)‏ . ٨ به روایت او‎٬‎ در 

عراق و کهستان‎٬‎ شدت قحط سال چندان بود که ‏«مردم مردم میخوردند»‏ ‏(همان‎٬‎ ص‎٢٢٩‎‏).‏ 

شاعر‎٬‎ در قصیدهای‎٬‎ به این قحط و غلا اشاره کرده و از خشکی مزارع‎٬‎ از جریان افتادن 

آبها‎٬‎ خشکسالی‎٬‎ نایابی گندم و گرانی نان‎٬‎ سَ‏ قَط شدنِ‏ گَلّه و دام‎٬‎ مُ‏ ردارخواری مردم‎٬‎ 

بیرحمیِ‏ خویش به خویش‎٬‎ قطارهای مردگان در شاهراه شهر و زاویه کوچهها سخن 

گفته و تصویری هولناک از این حادثه مرگبار به دست داده است که ابیات زیر نمونهای از 

آن است:‏ 

شد شاخها عقیم و نزاید ازو ثمار 

شد خاکها بخیل و نروید ازو نبات شد تابههای ماهی هر صحنِ‏ جویبار 

بیآبیِ‏ جهان از آتشِ‏ تموزو ز همچون سکندر از پیِ‏ او گشته جانسپار 

نان ناپدید گشته چو آبِ‏ حیاتو خلق بُ‏ ختیِّ‏ کوهْ‏ کوهان تازیِّ‏ راهوار 

در آرزویِ‏ کاه بر آخور سقط شدست تشنهبهخون گشته تیغوار 

قومی ز ضعفْ‏ قومی ز تابِ‏ گرْ‏ سنگی از وجودْ‏ سیر مُردارخوار گشت و چو مُردار گشت خوار 

... وان کس که از تنعّمْ‏ حلوا نخورد و مُرغ مادر چو گربه گشته جگرخای و بچّ‏ هخوار 

... فرزند همچو سگ شده مادرگزای و شوخ نهاده مُرده دَهروزه بر قطار 

دَه دَه بر شاهراه شهر و زوایای کوچهها ‏(دیوان‎٬‎ ص‎١٩٥-١٩٤‎‏)‏ 

سوانح حیات شاعر 

از تاریخ تولّد و درگذشت شاعر اطّلاع دقیقی در دست نیست.‏ وحید دستگردی 

مینویسد که‎٬‎ در فهرست ریو‎٬‎ تاریخ وفات شاعر سال ٥٨٨ هجری ذکر شده‎٬‎ امّا مأخذی 

برای آن نشان نداده است ‏(مقدمه دیوان‎٬‎ص یح و یط).‏ تنها از قراین موجود در اشعار و تقارن 

حوادث تاریخی میتوان سالهای عمر اورا بهتخمین مشخص کرد.‏ شاعر در ترکیببندی‎٬‎ 

از محنت پنجاه ساله عمر خویش سخن گفته است:‏ 

پنجاهسالهام 

باشد ذخیره محنتِ‏ با آنکه نیست هیچ به فردا امیدِ‏ من ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٤٨‎‏)‏ 

‎٨‎)در ر احةالصدور تصحیح محمد اقبال ‏(ص‎٣٩‎‏)‏ آمده است:‏ ‏«و قحطی که از بدایت سنه سبعین و خمسمائه تا 

غایت وقت در اصفهان و نواحی آن بوده بود»‏ که ‏«سبعین»‏ باید تصحیف کاتبان و صحیح ‏«تسعین»‏ باشد.‏


مقاله ٩٣ 


باز در قصیدهای به گذشتن سالهای عمر خود از پنجاه و پنج اشاره کرده و گفته است:‏ 

چه ماند عمر چو پنجاه و پنج سال گذشت 

که گشت سرو تو چون خیزران بنفشه سمن 

‏(دیوان‎٬‎ ص‎٢٩٢‎‏)‏ 

راوندی‎٬‎ در راحةالصدور ‏(ص‎٬(٣٣‎ که به سال ٥٩٩ تألیف شده‎٬‎ از جمالالدین با دعای 

‏«رَحِ‏ مَهُ‏ اهلل»‏ یاد میکند که نشان میدهد شاعر در این تاریخ زنده نبوده است.‏ 

شاعر کراراً از تهیدستی و نیازمندی خود شکوه کرده و نالیده است.‏ نمونههایی از این 

شکایتها را در ابیات زیر شاهدیم:‏ 

گویی غم است روزیِ‏ من کاش غم بُدی روزیم غم بُدی غمِ‏ روزیم کی بُدی 

و در جای دیگر:‏ 

... شادم از آنکه عمر گذشت ایزد آگهست عمری چنین گذشته ز ناآمده بِهَ‏ ست 

دانی نشانِ‏ مردم آزاده چیست آن 

کز رویش آب رفته و در نان نمیرسد 

‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٥٥‎‏)‏ 

‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٤٨-٣٤٧‎‏)‏ 

جمال گاهی‎٬‎ از فرط اضطرار‎٬‎ تشریف و خلعت دریافتی خود را نیز به گرو 

میگذاشته است:‏ 

... پار تشریف بنده فرمودی که از آن خلعتی نکوتر نیست 

آنچنان جُ‏ بّهای و دستاری که نظیرش به مصر و شُ‏ شْ‏ تَر نیست 

خود نگویی چرا نپوشیدست 

به گرو کردهام که بیبرگم 

خود نپرسی چراش بر سر نیست 

وز تو پوشیده حالِ‏ مضطر نیست 

‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٨٩‎‏)‏ 

پیداست که امرار معاش او عمدتاً از طریق شاعری و گرفتن رسم و مقرّ‏ ری از 

ممدوحان بوده چنان که گاهی از اینکه رسم»‏ او گذشته شکوه کرده است:‏ 

‏«موسمِ‏ 

موسمِ‏ ِ رسم بنده رفت و هنوز 

ِ هیچ از رسم او میسّ‏ ر نیست ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٩٠‎‏) 

جمالالدین‎٬‎ در ترکیببندی متضمّن وصف حالی غمانگیز‎٬‎ به شغل دیوانی و 

معزولی خود از آن اشاره کرده و با بیان درستکاری و پاکدامنی و رأی صائب و 

خیرخواهی خود‎٬‎ از محرومی و ناکامیِ‏ اهل فضل نالیده و رقیب خویش را سرزنش و به 

تلافی تهدید کرده است:‏


٩٤ مقاله 


وین است عیب من که نه خائن نه طامعم 

این است جُ‏ رمِ‏ من که نه دزد و نه مُفسدم گر هست راضیَم پس اگر نیست قانعم 

در شغل شاکرم به گهِ‏ عزل صابرم لوحِ‏ لورک لصاحبه نشنیدی و گور 

... گویند شغلِ‏ خویش به دشمن بده به زور خواهی که در طویله کشی اسبِ‏ خنگ و بور 

خواهی که بر کَتِف فکنی اطلس و قصب بگزای همچو گندم و بستیز چون ستور 

چون سگ درنده باش و چو کرکس حرامخوار تا هست این زبانِ‏ چو تیغ اندرین دهان 

... من آن نیَم که از چو تویی بفکنم سپر آری شنیدهای که خرِ‏ لنگ و کاروان 

افسوسِ‏ چون منی که کم آیم ز چون تویی چون دست من رسد بِکَنَم پوست از سرت 

بفکن مرا ز پای چو تیزست خنجرت ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٥٨‎‏)‏ 

شاید به دلیل همین تنگدستی و سختیِ‏ معاش است که شاعر به ناخواست ترک شهر و 

دیار میگوید و به امید منفعتی راهی سفر میشود‎٬‎ امّا از این سفر جز رنج رفت و آمد 

نصیب او نمیگردد.‏ وی‎٬‎ در قصیدهای‎٬‎ ضمن شکوهای دردآلود از کامروایی دونان و 

ناکامی فاضلان‎٬‎ به سفر ناخواسته خود اشاره کرده و از عذابی که از مصاحبت ناجنس بر 

او تحمیل شده ناله سر داده است:‏ 

ولی چه سود قضا پیشِ‏ دیده گشت حجاب 

نبود عزم که جویم ز دوستان دوری سفر گزیدم و دانا سفر ندید صواب 

فراق جُ‏ ستم و عاقل نجُ‏ رنجِ‏ ست فراق چرا گزینم چون بوم جایگاهِ‏ خراب 

نوای بلبل و فرِّ‏ همای دارم پس که چرخ گردد بر آبِ‏ چشمِ‏ من چو حباب 

دوستان چندان ... همی بگریم از شوقِ‏ مرا به صحبتِ‏ ناجنس میکنند عذاب 

بدین گنه که ز ابنای جنس واماندم ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٤٥-٤٤‎‏)‏ 

شاعر‎٬‎ در پایان قصیده‎٬‎ از اینکه از این سفر دشوار و ناخواسته منفعتی عاید او 

نگشته‎٬‎ نه امکان ماندن دارد و نه زادِ‏ بازگشت‎٬‎ اظهار تأسف میکند و از اینکه از دوستان 

کسی به یاد او نبوده دلشکسته است:‏ 

ٔ 

بهجز رحیل و قدوم و بجز مجی و ذهاب 

کشیدم اینهمه محنت ندیده منفعتی نه برگِ‏ بازشدن بیغرض سویِ‏ اصحاب 

نه رویِ‏ ماندن و مقصود هیچ حاصل نه شکسته پشتم و در تنگ مانده همچو کتاب 

... از آن جهت که به من کس کتاب نفرستاد ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٤٦‎‏)‏ 

باری‎٬‎ جمالالدین از سفر و ترک وطن دلخوش نبوده و آسایش حضر را بر محنت سفر


مقاله ٩٥ 


ترجیح میداده؛ امّ‏ ا‎٬‎ از آنجا که با قلمزنی و دبیری نمیتوانسته امرار معاش کند‎٬‎ در طلب 

نفع تن به سفری اجباری داده و ناامید و نادم از آن بازگشته است.‏ شاعر این دغدغه امرار 

معاش را‎٬‎ که همواره گرفتار آن بوده‎٬‎ در مدیحهای به مطلع 

ِ 

ای به تو مملکت روشن وی به تو جانِ‏ مکرُ‏ مت گلشن 

چشمِ‏ 

بیان میکند و از اینکه عمری را به ستایش بزرگان روزگار گذرانده افسوس میخورد و 

خود را پایبندِ‏ ‏«علقه چهار طفل»‏ و ‏«حُ‏ بّ‏ وطن»‏ میخواند و میگوید:‏ 

ور بگریم شماتت از دشمن 

گر بخندم ملامت است از دوست نه ز مخدوم هیچ پاداشن 

نه ز ممدوح هیچ بهروزی آب پیمودهام به پرویزن 

عمر کان وقفِ‏ مدحشان کردم نه بشاید گذاشتن مسکن 

... نه توان زیست اینچنین مسکین عُ‏ لقتِ‏ چار طفل و حُبِّ‏ وطن 

هست بر پایِ‏ من دو بندِ‏ گران ‏(ص‎٢٨٩-٢٨٨‎‏)‏ 

از این چهار فرزند‎٬‎ یکی شاعر مشهور کمالالدین اسماعیل است.‏ دولتشاه سمرقندی‎٬‎ 

در ذکر احوال کمالالدین اسماعیل‎٬‎ مینویسد:‏ 

خواجه جمالالدین عبدالرّزّاق را دو پسر بوده‎٬‎ معینالدین عبدالکریم و کمالالدین اسماعیل.‏ 

معینالدین بسی دانشمند و فاضل و کمالالدین نیز دانشمند و اهل فضل بوده و خاندان ایشان 

در اصفهان بس محترم بوده است.‏ ‏(تذکره دولتشاه‎٬‎ طبقه سوم‎٬‎ ص‎١١٣‎‏)‏ 

در دیوان شاعر‎٬‎ ذکری از معینالدین نیست؛ امّ‏ ا‎٬‎ در قطعهای از کمالالدین محمود ٩ یاد 

شده که به نظر میرسد یکی دیگر از فرزندان جمال بوده باشد:‏ 

دوستی دی سخنی خوش میگفت 

که کمالالدین محمود الحق 

دوستی کو به سخن استادست 

پسری سخت کریم و رادست 

... چیست آخر سببِ‏ حرمانش که از این قوم به دستش بادست 

کاین خلل خود ز کجا افتادست 

... گفتم ای خواجه خبر نیست تو را هنری دارد و مردمزادست 

اندر آن شخص دو عیب است بزرگ ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٨٦‎‏)‏ 

شاعر‎٬‎ در ابیاتی‎٬‎ به شغل زرگریِ‏ خویش اشاره دارد؛ امّا میتوان حدس زد که در 

‎٩‎)شادروان وحید دستگردی احتمال میدهد که کمالالدین محمود فرزند بزرگتر جمالالدین بوده است که 

زود درگذشته و لقب او را به ‏«اسماعیل»‏‎٬‎ برادر کوچک او‎٬‎ دادهاند.‏ ‏(مقدمه دیوان‎٬‎ صفحه ط)‏


٩٦ مقاله 


سالهای آخر عمر آن را پیشه کرده که او را از اظهار نیاز و سؤال از ممدوحان وی بینیاز 

داشته است.‏ وی در قطعهای ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٢٥٦‎‏)‏ به شغل زرگری خود اشاره دارد . ١٠ همچنین 

شاعر‎٬‎ در قصیدهای‎٬‎ متضمّن بهاریّ‏ های زیبا و دلنشین‎٬‎ به زرگری و نقشبندی خود اشاره 

کرده است:‏ 

هر یکی چون نوعروسی در دگرگون زیوری 

اینک اینک نوبهار آورد بیرون لشکری در ربیع این نقشبندی در خزان آن زرگری 

... تا چو من باشند ابر و باد دایم در دو فصل ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٢٣٥‎‏)‏ 

جمالالدین‎٬‎ در قصیدهای‎٬‎ ضمن اشاره به امتحان شاعران دیگر از وی که رسمی 

معمول در زمانهای گذشته بوده‎٬‎ به لکنت زبان خویش اشاره میکند:‏ 

ز من کنند به هر ساعت امتحانِ‏ سخن 

... عجبتر آنکه گروهی ز فضل و دانش دور در استراق همه دیوِ‏ آسمانِ‏ سخن 

در استماع همه غولِ‏ سنگلاخِ‏ حسد سیه شده چو زبانِ‏ قلم زبانِ‏ سخن 

ز بس ستایشِ‏ نااهل کردهاند ز جهل که تعبیهست مرا عُقده در لسانِ‏ سخن 

... کناره گیرم ازین رهزنانِ‏ معنیدزد ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٠٠-٢٩٩‎‏)‏ 

شاعر‎٬‎ در قصیده مفصّ‏ ل دیگری نیز‎٬‎ که با چیستان ‏«آب»‏ آغاز میشود‎٬‎ به لکنت زبان 

خود و طعنه دیگران در این باره اشاره کرده است:‏ 

چون هست در معانی و در لفظ اِ‏ ستوا 

گویند کژزبانم کج باش گو زبان ابروی و زلفِ‏ دلبر کَژ بهتر و دوتا 

طرفِ‏ کلاهِ‏ خوبان خود کج نکوتر است نه شاخ را ز حملِ‏ ثمار است انحنا؟ 

نه ماه را ز قوّ‏ تِ‏ شمس است اعوجاج؟ ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٢١‎‏)‏ 

جمال‎٬‎ در قطعهای‎٬‎ به چشمْ‏ دردِ‏ خود اشاره میکند و از آن مینالد:‏ 

خود الحریصُ‏ محروم در حقِ‏ ماست راست 

محروم ماندهام ز فواید به دردِ‏ چشم دزدید ازو دو دانه و زو صد عقیله خواست 

زان دُر که گوش بُرد ز لفظِ‏ تو طفلِ‏ چشم بر دیده مینشانمش این خود چه توتیاست 

... در خونِ‏ من شد آبله و من ز ابلهی ‏(دیوان‎٬‎ ص‎٣٨٩-٣٨٨‎‏)‏ 

‎١٠‎)قطعه با این بیت آغاز میشود:‏ من ز جمع شاعران باری کیَم من ز لاف و دعوی دانش کیَم 

و قابل مقایسه است با قصیدهای از خاقانی در تجدید مطلع:‏ 

من کیَم باری که گویم ز آفرینش برترم کافرم گر هست آفرینش بر سرم 

تاجِ‏ 

... شعرِ‏ استادان فرودِ‏ ژاژهای خود نهم سخت سخت آید خرَ‏ د را اینکه منکَر منکِرم 

) دیوان‎٬‎ ص‎٢٥٠-٢٤٩‎‏)‏


مقاله ٩٧ 


چنانکه ملاحظه میشود شاعر در این قطعه از آبله در چشم خود سخن میگوید؛ امّا‎٬‎ از 

آنجا که آبله در چشم معموًال منجر به کوری میشود‎٬‎ به نظر میرسد‎٬‎ همانگونه که 

وحید دستگردی در مقدمه دیوان شاعر ‏(ص یز)‏ متذکر شده‎٬‎ منظور از آبله در اینجا 

جوشهای ریز باشد که‎٬‎ با ریختن شیر در چشم‎٬‎ آن را میزدودهاند.‏ 

منابع 

تاریخ ادبیات در ایران‎٬‎ ذبیحاهلل صفا‎٬‎ ج‎٬٢‎ انتشارات امیرکبیر‎٬‎ تهران ‎١٣٥٦‎؛ 

تاریخ اصفهان‎٬‎ حسن بن علی بن محمود‎٬‎ چاپ سنگی ‏(به شماره ٣٢٤ Ds کتابخانه دانشکده علوم انسانی 

تبریز)؛ 

تاریخ گزیده‎٬‎ حمداهلل بن ابیبکر بن احمد بن نصر مستوفی قزوینی‎٬‎ به اهتمام عبدالحسین نوائی‎٬‎ امیرکبیر‎٬‎ 

تهران ‎١٣٣٩‎؛ 

تذکرة الشعراء‎٬‎ امیر دولتشاه سمرقندی‎٬‎ به اهتمام محمد رمضانی‎٬‎ پدیده خاور‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ تهران ‎١٣٦٦‎؛ 

چهار مقاله‎٬‎ نظامی عروضی سمرقندی‎٬‎ تصحیح علاّ‏ مه محمد قزوینی‎٬‎ بهاران‎٬‎ تهران ‎١٣٧٢‎؛ 

دیوان جمالالدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی‎٬‎ تصحیح حسن وحید دستگردی‎٬‎ ارمغان‎٬‎ تهران ‎١٣٢٠‎؛ 

دیوان حکیم خاقانی شروانی‎٬‎ تصحیح ضیاءالدین سجّ‏ ادی‎٬‎ زوّ‏ ار‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ تهران ‎١٣٦٥‎؛ 

دیوان مسعود سعد سلمان‎٬‎ تصحیح رشید یاسمی‎٬‎ امیرکبیر‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ تهران ‎١٣٦٢‎؛ 

ر احة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق‎٬‎ محمد بن علی بن سلیمان الراوندی‎٬‎ تصحیح محمد اقبال‎٬‎ 

امیرکبیر‎٬‎ تهران ‎١٣٦٤‎؛ 

سفرنامه‎٬‎ حکیم ناصر خسرو قبادیانی‎٬‎ به کوشش نادر وزینپور‎٬‎ شرکت سهامی کتابهای جیبی‎٬‎ تهران ‎١٣٦١‎؛ 

کلیات سعدی‎٬‎ تصحیح ذکاءالملک فروغی و عبدالعظیم قریب‎٬‎ جاویدان‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ تهران ‎١٣٥١‎؛ 

لیلی و مجنون‎٬‎ حکیم نظامی گنجوی‎٬‎ به اهتمام وحید دستگردی‎٬‎ علمی‎٬‎ تهران‎٬‎ بیتا.‏ 

©

٨٣/٧/٩ 11M-MASN ن‎٤‎ ١١ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

مثنوی طریقالتحقیق از کیست؟ 

سرور همایون ‏(مدیر گروه زبان و ادبیات دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل)‏ 

حکیم ابوالمجد مجدود ‏(حسَ‏ ن)‏ بن آدم سنائی غزنوی‎٬‎ شاعر دورانساز دوره دوم 

غزنوی‎٬‎ در ادب فارسی مقامی والا دارد؛ با این وصف‎٬‎ هنوز برخی از زوایای زندگی او 

در تاریکی مانده و درباره آثاری از او آگاهی کافی در دست نیست.‏ یکی از دلایل این فقر 

آگاهی شاید آن باشد که آثار حکیم هنوز طبع انتقادی نهایی نیافته است.‏ در این میان‎٬‎ 

چند اثر هست که عدهای از دانشمندان آنها را از خامه حکیم میدانند و عدهای دیگر در 

انتساب آنها به او شکّ‏ و تردید نشان میدهند و حتی گاهی آنها را به ضرس قاطع به 

دیگرانی نسبت میدهند که در وجود خارجیشان یقین کامل نداریم.‏ از جمله این آثار 

است منظومه طریقالتحقیق.‏ 

در این گفتار‎٬‎ نویسنده کوشیده است روشن کند که منظومه طریقالتحقیق از حکیم 

سنائی است و کسانی که آن را به شاعری صوفیمشرب به شهرت احمد بن حسن بن 

محمد نخجوانی نسبت دادهاند به خطا رفتهاند.‏ این انتسابرا بار اول مرحوم احمد آتش‎٬‎ 

دانشمند مشهور ترک‎٬‎ مطرح ساخته سپس محقق محترم دکتر بواوتاسِ‏ سوئدی در رساله 

دکتری خودپرورانیده و ضمیمه طریقالتحقیق درسال‎١٩٧٣‎ به نشر سپرده است . ١ اشکالاتی 

که ایشان برای انتساب این منظومه به حکیم غزنه برشمردهاند به شرح زیر است:‏ 

1) Tariq ul-Tahqiq , A Sufi Mathnavi, ascribed to Hakim Sanai of Ghazna, and probably composed by 

Ahmad b. al-Hasan b. Mohammad an-Naxc§ avani, Bo Utas, Scandinavian Institute of Asian Studies, 

Sweden 1973. 

٩٨


مقاله ٩٩ 


١. در تذکره لبابالالباب‎٬‎ این اثر از حکیم غزنوی خوانده نشده است . ٢ 

این ایراد موجّ‏ ه به نظر نمیرسد؛ زیرا که عوفی‎٬‎ در تذکره خود‎٬‎ نه فقط از طریقالتحقیق به 

نام حکیم غزنوی یاد نکرده بلکه ذکر آثار او را کًال از قلم انداخته و این رساله را به نام 

شاعر دیگری هم ننوشته و به نقل صِ‏ رفِ‏ یک قصیده از سنائی بسنده کرده است.‏ 

بنابراین‎٬‎ نام نبردن از طریقالتحقیق این گمان و شک را پدید نمیآورد که این منظومه را از 

قلم حکیم نمیدانسته است . ٣ 

٢. این منظومه د ر کلیات حکیم‎٬‎ مثًال در نسخه خطی آرشیو ملی کابل‎٬‎ نیامده است.‏ 

این ایراد هم بر جای نیست؛ زیرا که نسخه مذکور منتخبات منظومهها و قصاید حکیم 

است چنان که‎٬‎ در آن‎٬‎ تنها از منظومه حدیقه پنج هزار بیت نقل شده است و در بخشهای 

دیگر کم و کسرهای فراوان دارد.‏ ضمناً‎٬‎ در این نسخه سال وفات حکیم را به حساب 

شمسی ‏(سهواً هلالی)‏ ٥٢٩ نوشتهاند ولی دانشمندان همان هلالی ‏(قمری)‏ را درست 

تصور کردهاند . ٤ 

٣. در دو نسخه منظومه طریقالتحقیق اسمی از سنائی نیامده:‏ در یکی که قدیمیتر و 

تاریخ کتابت آن ٨٩٠ ه است‎٬‎ سراینده ‏«لجامی»‏ ذکر شده؛ در دیگری‎٬‎ که در سال 

‎٨٩٨‎ه استنساخ شده‎٬‎ ‏«مجافی»‏ آمده و در پایان نسخه ابیاتی هست که واژه نخجوان 

‏(وطن شاعر)‏ در آن قید گردیده و سنائی‎٬‎ صِ‏ رفْ‏ ٬ در نسخههای تولیدی افغانستان و 

هندوستان به کار رفته است.‏ بر این اساس‎٬‎ مرحوم احمد آتش و شاگردش بواوتاس ناظم 

طریقالتحقیق را ‏«نخجوانی لجامی»‏ دانستهاند که در پایان نسخه سال ‎٨٩٠‎ه چنین معرفی 

شده است:‏ 

تم طریقةالمحققین من انشاء ملک العارفین احمد بن الحسن بن محمدالنخجوانی المعروف 

بالجامی.‏ ٥ 

‎٢‎)ایشان‎٬‎ در کنارِ‏ لبابالالباب‎٬‎ از برخی آثار دیگر هم یاد کردهاند؛ امّا‎٬‎ چون قدیمیترین و معتبرترین این آثار 

همان تذکره نورالدین محمد عوفی است‎٬‎ از ذکر آنها صرف نظر کردم.‏ 

‎٣‎)نک.‏ لبابالالباب‎٬‎ چاپ سعید نفیسی‎٬‎ علمی‎٬‎ تهران ٬١٣٣٥ ص‎٤٢٨‎‏.‏ 

‎٤‎)درباره سال درگذشت حکیم سنائی Ä سرور همایون‎٬‎ ‏«سال درگذشت حکیم سنائی»‏‎٬‎ قند پارسی‎٬‎ شماره‎٬٦‎ 

زمستان ٬١٣٧٢ ص‎٨٧-٧٧‎.‏ 

‎٥‎)نک.‏ طریقالتحقیق‎٬‎ بواوتاس‎٬‎ ص‎٬١١‎ ١٢. یادآور میشود که کلمه اخیر باید ‏«باللجامی»‏ میبود.‏


١٠٠ مقاله 


به نظر من‎٬‎ کلید گشایش مشکل تعیین هویت سراینده طریقالتحقیق در تحلیل و بررسی 

همین نظر نهفته است.‏ بنابراین‎٬‎ این بررسی را میگذارم به آخر مقاله.‏ 

٤. با استناد به دو بیت زیر از منظومه:‏ 

نشنیدی که آن حکیم چه گفت که به الماسِ‏ فکر این دُر سُ‏ فت 

تو به گوهر ورای دوجْ‏ هانی چه کنم قدرِ‏ خود نمیدانی ٦ 

گفتهاند که چون بیت دوم از حکیم سنائی در حدیقه است‎٬‎ پس مرجع ‏«آن حکیم»‏ در بیت 

اول حکیم سنائی است و سراینده منظومه احمد بن حسن نخجوانی لجامی بیت او 

را تضمین و با عبارت ‏«آن حکیم»‏ به وی اشاره کرده است.‏ و این یک استدلال بسیار 

فریبنده است.‏ 

نام نسبتیِ‏ نخجوانی که شاعر صوفی از قرن هفتم پنداشته 

ِ 

بعداً خواهیم دید که کسی به 

شده اصلاً‏ وجود خارجی ندارد.‏ عجالتاً باید گفت که سنائی بارها ابیات خود را نقل و 

تکرار کرده و یکی از ویژگیهای سبک او همین تکرار ترکیبات و مصاریع و ابیات و کلمات 

خوش است که بسامد بالایی دارد.‏ گذشته از آن‎٬‎ از فحوای این دو بیت به روشنی 

استنباط میگردد که مخاطب ‏«نشنیدی»‏ باید بسیار نزدیک به روزگار گوینده بوده باشد نه 

نخجوانی‎٬‎ که بر فرض واقعیت وجودیاش‎٬‎ دو صد سال با گوینده بیت دوم ‏(سنائی)‏ 

فاصله زمانی دارد.‏ ‏«نشنیدی»‏ بر ماضی قریب دلالت دارد و نزدیکیِ‏ زمانی گوینده و 

مخاطب را میرساند.‏ ٧ گمان نزدیک به یقین دارم که این هر دو بیت از حکیم سنائی 

است و او در مصراع اول بیت اول اشاره به حکیم مختاری غزنوی‎٬‎ هموطن معاصر خود 

دارد.‏ حکیم سنائی‎٬‎ بهویژه در حدیقه‎٬‎ سخنان فلسفی بسیاری درباره حقیقت انسان و 

خلقت او و وظیفهاش در این دنیا دارد و از شرافت و فضیلت انسان به کرات سخن 

میراند.‏ این بیت نیز از همین دست است.‏ عثمان مختاری نیز منظومهای در قالب مثنوی 

‎٦‎) همان‎٬‎ ص‎١٥‎‏.‏ 

‎٧‎)حکیم سنائی در مکاتیب و نیز در منظومههای بحر خفیف خود‎٬‎ به مناسبت سازگاری صیغه فعلی ‏«شنیدی»‏ 

با این وزن‎٬‎ از آنها بسیار استفاده میکند؛ از جمله در حدیقه:‏ نشنیدی که راند در امثال؛ آن شنیدی که گفت 

دمسازی؛ آن بنشنیدهای که در راهی؛ آن شنیدی که رفت نادانی؛ آن شنیدی که در عرب مجنون؛ آن شنیدی که از 

کمآزاری؛ آن شنیدی که گفت نوشروان؛ آن شنیدی که ابلهی بر خاست؛ آن شنیدی که تا خلیل چه گفت؛ آن 

شنیدی که در ولایتِ‏ شام.‏ برای کاربرد این صیغه در نثر Ä مکاتیب حکیم سنائی‎٬‎ نذیر احمد‎٬‎ ص‎٢٠‎‏.‏


مقاله ١٠١ 


و بحر خفیف دارد که به گمان غالب مشوّ‏ ق حکیم سنائی در مثنویهای بحر خفیف شده و 

حتی در بیان محتوا و مضمون هم از او بهرهمند گردیده است.‏ بنابراین‎٬‎ هنگامی که 

میگوید نشنیدی که آن حکیم چه گفت به احتمال قوی‎٬‎ مرادش حکیم مختاری است که از 

او نقل مضمون میکند.‏ مثًال مختاری میگوید:‏ 

تا تو خود ننگری ز بینشِ‏ خویش 

ننگری اندر آفرینشِ‏ خویش سود کردی ز مایه دو جهان 

این دو گیتی ولایتیاست بِدان آفرینش ز نوع تو نگذشت 

نوع 

ِ 

نوع 

ِ 

تو مهرِ‏ آفرینش گشت 

ِ 

جنسِ‏ اجناس نامِ‏ جوهر تست 

انواع نام پیکرِ‏ تست بشنو از من کنون بیانِ‏ همه 

تو شبانیّ‏ و هرچه هست رمه آب حمّال گشت بارِ‏ تو را 

اگر این قول دلپذیرِ‏ تو نیست 

بنگر آنَک به خشکی و دریا 

زین همه کیست کو اسیرِ‏ تو نیست 

این ابیات نمونهای از بسیار است که نقل شد ٨ و من فکر میکنم که سنائی در آن بیت 

اشارت به حکیم مختاری و این ابیات او دارد.‏ 

باید دید که اگر‎٬‎ طبق نظر نویسنده این سطور‎٬‎ نخجوانیِ‏ لجامی آن عارفِ‏ ناشناخته 

فاقدِ‏ اثر منظوم یا منثور منظور نظر حکیم سنائی نیست پس مشارٌ‏ الیهِ‏ او کیست و 

چگونه در منظومه طریقالتحقیق راه یافته است؟ 

به رغم گفته بواوتاس که مینویسد:‏ سبک طریقالتحقیق با سبک آثار سنائی یکی 

نیست‎٬‎ باید گفت که آن با سبک آثار حکیم در دیگر آثارش‎٬‎ بهویژه در آثار بخش دوم 

زندگانی او که شیوه زهد و تحقیق برگزیده‎٬‎ کامًال مطابق است.‏ طبعاً بین این آثار آنقدر 

تفاوت هست که بین فرزندان یک شخص وجود دارد.‏ گوشهای از جلوههای سبک 

سنائی در کاربرد صیغه فعلی ‏«شنیدن»‏ نشان داده شد.‏ بهعلاوه‎٬‎ از نخجوانی لجامی هیچ 

اثری در دست نیست تا بتوان رابطه و خویشاوندی آن را با طریقالتحقیق و یکی از آثار 

مسلّم حکیم سنائی‎٬‎ مثًال با منظومه سیرالعباد سنجید و معلوم کرد که طریقالتحقیق با اثر 

‎٨‎)هنرنامه یمینی را مختاری به نام سلطان مسعود سوم غزنوی (٤٩٢-٥٠٨) در یکی از اجزای بحر خفیف 

سروده بوده و من سال تصنیف طریقالتحقیق سنائی را ‎٥٢٨‎ه ‏(احتماًال در هرات)‏ میدانم.‏ زیرا حکیم سنائی در 

این سالها‎٬‎ به هنگام عودت از سفرِ‏ تقریباً سیساله به غزنه‎٬‎ نخجوانی را در هرات دیده بود.‏ در حالی که لجامی 

قاضی غزنه موسوم به خواجه امام ابویعقوب یوسف از مردم چرخ ‏(لوگر کابل) در دار القضا‎٬‎ حیثیت قاضی 

بزرگ داشته است.‏


١٠٢ مقاله 


سنائی پیوند دارد یا اثر مفروض نخجوانی.‏ در حال حاضر‎٬‎ این ادّعا که منظومه 

طریقالتحقیق از نخجوانی است دلیل سبکی نمیتواند داشته باشد یا چون از نخجوانیِ‏ 

پیشنهادی‎٬‎ بر فرض داشتن شاهکاری مانند طریقالتحقیق هیچ اثری دیده نشده است.‏ 

اصوًال باید دید که این نخجوانی کیست؟ بواوتاس نخجوانی و لجامی را یک نفر و همان 

سراینده منظومه دانسته است‎٬‎ امّا نظر من این است که نخجوانی و لجامی دو نفرند:‏ یکی 

نخجوانی ساکن هرات و دیگری لجامی‎٬‎ از درباریان بهرامشاه غزنوی در غزنه.‏ اولی 

مردی بازرگان و ثروتمند و دیگری قاضی بزرگ پایتخت غزنویان.‏ نکته این است که 

کاتب نسخه در پایان قرن نهم میزیسته و ضبطِ‏ ‏«لجامی ‏(مجافی)»‏ را در نسخه منظومه دیده 

واو را سراینده تصور کرده و در حاشیه او را نخجوانی و المعروف بالجامی ‏(کذا)‏ به قلم 

آورده و همین جاجی خلیفه و احمد آتش را دچار توهّم ساخته است.‏ به نظر من‎٬‎ حکیم 

سنائی گفته:‏ 

ای سنائی ز چشم و جان بگسل 

هرچه آن غیر اوست زان بگسل 

کاتب دست برده و ‏«ای سنائی»‏ را که در اغلب نسخهها آمده و حکیم‎٬‎ در آثار خویش‎٬‎ 

بارها خود را به همین گونه مخاطب ساخته قصداً و عمداً به ‏«ای لجامی»‏ تحریف کرده 

است.‏ او شخص مغرضی بوده و میخواسته بدین وسیله امام ابویوسف یعقوب حدّ‏ ادی 

‏(لجامی واقعی)‏ را به مخالفت با سنائی بشوراند.‏ در حقیقت‎٬‎ حکیم سنائی دشمنان 

زیادی داشته که پیوسته در کمین بودهاند تا او را در نظر شاه و گدا خفیف سازند.‏ داستان 

انگیزشِ‏ علمای غزنه به مخالفت با حدیقه و متهم ساختن حکیم با غلام او به دزدی در 

شهر نیشابور که حکیم سنائی‎٬‎ در رفع آن منازعه‎٬‎ از عمر خیام استمداد کرد و 

رنجاندن حکیم دَ‏ رگزینیِ‏ وزیر را فقط نمونههایی چند از این دشمنیهاست.‏ اینک نمونه 

دیگرش انگیختن قاضیالقضات شهر غزنه است از طریق دستبرد و تحریف در بیت 

مذکور از طریقالتحقیق.‏ سنائی‎٬‎ برای خوابانیدن فتنه و باز کردن راه عودت به غزنه‎٬‎ دو 

مکتوب به نام امام ابویوسف و فرزندش ابوالمعالی احمد از هرات به غزنه میفرستد و 

در این نامهها از تلبیس ابلیسصفتان و تزویر ایشان و دو شیطانصفت یاد میکند و این 

ماجراجوئیِ‏ آنها را حرکتی مهیب میشمارد.‏ حکیم‎٬‎ در چند قصیده و قطعه‎٬‎ در ستایش 

امام ابویوسف لجامی‎٬‎ به این موضوع اشاره صریح دارد که در پایان مقاله نقل شده 

است.‏


مقاله ١٠٣ 


اما نخجوانی‎٬‎ این بازرگان رئوف و مهربان‎٬‎ در شهر هرات‎٬‎ برای حکیم که درد چشم 

داشت دارو فرستاد و به اشارت حکیم باشنده هرات شد.‏ این است که سنائی‎٬‎ با ذکر 

اسم نسبه او ‏(نخجوانی)‏ میخواهد حقگزاری کند.‏ پس نخجوانی و لجامی‎٬‎ در واقع‎٬‎ دو 

نفرند و هر دو معاصر حکیماند:‏ یکی در هرات و دیگری در غزنه.‏ سنائی در ستایش 

لجامی و پسرش چکامهها دارد و او از اهالی چرخ لوگر ‏(سجاوند دوره غزنوی)‏ بوده 

است . ٩ 

همه مثنویهای حکیم سنائی در بحری واحد‎٬‎ یکی از اجزای بحر خفیف‎٬‎ سروده 

شده‎٬‎ همان بحری که در سرودن طریقالتحقیق هم از آن استفاده کرده است که اگر چنین 

نبود و در بحری دیگر بود شاید قرینهای برای انتساب آن به شاعری دیگر به دست 

میداد.‏ 

‎٥‎.‏ بواوتاس‎٬‎ به تمسّ‏ ک سال ‎٥٢٥‎ه‎٬‎ که برخی آن را سال وفات سنائی پنداشتهاند‎٬‎ 

استدلال میکند که چون گوینده سال ختم منظومه طریقالتحقیق را ٥٢٨ گفته:‏ 

پانصد و بیست و هشت آخرِ‏ سال بود کاین نظمِ‏ نغز یافت کمال ١٠ 

پس این منظومه نباید به حکیم سنائی تعلق داشته باشد.‏ 

اکنون ما ثابت کردیم که سال وفات حکیم سنائی ٥٤٥ هجری قمری یا هلالی (= ٥٢٩ 

شمسی)‏ است و لا غیر . ١١ 

‎٦‎.‏ ایراد گرفتهاند که چرا سنائی طریقالتحقیق را مانند سایر آثارش به مخدومی مانند 

بهرامشاه غزنوی یا محمد بن منصور سرخسی اهدا نکرده است.‏ 

سنائی در طریقالتحقیق صریحاً گفته که کسی را شایسته پیشکش این نوباوه نمیبیند.‏ 

حکیم در سایر آثارش نیز چنین موضعی داشته و گاه شده که چر اغبهدست دورِ‏ دنیا گشته 

و کسی را پیدا نکرده که اثر خود را به او اهدا کند:‏ 

زین سپس شاید ‏«سنائی»‏ گر نگویی هیچ مدح زان که ممدوح از جهان خوردیپز و بقّال ماند ١٢ 

‎٩‎)برای تفصیل این قول‎٬‎ نک.‏ حکیم سنائی و جهانبینی او‎٬‎ سرور همایون‎٬‎ بیهقی‎٬‎ ٬١٣٥٦ ص‎٩٥‎ 

‎١٠‎)طریقالتحقیق‎٬‎ بواوتاس‎٬‎ ص‎٥٣‎ 

‎١١‎)برای تفصیل آن‎٬‎ نک.‏ ‏«سال درگذشت حکیم سنائی»‏ مذکور در پانوشت ٤. 

‎١٢‎) دیوان‎٬‎ چاپ رضوی‎٬‎ ص‎١٤٨‎


١٠٤ مقاله 


٧. بعضی از تذکرهنویسان نوشتهاند که حکیم سنائی تارک دنیا و مردی مجرد و 

بیزنو فرزند بوده است و برای اثبات این مطلب سروده سنائی را شاهد آوردهاند:‏ 

من نه مرد زن و زر و جاهم 

گر تو تاجی دهی ز احسانم 

به خدا گر کنم وگر خواهم 

به سرِ‏ تو که تاج نستانم 

هرچند این استدلال هیچ چیزی را ثابت نمیکند‎٬‎ زیرا سلب مالکیت سنائی نسبت به 

طریقالتحقیق دلیل تعلق آن به نخجوانی مفروض نمیشود‎٬‎ به ضرس قاطع توان گفت که 

سنائی مردی عیالمند بوده است.‏ او پسری به نام ‏«حسّ‏ ان»‏ داشته که شاید پیش از 

درگذشت پدر از دنیا رفته بوده و بر لوح سنگ گورش چنین خوانده میشود:‏ ‏«الشیخ 

الجلیل مظفر الحسان العزیز السنائی»‏ . ١٣ حکیم در یک بیت به مرگ او اشاره دارد:‏ 

وز بهر جگر جگر نرندیم 

از بهرِ‏ پسر به سر نیاییم خود را به دو دست ما کمندیم ١٤ 

ار هیچ شکار حاجت آید ‎٨‎.‏ دلیل آوردهاند که معموًال آثار اشخاص غیرمشهور را به نام کسان با نام و نشان 

شهرت میدهند نه برعکس.‏ پس اگر طریقالتحقیق از سنائی بود آن را به شاعری گمنام 

نسبت نمیدادند.‏ حال که چنین است معلوم میشود که این منظومه به حکیم سنائی تعلق 

ندارد.‏ ضمناً مثنویهای عقلنامه و بهرام و بهروز را مثال میآورند و میگویند که این 

منظومهها از سنائی نیستند و به او نسبت داده شدهاند . ١٥ 

البته بهرام و بهروز‎٬‎ از سنائی نیست و این چون آفتاب روشن است.‏ همین که آن را بخوانید 

درمییابید که به روزگاری دراز پس از دوره سنائی تعلق دارد و بین سبک حکیم سنائی و 

سبک این منظومه تفاوت فاحش دیده میشود و امروز آشکار شده است که خوانندگان 

غلطخوانی کرده و بنائی ٬ شاعر مشهور قرن نهم هرات ‏(مقتول در ‎٩١٨‎ه)‏ را ‏«سنائی»‏ 

‎١٣‎)نک.‏ ‏«حکیم سنائی و جهانبینی او»‏‎٬‎ همایون‎٬‎ ص‎٧٢‎؛ ریاض الالواح‎٬‎ محمدرضا هروی خر اسانی‎٬‎ انجمن 

تاریخ افغانستان‎٬‎ کابل ‎١٣٤٦‎ق‎٬‎ ص‎١٩٢‎‏.‏ 

‎١٤‎) دیوان‎٬‎ چاپ رضوی‎٬‎ ص‎٤٠١‎؛ مردم شهر غزنه نیز درباره قبور دختران سنائی اشاراتی دارند.‏ در اینجا‎٬‎ 

طرداً للباب اشاره کنم که نام پسر حکیم سنائی ‏(حسّ‏ ان)‏ قرینهای است بر این که اسم اصلی حکیم سنائی هم 

‏«حسن»‏ بوده باشد.‏ وی به این نام خود چند بار اشاره میکند.‏ از آنجا میتوان نتیجه گرفت که نام بهرام شاه 

غزنوی هم ‏«حسن»‏ بوده است‎٬‎ چون حکیم سنائی خود را همنام بهر امشاه میخواند.‏ 

‎١٥‎)بواوتاس‎٬‎ همان‎٬‎ ص‎٣٤‎


مقاله ١٠٥ 


خواندهاند و اگر آن را از قطار مثنویهای حکیم بیرون کنید به ستّه سنائی خللی وارد 

نمیشود و ستّه بدون آن هم کامل است.‏ شکی ندارم که انتساب بهرام و بهروز‎٬‎ منظومه 

کمالالدین شیرعلی بنایی‎٬‎ به سنائی زمانی آغاز یافته که ‏«بنائی»‏ را ‏«سنائی»‏ خواندهاند 

چنان که‎٬‎ در موارد متعدد‎٬‎ کاتبان قدیم ‏«سنائی»‏ ‏(به سین)‏ را ‏«ثنایی»‏ ‏(به ثای مثلثه)‏ نیز 

نوشتهاند.‏ شاید این شکل اخیر ‏(ثای مثلثه)‏ حلقه وسط عملیه اشتباه بوده باشد.‏ امّا تا 

کنون ندیدهام که کسی عقلنامه دوم یا ‏«سنائیآباد»‏ را ثابت کرده باشد که از سنائی نیست 

بلکه به فلان شاعر مشخص تعلق دارد.‏ هرچه گفته شده در حدود حدس و گمان است و 

کسانی را که مالک آن میدانند موهوم و خیالیاند:‏ شخصی به نام ‏«عباسی»‏ که اگر وجود 

خارجی داشته باشد‎٬‎ به گمان من‎٬‎ یکی دیگر از دشمنان حکیم بوده که چنانچه در 

طریقالتحقیق دست بردند و ‏«سنائی»را به ‏«لجامی»‏ تبدیل کردند تا قاضی لجامی غزنوی را 

به ضدّ‏ حکیم برانگیزانند تهمت و افترا به سنائی میبست.‏ حکیم‎٬‎ در یکی از نامههای 

خود‎٬‎ به عباسی نامی اشاره دارد.‏ وی‎٬‎ در نامه پانزدهم که به نام ابوالمعالی بن طاهر 

غزنوی نوشته و در آن‎٬‎ ضمن سپاسی که به رابطه اجزاءِ‏ حدیقه میکند‎٬‎ میگوید:‏ 

مرد خواجه آنگاه گردد که بنده شرع گردد.‏ شریف عباسی آن باشد که پاسِ‏ دینِ‏ خویش دارد.‏ 

عباس که عباس شد نه خود شد‎٬‎ به پای وفا شد...‏ آن عباس که پاش ١٦ در مصطبه تلبیسِ‏ 

ابلیس پلید کند دیگر است و آن عباس که از پاسِ‏ حق پاسِ‏ دینِ‏ خود دارد دیگر است.‏ یا نَسَ‏ بِ‏ 

عباس را برای تقوی هم نعت کن تا روزی که صیحه نفخ فیالصور سلسلههای حَ‏ سَ‏ بِ‏ مجازی 

گسلد تا ‏«الاّ‏ حَ‏ سَ‏ بی»‏ بر جای خویش باشد.‏ ١٧ 

در این نامه‎٬‎ حکیم سنائی‎٬‎ از دو ‏«عباس»‏ یاد شده:‏ عباسی که دارای صفتِ‏ پای وفا 

بود‎٬‎ یعنی عمّ‏ حضرت پیامبر اسلام ‏(صلی اهلل علیه و سلم)‏ و عباسی که مرحوم مدرس 

رضوی ‏«عباس دبس یا دوس»‏ احتمال دادهاند که به لطایفالحیل کدیه میکرد و 

حکایات او در جامع التمثیل آمده است ‏(نک:‏ مکاتیب‎٬‎ چاپ نذیراحمد‎٬‎ ص‎٣٣٥‎‏).‏ امّا پروفسور 

نذیراحمد شک داشته که منظور از عباس مذکور در کلام سنائی همین شخص باشد.‏ من 

فکر میکنم که این توجیه مرحوم مدرس با طرز تفکر سنائی جور نیاید.‏ به نظر من‎٬‎ 

سنائی‎٬‎ در نامه پانزدهم‎٬‎ از عباس پرتلبیس عباسِ‏ بیمروت و سنگیندلِ‏ سنائیآباد را 

منظور دارد که شاید همو هم در طریقالتحقیق‎٬‎ در تبدیل ‏«سنائی»‏ به ‏«لجامی»‏ دست داشته 

‎١٦‎)اصل:‏ پاس 

‎١٧‎)مکاتیب‎٬‎ ص‎١١٤-١١٣‎


١٠٦ مقاله 


است.‏ خدا عالم است بر حقایق امور.‏ نکته درخورِ‏ تأمل اینکه سنائی در نامهای از عباس 

یاد میکند و این نامه به سید ابوالمعالی طاهر یعنی درست همان شخصی نوشته شده که 

جزوههای مسروقه حدیقه را پیدا کرده و به سنائی رسانیده.‏ سنائی‎٬‎ در این نامه‎٬‎ از آن 

جزوه صریحاً یاد میکند:‏ حدیث جزوها گفته بودی‎٬‎ کُلّی بکُلِّک مشغولْ‏ جزو را چه محل‎٬‎ روحی 

بِجِ‏ سمِک مبذولْ‏ خط را چه خطر».‏ ١٨ 

سرانجام میرسیم به استدلالی که پیشتر به آن اشاره و بررسی آن به دنباله مقاله 

موکول شد و آن اینکه در دو نسخه قرن نهم هجری‎٬‎ که بواوتاس آنها را معتبر میداند‎٬‎ 

ضبط ای لجامی ز جسم و جان بگسل وجود دارد که بیدلیل نیست و لابد اشاره دارد به 

گوینده اثر.‏ از سوی دیگر‎٬‎ در طریقالتحقیق این بیت آمده است:‏ 

نخجوان را که فخر هر طرف است در جهانش بدین سخن شرف است ١٩ 

در کتیبه ختم کتاب نیز چنین آمده است:‏ ‏«تم طریقة المحققین من انشاء ملک العارفین احمد بن 

حسن بن محمد النخجوانی المعروف بالجامی»‏ ٢٠ و حاجی خلیفه در کشف الظنون ‏(ذیل 

طریقالتحقیق)‏ هم کاستْ‏ 

افزودهایی دارد:‏ ‏«اوحدالدین‎٬‎ و الکرمانی و سال مرگش ٥٣٤ هجری حال 

آنکه سال ختم منظومه ٥٢٨ بوده است».‏ 

این نامها و این سال با حقیقت حیات و اوقاتشان تطبیق نمیشود.‏ ما در تاریخ شعر و ادب 

خود کسی را نمیشناسیم که احمد پسر حسن پسر محمد و از اهالی نخجوان و دارنده 

تخلص یا لقب ‏«لجامی»‏ بوده باشد.‏ امّا دو نفر جداگانه را میشناسیم که همروزگار حکیم 

سنائی بودند و از ایشان در دیوان و مکاتیب حکیم مکرر یاد شده است.‏ یکی نخجوانیِ‏ 

بازرگان و ساکن خراسان که با حکیم آشنایی داشته؛ دیگری لجامی‎٬‎ قاضیالقضاتِ‏ غزنه‎٬‎ 

که روابط حسنه او با سنائی‎٬‎ به استناد نامه حکیم‎٬‎ در نتیجه سعایت بدخواهان به هم 

خورده بود.‏ این گونه برخوردهای خصمانه در آثار سنائی بازتاب گسترده دارد.‏ وی‎٬‎ 

خطاب به یکی از مخالفان خود که شعر او را نکوهیده بود‎٬‎ میگوید:‏ 

‎١٨‎)مکاتیب‎٬‎ ص‎١١٥‎‏.‏ ضمناً از یک عباسی که ممدوح سید حسن اشرف بود خبر داریم ) دیوان‎٬‎ ص‎١٠٠‎‏):‏ 

ابوالمحاسن بن عبدالصمد عباسی ساکن غزنه و معاصر حکیم سنائی.‏ آیا این همان عباسی است که گویا با 

‎١٩‎)طریقالتحقیق‎٬‎ ص‎٬٣٤‎ ٥٣ 

سنائی دشمنی میورزید؟ 

‎٢٠‎)همان‎٬‎ ص‎١١‎‏.‏ ضبط ‏«نخجوانی»‏ در نسخهها متفاوت است‎٬‎ از جمله ‏«شهجانی»‏ که مراد از آن مرو شاهجان 

است.‏


مقاله ١٠٧ 


و در طریقالتحقیق میگوید:‏ 

ای که شنیدی صفتِ‏ روم و چین خیز و بیا ملک سنائی ببین 

منِ‏ مسکینِ‏ مستمندِ‏ ضعیف با غم و محنتم ندیم و حریف 

گله دارم ز روزگار بسی با که گویم که نیست همنفسی 

جمله رویِ‏ زمین بگردیدم همدمی کافرم اگر دیدم ٢١ 

اوحدالدین کرمانی‎٬‎ صوفی مشهوری که غالب آثار یک کرمانی دیگر را به او نسبت 

دادهاند و در سال ‎٦٣٥‎ه وفات یافته‎٬‎ به قلم حاجی خلیفه‎٬‎ گوینده طریقالتحقیق خوانده 

شده است.‏ مخالفان حکیم سنائی عبارت ‏«ای سنائی»‏ را به ‏«ای لجامی»‏ تبدیل کردند تا 

قاضی ابویوسف یعقوب لجامی را بر او بشورانند.‏ از نامه حکیم برمیآید که آن مرد 

حسود کامیاب هم شده بود.‏ حکیم‎٬‎ در قطعهای که در متن نامه گنجانیده‎٬‎ از هجوی که 

در حق یوسف و پسرش احمد به نام او شایع کرده بودند تبرّ‏ ا میجوید:‏ 

نه شاه و نه رای و نه خان و نه قیصر 

که باشم من و صدرِ‏ شریعت خشمِ‏ 

بر 

وگر آفتابم فروریزم از اگر دوزخم دم زدن برنیارم حصار و خزینهی من این است و دفتر 

مرا این قلم وین زبان است وین دل به پیرانه سر کافری کی دهد بر ٢٢ 

اگر من بهجز هجوِ‏ ملحد سگالم حکیم‎٬‎ در مکاتیب ٬ دو نامه ‏(نامههای هفتم و یازدهم)‏ راجع به این قاضی یوسف لجامی 

و فرزندش ابوالمعالی دارد.‏ این پدر و پسر‎٬‎ هردو‎٬‎ پیش از درگذشت حکیم وفات یافتند.‏ 

حکیم‎٬‎ در این نامهها‎٬‎ از تهمتی عظیم خبر میدهد.‏ چون خبر تهمت به سنائی میرسد 

آنرا ‏«مهیب»و ‏«خطرناک»‏ تلقی میکند و برای برائت خود و اعتقاد خویش به این خانواده 

به آیات قرآنی و احادیث نبوی تمسّ‏ ک میورزد و این اتهام را عمل ابلیسمنشانه و 

دسیسه دو تن از شیاطین الانس میخواند:‏ 

تا هر آدمروی را زینهار آدم نشمری 

اندرین ره صدهزار ابلیسِ‏ آدمروی هست زان همی از رهبران جویی همیشه رهبری 

غول را از خضر نشناسی همی در تیهِ‏ جهل تا بدانی نفسهای ایزدی از آزری ٢٣ 

برتر آی از طبع و نفس و عقلْ‏ ابراهیموار حکیم باز‎٬‎ در ستایش همین ابویوسف لجامی‎٬‎ اشاره به دام ابلیس مخالفان دارد:‏ 

ای در دلِ‏ ما چو جان گرامی وی همچو خرد به نیکنامی 

‎٢١‎)همان‎٬‎ ص‎١٢‎ 

‎٢٢‎)مکاتیب‎٬‎ ص‎٦٢‎ 

‎٢٣‎)همان‎٬‎ ص‎٥٧‎


١٠٨ مقاله 


آن دل که به خدمت تو پیوست آورد برِ‏ تو جانسلامی 

جز بادِ‏ صبا ز نزدِ‏ عاشق پیشِ‏ تو نیاورَد پیامی 

جز ترکِ‏ غمِ‏ تو دوست گفتن در مذهبِ‏ عاشقان حر امی 

نبْوَ‏ د صنما ولیک بعضی زین گونه نهادهاند دامی 

با تابشِ‏ تو کران مبادا چون دانشِ‏ یوسفِ‏ لجامی ٢٤ 

امّا درباره نخجوانی‎٬‎ مدرّ‏ س رضوی در دیباچه دیوان آورده است که در یکی از کتب 

اختیارات‎٬‎ از فروع علم نجوم‎٬‎ که شاید از قلم خواجه نصیر طوسی بوده نقل است که 

خواجه تولانینام از مردم نخجوان بازرگانی بوده و او چون به نیشابور رسید شنید که 

حکیم سنائی را چشمدرد است.‏ مقداری داروی چشم ‏(دهنج فرنگی)‏ را تاج سیم و زر 

ساخت و به خدمت حکیم فرستاد و خود روز دیگر به عیادت رسید.‏ حکیم‎٬‎ ضمن 

دیدار‎٬‎ چون دانست که این مرد کریم از اهالی نخجوان است او را از مصیبتی که به زودی 

بر آن ولایت آمدنی بود آگاه کرد.‏ پس آن بازرگان‎٬‎ به فرمایش حکیم‎٬‎ ساکن هرات شد و 

هم در آن سال به سرای دیگر شتافت.‏ 

آیا ذکر ‏«نخجوان»‏ در طریقالتحقیق که هم در هرات تصنیف شده نمیتواند اشاره به 

این شخص باشد؟ و اگر ‏«نخجوانی»‏ اشاره به این شخص و ‏«لجامی»‏ اشاره به قاضی غزنه 

نیست‎٬‎ پس باید ثابت شود که کسی به اسم و رسم ‏«احمد بن حسن بن محمد»‏ در دنیا 

وجود داشته که هم نخجوانی بوده باشد و هم لقب یا تخلص ‏«لجامی»‏ داشته باشد.‏ 

به نظر نویسنده این سطور‎٬‎ نخجوانی و لجامی دو تناند:‏ یکی نخجوانی و دیگری 

غزنوی با شهرت امام قاضی ابویوسف یعقوب چرخی سجاوندی سالنجی حدادی 

غزنوی که درباره او و فرزندش به تفصیل بیشتری در کتاب حکیم سنائیغزنوی و جهانبینیِ‏ او 

‏(ص‎٩٥‎‏)‏ سخن گفته شده است.‏ 

© 

‎٢٤‎) دیوان‎٬‎ ص‎٦٦٥‎

٨٣/٦/١٩ 12M-QAFI ن‎٤‎ ٥ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

* 

پژوهش در فنّ‏ قافیه شعر فارسی 

ریکّاردو زیپولی 

از آنجا که قافیه در شعر فارسی پیش از اسلام نقشی چندان نداشته و نخست علم قافیه به 

زبان عربی و برای شعر عربی وضع و تدوین شده‎٬‎ مصطلحات این علم نیز‎٬‎ همه‎٬‎ از 

فرهنگ و زبان عربی اقتباس شده است.‏ علم قافیه از زبان عربی به زبان فارسی آمده 

است و ایرانیان در آن تصرّ‏ فاتی کردهاند.‏ 

در زبان فارسی‎٬‎ خطّ‏ عربی‎٬‎ در موضع قافیه‎٬‎ برای شاعران امکان تفنّن و هنرنماییهای 

متعدّ‏ د فراهم کرده امّا مشکلاتی را نیز موجب شده است که علل عمده آن به این شرح 

است:‏ 

١. ساختار هجایی دو زبان عربی و فارسی با یکدیگر تفاوت دارد.‏ 

٢. در زبان فارسی‎٬‎ ممکن است دو یا سه ساکن متوالی در آخر کلمه قرار گیرد ١ و در 

عربی نه.‏ 

٣. در فارسی‎٬‎ ممکن است در آخر قافیه کسره اضافه قرار گیرد ٢ و در عربی نه.‏ 

‏*این گفتار‎٬‎ ترجمه پارههایی است از سهم نصیرالدین طوسی در نظریّه قافیه در عربی و فارسی‎٬‎ تحقیق ارزنده 

پروفسور ریکّ‏ اردو زیپولی‎٬‎ که در همین شماره معرّ‏ فی شده است.‏ ترجمه اطّ‏ لاعات مندرج در این گفتار به کوشش 

حسن رضائی باغبیدی و تلخیص و نگارش آن به قلم محسن ذاکر الحسینی انجام یافته است.‏ 

‎١‎)مانند ‏«نداشت»‏ و ‏«چاشت»‏ در این بیت سعدی:‏ 

یکی مشتزن بخت و روزی نداشت نه اسبابِ‏ شامش مهیّا نه چاشت.‏ 

‎٢‎)مانند ‏«مرگ»‏ و ‏«ترگ»‏‎٬‎ در این بیت فردوسی:‏ مرا مامِ‏ من نام مرگِ‏ تو کردزمانه مرا پتکِ‏ ترگِ‏ تو کرد.‏ 

١٠٩


١١٠ مقاله 


٤. در فارسی‎٬‎ امکان استفاده از پسوندها وجود دارد ٣ و در عربی وجود ندارد.‏ 

‎٥‎.‏ در فارسی‎٬‎ امکان استفاده از ردیف هست ٤ و در عربی جایی ندارد.‏ 

‎٦‎.‏ در زبان فارسی‎٬‎ حروفی مانند ز‎٬‎ ذ‎٬‎ ض‎٬‎ ظ همه یکسان تلفّظ میشود؛ امّا‎٬‎ در 

عربی‎٬‎ میان آنها تفاوت آوایی هست.‏ 

‎٧‎.‏ در فارسی‎٬‎ رَ‏ وی باید جزو ریشه کلمه باشد و رعایت این قاعده بیش از عربی 

اهمّیّت دارد.‏ 

‎٨‎.‏ در قافیهسازی‎٬‎ توالیِ‏ برخی از حروف و حرکات در فارسی و عربی تفاوت دارد.‏ 

٩. در عربی‎٬‎ اگر کلمات قافیه به دو صامت ختم شود‎٬‎ رعایت اشتراک صامت آخر 

کافی است ٥ ؛ امّ‏ ا‎٬‎ در فارسی‎٬‎ اشتراک هردو صامت باید رعایت شود حتّی اگر کلمه قافیه 

دارای پسوند باشد.‏ 

١٠. در عربی‎٬‎ ممکن است مصوّ‏ ت کوتاهِ‏ کسره در برابر مصوّ‏ ت بلند ‏«ی»‏‎٬‎ و مصوّ‏ ت 

کوتاه ضمّه در برابر مصوّ‏ ت بلند ‏«وُ‏ « (u) قرار گیرد و قافیه بسازد ٦ ؛ امّا‎٬‎ در فارسی‎٬‎ قافیه 

کردن آنها جایز نیست.‏ 

١١. در عربی‎٬‎ کلماتِ‏ مختوم به مصوّ‏ ت بلند ‏«ی»‏ (i) با یکدیگر قافیه میشوند و 

رعایت اشتراک حرف دیگری ضرورت ندارد ٧ ؛ امّا‎٬‎ در فارسی‎٬‎ صِ‏ رفِ‏ رعایت اشتراک 

مصوّ‏ ت بلند ‏«ی»‏ برای درستی قافیه کافی نیست . ٨ 

در تاجیکستان‎٬‎ از آنجا که زبان فارسی را با خطّ‏ سیریلی مینویسند‎٬‎ نظریّه قافیه 

روسی بر شعر تأثیر گذاشته و مشکلات قافیه در شعر فارسی آن ناحیه کمتر از مناطقی 

است که زبان فارسی را به خطّ‏ عربی مینویسند.‏ 

برای پژوهش در فنّ‏ قافیه شعر فارسی‎٬‎ دو راه وجود دارد‎٬‎ که هریک از این دو راه 

‎٣‎)مانند پسوند ‏«مند»‏ در کلمه ‏«هوشمند»‏‎٬‎ در این بیت سعدی:‏ 

گمان کی بَرَ‏ د مردمِ‏ هوشمند که در سرگر انیست قدرِ‏ بلند؟ 

‎٤‎)مانند عبارت ‏«من گوش کنید»‏‎٬‎ در این بیت وحشی بافقی:‏ 

دوستان شرح پریشانی من گوش کنید داستان غم پنهانی من گوش کنید.‏ 

‎٥‎)مانند ‏«اَهْ‏ ل»‏ و ‏«جُ‏ مْ‏ ل»‏ در این بیت امرؤالقیس:‏ طالَ‏ الزَّ‏ مانُ‏ وَ‏ مَلَّنی اَهْلی و شکَوْ‏ تُ‏ هذا البَیْنَ‏ مِنْ‏ جُ‏ مْلِ‏ . 

‎٦‎)مانند ‏«تردمُ‏ « و ‏«لاتقدموا»‏ در این بیت جریر:‏ جاءَت سلیطٌ‏ کالحمیرِ‏ تردمُ‏ فقلت مهًال ویحکم لاتقدموا.‏ 

‎٧‎)مانند ‏«الولی»‏ و ‏«الزّ‏ ینبی»‏ در این بیت:‏ یا بِشْ‏ رُ‏ یا بِشْ‏ رُ‏ اَلا اَنْتَ‏ الوَ‏ لی اِنْ‏ مُتُّ‏ فَادْفِنّی بدارِ‏ الزَّ‏ یْنَبی.‏ 

‎٨‎)از همین روست که برخی‎٬‎ منجمله منوچهری دامغانی‎٬‎ مراعات حرف ماقبل روی را التزام کردهاند.‏ 

منوچهری گوید:‏ نوروز درآمد ای منوچهری با لاله سرخ و با گل حَ‏ مری.‏


مقاله ١١١ 


مستقل امّا مکمّ‏ ل دیگری است و‎٬‎ برای رسیدن به مقصود‎٬‎ هر دو طریق را میباید پیمود:‏ 

١. روشی که بنیاد آن نظری است و آن مقایسه و تطبیق آراءِ‏ نظریّ‏ هپردازان قافیه در 

عربی و فارسی است که با مطالعه و تحقیق در آثار فنّی مربوط به قافیه میسّ‏ ر میشود.‏ 

٢. روش عملی مبتنی بر متون و آن سنجش و ارزیابی میزان تأثیرپذیری و تابعیّت 

قافیه شعر فارسی است از عربی و اینکه این تابعیت چه اندازه با زبان فارسی سازگار و 

متناسب بوده است.‏ تحقّق این روش با مطالعه و پژوهش در متون منظوم فارسی ممکن 

میشود.‏ مرجع بیرقیب تحقیق در این موضوع المعجم فی معاییر اشعار العجم ٬ ٩ اثر شمس 

قیس رازی است‎٬‎ که در اوایل قرن هفتم هجری تألیف شده و همیشه مرجع عمده کسانی 

بوده است که درباره قافیه شعر فارسی تحقیق کردهاند.‏ ارزش و اهمّیّت اثر شمس قیس‎٬‎ 

به عنوان محور و سرمشق قافیهپژوهی‎٬‎ به جای خود محفوظ؛ امّا باید دانست که‎٬‎ برای 

رسیدن به شناخت جامعتری از فنّ‏ قافیه‎٬‎ شناخت عمیقتری از دیگر منابع کهن فارسی 

در این موضوع ضرورت دارد.‏ 

در همین زمینه‎٬‎ رسالهای مهم و استثنائی به فارسی وجود دارد‎٬‎ به قلم فیلسوف و 

١٠ 

دانشمند بزرگ عصر ایلخانی‎٬‎ نصیرالدین طوسی (٥٩٧-٦٧٢ هجری)‏‎٬‎ که معیارالاشعار 

خوانده شده است.‏ تألیف این رساله در ٦٤٩ هجری به انجام رسیده و‎٬‎ در آن‎٬‎ به 

موضوع وزن و قافیه در هر دو زبان عربی و فارسی توجّ‏ ه شده امّا مبحث قافیه شعر 

فارسی‎٬‎ در این کتاب‎٬‎ از مبحث قافیه شعر عربی گیراتر است.‏ 

از مقایسه آراءِ‏ شمس قیس و نصیرالدّ‏ ین طوسی چنین برمیآید که هردو‎٬‎ با نگرشی 

‎٩‎)این کتاب‎٬‎ تا کنون چند بار‎٬‎ در سالهای ١٩٥٩-٬١٩٦٠ ٬١٩٣٥ ٬١٩٠٩ ٬١٩٩١ و ٬١٩٩٤ تصحیح و چاپ و 

بخشی از آن هم در ١٩٩٧ به زبان روسی ترجمه شده است.‏ 

‎١٠‎)معیار الاشعار‎٬‎ چهار بار منتشر شده امّا هیچیک رضایتبخش نبوده است؛ 

اوّ‏ ل:‏ به کوشش عبدالغفّار نجمالدّ‏ وله‎٬‎ تهران ‎١٣٢٠‎ق/‏ ‎١٩٠٣-١٩٠٢‎م.‏ برای نقد این چاپ‎٬‎ نک:‏ رحیم 

مسلمانقلف‎٬‎ شعر کلاسیک فارسیتاجیکی ‏(به زبان روسی)‏‎٬‎ مسکو ‎١٩٨٩‎م.‏ 

دوم:‏ به کوشش محمّ‏ د فشارکی و جمشید مظاهری‎٬‎ اصفهان ‎١٣٦٣‎ش/‏ ‎١٩٨٤‎م.‏ برای نقد این چاپ‎٬‎ نک:‏ 

وحیدیان کامیار‎٬‎ ‏«تصحیح کمعیار معیار الاشعار»‏‎٬‎ نشر دانش‎٬‎ سال‎٬٥‎ شماره‎٬١‎ ‎١٣٦٣‎ش‎٬‎ ص‎٣٧-٣٣‎‏.‏ 

سوم:‏ به کوشش جلیل تجلیل‎٬‎ تهران ‎١٣٦٩‎ش/‏ ‎١٩٩٠‎م.‏ برای نقد این چاپ‎٬‎ نک:‏ وحیدیان کامیار‎٬‎ 

‏«تصحیح جدید از معیار الاشعار»‏‎٬‎ نشر دانش‎٬‎ سال‎٬١١‎ شماره‎٥‎‎٬‎ ‎١٣٧٠‎ش‎٬‎ ص‎٥٤-٥١‎.‏ 

چهارم:‏ به کوشش معظّمه اقبالی ‏(در ضمن شعر و شاعری در آثار خواجه نصیرالدین طوسی)‏‎٬‎ تهران ‎١٣٧٠‎ش‎٬‎ 

تجدید چاپ ‎١٣٧٩‎ش ‏(‏‎٢٠٠٠‎م).‏ این ویرایش نیز خالی از عیب نیست.‏


١١٢ مقاله 


مشابه‎٬‎ کلّیّات فنّ‏ قافیه را از منابع عربی اقتباس کرده و آن را مطابق دریافتهای خود با 

ساختار متفاوت قوافی شعر فارسی تطبیق دادهاند.‏ شمس قیس‎٬‎ به مسئله کسره اضافه 

نپرداخته‎٬‎ امّا طرح او بهاسلوبتر و عملیتر و برای آموزش مناسبتر است و 

محدودیّتهای روش طوسی را ندارد.‏ نصیرالدّ‏ ین طوسی از ویژگیهای مختصّ‏ قوافی شعر 

فارسی آگاهتر بوده و مقایسه بهتری میان قافیه شعر فارسی و عربی انجام داده و مسئله 

بغرنج کسره اضافه پیش از ردیف را تا حدودی حل کرده است.‏ طبقهبندیهای طوسی از 

قافیه به چند لحاظ بسیار دقیق و استوار است؛ امّا‎٬‎ در برخی از مواضع‎٬‎ شیوه بیان او 

زودفهم نیست و مباحث پیچیدهای که آورده گاه انسجام کافی ندارد و بسیاری از 

پیشفرضهای نظام او بیهوده و نابجاست.‏ 

اختلاف المعجم و معیار الاشعار در مباحث مربوط به قافیه از آن است که نصیرالدّ‏ ین 

طوسی یوسفِ‏ عروضی را واضع علم قافیه در زبان فارسی میداند.‏ او از شمس قیس 

نامی نیاورده امّا برخی از نظریّات او را توصیف و نقد کرده است.‏ اصول نظام قافیه 

طوسی‎٬‎ در حقیقت‎٬‎ شقّ‏ ی دیگر از همان نظام شمس قیس است که تحت الشّ‏ عاع شهرت 

آن نظام قرار گرفته است.‏ 

شمس فخری و محمّ‏ د عصّ‏ ار ‏(قرن هشتم هجری)‏‎٬‎ وحید تبریزی‎٬‎ جامی‎٬‎ واعظ 

کاشفی‎٬‎ و عطاءاهلل حسینی ‏(قرن نهم)‏‎٬‎ همه از شمس قیس پیروی کردهاند و آثار سپهر 

‏(اواخر قرن سیزدهم)‏ و نجفقلیمیرزا ‏(اوایل قرن چهاردهم)‏ و حتّی کتابهای درسی بر 

اساس آراءِ‏ او تألیف شده است‎٬‎ امّا شمسالدین محمّ‏ د آملی ‏(اواسط قرن هشتم)‏‎٬‎ در 

بخش قافیه دایرةالمعارف نفائس الفنون فی عرائس العیون ٬ ١١ و یوسف عزیزی ‏(نیمه اوّ‏ ل قرن 

نهم)‏‎٬‎ شارح قصیده مصنوع سلمان ساوجی‎٬‎ که بندهایی از شرح خود را به مبحث قافیه 

اختصاص داده است‎٬‎ برخلاف دیگران‎٬‎ از نصیرالدّ‏ ین طوسی پیروی کردهاند.‏ آملی 

برخی از فصلهای مربوط به قافیه را عیناً از معیار الاشعار نقل کرده‎٬‎ بیآنکه از طوسی نامی 

بیاورد.‏ واعظ کاشفی نیز‎٬‎ در برخی از موارد جزئی‎٬‎ نظر طوسی را بر شمس قیس رجحان 

نهاده است.‏ عطاءاهلل حسینی هم از آراءِ‏ طوسی نیک آگاه بوده و گرهگشاییهای مبتکرانه او 

را نقل کرده امّا آنها را نپذیرفته است.‏ محمّ‏ د سعداهلل مر ادآبادی معیار الاشعار طوسی را در 

‎١١‎)ریکّاردو زیپولی و استفانو پلّو به زودی ترجمه فصلهای مربوط به قافیه نفائس الفنون آملی‎٬‎ و مقایسه آن را با 

معیار الاشعار به چاپ خواهند رسانید.‏


مقاله ١١٣ 


کتاب میزان الافکار فی شرح معیار الاشعار ١٢ شرح کرده است.‏ 

مکتب شمس قیس و مکتب نصیرالدّ‏ ین طوسی‎٬‎ هردو‎٬‎ برای بررسی تحوّ‏ ل تاریخی 

فنّ‏ قافیه در زبان فارسی اهمّیّت بسیار دارد امّا میان آنها تفاوتهایی است که محقّ‏ قان هردو 

را با هم نمیتوانند پذیرفت.‏ تفوّ‏ ق نظام شمس قیس‎٬‎ به عنوان کتاب مرجع و اسوه برترِ‏ 

فنِّ‏ قافیه در زبان فارسی‎٬‎ تا کنون برقرار بوده است و به نظر میرسد که همین اعتقادِ‏ بیش 

از حدِّ‏ علما به شمس قیس موجب غفلت از آراءِ‏ بکر نصیرالدّ‏ ین طوسی شده باشد.‏ از 

دیگر دلایل مهجور ماندن نظریّه طوسی‎٬‎ در دوران اخیر‎٬‎ تردید در صحّ‏ ت انتساب 

معیارالاشعار به چنان دانشمندی بوده است.‏ امّا دلیل دقیق و بنیادیِ‏ به ثمر نرسیدن نظریّه 

او گویا مسئله ماهیّت وصل و ردیف و نقش آنها در قافیه باشد که‎٬‎ در نظام طوسی‎٬‎ حل 

نشده یا دستکم مبهم مانده است.‏ پیچیدگی روش طوسی و ابهام برخی از مباحث 

معیارالاشعار مانع پیروی و احیای مکتب او در قافیه شعر فارسی بوده است.‏ 

© 

‎١٢‎)متن فارسی فصلهای مربوط به قافیه میزان الافکار‎٬‎ با تصحیح انتقادی محمّ‏ د فشارکی‎٬‎ و ترجمه و شرح آن 

به زبان ایتالیائی‎٬‎ به قلم استفانو پلّو‎٬‎ اخیراً‎٬‎ در ضمن نظریّ‏ ه قافیه در میزان الافکار محمّد سعداهلل مر ادآبادی ‏(ونیز 

‎٢٠٠٣‎م)‏‎٬‎ به کوشش استفانو پلّو منتشر شده است.‏

13N-MANT تح:‏ ١٣٨٣/٦/١٩ ن‎٤‎ C:7 ١١ ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

محل تصویر روی جلد کتابهای نقدشده

13N-MANT تح:‏ ١٣٨٣/٦/١٩ ن‎٤‎ C:7 ١١ ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

نگاهی به چاپی تازه از منطقالطیر 

رضا اشرفزاده ‏(دانشگاه آزاد اسلامی مشهد)‏ 

منطقالطیر‎٬‎ شیخ فریدالدین عطّار نیشابوری‎٬‎ به اهتمام احمد خاتمی‎٬‎ سروش‎٬‎ تهران 

٦٣٧ ٬١٣٨٢ صفحه.‏ 

منطقالطیر عطار نیشابوری از جمله مثنویهای رمزی عرفانی است که عطّار دستمایه 

اصلیِ‏ آن را از رسالة الطیرِ‏ غزالی گرفته و شاعرانه و زیبا آن را پرورده و به نظم کشیده است 

و الحق منظومهای بسیار دلکش آفریده است.‏ 

تا کنون چندین چاپ از این کتاب به بازار ادب عرضه شده است که تازهترین آنها 

تصحیح دکتر احمد خاتمی و دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی است.‏ 

قدیمترین نسخه خطّیِ‏ شناختهشده از منطقالطیر نسخه قونیه مورّخ بین ٦٤١ تا ٦٩٨ 

است‎٬‎ که شادروان سیّد صادقِ‏ گوهرین آن را اساسِ‏ تصحیح متن انتقادی خود قرار داده 

بود ‏(منطقالطیر ٬١ مقدّ‏ مه‎٬‎ ص بیست و پنج).‏ قدمت این نسخه از قدیمترین نسخه مورد استفاده 

شادروان دکتر مشکور بیشتر است که تاریخ کتابت آن ‎٧٠٥‎ه است و به قول خود مصحّ‏ ح 

‏«افتادگی زیاد داشته و بعضی ابیات عمداً حذف شده است.»‏ ‏(منطقالطیر ٬٢ مقدمه‎٬‎ ص پنجاه و 

پنج)‏ و ازاینرو نسخه مجدی اساسِ‏ تصحیح قرار گرفته است ‏(همان‎٬‎ مقدمه‎٬‎ ص پنجاه و شش).‏ 

نسخهای از منطقالطیر نیز که ذکاءالملک فروغی در ذیقعده ١٣١٩ چاپ کرده و 

مرحوم عبدالمجید مجدی سقزی اردلانی ملقّ‏ ب به ملکالکلام‎٬‎ از شعرا و دانشمندان 

اواخر دوره قاجار‎٬‎ تصحیح آن را ضمن مقابله با چند نسخه دیگر در سال ‎١٣٤٣‎ق به 

پایان برده نسخه معتبری است.‏ امّا تصحیح مذکور دو اشکال دارد:‏ یکی آنکه مشخّ‏ صات 

١١٥


١١٦ نقد و بررسی 


نسخههای مورد استفاده ذکر نشده و مسلماً قدیمترین نسخههای خطّی منطقالطیر‎٬‎ 

ازجمله دو نسخه قونیه‎٬‎ جزو آنها نبوده است.‏ دیگر آنکه مرحوم مجدی شیوه تصحیح 

خود را معیّن نکرده است و معلوم نیست که آن تصحیحی انتقادی بوده یا ذوقی و 

التقاطی.‏ اصالتِ‏ تصحیح مشکور بر اساس نسخه مجدی محل تأمّل است.‏ 

در مقایسه با این تصحیحات‎٬‎ به تصحیح دکتر رنجبر‎٬‎ بر اساس نسخهای که تاریخ آن 

را با تردید ٧٢٧ خواندهاند و با توجّ‏ ه به رسمالخط و خطِّ‏ نستعلیقِ‏ پخته آن تشخیص 

دادهاند باید در نیمه دوم قرن نهم تحریر یافته باشد ‏(منطقالطیر ٬٣ ص‎٨‎‏)‏ ‎٬‎ با همه اشکالاتش‎٬‎ 

بیشتر میتوان اطمینان کرد.‏ 

ظاهراً فروغی و مجدی و مشکور و احمد خوشنویس باید از نسخه مادر واحدی 

استفاده کرده باشند‎٬‎ که همان نسخه خطّی بازیافته مجدی متعلّق به کتابخانه ابنمسکویه 

اصفهان است.‏ 

صرف نظر از تصحیح دکتر شفیعی کدکنی‎٬‎ که باید جداگانه نقد و بررسی شود‎٬‎ هنوز 

چاپ سید صادق گوهرین‎٬‎ چه از جهت شیوه تصحیح و چه از جهت اصالتِ‏ نسخه‎٬‎ با 

وجود بعضی بدخوانیهای متن‎٬‎ بهترین و قابلاطمینانترین متن چاپی به نظر میرسد.‏ 

رسیدیم به منطقالطیر چاپ دکتر خاتمی‎٬‎ باید گفت که این تصحیح تا حدود زیادی 

کمغلط و با طرّ‏ احی زیبا و چشمنواز عرضه شده است.‏ کتاب حاوی چهار بخش مقدمه 

در دو بخش‎٬‎ متن‎٬‎ تعلیقات است.‏ در بخش اولِ‏ مقدمه‎٬‎ شرح حال و آثار عطّار درج و 

نسخه خطیِ‏ بازیافته مصحّ‏ ح به خط مولا عرب بن بلال ] شاید:‏ هلال]‏ قصّ‏ اب‎٬‎ مورّخ 

٧٩٣ یا ‎٨٩٣‎‎٬‎ معرفی و نسخههای چاپی و رمز نسخههای مورد استفاده ذکر شده است.‏ 

در بخش دوم مقدمه‎٬‎ خلاصه منطقالطیر‎٬‎ برگرفته از دریای جانِ‏ هلموت ریتر‎٬‎ مندرج 

است.‏ 

در شرح حال و آثار عطّار‎٬‎ از اثر ارزشمندِ‏ شادروان استاد فروزانفر‎٬‎ شرح احوال و نقد و 

تحلیل آثارِ‏ عطّار نیشابوری‎٬‎ استفاده شده است.‏ استاد بعضی از نکاتِ‏ حسّ‏ اس زندگی عطّار 

را با توجّ‏ ه بهخسرونامه گوشزد کردهاند که اخیراً‎٬‎ با دقّت نظر دکتر شفیعی کدکنی ) مختارنامه‎٬‎ 

مقدمه‎٬‎ ص‎٥٨‎؛ زبور پارسی‎٬‎ مقدمه‎٬‎ ص‎٬(٣٩‎ معلوم شده است که این خسرونامه ‏(تصحیح سهیلی 

خوانساری‎٬‎ زوّ‏ ار‎٬‎ تهران ١٣٥٥) از عطّار نیشابوری نیست و خسرونامه عطّار نیشابوری باید 

همان الٰهینامه باشد.‏ مصحّ‏ حِ‏ گرامی به این معنی وقوف و توجه داشته‎٬‎ مع الوصف


نقد و بررسی ١١٧ 


استنباطات استاد فروزانفر را نقل کرده ) Ä مقدمه‎٬‎ صفحات ٢٧) ٬٢٦ ٬٢١ ٬٢٠ و مصیبتنامه‎٬‎ 

الٰهینامه‎٬‎ اسرارنامه‎٬‎ مختارنامه‎٬‎ مقامات طیور یا منطقالطیر‎٬‎ خسرونامه‎٬‎ جواهرنامه‎٬‎ شرح القلب‎٬‎ و 

دیوان قصاید و غزلیات را آثار منظوم مسلّم عطّار شمرده است ‏(مقدّ‏ مه‎٬‎ ص‎٤٧‎‏).‏ مصحّ‏ ح در این 

باب حتی با توجه به مقدّ‏ مه مختارنامه چاپ شفیعی کدکنی ‏(ص‎٧٠‎‏)‏ که در آن آمده است:‏ 

‏«جواهرنامه و شرح القلب که هر دو منظوم بودند از سرِ‏ سودا نامنظوم ماند که حرق 

‏(خرق)‏ و غَ‏ سلی بدان راه یافت.» این دو را نیز در آثار منظوم عطار جای میدهد.‏ 

در بخش اول مقدمه ‏(ص‎٬(٣٦‎ درباره روشِ‏ تصحیح‎٬‎ آمده است:‏ ‏«مقابله بر اساس 

نسخه خطّی کتابخانه ابنمسکویه اصفهان و نسخههای چاپی فروغی‎٬‎ مشکور‎٬‎ گوهرین‎٬‎ 

رنجبر و نسخههای مورد استناد آنها صورت گرفته»؛ از اینجا معلوم میگردد که مصحّ‏ ح 

نسخه مجدی و نسخه مُصَ‏ حَّ‏ حِ‏ گارسن دوتاسی را ندیده و فقط از طریق چاپهای 

منطقالطیر غالباً چاپ مشکور ضبط آنها را نقل کرده است.‏ مصحّ‏ ح‎٬‎ از میان نسخهها‎٬‎ 

نسخه مشکور را‎٬‎ به دلیل افزونی شمار و صحت و قدمت بیشتر آن‎٬‎ اساس قرار داده 

است.‏ باید متذکر شد که قدیمترین نسخه مورد استفاده گوهرین نسخه قونیه ٤٦٩٦ 

بیت‎٬‎ چاپ رنجبر ٤٥٦٩ بیت‎٬‎ چاپ گارسن دوتاسی ٤٦٤٧ بیت و نسخه دکتر خاتمی 

٤٩١٦ بیت دارد که قاعدتاً باید ابیاتی یا حکایاتی به آن افزوده شده باشد.‏ خود دکتر 

مشکور هم قدیمترین نسخهها را در اختیار نداشته و نسخه مجدی را اساس قرار داده و 

اساس تصحیح مجدی نسخه فروغی بوده و سایر نسخههای مورد استفاده او معرّ‏ فی 

نشده است.‏ مصحّ‏ ح در استفاده از چاپ مشکور نیز ذوق شخصی را دخالت داده و‎٬‎ 

درواقع‎٬‎ با اختیار شیوه التقاطی از روش تصحیح انتقادی عمًال عدول کرده است که 

نمونههای زیر شاهد آن است.‏ 

بیت ٤٧ 

باد و خاک و آتش و آب آورد سرِ‏ خویش از جمله بیرون آورد 

و در حواشی‎٬‎ نسخهبدل ‏«تاب آورد»‏ را ذکر کردهاند.‏ همین بیت در چاپ مشکور 

‏(منطقالطیر‎٬٢‎ ص‎٤‎‏)‏ چنین است:‏ 

باد و خاک و آتش و آب آورد سرِّ‏ خویش از جمله در تاب آورد 

و در چاپ گوهرین و رنجبر:‏ 

باد و خاک و آتش و خون آورد سرِّ‏ خویش از جمله بیرون آورد


١١٨ نقد و بررسی 


چنانکه ملاحظه میشود در ضبط خاتمی بیت قافیه ندارد و ضبطهای مشکور و گوهرین 

و رنجبر‎٬‎ با وجود اختلاف‎٬‎ قافیه دارند.‏ 

بیت ٦٩ 

تو ببینی این خرد را گم کنی جمله او بینی و خود را گم کنی 

که در بقیه نسخهها‎٬‎ از جمله چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٬(٥‎ گر ببینی...‏ ضبط شده است و 

ترجیحِ‏ وجه ضبطِ‏ ‏«تو ببینی»‏ روشن نیست.‏ 

بیت ٧٢ 

جان نهان در جسم و تو در جان نهان ای نهان اندر نهان اندر نهان 

که مصرع دوم‎٬‎ در بقیه نسخهها‎٬‎ از جمله چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٬(٦‎ ای نهان اندر نهان ای 

جانِ‏ جان ضبط شده است.‏ باید افزود که‎٬‎ در انتخاب مصحّ‏ ح‎٬‎ قافیه تکراری و از نوع ایطاء 

جلی است که از عیوب مسلّم شعر شمرده میشود.‏ 

بیت ٨٩ 

کوه را صد عقبه در راه آمده پای در گل تا کمرگاه آمده 

این بیت در چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٧‎‏)‏ 

کوه را صد عقبه در رَ‏ ه مانده پای در گل تا کمرگه مانده 

ضبط شده و به احتمال قوی ضبط چاپ خاتمی تصرّف کاتبان است که به خیال خود 

خواستهاند قافیه را اصلاح کنند و‎٬‎ به حکم قاعده lectio difficilior ‏(قرائت دشوار)‏‎٬‎ 

ضبط چاپ مشکور باید مرجّ‏ ح شمرده شود.‏ 

بیت ١١٥ 

صد هزاران طور‎٬‎ از جان برتر است هرچه خواهی گفت‎٬‎ او زان برتر است 

که در چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٨‎‏)‏ صد هزار اطوار...‏ آمده است.‏ 

بیت ١٢١ 

چون نبرد از انبیا و از رُسُ‏ ل هیچ کس یک جزو از آن دریای کُل 

که در چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٨‎‏)‏ مصرع دوم به صورت 

ضبط شده است.‏ 

بیت ١٤٢ 

هیچ کس یک جزو پی از کُلبه کُل 

جان بلندی یافت تن پستی ز خاک مجتمع شد خاک پست و جانِ‏ پاک 

که در همه نسخههای دیگر‎٬‎ از جمله چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎٬(١٠‎ جان بلندی داشت...‏


نقد و بررسی ١١٩ 


ضبط شده است.‏ 

بیت ٢٨٩٩ 

چون ز حُ‏ ب باشد ادب حرمت رواست 

یک نَفَس گستاخیی از وی رواست 

که مصرع اول در چاپ مشکور ‏(همان‎٬‎ ص‎١٨٢‎‏)‏ چون ز چپ باشد ادب حرمت ز راست ضبط 

شده است و انتخاب خاتمی بر اساس دو نسخه دارای عیب مسلّم قافیه است.‏ 

شواهدی که ذکر شد نمونه و مسطوره اختیارات ذوقی مصحّ‏ ح است که مطابقت تامّ‏ 

چاپ او را با هیچیک از نسخههای خطّی و چاپی موجود تضمین نمیکند.‏ بهتر آن میبود 

که نسخه خطّیِ‏ بازیافته ایشان که در سال ١٣٣٦ به تصحیح فروغی چاپ شده و چاپ 

چهارم آن در سال ١٣٤٧ به نفقه کتابفروشی تأییدیه اصفهان منتشر گردیده به همان 

صورت اصلی اساس قرار میگرفت و نسخهبدلها بدون تصرّف نقل میشد تا خصلت 

انتقادی تصحیح مخدوش نگردد.‏ 

امّا در مورد تعلیقات یادآور میشویم که شادروان دکتر مشکور و سید صادق گوهرین 

همچنین دکتر انزابینژاد و دکتر قرهبگلو که مشترکاً منطقالطیری بر اساس نسخههای 

چاپی به چاپ رساندهاند حواشی و تعلیقاتی در شرح بعضی مشکلات لغوی یا 

محتوائیِ‏ منطقالطیرِ‏ چاپِ‏ خود نوشتهاند.‏ گزیدههایی از منطقالطیر نیز به همراه توضیحات 

به چاپ رسیده است.‏ تعلیقات چاپ دکتر خاتمی بیشتر در حدِّ‏ اشاره به آیه یا حدیث‎٬‎ یا 

ذکر معنی لغاتِ‏ 

مثًال درباره بیت ١: 

آمده است:‏ 

بعضی از ابیات پیچیده است و همواره گرههای اصلی را نمیگشاید.‏ 

آفرین جانآفرین پاک را 

آنکه جان بخشید و ایمان خاک را 

مصراع دوم اشاره دارد به آیه شریفه ثُمَّ‏ سَ‏ وّ‏ یٰهُونَفَخَ‏ فیه مِن روحِ‏ ه.‏ آنگاه او را درستاندام کرد 

و از روح خویش در او دمید.‏ ‏[سوره سجده (٣٢): ٩] ١ ‏(ص‎٤٣٩‎‏)‏ 

که این توضیح بخشی از مشکل بیت را میگشاید‎٬‎ امّا هنوز مشکل ‏«ایمان بخشیِ‏ « 

خداوند به ‏«خاک» در جنب ‏«جان بخشیدن»‏ به آن باقی است.‏ 

‎١‎)بهتر میبود نشانی آیه بلافاصله پس از آن بیاید نه پس از ترجمه.‏


١٢٠ نقد و بررسی 


درباره بیت ٧: 

مُهره انجُ‏ م ز زرّین حُ‏ قّه ساخت با فلک در حقّه هرشب مُهره باخت 

تنها آوردهاند:‏ ‏«حُ‏ قّ‏ ه:‏ جعبه طلا و جواهر»‏ ‏(ص‎٤٣٩‎‏)‏ و خود را از توضیح اصطلاحات 

شعبدهبازی ‏(مهره‎٬‎ حقّ‏ ه)‏ و اشاره به همین مضمون در حافظ ‏(صوفی نهاد دام و سرِ‏ حقّه باز 

کرد/‏ بنیادِ‏ مکر با فلکِ‏ حقّهباز کرد)‏ معاف داشتهاند.‏ 

درباره بیت ١٤٠: 

باش چشماروی او امروز‎٬‎ تو بعد از آن فردا سپندش سوز‎٬‎ تو 

نوشتهاند:‏ 

چشماروی:‏ تعویذی که به جهت دفع چشمزخم ‏(از انسان‎٬‎ حیوان‎٬‎ باغ‎٬‎ خانه و...)‏ سازند‎٬‎ 

حرز).‏ ‏(ص‎٤٤٤‎‏)‏ ٢ 

در توضیح بیت ٣٢٦: 

سنگی از وی قدر و رفعت یافته پس یمیناهلل خلعت یافته 

نوشتهاند:‏ ‏«سنگی:‏ منظور حجرالاسود است.»‏ ‏(ص‎٤٥٠‎‏)‏ و به حدیث حجرالاسودِ‏ یمیناهلل 

اشارهای نکردهاند.‏ 

درباره بیت : ٣ ٤٠٨ 

در تحیّر طفل میزد دست و پا آب بردش تا به ناوِ‏ آسیا 

‎٢‎)شادروان دکتر احمدعلی ر جائی‎٬‎ در وصف چشمارو‎٬‎ آورده است:‏ در ماههای آخر سال‎٬‎ خاصّ‏ ه اسفندماه‎٬‎ 

رسم است که بر روی کوزهای یا سبویی سفالین‎٬‎ نقش چهره آدمی را با چشم و رویی هرچه زیباتر رسم میکنند و 

آن قسمت را که در پشت قرار دارد و منقّ‏ ش نیست و همچنین بالای آن را با پارچههای رنگین میپوشانند و 

میآرایند و این سفالِ‏ آر استه است که چشمارو نام دارد ‏(چشم+‏ الف واسطه+‏ رو).‏ در طول مدّ‏ تی که چشمارو 

ساخته شده است‎٬‎ برای دفع چشمزخم از اهل خانه و اموال و باغ و کشت‎٬‎ در آن سکههای سفید و سیاه 

میریزند و در شب چهارشنبهسوری ‏(آخرین چهارشنبه اسفندماه)‏‎٬‎ پیش از آنکه آتشبازی و پرش از روی آتش 

صورت گیرد‎٬‎ آن را از بامِ‏ خانه به کوچه میافکنند؛ چشمارو در هم میشکند و از سکّ‏ ههای سپید و سیاهش 

منتظران و گذرندگان برخوردار میشوند.‏ ‏(ر جائی‎٬‎ ص‎٣٩٦‎‏)‏ 

عطّار نیشابوری ساختن چشمارو را چنین توصیف میکند ‏(اسر ارنامه‎٬‎ ص‎٩٨‎‏):‏ 

سفالی را بیارایند زیبا فرو پوشند او را شَ‏ عر و دیبا 

کنند از حیله چشماروی آغاز که چشماروی دارد چشم بد باز 

ِ 

اگر شخصی ببیند رویش از دور چنان داند که پیدا شد یکی حور 

چو خلقانش ببینند از در و بام در اندازندش از بالا سر انجام.‏ 

‎٣‎)در متن‎٬‎ شماره بیت ٤١٠ است.‏


نقد و بررسی ١٢١ 


نوشتهاند:‏ ‏«ناو:‏ هر چیز درازِ‏ میانخالی‎٬‎ جوی آب‎٬‎ نهر»‏‎٬‎ که بهتر میبود ‏«ناوِ‏ آسیا»‏ را معنی 

میکردند نه ‏«ناو»‏ مطلق را.‏ 

درباره بیت ٤٩٦: 

آن که کاری جز بهحق یک دم نکرد تا به زانوبند اشتر کم نکرد 

نوشتهاند:‏ ‏«اشاره دارد به حدیثی از پیامبر ‏(ص):‏ اِعْقِلها و تَوَ‏ کَّل.‏ یعنی زانوبند به آن بزن‎٬‎ سپس توکّل کن».‏ 

‏(ص‎٤٥٧‎‏)‏ 

این مطلب را گوهرین‎٬‎ در تعلیقات منطقالطیر ‏(منطقالطیر‎٬١‎ ص‎٬(٢٩٣‎ مفصّ‏ لتر و با ذکر 

سند‎٬‎ از ترجمه رساله قشیریه ‏(ص‎٧٦‎‏)‏ نقل کرده است.‏ این بیت درباره ابوبکر و مناقب او در 

منطقالطیر آمده است و ربطی به توکل و شتربستن ندارد بلکه اشاره به اهلِ‏ رِ‏ دّه یا به قول 

تاریخنویسان ‏«مرتدّ‏ ین»‏ است که در خلافت ابوبکر از پرداختن زکات خودداری کردند.‏ 

ابوبکر با تهدید به آنها گفت:‏ ‏«و اهللِ‏ لَوْ‏ مَنَعونی عِ‏ قاًال ممّا آذی رَ‏ سُ‏ ولُ‏ اهلل ‏(ص)‏ لَقاتَلْتُهُ‏ م 

بالسَّ‏ یفِ‏ ». (Ä تاریخ بناکتی‎٬‎ ص‎٩١‎‏)‏ ٬ ‏«قسم به خدا‎٬‎ اگر زانوبند اشتری از آنچه به رسول خدا 

‏(ص)‏ میدادند از من دریغ کنند‎٬‎ با شمشیر با آنها میجنگم».‏ 

درباره بیت ‎٥٦٥‎:‏ 

خواجه گفتی:‏ چه فتاده است ای علی شر تو را یخنی نهاده است ای علی 

صورت درست بیت در چاپهای گوهرین و رنجبر به این صورت است:‏ 

... خواجه گفتی چه فتاده است ٤ ای علی آنِ‏ تو یخنی نهاده است ٤ ای علی 

و در چاپ انزابی و قرهبگلو:‏ 

خواجه گفتی چه فتاده است ای علی شَ‏ ه تو را یخنی نهاده است ای علی 

‏(مأخذ این ضبط ذکر نشده است.)‏ 

گوهرین معنی یخنی را از فرهنگها نقل و بیشتر بر خوراکی بودن آن تأکید کرده و معنی 

بیت را مسکوت گذاشته است.‏ انزابینژاد ‏(منطقالطیر ‎٬٤‎ ص‎٢٣٥‎‏)‏ آورده است:‏ 

یخنی نهادن:‏ ذخیره نهادن.‏ مفهوم:‏ خداوند تو را سخنی ‏[ظاهراً غلط مطبعی به جای ‏«یخنی»]‏ 

آماده کرده که به مُردن شتاب داری؟ 

در چاپ خاتمی ‏(ص‎٤٥٨‎‏)‏ آمده است:‏ 

یخنی:‏ ذخیره طعامی معروف.‏ گوشت پختهشده و گرم و سرد را گویند.‏ 

‎٤‎)صورت نوشتاری ‏«فتادست»‏ و ‏«نهادست»‏ مرجّ‏ ح به نظر میرسد.‏


١٢٢ نقد و بررسی 


آنچه مسلم است‎٬‎ صورت بیت در نسخه گوهرین و رنجبر صحیحترین صورتهاست.‏ 

دیگر اینکه یخنی نهادن در فرهنگها بدین معانی آمده است:‏ ذخیره نهادن ‏(نفیسی)؛ ذخر‎٬‎ 

ادّخار ) منتهیالارب)؛ الزُّ‏ خر ‏(دستور الاخوان)؛ پسانداز کردن ‏(لغتنامه).‏ در بیت نیز به همین 

معنی است و جنبه خوراکی اصًال ندارد.‏ برای معنی بیت کافی است که به دو بیت پیش از 

آن نظری بیندازیم:‏ 

حیدرِ‏ کرّار غم خوردی بسی 

از صحابه گر شدی کشته کسی خوار شد بر چشم من جانِ‏ عزیز 

تا چرا من هم نگشتم کشته نیز آنِ‏ تو یخنی نهادست ای علی 

خواجه گفتی چه فتادست ای علی میگوید:‏ ‏«از یارانِ‏ رسول اکرم هر کس شهید میشد‎٬‎ حیدر کرّ‏ ار بسیار غم میخورد که 

چرا من کشته و شهید نشدم‎٬‎ این جانِ‏ گرامی به چشم من خوار شده است.‏ حضرت 

رسول میفرمود:‏ ای علی‎٬‎ چیزی نشده است‎٬‎ شهادت را برای تو ذخیره کردهاند».‏ 

درباره بیت ١٣٧٤: 

چون حریفِ‏ آبِ‏ دندان دید شیخ لعلِ‏ او در حقّه خندان دید شیخ...‏ 

نوشتهاند:‏ 

آبدندان:‏ حریف گول‎٬‎ شخصی که همیشه در قمار از او توان برد.‏ به معنی نوعی حلوا و 

شیرینی که از آرد سفید و روغن و قند سازند نیز آمده است.‏ 

که تنها معنی اول ‏(«سادهلوح و سلیمدل»‏Ä لغتنامه دهخدا)‏ مراد است که‎٬‎ با آن‎٬‎ معنی بیت 

چنین میشود:‏ ‏«چون شیخ‎٬‎ حریف خود را دختر ترسا را سادهلوح و سلیمدل دید و 

دید که او پوستخند خنده زیرلبی میزند‎٬‎ آتشی از شوق در جانش فتاد».‏ 

بیت ٣٦٤٢: 

چون قلندرها چنانش یافتند آببردهی عقل و جانش یافتند...‏ 

این بیت مربوط به حکایتی است که عربی بر قلندرخانه میگذرد و در یک نَدَ‏ ب 

پاکباخته میشود و ‏«از قلندرْ‏ عور سر بیرونش»‏ میدهند . ٥ 

در چند جای این داستان‎٬‎ لفظ قلندر و ترکیبات آن قلندری‎٬‎ قلندرراه‎٬‎ قلندرجای‎٬‎ 

قلندریان آمده است.‏ صورت درست داستان‎٬‎ همان است که در چاپ گوهرین ‏(منطقالطیر‎٬١‎ 

ص‎١٩١‎‏)‏ آمده است.‏ 

‎٥‎)قلندر به معنی ‏«جایباشِ‏ 

قلندران»‏ و سرِ‏ کسی را بیرون دادن به معنی ‏«بیرون کردن کسی ر ا»ست.‏


نقد و بررسی ١٢٣ 


لنگر و قلندر محل اجتماع قلندریان بوده است و قلندری ‏(منسوب به قلندر)‏ به معنی 

‏«قلندرنشین»‏ است و ‏«درویشِ‏ 

این کویِ‏ ملامت است و میدانِ‏ هلاک 

مردی باید قلندری دامنچاک 

در اسرار التوحید نیز قلندری به همین معنی آمده است:‏ 

من دانْ‏ گیونیم داشتم حبّه کم 

بر بربطِ‏ من نه زیر ماندست و نه بم 

بیقید»‏ را قلندری میگفتند.‏ مثًال احمد غزالی میگوید:‏ 

وین راهِ‏ مقامرانِ‏ بازنده پاک 

تا برگذرد عیاروار و ناپاک 

دو کوزه بنی خریدهام پاره کم 

‏(سوانح العشّ‏ اق‎٬‎ ص‎٩‎‏)‏ 

تا کی کوی قلندریّ‏ و غمْ‏ غمْ‏ 

‏(اسرار التوحید‎٬‎ ج‎٬١‎ ص‎٧٣‎‏)‏ 

عطّار نیشابوری در سایر آثارش نیز کلمه قلندری را به معنی ‏«لنگرنشین»‏ و قلندر را به 

معنی ‏«جایباشِ‏ رندان و قلندریان»‏ آورده است؛ مثًال‎٬‎ در رباعی ذیل‎٬‎ لفظِ‏ قلندر‎٬‎ در 

مقابل مسجد آمده است:‏ 

گه نعرهزنِ‏ قلندرت خواهم بود 

گر جان و دلم به باد برخواهی داد 

و‎٬‎ در رباعی دیگر‎٬‎ قرینه و مطابق با صومعه آمده است:‏ 

زین درد که جز غصّ‏ ه جان میندهد 

آن آهِ‏ به صدق کز قلندر خیزد 

در دیوان نیز‎٬‎ قلندر به همین معنی ‏«لنگر»‏ به کار رفته است:‏ 

در قلندر چند قُرّ‏ ائی کنی 

گه در مسجد مجاورت خواهم بود 

من از دل و جان خاکِ‏ درت خواهم بود 

جز دردِ‏ قلندری امان میندهد 

در صومعه هیچ کس نشان میندهد 

نقدِ‏ جان درباز قرّ‏ ائی بس است 

) مختارنامه‎٬‎ ص‎١٤٤‎‏)‏ 

‏(همان‎٬‎ ص‎٢٠٨‎‏)‏ 

) دیوان عطار‎٬‎ ص‎٥٢‎‏)‏ 

و باز:‏ ای پیرِ‏ خراباتی رختت به قلندر کش دل از دو جهان برکن دُردی بهبر اندرکش 

‏(همان‎٬‎ ص‎٤٥٥‎‏)‏ 

بنابراین‎٬‎ ترکیباتی چون راهِ‏ قلندر ٬ ٦ کوی قلندر ٬ ٧ بازارِ‏ قلندر ٬ ٨ که در اشعار شعرای عارف 

‎٦‎)سنائی گفته است:‏ 

معشوق مرا رهِ‏ قلندر زد زان راه به جانم آتش اندر زد 

) دیوان سنائی‎٬‎ ص‎١٣٥‎‏)‏ 

‎٨‎) دیوان عطار‎٬‎ ص‎٤١‎.‏ 

‎٧‎)اسرار التوحید‎٬‎ ص‎٧٣‎‏.‏


١٢٤ نقد و بررسی 


آمده است‎٬‎ به معنی ‏«راهی که به قلندر لنگر منتهی میشود»‏ یا ‏«بازاری که در آن 

قلندر لنگر قرار دارد»‏ بوده است.‏ در همین حکایت خواه در جاهایی که ضبط تغییر 

داده شده خواه در جاهایی که امکان تصرف در ضبط وجود نداشته قلندر باز به همان 

معنای ‏«باشگاه قلندریان»‏ به کار رفته است:‏ 

اوفتادم بر قلندر ناگهی ‏(بیت‎٣٦٥١‎‏)‏ 

گفت میرفتم خرامان در رهی گفت وصفاین است و بس قالاندرآ ‏(بیت‎٣٦٥٤‎‏)‏ ٩ 

گفت وصفِ‏ آن قلندر کن مرا به لحاظ معرفی منابع و مآخذ نیز از جهات فنّی اشکالهایی دیده میشود‎٬‎ از جمله 

نقص یا نادرستی مشخصات کتابشناسی و اینکه مشخّ‏ صاً در کجا چه منبعی استفاده 

شده است.‏ از محاسن این چاپ کشفالابیات آن است.‏ 

منابع 

اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید‎٬‎ محمد بن منوّ‏ ر‎٬‎ تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی‎٬‎ آگاه‎٬‎ تهران ‎١٣٦٦‎؛ 

اسر ارنامه‎٬‎ عطّار نیشابوری‎٬‎ تصحیح سید صادق گوهرین‎٬‎ انتشارات صفیعلیشاه‎٬‎ تهران ‎١٣٤٨‎؛ 

تاریخ بناکتی ) روضة اولیالالباب فی معرفة التواریخ و الانساب)‏‎٬‎ فخرالدین ابوسلیمان داود بناکتی‎٬‎ به کوشش 

جعفر شعار‎٬‎ انجمن آثار ملی‎٬‎ تهران ‎١٣٤٨‎؛ 

ترجمه رساله قشیریه تألیف ابوالقاسم قشیری‎٬‎ به کوشش بدیعالزمان فروزانفر‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ انتشارات علمی و 

فرهنگی‎٬‎ تهران ‎١٣٦١‎؛ 

دیوان سنائی‎٬‎ به کوشش مدرّس رضوی‎٬‎ انتشارات کتابخانه سنائی‎٬‎ تهران‎٬‎ بیتا؛ 

دیوان عطّار‎٬‎ تصحیح تقی تفضّ‏ لی‎٬‎ چاپ سوم‎٬‎ مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‎٬‎ تهران ‎١٣٦٣‎؛ 

رجائی‎٬‎ احمدعلی‎٬‎ ‏«چشمارو»‏‎٬‎ مجله دانشکده ادبیات مشهد‎٬‎ سال اوّ‏ ل‎٬‎ شماره‎٬٤‎ زمستان‎٬١٣٤٤‎ص ‎٤٠٣-٣٩٦‎؛ 

زبور پارسی‎٬‎ محمدرضا شفیعی کدکنی‎٬‎ چاپ اوّ‏ ل‎٬‎ آگه‎٬‎ تهران ‎١٣٧٨‎؛ 

سوانح العشّ‏ اق‎٬‎ احمد غزالی‎٬‎ تصحیح نصراهلل پورجوادی‎٬‎ بنیاد فرهنگ ایران‎٬‎ تهران ‎١٣١٩‎؛ 

مختارنامه‎٬‎ عطار نیشابوری‎٬‎ تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی‎٬‎ زوّ‏ ار‎٬‎ تهران ‎١٣٥٨‎؛ 

منطقالطّیر ٬١ تصحیح سید صادق گوهرین‎٬‎ چاپ دوم‎٬‎ بنگاه ترجمه و نشر کتاب‎٬‎ تهران ‎١٣٤٨‎؛ 

٬٢ تصحیح محمدجواد مشکور‎٬‎ چاپ چهارم‎٬‎ کتابفروشی تهران‎٬‎ تهران ‎١٣٥٣‎؛ 

٬٣ تصحیح احمد رنجبر‎٬‎ چاپ اوّ‏ ل‎٬‎ اساطیر‎٬‎ تهران ‎١٣٦٦‎؛ 

٬٤ تصحیح رضا انزابینژاد و سعید قرهبگلو‎٬‎ چاپ اوّ‏ ل‎٬‎ جامی‎٬‎ تهران ١٣٧٩. 

© 

‎٩‎)برای شواهد دیگر Ä مقاله راقم این سطور با عنوان ‏«قلندر‎٬‎ جایباشِ‏ قلندریان»‏‎٬‎ مجله دانشکده ادبیات و 

علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد‎٬‎ سال‎٬٢٨‎ شماره‎١‎ و‎٬٢‎ بهار و تابستان ٬١٣٧٤ ص‎٦٤-٥١‎.‏

١٣٨٣/٨/٢٦ 17N-KAMA ن‎٣‎ ٣ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

کمال در تحقیق 

حبیب برجیان 

جستارهایی در تاریخ علوم دوره اسلامی‎٬‎ هوشنگ اعلم‎٬‎ بنیاد دایرةالمعارف اسلامی‎٬‎ 

تهران ٤٩٦ ٬١٣٨١ صفحه.‏ 

کتاب مشتمل است بر مقدمه مؤلف و پنجاه مقاله از او که سابقاً در پنج مجلّد اول 

‏(حروف ب و پ)‏ دانشنامه جهان اسلام درج شده بود و اکنون بنیاد دایرةالمعارف اسلامی‎٬‎ 

برای قدردانی از نویسنده آنها و هم به مناسبت تجلیلی که پارسال از او به عمل آورد‎٬‎ این 

مجموعه نفیس را جداگانه منتشر کرده است.‏ 

گیاهشناسی و تاریخ گیاهان دارویی موضوع اکثر مقالههای کتاب است‎٬‎ مانند بادام‎٬‎ 

بادآورد‎٬‎ بادرنگ‎٬‎ بادنجان‎٬‎ برنج‎٬‎ بلوط‎٬‎ بنفشه‎٬‎ به‎٬‎ بید‎٬‎ پسته شامی (= بادام زمینی)؛ مبحث 

طب و داروشناسی مشتمل است بر مقالاتِ‏ باد‎٬‎ بخار‎٬‎ بخور مریم‎٬‎ بَدَ‏ ل‎٬‎ بَرَص‎٬‎ بنگ‎٬‎ بول‎٬‎ 

پادزهر‎٬‎ پزشکی ‏(فقط بررسی لغتِ‏ ‏«پزشکی»)‏‎٬‎ و نیز پزشکان و داروشناسان:‏ بَ‏ دیغورَس‎٬‎ 

بُلغاری‎٬‎ بولُس‎٬‎ بیرونی و رسالهاش بُرءالسّ‏ اعة؛ مقالات در حوزه جانورشناسی ذیل عناوین 

ببر‎٬‎ بز‎٬‎ بلبل‎٬‎ بلدرچین‎٬‎ بوتیمار‎٬‎ بوقلمون‎٬‎ بوم آمده است.‏ 

امتیاز این مجموعه در جامعیت آن است.‏ نویسنده دانشمندِ‏ مقالهها به این بسنده 

نمیکند که قدما درباره گیاه یا جانورِ‏ مورد بحث چه نوشتهاند‎٬‎ چه مایه بر سرچشمه 

هندی یا یونانی خود متکی بودهاند و بر آرای پیشینیان چه افزودهاند‎٬‎ در شناخت فلان 

دارو یا بیماری چه اندازه در پندارهای خرافی درجا زدهاند و کدامیک به دانش حقیقی 

نزدیک شدهاند یا بدان دست یافتهاند‎٬‎ توصیف ایشان از فلان گیاه و طبقهبندی فلان 

١٢٥


١٢٦ نقد و بررسی 


جانور با کدام گونهها در علم کنونی متناظر است.‏ در حقیقت‎٬‎ دایره شمول مقالات از 

‏«تاریخ علوم دوره اسلامی»‏‎٬‎ عنوانی که بر مجموعه نهادهاند‎٬‎ بس فراتر میرود.‏ دانش 

کنونی درباره فلور یا گیای آسیای غربی نیز در کتاب مندرج است:‏ محل رویش هر گیاه‎٬‎ 

گونههای آن‎٬‎ شرایط اقلیمی پرورش‎٬‎ کاشت و داشت و برداشت محصولات‎٬‎ صادرات و 

واردات و جز آن.‏ اگر مؤلف به جغرافیای طبیعی فلات ایران اشراف نداشت یا از تاریخ 

بازرگانی اقیانوس هند و دریای مدیترانه اطلاع کافی حاصل نمیکرد‎٬‎ مقالهها بدین پایه و 

مایه که هست نمیبود.‏ اگر بخواهیم بدانیم که درباره فلان درخت یا گل در حوزه ادب 

فارسی چه آمده یا در کتب آسمانی چه نوشته شده یا آنکه بَهمان پرنده در فولکلور و 

پندار مردم چه بازتابی یافته و ریشه پندارها در کجاست‎٬‎ مراجعه به این کتاب 

مشکلگشاست.‏ فهرست اعلام و ‏«نمایه واژگان عام»‏ که در پایان کتاب آمده راهنمای 

رسیدن به مطلب دلخواه است.‏ 

از همه مهمتر بررسی زبانشناختی واژگان است.‏ نهتنها مدخلها بلکه دیگر نامهای 

مربوط به موضوع مقاله‎٬‎ همچون لغت‎٬‎ مورد مطالعه اشتقاقی قرار گرفته است.‏ 

ِ 

خاصِ‏ 

تریاک و نوش و نوشدارو نیز پرداخته شده و‎٬‎ 

بهعنوان مثال‎٬‎ ذیل پادزهر به ریشهشناسیِ‏ 

ذیل بوم و بلدرچین و بید ٬ برای گونههای متعدد هریک‎٬‎ دهها نام خاص ایرانی و سامی 

بهمطالعه گرفته شده و دامنه ریشهیابی‎٬‎ علاوه بر زبانهای متروک ایرانی‎٬‎ گاه تا 

سنسکریت و هندواروپایی نیز رسیده است.‏ نیز زبانها و گویشهای زنده ایرانی مورد 

توجه خاص مؤلف بوده و آشنائیِ‏ او با مازندرانی و گیلکی‎٬‎ که در ثروتِ‏ کلمات و کثرت 

واژگانِ‏ متعلق به گیاهان و جانوران‎٬‎ در میان همه زبانهای ایرانی‎٬‎ حایز مقام اوّ‏ لاند‎٬‎ بر بُعد 

تاریخی تطبیقیِ‏ پژوهشِ‏ اشتقاقی بس افزوده است.‏ اما این پژوهش به تطوّ‏ ر ظاهرِ‏ لفظ و 

مقایسه فونولوژیک گونههای آن اکتفا نمیکند بلکه به دلالت لفظ و معنی ‏(سِ‏ مانتیک)‏ 

اعتنای خاص مبذول میدارد و مشخص میکند که لفظِ‏ مورد مطالعه با کدامیک از 

گونههای شناختهشده فلان گیاه ممکن است مطابقه کند و یا لغاتی که در فرهنگهای 

فارسی عادتاً با عبارتِ‏ ‏«نام مرغی است»‏ معنی شدهاند‎٬‎ در این کتاب‎٬‎ شناسنامه علمیِ‏ 

لاتینی گرفتهاند.‏ از اینها گذشته‎٬‎ تأثیر شرایط تاریخی و عوامل فرهنگی و سوانح اقلیمی 

در دگرگونی الفاظ از نظر مؤلف دور نمانده است.‏ 

ملاحظه میشود که مجموعه حاضر نیازهای متخصصان چندین رشته را پاسخگو


نقد و بررسی ١٢٧ 


تواند بود.‏ غنای مقالات نموداری است از وسعت مشربِ‏ علمی مؤلف آنها.‏ مُجملی از 

تحصیلات عالی هوشنگ اعلم که در لببرگردانِ‏ جلد کتاب درج شده از ابعاد گوناگونِ‏ 

اندوختههای علمی او حکایت دارد.‏ تردیدی نیست که تنوع و گستردگی دانش در یک 

فرد امتیازی است بزرگ‎٬‎ اما امتیاز بزرگترْ‏ هنرِ‏ تلفیق استادانه این معلومات است که در 

یکایک مقالات به چشم میخورد.‏ کوتاهسخن‎٬‎ این مجموعه از نوشتههای هوشنگ 

اعلم‎٬‎ فارغ از محتوای آن‎٬‎ سرمشقِ‏ پژوهندگان کمالجو در اتخاذ روش و انضباط علمی و 

آموزش درستنویسی و کوتاهنویسی زبان فارسی تواند بود.‏ 

افسوس که حروفچینی و صفحهپردازی کتاب همیشه با محتوای آن سازگار نیست.‏ 

انتخاب نامناسبِ‏ فونْ‏ تها‎٬‎ اختیار حروف کج بهجای حروف سیاه برای متمایز ساختن 

اعلام‎٬‎ تراکم بیرون از تناسبِ‏ علایم و شناوری ارجاعات در متنی که در کمال ایجاز 

نوشته شده همگی خواندن مقالات را دشوار میسازد.‏ مارکِ‏ رهای رنگین لازم است تا 

جان تازه در اندام بیرمقِ‏ سطور و صفحات بدمد.‏ 

شهریور 

٬١٣٨٣ نیویورک 

©

14N-SPAH تح:‏ ١٣٨٣/٧/٥ ن‎٤‎ ٦ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار 

محسن ذاکر الحسینی 

فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار‎٬‎ منسوب به قطران تبریزی‎٬‎ تصحیح علیاشرف 

صادقی‎٬‎ انتشارات سخن‎٬‎ تهران ١٨+٢٤٤+٣٠ ٬١٣٨٠ صفحه.‏ 

در سفرنامه ناصر خسرو ‏(ص‎٧‎‏)‏ آمده است:‏ 

در تبریز‎٬‎ قطراننام شاعری را دیدم.‏ شعری نیک میگفت‎٬‎ امّا زبان فارسی نیکو نمیدانست.‏ 

پیش من آمد.‏ دیوان منجیک و دیوان دقیقی بیاورد‎٬‎ و پیشِ‏ من بخواند‎٬‎ و هر معنی که او را 

مشکل بود‎٬‎ از من بپرسید.‏ با او بگفتم‎٬‎ و شرح آن بنوشت.‏ و اشعار خود بر من خواند.‏ 

در مقدمه بعضی نسخههای لغت فرس اسدی طوسی ‏(ص‎١‎‏)‏ آمده است:‏ 

دیدم شاعران را که فاضل بودند‎٬‎ ولیکن لغات پارسی کم میدانستند.‏ و قطران شاعر کتابی کرد.‏ 

و آن لغتها بیشتر معروف بودند.‏ 

در مقدمه صحاحالفرس ‏(ص‎٨‎‏)‏ آمده است:‏ 

اول کسی که به ترتیبِ‏ لغت فرس مشغول شد‎٬‎ و آن را به قید کتابت مقیّد گردانید‎٬‎ حکیم 

قطران ارموی بود.‏ امّا او بیش از سیصد لغت ذکر نکرد.‏ ‏(نخجوانی‎٬‎ ص‎٨‎‏)‏ 

معلوم میشود که حکیم قطران تبریزی‎٬‎ گوینده قرن پنجم هجری‎٬‎ فرهنگی حاوی 

سیصد لغت مشهور فارسی داشته است که‎٬‎ در مقدمه فرهنگ جهانگیری میرجمالالدین 

حسین انجو شیرازی ‏(انجو شیرازی‎٬‎ ص‎٬(٥‎ از آن به صورت ‏«فرهنگ حکیم قطران»‏‎٬‎ و در 

کشف الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون ‏(حاجی خلیفه‎٬‎ ص‎٣٢٧‎‏)‏ به صورت ‏«تفاسیر فی لغة 

الفرس»‏ یاد شده و مسلّم است که تا قرن یازدهم هجری در دسترسِ‏ 

١٢٨ 

اهل علم قرار داشته


نقد و بررسی ١٢٩ 


است‎٬‎ امّا امروز نشانی از آن به دست نیست.‏ 

در کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار ‏(شهید مطهری کنونی)‏‎٬‎ نسخه خطّی فرهنگی 

فارسی به شماره ١٢ موجود است ١ که مدخلهای آن به ترتیب الفبائیِ‏ دو حرف اول و 

آخر تنظیم شده و واقف آن میرزا حسین خان سپهسالار بوده و‎٬‎ بر پشت جلد آن‎٬‎ عبارت 

‏«نصاب ترکی»‏ و‎٬‎ در برابر این عبارت با خطّی دیگر‎٬‎ عبارت ‏«فرهنگ منسوب به قطران»‏ 

نوشته شده است.‏ این نسخه را کاتبی به نام عوض باقی‎٬‎ احتماًال در قرن یازدهم هجری‎٬‎ 

به خطّ‏ نستعلیقِ‏ نزدیک به هندی نوشته و‎٬‎ به دنبال آن‎٬‎ با همان خط‎٬‎ شرحی بر لغات و 

پارههای عربیِ‏ گلستان سعدی آمده‎٬‎ که به عنوان قسم دوم کتاب معرّ‏ فی شده است 

‏(صادقی‎٬‎ ص‎٧‎‏).‏ این نسخه‎٬‎ که از عنصری به ویژه از وامق و عذرای او شاهد بسیار دارد و 

بسیاری از اسامی یونانی آن مثنوی را معرفی کرده‎٬‎ اخیراً‎٬‎ به تصحیح استاد دانشمند‎٬‎ 

علیاشرف صادقی‎٬‎ به چاپ رسیده و محقّقاً فرهنگ قطران نیست ‏(دبیرسیاقی‎٬‎ ص‎١٥‎‏).‏ 

مصحح نسخه سپهسالار آن را ‏«نسخه منحصر به فرد»‏ توصیف کرده است ‏(صادقی‎٬‎ 

همانجا).‏ نسخهای هم در کتابخانه سازمان لغتنامه دهخدا‎٬‎ به شماره ٬١٠٠ در ٢٨٨ 

صفحه‎٬‎ به خطّ‏ نستعلیق اسماعیل بن مرتضی مرتصوی برازجانی‎٬‎ مورّخ ١٣١٧ 

خورشیدی موجود است ‏(دانشپژوه‎٬‎ ص‎٢٦‎‏)‏ که از شواهد خالی است ) Ä صفا‎٬‎ ص‎٤٢٢‎‏)‏ و 

رونویسی است از همان نسخه سپهسالار که به دستور مرحوم دهخدا‎٬‎ برای استفاده در 

تألیف لغتنامه‎٬‎ فراهم شده است.‏ دکتر عسکر حقوقی‎٬‎ در سال ١٣٣٨ خورشیدی‎٬‎ آن را 

در ٢٠٦ صفحه‎٬‎ با عنوان فرهنگ قطران‎٬‎ به چاپ رسانیده است ‏(آقابزرگ طهرانی‎٬‎ ج‎٬١٦‎ 

ص‎٢١٣‎‏)‏ . ٢ 

مصحح نسخه سپهسالار بر آن است که این فرهنگ و تحفةالاحباب سلطان علی حافظ 

اوبهی‎٬‎ هردو‎٬‎ از روی نسخهای نوشته شده که از روی چند تحریر لغت فرس اسدی‎٬‎ 

صحاح الفرس نخجوانی‎٬‎ معیار جمالی شمس فخری و احتماًال بعضی فرهنگهای دیگر 

فراهم شده است ‏(صادقی‎٬‎ ص‎١٦‎‏).‏ مصحح فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار‎٬‎ شباهت بسیار آن 

را با تحفةالاحباب حافظ اوبهی تأیید کرده‎٬‎ امّا دلایل متعددی مبنی بر جدایی این دو 

‎١‎)میکروفیلم آن نیز در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران‎٬‎ به شماره ٢٢٠١ نگهداری میشود ‏(منزوی‎٬‎ 

ص‎١٩٤٠‎‏).‏ 

‎٢‎)آقای دکتر صادقی نسخه این کتاب را نیافته و در وجود چنین چاپی تردید دارند.‏


١٣٠ نقد و بررسی 


فرهنگ آورده و تألیف آن را میان سالهای ٧٤٤- ٧٥٥ ‏(تاریخ تألیف معیار جمالی)‏ و ٩٣٣ 

هجری ‏(تاریخ تألیف تحفةالاحباب)‏ دانسته و احتمال داده است که محلّ‏ تألیف آن هند 

باشد.‏ ‏(همو‎٬‎ ص‎١٧-١٦‎‏)‏ 

مقدمه نسخه سپهسالار همان مقدمه تحفةالاحباب است ‏(حافظ اوبهی‎٬‎ ص‎٢٨‎‏)‏ جز آنکه 

احتماًال به اندازه یک برگ از آغاز نسخه سپهسالار افتاده است.‏ همچنین تبویب کتاب‎٬‎ 

ترتیب لغات‎٬‎ و شباهت بلکه وحدتِ‏ لغات‎٬‎ معانی‎٬‎ شواهد‎٬‎ و حتی کلمات و عبارات آن 

دو بسی بیش از آن است که آنها را فقط از اصلی واحد بشماریم.‏ تفاوتهای آن دو‎٬‎ هرچند 

بسیار باشد‎٬‎ تقریباً هیچیک از مرز اختلاف نسخهبدلی‎٬‎ تصرّف کاتبان‎٬‎ و بعضاً تجدید 

نظر مؤلف فراتر نیست.‏ از این رو‎٬‎ به نظر میرسد که نسخه سپهسالار‎٬‎ نسخه نویافتهای 

از همان تحفةالاحباب حافظ اوبهی باشد که با نسخههای دیگر تفاوتها و افزود و کاستهایی 

دارد.‏ 

مصحّ‏ ح‎٬‎ نسخه سپهسالار را با تحفةالاحباب‎٬‎ لغت فرس‎٬‎و معیار جمالی‎٬‎ که هریک به 

نوعی با نسخه مذکور نسبت داشته‎٬‎ مقایسه کرده و‎٬‎ با استفاده از فرهنگهای دیگر 

همچون فرهنگ جهانگیری و مجمع الفرس و فرهنگ رشیدی و برهان قاطع‎٬‎ به تحقیق در متن 

پرداخته است.‏ 

در نسخه سپهسالار‎٬‎ ضبط لغات و معانی و شواهد لغات اصًال دقیق و موثّق نیست؛ 

لغات مصحّ‏ ف و محرّ‏ ف و توضیحات نادرست در آن بسیار است؛ مصحّ‏ ح‎٬‎ در صدها 

پانوشت مفید و ارزنده‎٬‎ بیشتر موارد نادرست و مشکوک را معلوم و بسیاری از آنها را اصلاح کرده و 

خواننده را به ضبط صحیح رهنمون شده است.‏ با اینهمه‎٬‎ هنوز مواردی چند از تصحیح 

مغفول مانده است‎٬‎ از جمله:‏ 

در ذیل لغت آماج آمده است:‏ ‏«عمّاره گوید»‏ ‏(ص‎٢٢‎‏).‏ ضبط نام این شاعر به تخفیفِ‏ 

میم صحیح است‎٬‎ چنانکه خود در ابیات ذیل آورده است:‏ 

جای کمرت شعر عماره است همانا کز یافتنش خیره شود وهمِ‏ خردمند 

یک بدره دههزار شیانی به من بداد گویی عماره زنده شد و مرد بشکفید 

) Ä مدبّری‎٬‎ ص‎٣٥٥‎‏)‏ 

) Ä همو‎٬‎ ص‎٣٥٦‎‏)‏ 

پس از لغت آسُ‏ غده ‏(به معنای ‏«هیزم نیمسوخته»)‏ آمده است:‏ ‏«الفغده‎٬‎ نیز به معنی افروخته


نقد و بررسی ١٣١ 


باشد»‏ ‏(ص‎٣٦‎‏).‏ الفغده به معنای ‏«اندوخته»‏ است‎٬‎ نه ‏«افروخته»‏‎٬‎ چنانکه از شاهد ذیل لغت نیز 

همین معنی استنباط میشود.‏ 

ذیل پرند آمده است:‏ ‏«حریر تنگ ساده باشد»‏ ‏(ص‎٤٢‎‏).‏ تنگ‎٬‎ در عبارت مذکور‎٬‎ بدخوانی 

یا غلط چاپی است به جای تُنُک.‏ 

در بابِ‏ الحاء مع حرف الهاء آمده است:‏ ‏«حیره‎٬‎ سراسیمه و فرومانده و متحیّر بوَ‏ د»‏ ‏(ص‎٩١‎‏).‏ 

مصحّ‏ ح در پانوشت آورده است:‏ ‏«این لغت همان کلمه حیرت است که مؤلف به آن معنی صفتی داده 

است».‏ با توجه به معانی مذکور‎٬‎ به نظر میرسد حیره مصحّ‏ فِ‏ خیره ‏(فارسی)‏ باشد که‎٬‎ 

مانند برخی دیگر از لغات این کتاب‎٬‎ در بابِ‏ مناسب قرار نگرفته است.‏ 

در ذیل لغت دخت آمده است:‏ ‏«دختر باشد.‏ شاعر گوید:‏ 

مر استاد او را بر خویش خواند 

بیت 

ز بیگانگان جای بر دخت ماند»‏ ‏(ص‎١٠٦-١٠٥‎‏).‏ 

ظاهراً مؤلّف در یافتنِ‏ شاهد دچار اشتباه شده و بیت را بد خوانده است.‏ قرائت صحیح 

چنین است:‏ 

مر استاد او را برِ‏ خویش خواند ز بیگانگان جایْ‏ پَردَخت ماند 

در مصراع دوم‎٬‎ پَردَ‏ خت به معنی ‏«پرداخته»‏ ‏(خالیشده)‏ است و ماند متعدّ‏ ی است به 

معنی ‏«گذاشت»‏ یعنی ‏«آنجا را از وجود بیگانگان خالی کرد».‏ 

در ‏«باب الشّ‏ ین مع حرف الرّ‏ اء»‏ آمده است:‏ ‏«شکار پیکار باشد»‏ ‏(ص‎١٥١‎‏).‏ در پانوشتِ‏ 

مصحّ‏ ح‎٬‎ درباره شکار آمده است:‏ ‏«بیشک تصحیف پیکار است.‏ فرهنگهای دیگر نیز آن را ندارند».‏ 

امّا شکار مخفّف شاکار است به معنای ‏«کار بیمزد و اجباری»‏ و مترادف بیگار ) Ä شمس 

قیس‎٬‎ ص‎٬(٢٣٣‎ لذا قرائت صحیح متن نسخه سپهسالار باید چنین باشد:‏ ‏«شکار بیگار 

باشد».‏ 

در یک مورد‎٬‎ مصحّ‏ ح ضبط صحیح اصل را‎٬‎ به قصد اصلاح در متن‎٬‎ تغییر داده 

است.‏ در ذیل لغت شوخ آمده است:‏ کسی را نیز گویند که سختخشم بوَ‏ د ‏(ص‎١٤٨‎‏).‏ پانوشتِ‏ 

مصحّ‏ ح:‏ ‏«اصل:‏ سختچشم‎٬‎ اصلاح بر اساس نسخهبدلِ‏ تحفه است».‏ سختچشم‎٬‎ به معنای ‏«شوخ و 

بیحیا»‏ در فرهنگها آمده است ) Ä تیکچند‎٬‎ ص‎١٢٣٧‎‏).‏ امیرخسرو دهلوی گفته است:‏ 

جست دعویگرِ‏ مخالفگوی زیرکِ‏ سختچشمِ‏ حجّ‏ تجوی 

در یک مورد نیز‎٬‎ بر توضیح مصحح چیزی میافزایم.‏ در باب ‏«التّاء مع حرف التّاء»‏ آمده


١٣٢ نقد و بررسی 


است:‏ تَرت‎٬‎ پراکنده و بهزیانآمده باشد یعنی تباهشده ‏(ص‎٧٠‎‏).‏ مصحّ‏ ح در پانوشت آورده است:‏ در 

لفقو تحفه‎٬‎ ترت و مرت به این معنی آمده است نه ترت بهتنهایی.‏ این لغت‎٬‎ به همین معنی‎٬‎ 

هماکنون در گویش نیشابوری به صورت ترت و فَرت زنده و متداول است.‏ 

کتاب از برخی غلطهای مطبعی مصون نمانده‎٬‎ از آن جمله است:‏ 

جراحتکاه ‏(ص‎٬٣١‎ ذیل اوستام)‏ به جای جراحتگاه 

بسیج ‏(ص‎٤١‎‏)‏ به جای بسیچ ‏(به اقتضای قافیه شدن با هیچ)‏ 

تاریش ‏(ص‎٥٢‎‎٬‎ ذیل بشلوک)‏ به جای تازیش 

گرشاسنامه ‏(ص‎٬١٤٤‎ پانوشت‎٢‎‏)‏ به جای گرشاسبنامه 

فراح ‏(ص‎٬١٦٥‎ ذیل غول)‏ به جای فراخ 

فیاورام ‏(ص‎٬١٧٣‎ ذیل فیاوار)‏ به جای فیاوارم 

فّر ‏(ص‎٬١٧٤‎ ذیل فَر)‏ به جای فَرّ‏ . 

برخی از تشدیدها و حرکات نیز در جای خود قرار نگرفته است‎٬‎ از جمله:‏ ندافّان 

‏(ص‎٬١٧٨‎ حاشیه‎٬(١‎ مجّ‏ ره ‏(ص‎٬٢٠٢‎ ذیل کاهکشان)‏‎٬‎ مسَ‏ که ‏(ص‎٬(٢٢٦‎ به جای ندّ‏ افان‎٬‎ مجرّ‏ ه‎٬‎و 

مَسکه.‏ 

نسخه چاپی فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار‎٬‎ با فهرست راهنما ‏(شامل مداخل کتاب به 

ترتیب الفبا)‏ و فهرست سودمند بعضی لغات که در ضمنِ‏ تعریف لغات اصلی آمده ‏(غیر 

از لغات محلّی و گویشی)‏ به پایان رسیده و جای نمایه و فهرست شواهد منظوم و نمونه 

تصاویر نسخه خطّی در آن خالی است.‏ 

منابع 

آقابزرگ تهرانی‎٬‎ محمدمحسن‎٬‎ الذّ‏ ریعة الی تصانیف الشّ‏ یعة‎٬‎ بیروت‎٬‎ بیتا؛ اسدی طوسی‎٬‎ ابومنصور علی بن 

احمد‎٬‎ لغت فرس‎٬‎ به کوشش عباس اقبال‎٬‎ تهران ‎١٣١٩‎ش؛ انجو شیرازی‎٬‎ میرجمالالدین حسین‎٬‎ فرهنگ 

جهانگیری‎٬‎ ج‎٬١‎ به کوشش رحیم عفیفی‎٬‎ دانشگاه مشهد‎٬‎ مشهد ‎١٣٥١‎ش؛ تیکچند ‏(بهار)‏‎٬‎ لاله رای کهتری 

دهلوی‎٬‎ بهار عجم‎٬‎ ج‎٬٢‎ به کوشش کاظم دزفولیان‎٬‎ طلایه‎٬‎ تهران ‎١٣٨٠‎ش؛ حاجی خلیفه‎٬‎ مصطفی بن عبداهلل 

چلبی‎٬‎ کشف الظّنون عن اسامی الکتب و الفنون‎٬‎ ج‎٬٢‎ به کوشش گوستاو فلوگل‎٬‎ لایپزیگ ‎١٨٣٧‎م؛ حافظ اوبهی‎٬‎ 

سلطان علی هروی‎٬‎ تحفة الاحباب‎٬‎ به کوشش فریدون تقیزاده طوسی نصرتالزّ‏ مان ریاضی هروی‎٬‎ آستان 

قدس رضوی‎٬‎ مشهد ‎١٣٦٥‎ش؛ دانشپژوه‎٬‎ محمدتقی‎٬‎ ‏«فهرست کتابخانه سازمان لغتنامه دهخدا»‏‎٬‎ درباره 

نسخههای خطّی‎٬‎ ج‎٬٣‎ به کوشش محمدتقی دانشپژوه ایرج افشار‎٬‎ دانشگاه تهران‎٬‎ تهران ‎١٣٤٢‎ش؛


نقد و بررسی ١٣٣ 


دبیرسیاقی‎٬‎ محمد‎٬‎ فرهنگهای فارسی و فرهنگگونهها‎٬‎ اسپرک‎٬‎ تهران ‎١٣٦٨‎ش؛ شمس قیس‎٬‎ شمسالدین 

محمد بن قیس رازی‎٬‎ المعجم فی معاییر اشعار العجم‎٬‎ به کوشش محمد قزوینی مدرّس رضوی‎٬‎ تهران 

‎١٣٦٠‎ش؛ صادقی‎٬‎ علیاشرف‎٬‎ ‏«مقدمه بر فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار»‏‎٬‎ نک:‏ فرهنگ فارسی مدرسه 

سپهسالار؛ صفا‎٬‎ ذبیحاهلل‎٬‎ تاریخ ادبیات در ایران‎٬‎ ج‎٬٢‎ امیرکبیر‎٬‎ تهران ‎١٣٥٦‎ش؛ فرهنگ فارسی مدرسه 

سپهسالار‎٬‎ به کوشش علیاشرف صادقی‎٬‎ سخن‎٬‎ تهران ‎١٣٨٠‎ش؛ مدبّری‎٬‎ محمود‎٬‎ شرح احوال و اشعار شاعران 

بیدیوان‎٬‎ نشر پانوس‎٬‎ تهران ‎١٣٧٠‎ش؛ منزوی‎٬‎ احمد‎٬‎ فهرست نسخههای خطّی فارسی‎٬‎ ج‎٬٣‎ مؤسسه فرهنگی 

منطقهای‎٬‎ تهران ‎١٣٥٠‎ش؛ ناصر خسرو‎٬‎ ناصر بن خسرو قبادیانی‎٬‎ سفرنامه‎٬‎ به کوشش نادر وزینپور‎٬‎ کتابهای 

جیبی‎٬‎ تهران ‎١٣٥٠‎ش؛ نخجوانی‎٬‎ محمد بن هندوشاه‎٬‎ صحاح الفرس‎٬‎ به کوشش عبدالعلی طاعتی‎٬‎ بنگاه 

ترجمه و نشر کتاب‎٬‎ تهران ‎١٣٥٥‎ش.‏ 

©

15N-TORK تح:‏ ١٣٨٣/٧/٦ ن‎٣‎ ٥ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

ترکمانان ایران در آستانه ظهور صفویه 

سید علی آلداود 

تاریخ عالمآرای امینی‎٬‎ فضلاهلل بن روزبهان خنجی اصفهانی‎٬‎ به تصحیح و مقدمه 

محمداکبر عشیق‎٬‎ مرکز نشر میراث مکتوب‎٬‎ تهران ‎١٣٨٢‎ش‎٬‎ ٧٤+٥١٩ صفحه.‏ 

این کتاب در زمره آثار معدود و معتبر تاریخی مربوط به عصر ترکمانان آققویُنلو در ایران 

است که اندکی قبل از ظهور صفویه چند تن از آنان در شمال غربی ایران به حکومت 

رسیدند و‎٬‎ در آغاز‎٬‎ بخشهای گستردهای از کشور را زیر تسلط خود گرفتند.‏ در باب این 

دوره از تاریخ ایران‎٬‎ منابع ارزنده و پرفایده اندک است.‏ مآخذ موجود هم توجه چندانی 

جلب نکرده و برخی از آنها هنوز به صورت دستنویس باقی مانده است.‏ عالمآرا نیز‎٬‎ 

بهرغم اهمیت خود‎٬‎ تا چند سال پیش انتشار نیافته بود.‏ لیکن ترجمه خلاصه آن چند دهه 

پیش از این به قلم پرفسور مینورسکی‎٬‎ ایرانشناس نامور‎٬‎ منتشر شد.‏ مؤلف این کتاب‎٬‎ 

امینالدین ابوالخیر فضلاهلل بن روزبهان بن فضلاهلل خُ‏ نجی اصفهانی مشهور به خواجه 

ملاّ‏ یا خواجه مولانا‎٬‎ از دانشمندان صاحب نظر ایران در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم 

هجری و از برجستهترین و متعصبترین دانشمندان اهل تسنن و یکی از نظریهپردازان 

سیاسی عصر خود و صاحب آثار فراوان است.‏ یکی از آثار او به نام سلوک الملوک در باب 

اخلاق عملی و فلسفه سیاسی و حاوی موضوعاتی است که به ندرت مؤلفان ایرانی و 

اسلامی به آنها علاقه نشان دادهاند.‏ این کتاب در دهههای اخیر بسیار مورد توجه قرار 

گرفته و یکی از منابع اصلی محققانی شده است که به کار بررسی اندیشههای سیاسی 

جهان اسلام میپردازند.‏ 

١٣٤


نقد و بررسی ١٣٥ 


اجداد فضلاهلل اصًال از ناحیه خُ‏ نج‎٬‎ واقع در لارستان فارس‎٬‎ بودند.‏ اما خود او در 

اواسط قرن نهم در اصفهان زاده شد.‏ استادش‎٬‎ شمسالدین سخاوی‎٬‎ در الضوءُ‏ اللامع‎٬‎ از 

قول او‎٬‎ میگوید که در بین سالهای ٨٥٠ تا ٨٦٠ هجری متولد شده است.‏ نسب او از 

سوی مادر به خاندان مشهور آلصاعد اصفهان میپیوست و جدِّ‏ پدریاش‎٬‎ قاضی 

امینالدین فضلاهلل روزبهان‎٬‎ از مخالفان سرسخت شاهرخ تیموری‎٬‎ در روزگار خود 

شهرت داشت.‏ فضلاهلل خنجی‎٬‎ پس از کسب دانشهای متداول زمان‎٬‎ از اصفهان به 

آذربایجان رهسپار شد و بخش زیادی از زندگی او در دربار ترکمانان گذشت.‏ نخست به 

خدمت سلطان یعقوب آققویُنلو (٨٨٣- ٨٩٦) درآمد و‎٬‎ پس از او‎٬‎ به فرزندش بایسنقر 

(٨٩٦- ٨٩٧) پیوست.‏ اما عمر حکومت بایسنقر کوتاه بود.‏ با شروع کشورگشاییهای شاه 

اسماعیل‎٬‎ دربهدریهای فضلاهلل‎٬‎ که با سلسله صفوی دشمنی سخت میورزید‎٬‎ هم آغاز 

شد.‏ مدتی در اصفهان و شیراز به سر برد و چون شاه صفوی به تدریج سراسر ایران را 

تحت حاکمیت خود گرفته بود‎٬‎ فضلاهلل‎٬‎ که نمیتوانست در قلمرو او زندگی کند‎٬‎ ناگزیر 

به ماوراءالنهر رفت و در دربار محمد خان شیبانی اقامت گزید و کتابِ‏ مهماننامه بخارا را به 

نام او تألیف کرد.‏ با کشته شدن محمد خان شیبانی به دست شاه اسماعیل‎٬‎ فضلاهلل چند 

سال دیگر در شهرهای خراسان و ماوراءالنهر سرگردان بود تا آنکه‎٬‎ به نقل صاحب 

احسنالتواریخ‎٬‎ در جمادی الاول سال ٩٢٨ درگذشت.‏ اما خواندمیر در حبیبالسیر میگوید 

که مرگ فضلاهلل در پنجم جمادی الاول ٩٢٧ رخ داده است.‏ 

از فضلاهلل خنجی تألیفات متعدد در چند زمینه بر جای مانده که از جمله آنها میتوان 

حی بن یقظان‎٬‎ مهمان نامه بخارا‎٬‎ ابطال نهج الباطل و 

ّ 

به آثار زیر اشاره کرد:‏ بدیعالزمان فی قصّ‏ ة 

اهمال کشف العاطل‎٬‎ تاریخ عالمآرا و سلوک الملوک.‏ امّا او شهرت بیشتر خود را مدیون دو 

کتاب اخیر است.‏ او در باب حکومت و پادشاهی و شیوه کشورداری نظریاتی عرضه 

داشت که همه نشانه فکر نوِ‏ اوست.‏ به عقیده وی‎٬‎ هر که بر قلمرو مسلمین به زور 

مستولی گردد ولو آنکه شرایط امام مسلمین را حایز نباشد‎٬‎ همگان باید به اطاعت او 

درآیند و فرمانش را گردن نهند.‏ برحسب این نظر‎٬‎ واژههای امامت و سلطنت به آسانی 

در کنار هم جای میگیرند.‏ 

تاریخ عالمآرای امینی‎٬‎ پس از مقدمهای مفصل در تاریخ عمومی‎٬‎ حاوی شرح وقایع 

دودمان آققویُنلو از مرگ اوزن حسن تا وفات سلطان یعقوب جمعاً حدود دوازده


١٣٦ نقد و بررسی 


سال است.‏ این کتاب شامل دو بخش مجزّ‏ است.‏ در بخش اوّ‏ ل‎٬‎ خلاصه احوال خلفای 

ر اشدین‎٬‎ امویان و عباسیان به اختصار بیان شده است.‏ مؤلف خلفای راشدین تا امام 

حسن ‏(علیه السلام)‏ را جانشینان برحق پیامبر میداند؛ اما تسلط امویان بر جهان اسلام را 

ناروا میشمارد و تنها از عمر بن عبدالعزیز به عنوان خلیفهای که شأن خلفا را حفظ کرده 

نام میبرد.‏ از برافتادن بنیامیه و روی کار آمدن عباسیان همچون رویدادی خجسته یاد 

میکند و از انقراض بنیعباس به دست مغول با اندوه سخن میراند.‏ این بخش با گزارش 

روی کار آمدن اوزُن حسن و سلسله آققویُنلو خاتمه مییابد.‏ بخش دوم گزارش مفصل 

ملوک بایندر ‏(آققویُ‏ نلوها)‏ به ویژه احوال سلطان یعقوب است که در اساس این کتاب به 

درخواست او تألیف شده است.‏ در اینجا‎٬‎ مؤلف نخست شرحی در باب اصل و منشأ 

آققویُ‏ نلوها به دست میدهد.‏ اعضای این سلسله تیرهای از ترکمانان بودند که به احتمال 

در زمان سلجوقیان به آذربایجان آمدند و چون امیرتیمور به پشتیبانی اینان برخاست 

بهتدریج تا ارمنستان و آناطولی و شمال عراق پیش رفتند تا آنکه سلسلههای قراقویُنلو را 

در شمال و آققویُنلو را در جنوب تأسیس کردند.‏ در باب وقایع این دو سلسله‎٬‎ منابع 

جدی اندک است و عالمآرا از این حیث فواید تازهای دربردارد.‏ 

فضلاهلل‎٬‎ تا زمانی که سلطان یعقوب حیات داشت‎٬‎ کار تألیف را تمام نکرد.‏ پس از 

مرگ وی‎٬‎ کتاب را به فرزندش بایسنقر‎٬‎ که کودکی بیش نبود‎٬‎ و للهاش امیرسلیمان بن 

بیجن اهدا کرد و قصد داشت جلد دوم آن را به سرگذشت آن دو اختصاص دهد که 

حکومت بایسنقر‎٬‎ چنان که اشاره رفت‎٬‎ دوامی نیاورد و فضلاهلل به اصفهان گریخت.‏ 

تاریخ عالمآرا‎٬‎ از این حیث که مؤلف شرح مشاهدات خود را نوشته و از اسناد حکومتی 

بهره جسته‎٬‎ کتابی موثّق است.‏ مؤلف در مذهب تسنن تعصّ‏ بی مفرط داشت و مطالب 

کتاب او در باب پیشینه صفویان با این دید نگارش یافته است.‏ وی‎٬‎ با اینهمه‎٬‎ مکرر از 

شجاعت و دلاوریهای اجداد شاه اسماعیل سخن گفته است.‏ شرح جنگهای شیخ جنید و 

شیخ حیدر‎٬‎ پدر و جدِّ‏ شاه اسماعیل اول‎٬‎ با شروانشاهان یکی از مباحث دلکش این 

کتاب و از اعتبار برخوردار است.‏ 

مؤلف‎٬‎ در مقدمه عالمآرای امینی به شرح فایده تاریخنگاری و ارزش علم تاریخ 

میپردازد.‏ او هشت فایده برای علم تاریخ برمیشمارد و تاریخنویسان را در هشت گروه 

جای میدهد.‏ به نظر او‎٬‎ گروه هشتم مورخان کسانی هستند که احوال و حوادث و


نقد و بررسی ١٣٧ 


رویدادهای زمان یک شاه یا یک سلسله را گزارش و نقل میکنند.‏ از جمله آنان ابوالحسن 

عتبی است که تاریخ یمینی را به احوال سلطان محمود غزنوی اختصاص داده.‏ خُ‏ نجی خود 

را از این طبقه میشمارد از آن رو که اثر خود را مختص شرح احوال سلطان یعقوب 

آققویُنلو ساخته است.‏ 

شیوه تاریخنویسی فضلاهلل‎٬‎ ضبط مشاهدات و مطالبِ‏ موثّقی است که از اشخاص 

مورد اعتماد شنیده است.‏ او خود اشاره میکند که در نگارش این اثر به دنبال استفاده از 

منابع مکتوب پیشینیان نیست.‏ فضلاهلل خنجی تاریخ را در زمره علوم جدّ‏ ی و اساسی 

جای نمیدهد و خود را‎٬‎ پیش از همه‎٬‎ دانشمندی متبحّ‏ ر در علوم دین به شمار میآورد.‏ 

نثر عالمآرا ساده نیست‎٬‎ اما آن را مصنوع و متکلف هم نمیتوان گفت.‏ این کتاب مملو 

از آیات قرآنی‎٬‎ احادیث و اشعار عربی و فارسی است و استخراج دادههای تاریخی از آن 

به آسانی میسّ‏ ر نیست.‏ 

از این کتاب‎٬‎ تا قبل از چاپ اخیر‎٬‎ دو نسخه خطی شناخته شده بود:‏ نسخه کتابخانه 

ملی پاریس و نسخه کتابخانه استانبول.‏ نخستین بار پرفسور مینورسکی خلاصه این اثر را 

به انگلیسی ترجمه و در سال ٬١٩٥٧ با عنوانِ‏ 1478-1490 A.D. Persia ‏(ایران از سال 

٨٨٣ تا ٨٩٦ هجری)‏‎٬‎ در لندن‎٬‎ در ١٣٦ صفحه‎٬‎ به چاپ رساند.‏ مینورسکی بر این کتاب 

مقدمه سودمندی نوشته است.‏ او متخصص این دوره از تاریخ ایران بود و مقدمهاش 

حاوی مطالب و استنتاجات تازه از این دوران است . ١ 

پس از چاپ ترجمه انگلیسی این کتاب‎٬‎ تا چند دهه کسی در فکر تصحیح متن 

فارسی آن برنیامد.‏ نخستین بار چند سال پیش دکتر جان وود ٢ آمریکایی‎٬‎ بر اساس نسخه 

موجود در کتابخانه ملی پاریس متن کتاب را به چاپ رساند.‏ هرچند در این چاپ پارهای 

اشتباهات و بدخوانیها دیده میشود‎٬‎ فضل تقدّ‏ م او محفوظ است.‏ پس از وی‎٬‎ کسان 

دیگری که این کتاب را تصحیح کردهاند‎٬‎ متن او را پیش چشم داشته و قطعاً از آن بهره 

فراوان بردهاند.‏ چاپ دیگر این کتاب‎٬‎ در سال ‎١٣٧٩‎ش‎٬‎ به اهتمام دکتر مسعود شرقی 

صورت گرفت که فاقد ضوابط متون تصحیحشده انتقادی است.‏ مصحح کتاب را به دو 

‎١‎)در باب ترجمه انگلیسی تاریخ عالمآرا Ä احسان یارشاطر‎٬‎ ‏«معرفی دو کتاب»‏ در مجله دانشکده ادبیات و 

علوم انسانی دانشگاه تهران ‏(سال ‎٥‎‎٬‎ شماره ٬٤ تیر ٬١٣٣٧ ص‎٨١-٧٢‎‏)‏ 

2) John Wood


١٣٨ نقد و بررسی 


بخش تقسیم و در ذیل هر بخش تفاوت نسخه کتابخانه فؤاد پاشا استانبول ‏(نسخه 

اساس)‏ را با چاپ جان وود مقابله کرده و تفاوتها را نشان داده بیآنکه در مقدمه به این 

نکته اشاره کند.‏ کتاب فاقد حواشی‎٬‎ فهارس و تعلیقات مفید است و از نظر ظاهری هم به 

متون تصحیحشده چاپی شباهتی ندارد.‏ 

آخرین چاپ تاریخ عالمآرای امینی به اهتمام محمداکبر عشیق‎٬‎ فاضل تاجیک‎٬‎ انجام 

پذیرفته است.‏ مصحح چاپ جان وود را ملاحظه و‎٬‎ در مقدمه‎٬‎ به تفصیل از آن انتقاد 

کرده لیکن چاپ اخیر تهران را‎٬‎ با آنکه سهچهار سال قبل منتشر شده‎٬‎ ندیده است.‏ 

مصحح مقدمه مفصلی در احوال مؤلف و تحلیل مطالب کتاب نوشته و متن را بر اساس 

سه نسخه خطی به شرح زیر تصحیح کرده است:‏ ١) نسخه پاریس‎٬‎ ٢) نسخه استانبول‎٬‎ 

٣) نسخه جدیدی که خود او به دست آورده و برای نخستین بار از آن بهره جسته است.‏ 

فهارس متعددی ‏(آیات قرآنی‎٬‎ احادیث و امثال عربی‎٬‎ نامهای کسان‎٬‎ نامهای جایها‎٬‎ 

قبایل و اقوام‎٬‎ اشعار عربی و ترکی‎٬‎ اشعار فارسی‎٬‎ کتابها‎٬‎ واژگان و ترکیبات عربی‎٬‎ 

واژگان و تعبیرات مغولی و ترکی‎٬‎ منابع)‏ در کتاب درج شده است.‏ 

مصحح در پیراستن و تصحیح متن کوشش بسیار مبذول داشته و تقریباً همه منابع 

مربوط به مؤلف و عصر آققویُنلو را از نظر گذرانده است.‏ او‎٬‎ در مقدمه‎٬‎ صفحاتی را به 

مقایسه ضبط خود و ضبط چاپ جان وود اختصاص داده؛ اما چاپ دکتر شرقی 

‏(انتشارات خانواده)‏ را‎٬‎ هرچند در صفحه حقوقی به آن اشاره شده‎٬‎ ندیده است.‏ 

چاپ این اثر‎٬‎ همراه با مقدمه مفصل و فهارس متعدد‎٬‎ از جمله کارهای ارزندهای 

است که در سالهای اخیر در زمینه تصحیح متون تاریخی صورت گرفته و از این لحاظ 

باید زحمات مصحح و ناشر مرکز میراث مکتوب را سپاس داشت.‏ 

©

١٣٨٣/٨/١٠ 16N-MAHM ن‎٢‎ ٢٠ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٠ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

مروری بر آثار احمد محمود (١) 

آناهید اُ‏ جاکیانس 

احمد محمود‎٬‎ با داشتن بیش از چهل سال فعالیت ادبی و خلق پانزده اثر اعم از مجموعه 

داستانهای کوتاه و رمانهای حجیم‎٬‎ از نویسندگان پرتلاش و مطرح ادبیات معاصر ایران 

محسوب میشود.‏ 

سه مجموعه داستان با نامهای مول (١٣٣٨)٬ دریا هنوز آرام است (١٣٣٩) و بیهودگی 

(١٣٤١) اولین آثار چاپشده ازاین نویسنده واقعگرا و آرمانخواه است و مجموعه زائری 

زیر باران ‏(‏‎١٣٤٧‎‏) پس از وقفهای چندساله آغازگر دوران جدید خلاقیت اوست.‏ 

بررسی و تحلیل آثار احمد محمود در این مقاله بر مبنای مجموعه زائری زیر باران آغاز 

میگردد و به تدریج با بررسی دیگر آثار او شکل میگیرد.‏ 

مجموعه داستانِ‏ زائری زیر باران 

دوازده داستان کوتاه این مجموعه‎٬‎ در عین سادگی بیان و محتوا‎٬‎ ترسیمکننده خطوط 

اصلی سبک و مضامین مورد علاقه و دغدغههای غالب نویسنده است که در آثار بعدی 

او برجستهتر نمودار میشوند.‏ برخی از این مایهها در اولین داستان مجموعه‎٬‎ ‏«مصیبت 

کبکها»‏‎٬‎ آشکارتر است.‏ 

مصیبت کبکها 

زن و شوهر مطرح در این داستان‎٬‎ که چندی پیش چند کبک را به خانه آورده و به منظور 

١٣٩


١٤٠ نقد و بررسی 


حفاظت از آنها گربه خانگی و بچههایش را تار اندهاند‎٬‎ اکنون دچار شک و دودلی 

گشتهاند.‏ شغل مرد‎٬‎ که تلویحاً کارگر صنعت نفت معرفی شده‎٬‎ به دنبال تغییری در یکی 

از سطوح مدیریتی و تصمیمات جدید در معرض خطر قرار گرفته است.‏ بیکاری و 

او و همقطارانش را تهدید میکند.‏ مرد و خانوادهاش‎٬‎ درمانده از درک چون و 

چرایی این تغییر و تأثیرات آن در زندگی خود و در اوج هراس و تشویش‎٬‎ تنها کبکها را 

بدیمن و مسئول ‏«مصیبت»‏ میدانند.‏ در نتیجه‎٬‎ در اقدامی شتابزده‎٬‎ کبکها سرکنده 

میشوند و گربه و بچههایش بار دیگر از حمایت و مراقبت خانواده برخوردار میشوند.‏ 

این داستان ساده دارای الگویی است که در چند داستان دیگر مجموعه تکرار 

میشود.‏ مردمان فقیر و گرسنه و درمانده‎٬‎ در مقام شخصیتهای داستان‎٬‎ در معرض 

نابسامانیهای اجتماعی و تغییراتی تحمیلی و مخرّب در زندگی ساده خویش قرار 

میگیرند.‏ پیآمدِ‏ این عوارض رویکردِ‏ هر قهرمان به نوعی راه فرار و رهایی است که غالباً 

به یکی دیگر از ناهنجاریها و مفاسد اجتماعی منجر میشود.‏ راه نجات برای 

شخصیتهای داستان ‏«مصیبت کبکها»‏ رویآوردن به خرافات و اوهام است.‏ 

گرسنگی 

ْ 

زیر باران 

در این داستان‎٬‎ خطوط آشنارا بازمییابیم واین بار شاهد مصایب شخصیتی ازپادرآمده 

بهنام ‏«مراد»‏ هستیم.‏ او صبحگاه به خیل افراد گرسنه و فقیری پیوسته است که جلوی 

بخش انتقال خون در انتظار بودهاند.‏ وی خون خود را به هفده تومان فروخته و سپس 

خونبهای خود را در قمار باخته است و اکنون‎٬‎ مغلوب ضعف ناشی از گرسنگی‎٬‎ 

مصرف الکل‎٬‎ دادن خون و درد مزمن پهلو‎٬‎ در خیابان از پا در آمده است.‏ در این میان‎٬‎ 

ذهن آشفته او درگیر یورش خاطرات دور و نزدیک و مرور زندگی سراسر محنت گذشته 

است و سعی دارد نقش تقدیر را در آن ارزیابی کند.‏ مراد راه پر از فراز و نشیبی را از 

جنوب تا تهران پیموده است که با ازدستدادن والدین‎٬‎ کار در کمپ امریکاییها و 

ازدستدادن سلامتی آغاز گشته و با اخراج به دستور آخرین کارفرما‎٬‎ به دنبال اعتراض 

به ساعات طولانی کار‎٬‎ پایان گرفته است.‏ حال مراد زیر باران شدید و در حالی که نبضش 

لحظهبهلحظه به کندی میگراید از خود میپرسد که آیا اعتراض او به حق نبوده است؟ 

نگاه دردمند و انتقادآمیز نویسنده در این داستان کماکان متوجه فقر و ناهنجاریهای


نقد و بررسی ١٤١ 


اجتماعی است.‏ این بار قهرمان داستان‎٬‎ با روی آوردن به الکل و قمار ‏(آن هم به بهای 

جان خود)‏‎٬‎ به راه حلی بس خطرناکتر از خرافات و اوهام روی آورده است.‏ اما داستان‎٬‎ 

در عین حال‎٬‎ بیانگر دغدغههای نویسنده نیز هست.‏ جدا از اشارههای کوتاه به رفتار 

لجامگسیخته امریکاییها در جنوب ایران و معایبی که برای مردمان بومی به بار آوردهاند‎٬‎ 

نویسنده‎٬‎ با طرح روابط خدماتی و اعتراض مراد به کارفرمایش‎٬‎ گریزی به آرمانهای 

ضداستثماری خود دارد که در آثار بعدی او بس پررنگتر و شفافتر نمایان میگردند.‏ 

بندر 

این داستان به رغم آنکه بیشتر شبیه طرح است تا داستان کوتاه و فاقد قهرمان یا طرح کلی 

داستان ‏(آکسیون)‏ به معنای واقعی آن است‎٬‎ معرف یکی دیگر از ویژگیهای سبک 

نویسنده است.‏ 

خطه نفتخیز خوزستان مکان وقوع رویدادهای بیشتر داستانهای نویسنده است.‏ 

توصیفات بصری و زنده طبیعتِ‏ گاه خشن و گاه مهربان و نوازشگر آن سرزمین از علاقه 

عمیق و تجربه شخصی و توان ادبی نویسنده حکایت دارند.‏ توصیف بندری آرام در 

جنوب ایران که محل تردد قطارهای باربری و مسافری است و سکوتش گاهبهگاه با صفیر 

نفتکشی که در کنار آن پهلو میگیرد و یا با صدای آهنگ تند جاز باشگاه ملوانان شکسته 

میشود.‏ این توصیف بخش اعظم داستان را دربرمیگیرد.‏ در این میان‎٬‎ گفتگوهای 

‏«کارگرانِ‏ لخت و پتی»‏‎٬‎ که در انتظار قطار مسافربری ‏«رو پاشنههای پا چندک زدهاند»‏‎٬‎ 

حاکی از وضع معیشتی نابسامان و نیز علایق شخصی آنهاست.‏ آنها در انتظار رسیدن 

مسافران و اندک دستمزدی هستند که بتوانند خرج خوراک‎٬‎ الکل‎٬‎ سیگار و زنان بدنام 

کنند و البته از عهده خرید بلیط بختآزمایی نیز برآیند.‏ اما فقط قطار باری حامل 

اتومبیلهای رنگارنگ خارجی است که سر میرسد.‏ عده قلیلی از اندک مسافران قطار 

آماده پرداخت دستمزد به باربراناند.‏ لحظاتی پس از آن‎٬‎ بندر به آرامش و سکون قبلی 

برمیگردد و بار دیگر کارگران پیر و جوان زیر تابش آفتاب به اختلاط میپردازند.‏ همان 

گونه که اشاره شد ‏«بندر»‏ فاقد چهرههای داستانی و دیگر خصوصیات داستان کوتاه 

است.‏ چند کارگرِ‏ در حال گفتگو یگانه نمودار تیپ کارگران بندرند و رسیدن قطار 

مسافربری نیز منشأ تغییری در طرح داستان نیست.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ این داستان تنها یک


١٤٢ نقد و بررسی 


پرده نقاشی است از موقعیت طبیعی و فضای حاکم بر بندری جنوبی که به زیبایی تصویر 

شده و شاید القاگر پیامی نیز باشد.‏ ورود اتومبیلهای متنوع خارجی‎٬‎ که نشان از 

تجملپرستی و مصرفگرایی قدرت حاکمه دارد و در تضاد با فقر و گرسنگی توده مردم 

است‎٬‎ همچون نیرویی قهّ‏ ار و مخرّ‏ ب زندگی کارگران را به سخریه میگیرد و مصرف 

الکل و خرید بلیط بختآزمایی و جز آن را به مثابه یگانه راه فرار و رهایی به روی آنان 

میگشاید.‏ 

آسمان کور 

قهرمان این داستان‎٬‎ ‏«چلاب»‏‎٬‎ نیز درگیر الکل و قمار است.‏ اما بساط قمار او در کنار 

رودخانه کارون با باجخواهی ‏«یزدانداد»‏‎٬‎ پاسبان محله‎٬‎ و پرتاب شدن تاسهای او به 

درون رودخانه برچیده میشود.‏ چلابِ‏ خسته و خشمگین‎٬‎ که هفت سال از عمر خود را 

در زندان گذر انده‎٬‎ نخست از درگیری با یزدانداد اجتناب میورزد و درصدد برمیآید به 

کار شر افتمندانه روی آورد.‏ کسادیِ‏ کسب و کار مانع از آن است که او در دکان دوستش 

مشغول کار شود و تحریکات دوستی دیگر او را به رویارویی با یزدانداد سوق میدهد و 

او‎٬‎ عاقبت‎٬‎ به دست همکاران یزدانداد‎٬‎ ناجوانمردانه از پای درمیآید.‏ 

‏«آسمانکور»‏‎٬‎ هرچند در نگاه اول شبیه داستانهای قبلی به نظر میرسد و قهرمان آن 

با موقعیت جدیدی در زندگی خود مواجه میشود و کشمکشی صورت میگیرد و او به 

نقطه پیشین یعنی زندان برمیگردد‎٬‎ دارای وجه تمایزی نیز هست.‏ نویسنده این بار بر 

شخصیتپردازی تأکید بیشتری نشان داده که در پیام داستان ابهاماتی پدید آورده است:‏ 

چلاب‎٬‎ در بخشی از داستان‎٬‎ به مردی باجخواه و رعبانگیز معرفی میشود و در بخش 

دیگر از او میشنویم:‏ 

سی و دو سال از عمرم میگذره‎٬‎ هفت سال و پنج ماهش رو تو زندون بودم.‏ مگه شوخیه؟ 

نمیذارن آدم سرش به کار خودش باشه.‏ یه دفعه تهمت میزنن‎٬‎ یهدفعه سنگ راه آدم میشن‎٬‎ 

یهدفعه غیرقانون یخه آدم رو میچسبن‎٬‎ هفت سالآزگار...‏ هفت سال و پنج ماه...‏ شوخی که 

نیس...‏ هس؟ 

شخصیت حقیقی و موضع ‏«فرهاد»‏‎٬‎ عامل تحریک چلاب‎٬‎ نیز سؤال برانگیز است و 

جمله پایانی داستان ابهام را به اوج میرساند.‏ آیا جمله ‏«نمیشه نفس کشید‎٬‎ نمیشه»‏


نقد و بررسی ١٤٣ 


کنایتی است از خفقان حاکم بر فضای سیاسی و اجتماعی جامعه که راه هر نوع اصلاح و 

تحول را بر توده مردم میبندد؟ 

زیر آفتاب داغ 

در این داستان ناظر تلاش قهرمان آن برای امرار معاش و درگیری او با طبیعتیم.‏ ‏«سفرو»‏‎٬‎ 

جوانک اهوازی‎٬‎ همراه کپرنشینهای ساحل کارون که از راه ماهیگیری ارتزاق میکنند‎٬‎ 

عازم صید ماهی است.‏ او لوازم صید را تدارک دیده و با پاشیدن طعمههای سمّ‏ ی 

ماهیهای فراوانی را به سطح آب کشانده است.‏ ناگهان ماهی بزرگی توجه او را جلب 

میکند.‏ اما‎٬‎ با پیدا شدن کوسهای تیرهرنگ‎٬‎ تلاش او برای صید آن به ناکامی میانجامد.‏ 

پیگرد و گریز سفرو و کوسه سرانجام جوانک را به دلِ‏ امواج کارون میکشاند.‏ او ماهی 

بزرگ را رزق بحقِ‏ خود میداند و در نبردی تنبهتن سعی دارد کوسه را از آنجا دور کند و 

از گوشت تلخ او بگذرد.‏ اندکی بعد ماهیگیرانی که به آن سمت رودخانه شتافتهاند شاهد 

فوران خونی تیرهرنگ بر سطح آباند.‏ ظهر آن روز‎٬‎ انبوه ماهیهای بر روی هم تلنبارشده 

همچنان زیر آفتاب ماندهاند.‏ 

این بار قهرمانِ‏ اثر رویارویی و پیکار با نیروی مخرب را برگزیده است.‏ داستان در 

توصیف عینیِ‏ طبیعت و خشونت آن و ترسیم پیچ و تابهای سریع و دور از انتظار نبرد 

سفرو و زندگی ماهیگیران موفق است و تجسم عینی فضای داستان را برای خواننده 

میسر میسازد که خود گویای انس نویسنده با طبیعت و تجربههای شخصی اوست.‏ 

برخورد 

دو مضمون برخورد انسان با فرایند صنعتی شدن و روابط مالک و رعیت‎٬‎ که با زیبایی 

خاص و تبحّ‏ ری فراوان در هم تنیدهاند‎٬‎ این داستان را شکل میدهند.‏ 

زندگی کشاورزان روستایی واقع در دامنههای کوه‎٬‎ با ورود تراکتور و بذرپاش و 

خرمنکوب که با اقدام مالک زمینهای زراعی سر از دهات اطراف در آوردهاند‎٬‎ دچار 

دگرگونی مصیبتباری شده است.‏ بیکاری و گرسنگی آفتی است که این ادوات 

غولپیکر برای روستائیان به ارمغان آوردهاند و بسیاری را در جستجوی کار به کشورهای 

مجاور روانه کردهاند.‏ مردم روستا‎٬‎ پس از وردود تراکتور به زندگی آنها‎٬‎ با سپری کردن


١٤٤ نقد و بررسی 


زمستانی سرد و سخت و جانفرسا و مشاهده محصول پربرکت مالک به فکر چارهجویی 

میافتند و خرمن را به آب میدهند.‏ مالک آشفته و خشمگین‎٬‎ نخست با تهدید و توهین 

و تحقیر سپس با انواع تنبیهات سخت و وحشیانه‎٬‎ سعی دارد دهقانان را به معرفی محرّ‏ ک 

این خرابکاری وادارد؛ سپس با تظاهر به بزرگمنشی و دلرحمی و وعده و تطمیع به 

طاغی فرصت میدهد تا همراه خانواده خود آن منطقه را ترک کند.‏ ساعاتی بعد مرد 

تبعیدی‎٬‎ چندان مسافتی را طی نکرده‎٬‎ با شلیک گلولهای از پای درمیآید.‏ در اینجا نیز‎٬‎ 

طرح داستان در الگوی داستانهای قبلی میگنجد.‏ مردمان تهیدست و مستأصل اینبار 

نیز در رویارویی با رویدادی مخرب به راهحلی ویرانگر توسل میجویند.‏ بدون شک 

استفاده مالک از تراکتور و دیگر ماشینآلات کشاورزی منطقی و توجیهپذیر مینماید.‏ 

درعوض‎٬‎ انهدام محصول به دست رعایا عبث و غیرمنطقی جلوه میکند‎٬‎ اما آنچه به 

این داستان عمق و پیام میبخشد عریانسازی روابط ارباب و رعیت از طریق 

گفتگوهاست که مضمون نهائی داستان را تشکیل میدهد.‏ از قِبَلِ‏ همین گفتگوهاست که 

رفتار خشونتبار و تحقیرآمیز و زورگویانه مالک در مقابل ترس و درماندگی و کینه 

مهارشده کشاورزان‎٬‎ که تنها از راه زراعت بر روی زمین مالک و دریافت سهمی مختصر 

از محصول امرار معاش میکنند‎٬‎ تظاهر میکند و‎٬‎ به حیث یکی از نابسامانیها و مظالم 

اجتماعی‎٬‎ همدردی خواننده با دهقانان را برمیانگیزد.‏ 

در سایه سپیدارها 

اسارت روستائیان در چرخه ناقص بینقدینگی و سلففروشی و در چنگال جهل و 

خرافات در کانون توجه این داستان جای دارد.‏ 

قلعهای قدیمی محصور با ردیفی از سپیدارهای کهنسال و همقد و نهر آبی که از پشت 

آن میگذرد اقامتگاه موقت سه جوان پرشور است که قصد دارند به اولین تجربه کاری 

خود بپردازند و آموختههای خود در باب تشکیل تعاون روستایی را به کشاورزان انتقال 

دهند و آنها را در بهر اهانداختن تعاونیهای تولید و مصرف و فروش همراه خود سازند.‏ 

جهل و بینقدینگی مانع از آن است که روستائیان شوق لازم نشان دهند و دستهایی پنهان 

تلاش دارند این بیاعتمادی عمومی را شدت بخشند و ‏«مردان دولت»‏ را مأمورین 

جمعآوری مالیات معرفی کنند و بیمارو تلفشدن ماکیان و دام خانگی را به بدیُمنی آنها


نقد و بررسی ١٤٥ 


نسبت دهند.‏ سرانجام‎٬‎ بر اثر به آتش کشیده شدن خرمنِ‏ پیشنمازِ‏ ده‎٬‎ سه جوان آماج 

خشم دهقانان و در معرض تهدید مرگ قرار میگیرند و تنها با وساطت کدخدا موفق به 

ترک قریه میشوند و دهقانان را با بیماری مزمنشان باقی میگذارند.‏ روستائیان‎٬‎ بیخبر 

از روابط پنهان کدخدا با تاجر کارخانهداری که محصول آنها را سلفخری میکند و 

مایحتاج آنان را از طریق بقال دهکده در اختیار آنان میگذارد‎٬‎ چنان به استیصال خویش 

خو کرده و گرفتار جهل و خرافاتاند که قادر به یافتن راه نجات نیستند.‏ تنها یکی از 

دهقانانِ‏ به ظاهر سادهلوح از آتشافروزی کدخدا آگاه است.‏ 

داستانهای ‏«راهی به سوی آفتاب»‏‎٬‎ ‏«از دلتنگی»‏‎٬‎ ‏«ترس»‏‎٬‎ ‏«بودو نبود»‏ 

گفتگو از فضای زندان و حال و هوای زندانیان از مضامین مورد علاقه احمد محمود و 

وجه اشتراک چهار داستان عنوان شده در این بخش از مقاله است.‏ 

راهی به سوی آفتاب 

قهرمان داستان‎٬‎ ‏«غلام»‏‎٬‎ که به اتهام قتل زندانی است‎٬‎ با تظاهر به دیوانگی‎٬‎ مقدمات 

انتقال خود به تیمارستان را فراهم میسازد و طی مسیر‎٬‎ با حیلهای دیگر‎٬‎ راهی به سوی 

آزادی و آفتاب پیدا میکند.‏ 

این داستان ساده‎٬‎ که بعداً با زبانی بیپرواتر در رمان همسایهها نیز گنجانده میشود‎٬‎ 

توصیف صرف موقعیتی است که تنها به لحاظ جنبه طنزآمیز آن مورد توجه خواننده قرار 

میگیرد.‏ توصیفات دقیق نویسنده از برخورد غلام با زندانیان و مأمورین زندان وتشبیهات 

و واژگان غیرمتعارف و هذیانگونهای که بر زبان او جاری میشود از نقاط قوت داستان 

است که تجسم موقعیت طنزآلود را برای خواننده آسان میسازد.‏ 

از دلتنگی 

تبعیدگاه و دلتنگیهای زندانیان تبعیدی لایه برونی این داستان را شکل میدهد.‏ 

چهار مرد تبعیدی در بندر لنگه‎٬‎ که پس از برداشتهشدن برقع و مقنعه از بیشتر سکنه 

خود خالی شده است‎٬‎ روزهای یکنواخت و کسالتباری را سپری میکنند و بطری عرق 

و دیوانگیهای مستی یگانه وسیله تنوعبخش و سرخوشی آنان است‎٬‎ هرچند تأسف و


١٤٦ نقد و بررسی 


احساس گناه و شرمندگی به همراه دارد.‏ در این میان‎٬‎ راوی‎٬‎ یکی از چهار تن تبعیدیان 

سیاسی‎٬‎ سعی دارد به پیمانی که شب قبل با دوستانش بسته است وفادار بماند و روزی 

را بدون مصرف الکل شب کند.‏ اما سرزدن به دکهها و مغازهها و ورق زدن مجلات کهنه 

خارجی و دیگر سرگرمیها نمیتوانند او را از پرسشی درونی جدا سازند:‏ آیا ناسازی او و 

سه دوست تبعیدیاش از جمع ٥٣٠ تن مبارز دستگیرشده که آرمان مردمخواهی در سر 

میپروراندند بهر استی اصیل و انساندوستانه بوده است یا نوعی دیوانگی؟ قاطعیت 

سابق در دلتنگیهای بندر لنگه طی چند ماه دوران تبعید رنگ باخته و اینک او را قادر به 

درک حقیقت ساخته است.‏ 

خوب‎٬‎ بشناسن‎٬‎ گور پدر همه‎٬‎ گور پدر مردم.‏ 

حالا گور پدر مردم؟..‏ همین مردم بودن که براشون خودت رو به آب و آتش زدی‎٬‎ که 

دردسر برا خودت درس کردی.‏ 

نه‎٬‎ مردم که نه؛ خودخواهی بود‎٬‎ خودخواهیِ‏ خودم.‏ نمیخواستم خودم رو بشکونم.‏ 

حسن هم همین طور‎٬‎ کاظم هم‎٬‎ عطا هم‎٬‎ ما نمیخواستیم خودمون رو بشکونیم‎٬‎ 

میخواستیم پُز بدیم که قرصیم.‏ 

ساعاتی بعد او و دوستانش پیمان خود را شکسته و به بطری عرق پناه جستهاند.‏ 

ترس 

وحشت از زندان و مرگ درونمایه این داستان است.‏ قهرمانان آن‎٬‎ ‏«خالد»‏ و ‏«یحیی»‏‎٬‎ 

درحال فرارند و مأموران دولتی سعی دارند با شلیک گلوله آنها را متوقف سازند.‏ واکنش 

هردو ترس است اما با ماهیتهای متفاوت.‏ خالد از ترس مرگ اصرار به تسلیم شدن دارد 

و یحیی‎٬‎ که پیشتر زندان را تجربه کرده است‎٬‎ مرگ را بر آن ترجیح میدهد.‏ سرانجام 

خالد وانِت را متوقف میکند و یحیی‎٬‎ که پا به فرار گذاشته است‎٬‎ با اصابت گلولهای نقش 

زمین میشود.‏ خالد‎٬‎ که به سمت یحیی شتافته است‎٬‎ نالان و گریان معترف است که 

مناسب آن کار نیست و پس از سپری شدن دوران حبس دیگر هرگز آن را پی نمیگیرد.‏ 

در میان داستانهای مجموعه زائری زیر باران‎٬‎ که جملگی به زبان ساده و شفاف با 

خواننده ارتباط برقرار میکنند‎٬‎ داستان ‏«ترس»‏ ‏(پس از داستان ‏«آسمان کور»)‏ دارای 

ابهامی کلی است که آن را به اثری ضعیف تبدیل کرده است.‏ نویسنده تنها ترس خالد را


نقد و بررسی ١٤٧ 


امری ذاتی توصیف میکند و دلیل فرار آندو و انگیزه ترس یحیی را در ابهام باقی 

میگذارد.‏ در این میان‎٬‎ خواننده آشنا به مضامین آثار محمود تنها با شمّ‏ خود و به حدس 

و گمان میتواند دو قهرمان را مبارزان سیاسی تصور کند که یکی تجربه شکنجه شدن را 

دارد و دیگری فاقد جسارت و شهامت رویارویی با عواقب مبارزه سیاسی است.‏ 

بود و نبود 

بود و نبود نهتنها داستانی است که زندان و تأثیرات آن را از منظری جدید مینگرد بلکه 

نمایانگر تلاش موفقیتآمیز نویسنده در شخصیتسازی و روی آوردن او به تجربیات 

حسی و ذهنی قهرمانان و دوری گزیدن از روایت صرف است.‏ 

راوی داستان و دوستش ‏«بابک»‏ به جرم قتل در زندان به سر میبرند.‏ خواننده‎٬‎ از 

طریق گفتگوهای درونی و رجعت به گذشته راوی‎٬‎ به تدریج‎٬‎ با شخصیت او آشنا و به 

درون ماجرای گذشته کشانده میشود.‏ او‎٬‎ که در دادگاه با لذتی آمیخته به غرور و 

احساس مهم بودن به کشتن پیرمردی ارمنی اقرار کرده است‎٬‎ اکنون در فضای کسالتبار 

زندان به درک جدیدی از زندگی رسیده و به باورهای گذشته و اعتقاد خود به اصالت و 

جدّ‏ ی بودن زندگی لبخند تمسخر میزند.‏ آن زمانها‎٬‎ در جستجوی رنگ دیگری از 

زندگی و با دیدی تحقیر آمیز‎٬‎ به انسانها و رویدادهای اطراف‎٬‎ زندگی روزمرّ‏ ه را تکراری 

مسخرهآمیز مییافت اما‎٬‎ پس از تجربه تلخ مرگ مادربزرگ‎٬‎ شخصیت او دچار دگرگونی 

شده و حتی فکر ازدواج با زن محبوبش دیگر رنگ باخته بود.‏ اکنون‎٬‎ او در حصار 

دیوارهای زندان و در حسرت روشنی و گرمای دلپذیر ظهر و روزمرّ‏ گیهای دیگر‎٬‎ زندگی 

را تنها مجموعهای از این جزئیات به ظاهر کماهمیت مییافت.‏ عاقبت‎٬‎ اندکی بعد و پس 

از اقرار بابک به قتل و اعدام شدن او‎٬‎ راوی به فضای بیرون از زندان دست مییابد.‏ اما...‏ 

صدای سم اسبهای درشکهای که رو سنگفرش خیابان میخورد از ته کوچه میآمد و آفتاب 

همه جا پهن شده بود.‏ اما این آفتاب رنگ همیشگی خود را باخته بود و من فکر میکردم که 

بود و نبودش بیتفاوت است.‏ 

به این اندیشه فرو رفتم که پسربچهها پیر میشوند‎٬‎ رنجها به جای شادی کودکانه تو 

قیافههاشون مینشیند و بعد هم میمیرند.‏ زنِ‏ فریبا و رنگوروغنشده پیر و بیمصرف 

میشود و لاشه متعفّن اسبهای درشکه‎٬‎ که حالا اینهمه پرقدرت و زیبا درشکه را میکشند‎٬‎


١٤٨ نقد و بررسی 


تو بیابانها‎٬‎ خوراک سگهای هرزهگرد خواهند شد و آفتاب غروب میکند و سیاهی شب 

روشنی نشاطبخش روز را میبلعد.‏ 

‏«بود و نبود»‏ یکی از زیباترین داستانهای مجموعه زائری زیر باران است که تقابل مرگ 

و زندگی را با مهارت مطرح میسازد.‏ هرچند تلاش نویسنده در شخصیتپردازیِ‏ راوی 

او را قهرمان اصلی جلوهگر میسازد و شخصیت بابک با توصیفاتی کمرنگتر مطرح 

میشود‎٬‎ امّا انگیزههای هر دو در ابهام باقی میماند.‏ انگیزه اوّ‏ لیه بابک برای کشتن 

پیرمردی که با ازدواج دخترش با راوی مخالفت کرده بود و انگیزه راوی برای اعتراف به 

قتل مرتکبنشده چه بود؟ آیا پیمان دوستی عمیق و نوعی حس فداکاری محرّ‏ ک آن دو 

بوده یا دیدی بیتفاوت به زندگی؟ آیا جمله ‏«هیچ فکرشو نکنین زندان که آدمُ‏ نمیخوره»‏ که در 

اوایل و در پایان داستان بر زبان راننده زندان جاری میشود تا چه میزان مصداقی عینی 

مییابد؟ آیا تأثیرات متناقض زندان را که سبب بازگشت راوی به زندگی میگردد و بابک 

را عاقبت به بیآرزویی و پذیرش مرگ میکشاند و یا تأثیر مرگ بابک را که بار دیگر 

زندگی را از راوی دور میکند میتوان نادیده گرفت؟ 

انتر تریاکی 

داستانی نامتعارف در قالب طنزی تلخ و شیرین و با تجسمبخشی فوقالعاده و 

شخصیتپردازی دقیق ویژگیهای این اثر است.‏ داستان بار دیگر به مسئله اعتیاد به تریاک 

در جامعه در مقیاسی وسیع و در برهه زمانی خاص میپردازد.‏ ‏«فیروز»‏ انتری است که 

صاحب پیشین او را به دود تریاک معتاد کرده و اکنون به تنهایی به کسب چند سکه در 

خیابانها و اماکن عمومی مشغول است.‏ او هر روز به قهوهخانه پاتوقش میرود و 

سکههای جمعآوریشده را به صاحب قهوهخانه میدهد و در قبال آن تریاک میگیرد.‏ 

آنگاه‎٬‎ با تحویل دادن تریاک به یکی از مشتریان دوست خود از دود تریاک پخششده 

در صورتش احساس لذت و شادی میکند.‏ اما روزی‎٬‎ با مواجه شدن با غیبت دوستش‎٬‎ 

به تقلید از صاحب قبلی‎٬‎ به خوردن تریاک و افراط در آن کشانده میشود.‏ یک هفته بعد 

جسد متعفن او را پشت دیوار قهوهخانه پیدا میکنند.‏ 

‏«هرکس فهمید با لبخندیزودگذر گفت:‏ ‏'بیچاره`‏ و زودم فراموش کرد.‏ اما‎٬‎ در این میان‎٬‎ دلقکی 

از ته دل خوشحال شد».‏ «... زیرا رقیب سرسختشان که روزی میدان را از دستشان قاپیده بود 

سقط شده بود!»‏


نقد و بررسی ١٤٩ 


نویسنده‎٬‎ با دادن شخصیت انسانی به فیروز همزمان با توصیف خصوصیات ظاهری 

و غریزی او در ایجاد طنز شیرین موفق است.‏ از سوی دیگر‎٬‎ با واداشتن فیروز به 

سخنگویی و شکوه درباره درد و رنج و تمسخر حیوانات دوپا و تأکید بر احساس غم 

گذشته او و تأثیرات مصرف تریاک در عوالم ذهنی فرد مبتلا به طنزی سیاه و گزنده دست 

یافته است.‏ 

غریبهها 

غریبهها (١٣٥٠) شامل سه داستان کوتاه با نامهای ‏«غریبهها»‏‎٬‎ ‏«آسمان آبیِ‏ دز»‏ و ‏«باهم»‏ 

است که بعدها در سال ١٣٥٣ با مجموعه دیگری به نام پسرک بومی (١٣٥٠) به صورت 

یک کتاب با عنوان غریبهها و پسرک بومی به چاپ رسید.‏ 

غریبهها 

استیصال مردمی که بر اثر سیل و قحطی و بیکاری و مهاجرت جوانان خود به گرسنگی 

جانفرسایی کشانده شدهاند و استیلای نیروهای بیگانه بر زندگی آنان‎٬‎ عناصری هستند 

که در ایجاد فضای داستان ‏«غریبهها»‏ به کار گرفته شدهاند.‏ در این فضای دلگیر و آشفته‎٬‎ 

راوی داستان‎٬‎ که کودکی بیش نیست‎٬‎ به ماجرایی تلخ و اندوهگین اشاره دارد.‏ 

او‎٬‎ در آلونک محقر کارگران واقع در قرارگاه بیگانگان‎٬‎ از زبان کارگری تازهوارد بهنام 

‏«رشید»‏‎٬‎ طی شبهای متمادی‎٬‎ با رشادتهای قهرمانی محلی به نام ‏«نعمت خان»‏ آشنا شده 

است.‏ نعمت به همراه ٢٢ تن از دهقانان به قطار حمل آذوقه و انبار پوشاک قرارگاه 

شبیخون میزده سپس غنایم را میان مردم گرسنه و لخت و پتی دهات پخش میکرده 

است.‏ اما اکنون‎٬‎ با دستگیر شدن رشید و دفن شدن او در گودالی که بدن او را تا گردن در 

خود گرفته است‎٬‎ کارگران نگران سرنوشت نعمت خان هستند که‎٬‎ به قولی‎٬‎ بر اثر خیانت 

به چنگ بیگانگان افتاده است.‏ 

به زودی شایعات به حقیقت میپیوندند و جسد بیجان نعمتخان در میدان نزدیک 

قرارگاه در معرض دید عموم قرار میگیرد و‎٬‎ در برابر چشمان گریان و لعن و نفرین 

کارگران و اهالی دهات اطراف‎٬‎ بهتدریج به مجسمهای گچی مبدل میشود.‏ 

نویسنده‎٬‎ در این داستان‎٬‎ از موضع شاهد عینیِ‏ مطلق پا پیش نهاده و‎٬‎ با انتخاب راویِ‏


١٥٠ نقد و بررسی 


کمسنوسال و با بهرهگیری از احساسات رقیق و نگاه شیفته و ستایشگر او‎٬‎ حس 

ِ درگیر قهر طبیعت و ستم ‏«غریبهای که حالا آشنا شده 

همدردی عمیق خود را با توده مظلومِ‏ 

بود»‏ به صراحت و روشنی بیان کرده است.‏ 

این دگرگونی لحن نویسنده یگانه شاخص داستان نیست بلکه رویآوردن او به شگرد 

رجعت به گذشته‎٬‎ آن هم از نوع داستان در داستان‎٬‎ در تضاد با روایت مستقیم و خطی که 

در داستانهای قبلی او سراغ داریم‎٬‎ از جمله این تحولات سبکی است.‏ اما خودداری از 

فاصلهگذاری مناسب میان روایت زمان حال و رجعت به گذشتههای راوی با اشاره به 

روایت رشید از داستان نعمت که خود رجعتی دیگر از جانب رشید به گذشته است 

از روانی و یکدستی اثر کاسته است.‏ 

آسمان آبیِ‏ دز 

مصایب زارعین مهاجری که‎٬‎ به دنبال خشکسالی و قحطی‎٬‎ زمینهای زراعی خود را ترک 

میگویند و به شهرها و نواحی در حال آبادانی و استخراج نفت مهاجرت میکنند تا با 

اشتغال در کارهای ساختمانی نان و آبی به دست آورند‎٬‎ مضمون این داستان را تشکیل 

میدهد.‏ 

جمع یازده نفره مهاجران دزفولی‎٬‎ که در خانهای نیمهخراب سکنی دارند‎٬‎ شبها گرد 

هم جمع میشوند و به شاهنامه خوانی میپردازند و از کسادی کار و آرزوهای دور و دراز 

خود و حسرت زمینهای زمانی آباد و حال متروک خویش سخن میگویند.‏ آنها هرروز 

صبح درگیر رقابتی سخت با سایر مهاجران برای یافتن کار و هر شب گرفتار پاسخگویی به 

صاحبخانهای هستند که اجارهبهای روزانه خود را میطلبد و ایادی چاقوکش خود را به 

جان آنها میاندازد.‏ مهاجران‎٬‎ در استیصالی روزافزون‎٬‎ نه راه پیش دارند و نه روی 

برگشتن به دهات و قصبات خود.‏ 

عاقبت‎٬‎ با سپری شدن پاییز‎٬‎ که با کسادی روبهتزاید همراه است‎٬‎ کارگران مهاجر 

قهراً به فکر چاره میافتند.‏ یکی راه بازگشت را برمیگزیند و آن دیگری به دستفروشی 

رومیآورد تا سرمایهاش غفلتاً به دست دزدی حیلهگر ربوده شود و سومی‎٬‎ که بیماری 

مالاریا سخت ضعیف و نزارش ساخته‎٬‎ به دزدی سیمهای خط تلگراف دریایی روی 

میآورد تا عاقبت جان خود را در این راه ببازد.‏ برای سایر مهاجران نیز راهی جز


نقد و بررسی ١٥١ 


بازگشت به خانه باقی نمیماند.‏ 

‏«آسمان آبی»‏ با توصیفات زنده وضع کارگران مهاجر از زوایای گوناگون و با وارد 

کردن شخصیتهای چندگانه در داستان فاقد قهرمان است.‏ شخصیتها نماینده صنف 

خاصی از کارگران هستند که بر اثر شایعات و قهر طبیعت در شرایطی جدید گرفتار 

آمدهاند و سعی دارند خود را رها سازند.‏ در تشریح این موقعیت توصیفات دقیق ظاهر 

کارگران‎٬‎ فضای خانه و زندگی گذشته و حال آنان همانقدر نقش دارند که گفتگوهای 

آنان.‏ نویسنده در تعهد خود به ارائه واقعیات به همدردیِ‏ صرف نپرداخته بلکه برخی 

سستیهای اخلاقی کارگران را نیز عریان ساخته است.‏ 

باهم 

نویسنده این بار‎٬‎ با شکستن الگوهای سابق و فارغ از دیدگاه روایت صرف‎٬‎ به خلق 

داستانی جذاب و متمایز پرداخته است.‏ به عبارت دیگر‎٬‎ انعکاس عینی وقایع با زبانی 

ساده و بیتکلف‎٬‎ که در آثار قبلی او خواننده را به نوعی تنبلی ذهنی سوق میداده و تنها 

احساسات همدردی و تأثر را در او برمیانگیخته‎٬‎ جای خود را به شیوه روایت 

غیرمستقیم و استفاده از گفتگوها و تداعیها میدهد و خواننده را برای درک مضمون اثر 

به تلاش بیشتری وامیدارد.‏ 

برخورد ساده راوی داستان با مردی میگسار و شبگرد آغازگر دوستی چندساعته 

میان آنان است که بر پایه علاقه مشترک به مصرف سیگار و الکل به وجود میآید.‏ در این 

میان‎٬‎ مرد میگسار متکلم است و راوی اغلب شنوندهای خاموش و غرق در افکار درونی 

خویش.‏ در خلال شکوههای مرد میگسار و تداعیهای راوی است که سه چهره متفاوت 

از ماهیت و شخصیت زن به تدریج ترسیم میشود.‏ خیانتپیشگی و هوسبازی 

خصوصیاتی است که مرد ناشناس از زن میشناسد و تداعیهایی که در ذهن راوی 

صورت میگیرد و او را به اندیشه در مورد همسر و دخترش وامیدارد ما را با چهرههای 

دیگری از زن روبهرو میسازد و به درک مضمون اثر هدایت میکند.‏ چهره دختر راوی 

در نقش زنی روشنفکر که آرمانهای چپگرایانه داشته و دستگیر و به سرنوشتی نامعلوم 

دچار شده است؛ همچنین‎٬‎ تصویر همسر وفادار و رنجدیده راوی که‎٬‎ در گریز از ماتم و 

واقعیت‎٬‎ در تدارک استقبال از گمشده خود ولی از درون نیازمند حمایت و همدردی


١٥٢ نقد و بررسی 


راوی است و اعتراض خود به میگساریهای او را با فریاد ‏«پس من چی؟ من!...‏ من که مادرم!...»‏ 

ابراز میدارد‎٬‎ به تدریج ویژگیهای تازهای از شخصیت زن و متناقض با تصویر ذهنی مرد 

میگسار را مطرح میسازند.‏ عاقبت‎٬‎ با رسیدن سحر‎٬‎ راوی که مرد ناشناس را موقتاً و به 

قصد خرید سیگار برای او ترک کرده است روانه خانه میشود تا با همسرش به ماتم 

بنشیند.‏ 

همسایهها 

انعکاس شمّ‏ های از مبارزات مردمی در جریان ملی شدن صنعت نفت مضمون فراگیر 

اولین رمان احمد محمود با عنوان همسایهها (١٣٥٧) ست که مضامین دیگری چون تحلیل 

اوضاع سیاسی و اجتماعیِ‏ برههای از تاریخ ایران را نیز در بطن خود جای داده است.‏ 

ارائه خلاصهای موجز از این رمان امری بس دشوار و تا حدّ‏ ی ناممکن است.‏ وجود 

شخصیتهای متعدد که کنشها و واکنشهایشان به نحوی با زندگی قهرمان اثر عجین و در 

رشد و بلوغ فکری او تأثیرگذارند و نویسنده در شخصیتپردازی آنان هیچ گونه امساکی 

نشان نداده است سبب میشود تا هرگونه تلاش برای ارائه خلاصهای از رمان عقیم 

بماند.‏ بنابراین‎٬‎ در این بخش از مقاله سعی شده است خط سیر زندگی قهرمان اصلی از 

آغاز تا پایان رمان به اختصار مرور و تنها اشارهای کوتاه به برخی شخصیتهای فرعی 

بشود.‏ بدیهی است که در تحلیل رمان و به اقتضای مضامین فرعی از نقش سایر 

شخصیتها نیز سخن به میان خواهد آمد.‏ 

خلاصه داستان 

خانهای ‏«دنگال»‏ در اهوازِ‏ سال ١٣٢٨ مأمن و مأوای هفت خانواده است.‏ فضابندی خانه 

و مجاورت اتاقهای ‏«خفه و توسریخورده»‏ و نیز شیوه زندگی ساده و عاری از 

پنهانکاری این همسایگان موجب شده است تا جزئیات زندگی هر خانواده بر دیگران 

آشکار گردد و نوعی همزیستی مسالمتآمیز و روحیه مساعدت و همدردی بر روابط 

آنان حاکم باشد.‏ فضای عمومی خانه‎٬‎ بهخصوص در شبهای تابستان‎٬‎ با تجمع خانوادهها 

در حیاطِ‏ شستهورُ‏ فته و با برخی صحنههای مکرر محسوستر است.‏ بوی بساط تریاک 

‏«خواج توفیق»‏ که روز و شب حیاط را پُر میکند و بازگشت الاغهای ‏«رحیم»‏ خرکچی از


نقد و بررسی ١٥٣ 


کورهپزخانه و نماز خواندنهای ‏«عموبندر»‏ پیر و بحث و جدلهای ‏«محمد»‏ مکانیک که با 

زبانی گزنده و تمسخرآمیز با عقاید خرافی همسایههای خود مخالفت میورزد و از لزوم 

پایان دادن به اسارتها سخن میگوید از جمله این مکررات است و سرانجام‎٬‎ کتک 

خوردنهای پرسروصدای بلور خانم از دست شوهرش ‏«امانآقا»ی قهوهچی در مواقعی 

که او دُ‏ می به خمره زده باشد جنجالیترین صحنه تکراری است که همه همسایهها اعم 

از زن و مرد و بچه را به درون خود میکشاند.‏ 

در این میان‎٬‎ ‏«خالد»‏‎٬‎ نوجوان پانزده سالهای که با پدری سادهدل و متدین و مادری 

مهربان و صبور و خواهری کوچکتر از خود ساکن این خانه است‎٬‎ با چشمانی تیزبین و 

کنجکاو ناظر کلیه روابط خانوادگی و جزئیات حشر و نشر همسایگان با یکدیگر و واقف 

به اسراری است که خود نیز در برخی از آنها ذینقش است.‏ او‎٬‎ در آستانه بلوغ و 

جوشش غرایز و با کنجکاوی ذاتیاش‎٬‎ در اثر وسوسههای بلور خانم به ارتباط جنسی با 

او سوق داده شده است.‏ 

اما زندگی ساده و پر از شیطنتهای کودکانه خالد پس از کشانده شدن او به کلانتری‎٬‎ به 

گناهی مرتکبنشده‎٬‎ به نقطه عطفی مهم میرسد و در آنجا از جانب زندانیِ‏ ناشناسی 

مأمور رساندن پیامی به مردی به نام ‏«شفق»‏ میگردد.‏ خالد نوجوان‎٬‎ با تحصیلاتی در حد 

چهارم ابتدایی‎٬‎ تحت تأثیر جاذبه نگاه و کلام و منش دوستانه شفق‎٬‎ بهتدریج به عملیات 

مخفی او و یارانش کشانیده میشود بیآنکه درکی کامل از اهداف و شعارهای گروه پیدا 

کرده باشد.‏ زمزمههای ملی کردن صنعت نفت اکنون علنیتر گشته است و شعار ‏«صنعت 

نفت باید ملی شود»‏ با نواری سفید نهتنها بر لباس کارگران صنعت نفت نقش بسته بلکه 

در افواه جاری است.‏ گروه شفق‎٬‎ در کنار دیگر گروههای مبارز‎٬‎ با تشکیل جلسات سری 

و میتینگها و پخش روزنامههای مخفی و اعلامیهها سعی در روشن کردن اذهان عمومی و 

تعیین مسیر مبارزه با استعمارگران انگلیسی دارد.‏ خالد‎٬‎ که با شوق و ذوقی وافر در پخش 

و جابهجایی اعلامیهها شرکت دارد‎٬‎ عاقبت از جانب یکی از مأموران مخفی به نام ‏«علی 

شیطون»‏ شناسایی و عاقبت به زندان میافتد و متحمل شکنجهها و حبسهای انفرادی 

میگردد.‏ کوششهای علی شیطون در تطمیع و وادار کردن خالد به همکاری و جاسوسی 

با شکست مواجه میشود.‏ در طول یک سال حبس‎٬‎ خالد با همبندیهای خود‎٬‎ که 

بیشترشان به جرمهای دزدی و قتل سالهای طولانی را در زندان گذر اندهاند‎٬‎ آشنا و


١٥٤ نقد و بررسی 


صمیمی میگردد و تماسهای او با شفق و یارانش نیز ادامه مییابد.‏ خالد با زندانی شدن 

‏«پندار»‏‎٬‎ همگروه خود در عملیات پنهانی‎٬‎ به راهاندازی اعتصاب در زندان دعوت 

میشود.‏ او‎٬‎ با ترویج شعار وحدت در میان زندانیان‎٬‎ موفق به جلب همراهی بیشتر آنان 

میگردد.‏ سرانجام‎٬‎ اعتصاب در اعتراض به وضع نامناسب غذا و آب آشامیدنی در 

زندان شکل میگیرد اما با کشته شدن یکی از همسلولیهای خالد به ناکامی میانجامد.‏ 

سرانجام‎٬‎ روز آزادی فرا میرسد.‏ اما خالد‎٬‎ به جای بازگشت به خانه‎٬‎ بر اثر کینهتوزی 

رئیس زندان که مأموران نظاموظیفه را آگاه ساخته‎٬‎ مستقیماً به خدمت سربازی کشانیده 

میشود.‏ 

مضامین و شخصیتها 

تسلط انگلیسیها بر چاههای نفت و منافع آن و حضور بیگانگان در ایران و تبعات آن‎٬‎ 

بهویژه در خوزستان که پسزمینه اکثر داستانهای مجموعههای قبلی بوده است‎٬‎ در رمان 

همسایهها ٬ با وضوح و صراحت و در ابعاد وسیعتری پیگیری میشوند.‏ وقایع و جریاناتی 

که از سال ١٣٢٨ تا ١٣٣١ در راه خاتمه دادن به استعمار انگلیس و تحقق ملی شدن نفت 

صورت میگیرد مضمون اصلی و برونی رمان را پدید میآورند.‏ 

نویسنده‎٬‎ از طریق انتخاب نوجوانی کمتجربه و کنجکاو به عنوان راوی و قهرمان 

داستان و قرار دادن او در کنار شخصیتهای فرعی متعدد که هرکدام معرف یکی از 

نابسامانیهای اجتماعیاند هستند و از طریق ذهن کنجکاو و زبان ساده و بیقید و بند او‎٬‎ 

توانسته است به خلق اثری با غنای کامل و هماهنگی میان شکل و محتوا نایل گردد.‏ 

بدون تردید قسمت عمده جذابیت اثر مدیون مضامین فرعی آن است و بدون آنها چه 

بسا داستان خالد به داستانی ساده و بیروح مبدل میگشت.‏ تأثیرات رکود اقتصادی‎٬‎ در 

ایام قبل و حتی بعد از ملی شدن صنعت نفت‎٬‎ در منش و زندگی بیشتر شخصیتهای رمان 

جلوهگر شده است.‏ از این روست که میبینیم شخصیتهایی چون ‏«مشرحمان»‏‎٬‎ پدر 

خالد‎٬‎ و همسایه او ‏«ناصر دواتی»‏‎٬‎ در پی کسب و کار‎٬‎ ترک دیار میکنند و عازم کویت 

میشوند تا ‏«نوکری اعراب»‏ را بکنند و یا عموبندر پیر تنها با امساک در خورد و خوراک و 

پوشاک‎٬‎ طی یک سال‎٬‎ قادر به تأمین پوشاک عید برای دختر و بچههای یتیم او میشود.‏ 

خواج توفیق که مانند مشرحیم و عمو بندر نمازخوان اما اسیر در چنگال تریاک


نقد و بررسی ١٥٥ 


است و وادار به خانهنشینی شده و همسرش ‏«آفاق»‏ را به قاچاق پارچه کشانده و دخترش 

‏«بانو»‏ را دودی کرده‎٬‎ نیز گوشهای دیگر از این ناهنجاریهای اجتماعی و بیانگر شدت 

شیوع مصرف تریاک و معضل قاچاق است.‏ 

سستی معیارهای اخلاقی در جامعه نیز سبب پدید آمدن شخصیتهای متعددی در 

رمان شده است.‏ این بیبندوباری و فساد گاه زاییده جهل و فقر است که در وجود زنان 

خودفروش تظاهر مییابد و گاه معلول هرزگی فردی که‎٬‎ در شرایط رخوت ارزشهای 

اصیل و اخلاقی و ضعف اعتقادات دینی اصیل‎٬‎ در وجود زنانی چون بانو ‏(دختر آفاق و 

خواج توفیق)‏ و بهخصوص بلور خانم مجال ظهور گستاخانهای مییابد و در مورد 

‏«رضوان»‏ ‏(همسر رحیم خرکچی)‏ به کشته شدن او میانجامد و همسرش را به پای چوبه 

دار میبرد یا مردانی چون مأمور شهربانی و امان آقای بخشنده و مهربان را به موجه بودن 

خیانت در زناشویی متقاعد میسازد.‏ 

در چنین اوضاع پریشان و آشفته است که گروههای مبارز با آرمانهای گوناگون شکل 

میگیرند و‎٬‎ همداستان‎٬‎ مردم را به اتحاد و مبارزه با استعمارگران بسیج میکنند.‏ شفق و 

افراد گروهش و رانندگان و کارگران صنعت نفت و محمد مکانیک از جمله شخصیتهایی 

هستند که نماینده این جنبشاند.‏ حتی عموبندر پیر‎٬‎ که بر لزوم وحدت و همیاری میان 

تهیدستان پافشاری میکند‎٬‎ به این گروه از شخصیتها تعلق دارد.‏ 

شخصیت ر اوی/‏ قهرمان داستان 

در این میان‎٬‎ زندگی خالد متأثر از مجموعه این ناهنجاریهاست.‏ او طعم فقر را چشیده و 

شاهد پریشانی پدر بر اثر کسادی کسب و کار و مهاجرت او بوده است و در سنی کم در 

معرض بیقیدوبندی وسوسهانگیز بانو و بلور خانم قرار گرفته است و آنگاه با اولین 

برخورد با مأمور شهربانی و تجربه کلانتری با خشونت عمال حکومتی آشنا شده و به 

عملیات پنهانی گروهی روی آورده است بیآنکه از ابتدا به درک عمیق از هدف اینگونه 

فعالیتها دست یافته باشد.‏ تنها با از سرگذراندن تجربه زندان و تحمل شکنجههای 

جسمی و روحی و لمس خشونت حاکم بر فضای زندان است که به شناخت بیشتری از 

لزوم اتحاد و مبارزه میرسد.‏


١٥٦ نقد و بررسی 


سبک و زبان 

به نظر میرسد که احمد محمود‎٬‎ پس از تجربه سبکهای بیانی گوناگون در آثار قبلی 

خود‎٬‎ به زبان و شیوه روایت منسجمی دست یافته باشد.‏ تداعی و رجعت به گذشته 

ابزاری است که او با روایت صرف تلفیق کرده و از این شیوه بیانی به کرّ‏ ات و با فواصل 

بسیار کوتاه برای معرفی شخصیتها و تأکید مجدّ‏ د بر وقایع بهره جسته است.‏ این شگرد 

کامًال منطبق با شخصیت قهرمان اثر و ذهن کنجکاو و چشمان تیزبین و سادگی بیان 

اوست؛ اما‎٬‎ در پارهای موارد‎٬‎ کامًال غیرضروری و آز اردهنده مینماید و جملات 

تکراری مداومت خواننده را در پیگرفتن گزارش ضعیف میسازد.‏ نویسنده همچنان بر 

استفاده از جملات کوتاه تأکید میورزد که این بار کامًال مناسب با شخصیت راوی و زبان 

ساده اوست.‏ لحن طنزآلودی که در جایجای اثر مجال ظهور مییابد بر شیرینی اثر 

میافزاید و نیز در تطابق کامل با شخصیت شیطنتآمیز راوی است.‏ 

رگهای گردن رحیم خرکچی تند میشود.‏ آشپز کفگیر را میگذارد کنار دیوار.‏ جماعت را دور 

میزند و میآید و میایستد کنار خواج توفیق.‏ حالا دارد رضوان را و رحیم خرکچی را 

زیرچشمی میپاید.‏ صنم خودش را میاندازد میان معرکه و بنا میکند به رقصیدن.‏ یک رشته 

موی سفید از زیر چارقدش بیرون زده است.‏ پیشانی و گونههای صنم خیس عرق شده است.‏ 

بچهها دست میزنند.‏ آب دیگر جوش آمده است.‏ آرامآرام‎٬‎ حبابهای آب از ته دیگ میآید بالا 

و در سطح آب میترکد.‏ رحیم خرکچی حرف میزند.‏ صدایش را نمیشنوم.‏ صدای دهل و 

سرنا تا هفت محله میرود.‏ حالا رگهای گردن مش رحیم کبود شده است.‏ رضوان تند و تند 

دستش را تکان میدهد و حرف میزند.‏ رحیم خرکچی دست رضوان را میگیرد و میکشدش 

به طرف اتاق.‏ چادر از سر رضوان رها میشود.‏ صدای دهل پرتوانتر شده است.‏ دیگ جوش 

آمده است.‏ سطح آب قل میزند.‏ رضوان چادرش را میگیرد و رو زمین به دنبال خودش 

میکشد.‏ صداها قاطی شده است.‏ مش رحیم فریاد میکشد.‏ صدای سرنا اوج میگیرد.‏ رضوان 

نفرین و ناله میکند.‏ خواج توفیق خودش را میرساند به مش رحیم.‏ صنم دارد میرقصد.‏ 

بچهها دست میزنند.‏ حالا زبانههای آتش تمام دیگ را در بر گرفتهاند.‏ رضوان دوبامبی 

میکوبد رو سینه رحیم خرکچی.‏ قلهای درشت آب‎٬‎ قلوهکن‎٬‎ از جا کنده میشود و میترکد و 

تا لب دیگ بالا میآید.‏ چهره مش رحیم تا گردن قرمز شده است.‏ لالههای گوشش سفیدی 

میزند.‏ خواج توفیق بازوی رحیم خرکچی را میگیرد.‏ صنم رو پا بند نمیشود.‏ میرقصد و 

دور میگردد.‏ ضربههای سنگین دهل‎٬‎ پرده گوش را آزار میدهد.‏ دست رحیم خرکچی میرود 

پر شال.‏ هنوز رضوان با مشت به سینه استخوانی مش رحیم میکوبد.‏ زبانههای آتش از دهانه


نقد و بررسی ١٥٧ 


دیگ بالا زده است.‏ مش رحیم چپق را از پر شال بیرون میکشد.‏ حالا رضوان به سر و سینه 

خود میزند.‏ موی سرش پریشان شده است.‏ صنم‎٬‎ سرتاپا خیس عرق شده است.‏ صورتش 

گل انداخته است‎٬‎ با صدای سرنا و ضربههای طبل‎٬‎ فرز و چابک میرقصد.‏ رحیم خرکچی 

چپق را تکان میدهد.‏ رضوان صورت خود را چنگ میاندازد.‏ آب دیگ بالا میآید و سر 

میرود.‏ مش رحیم با سر چپق میکوبد به گیجگاه رضوان.‏ رضوان نقش زمین میشود.‏ آب 

دیگ شعلهها را خاموش میکند و رضوان‎٬‎ انگار که سالهاست مرده است.‏ 

توانایی بینظیر نویسنده در توصیف بصری و تجسم عینی مکانها و انتقال فضاهایی که با 

جنبش و رویدادها و تحرکات سریع پدید میآیند مجال خودنمایی کامل مییابد و در 

صحنههای مربوط به میتینگها‎٬‎ صحنههای زندان و بهخصوص صحنه عروسی بانو و 

کشته شدن رضوان آهنگ تند و روبهافزایش حوادث را به خواننده انتقال میدهند.‏ 

نیمهنفس به خانه میرسیم.‏ سیرابی را میدهم به مادرم.‏ دلم میخواهد زودتر سر از کار این 

جماعت درآورم.‏ دلم میخواهد زودتر بدانم تو این کاغذها چه نوشته شده که پاسبانها به زور 

از دست مردم گرفتنشان.‏ 

میروم تو اتاق پدرم مینشینم و پرده در میانه را میاندازم.‏ ابراهیم و جمیله مینشینند 

روبهرویم.‏ نوشته همه کاغذها مثل هم است.‏ چیزهایی است که اصًال سر در نمیآورم.‏ جانم 

بالا میآید تا یک کلمه را هجی کنم و تازه وقتی کلمه را هجی کردم و خواندمش‎٬‎ معنیاش را 

نمیفهمم.‏ مثًال نمیدانم این ‏«استعمارگر خونخوار»‏ چه جور جانوری است که فقط خون 

میخورد و اشتهایش هم سیریناپذیر است.‏ لابد‎٬‎ بیجهت اسم ‏«استعمارگر»‏ را ‏«خونخوار»‏ 

نگذاشتهاند.‏ باید دلیلی داشته باشد.‏ 

ابراهیم میگوید 

تا نباشد چیزکی‎٬‎ مردم نگوین چیزها 

از این جانور‎٬‎ بفهمی نفهمی چیزکی دستگیرم میشود.‏ مثًال فهمیدهام که گاهی به جای 

‏«خون»‏ نفت هم میخورد و این است که بعضی جاها‎٬‎ تو کاغذها‎٬‎ به جای ‏«خونخوار»‏ 

نفتخوار هم نوشته شده.‏ 

ابراهیم مژههای نموکش را به هم میزند و میگوید 

نفت بخوره که بهتره تا خون بخوره 

و عقیده دارد که اگر این جانور هوس خون آدم بکند‎٬‎ بدجوری میشود.‏ 

ابراهیم را نگاه میکنم.‏ عجب رنگ زردی دارد.‏ انگار زردچوبه آب کرده است و به صورت و 

گردنش مالیده است.‏ بهش میگویم 

نهابرام.‏ اینجورام نیس که من و تو میگیم...‏ میباس چیزای دیگهم باشه که ما سردرنمیاریم.‏


١٥٨ نقد و بررسی 


واقعگرایی و کاربرد زبان ساده و شفاف‎٬‎ که وجه مشترک اغلب آثار نویسنده است‎٬‎ در 

همسایهها تا حد استفاده از لغات عامیانه و گاه رکیک با بار ضداخلاقی و یا زیادهروی در 

ترسیم صحنههای روابط جنسی خالد با بلور خانم پیش میرود که در مورد اخیر با افراط 

و تأکیدی غیرضروری همراه است.‏ 

در نگاهی کلی‎٬‎ همسایهها اثری است متفاوت و بدیع که خواننده را به شدّ‏ ت جذب و 

در مطالعهای لذتبخش فرو میبرد و‎٬‎ درعینحال‎٬‎ او را با وقایع برههای از تاریخ ایران 

آشنا میسازد.‏ 

©

١٣٨٣/٧/١٦ 17TH-DRI ن‎٣‎ ٤ ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

نگاهی به راهکارهای واژهگزینی در زبان فارسی دری 

محمدحسین یمین ‏(استاد دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل)‏ 

زبان‎٬‎ به مثابه پدیده اجتماعی و وسیله افادهکننده مفاهیم‎٬‎ رسالت دارد که تحولات 

متداوم اجتماعی را در عرصههای گوناگون منعکس سازد.‏ برای ایفای این وظیفه‎٬‎ در هر 

برهه زمانی‎٬‎ گنجینه واژگانی آن ناگزیر باید دستخوش دگرگونیهایی گردد که یکی از 

عوامل آن واژهگزینی و واژهسازی است.‏ 

این امر در زبان فارسی دری‎٬‎ طی روند تکامل آن‎٬‎ همواره الزامی بوده و‎٬‎ در هر 

مرحله‎٬‎ نحوه ویژه خود را داشته است.‏ مثلاً‏ در دوره میانه زبانهای ایرانی‎٬‎ از واژه بیم با 

پیشوند واژهساز بی و یا با پسوند واژهساز گین واژههای بیبیم و بیمگین ساخته شده 

است . ١ حال آنکه امروز‎٬‎ به جای بیمگین‎٬‎ واژه بیمناک به کار میرود و بیبیم متروک است.‏ 

یا‎٬‎ در ادوار گذشته تاریخ زبان فارسی دری‎٬‎ از واژههای زیان و شوی (= شوهر)‏ با پسوندِ‏ 

مند زیانمند و شویمند ساخته میشد.‏ اما امروز زبان فارسی دری راهکارها و ضوابط ویژه 

واژهگزینی پیدا کرده که در خلال حیات تاریخی این زبان شکل گرفته و راه انکشاف و 

تکامل را میپیماید.‏ در جنب این شیوههای نو‎٬‎ بعضاً طرزهای واژهگزینی و واژهسازی در 

زبان فارسی تا حدی استواری خود را حفظ کرده و حتی در درازنای قرنها معروضِ‏ 

دگرگونی نشده است.‏ 

در واژهگزینی زبان فارسی دری‎٬‎ وندها‎٬‎ همانند واژههای آزاد‎٬‎ بعضاً ویژگیهای 

‎١‎)ر استارگویوا‎٬‎ دستور زبان فارسی میانه‎٬‎ ترجمه ولیاهلل شادان‎٬‎ تهران ٬١٣٤٧ ص‎٣٥‎‏.‏ 

١٥٩


١٦٠ تحقیقات ایرانشناسی 

نگاهی به راهکارهای واژهگزینی...‏ دری 

چندمعنایی ٬ ٢ هممعنایی ٣ و هماوایی یا همنگاشتی ٤ دارند.‏ مثًال وار در بزرگوار پسوندِ‏ 

تملیکی‎٬‎ در دیوانهوار پسوند تشبیهی و در شاهوار پسوند لیاقت است.‏ یا پسوند آر با بنهای 

فعلی متعدد نقشها و معناهای متعدد پیدا میکند:‏ خریدار ‏(فاعلی)‏‎٬‎ رفتار ‏(اسم مصدر)‏‎٬‎ 

گرفتار ‏(مفعولی).‏ همچنین‎٬‎ در این زبان‎٬‎ وندهای هممعنا وجود دارد‎٬‎ مانند پیشوندهای نا 

و بی در واژههای ناکاره و بیکاره‎٬‎ ناقرار و بیقرار؛ یا پسوندهای زا و ستان در واژههای گلزار 

گلستان‎٬‎ چمنزار چمنستان‎٬‎ ریگزار ریگستان‎٬‎ نیزار نیستان و جز آن.‏ 

زبان فارسی دری‎٬‎ همان گونه که در ساحه گزینش واژههای مشتق توانمندی بسیار 

دارد‎٬‎ همچنان و البته بیشتر از آن‎٬‎ در عرصه واژههای مرکب نیز از قدرت گستردهای 

برخوردار است.‏ 

واژههای مرکب بر اساس یک هسته به وجود میآید که با پیوستن جزء وابسته به آن‎٬‎ 

با توجه به معانی متعدد از قبیل شباهت‎٬‎ کمیّ‏ ت‎٬‎ کثرت‎٬‎ رنگ‎٬‎ تأکید‎٬‎ واژههای فراوان 

ساخته میشود؛ مانندِ‏ 

در مفهوم شباهت:‏ شترمرغ‎٬‎ فیلمرغ‎٬‎ کمانابرو‎٬‎ گلرخسار 

در مفهوم کمیت:‏ دوتار‎٬‎ چهارپای‎٬‎ هفتاقلیم‎٬‎ سهبرگه 

در مفهوم کثرت:‏ زودزود‎٬‎ فوجفوج‎٬‎ خیلخیل 

در مفهوم نقش عملی و آلت:‏ قلمتراش‎٬‎ پنسل پاک‎٬‎ جاروب‎٬‎ مویخشککن‎٬‎ دریانورد 

در مفهوم رنگ:‏ زردآلو‎٬‎ سرخپوست‎٬‎ سیاهموی‎٬‎ سیاهسر 

در مفهوم تأکید:‏ شست و شوی‎٬‎ جست و خیز‎٬‎ تاخت و تاز 

واژه مرکب‎٬‎ از نظر ترکیب و شکل‎٬‎ انواع زیادی دارد.‏ در زبان فارسی دری‎٬‎ با داشتن 

زمینه مساعدِ‏ واژهگزینی‎٬‎ در بسا موارد واژه مرکب هم به صورت مستوی و هم به 

صورت مقلوب آن کاربرد دارد بدون آنکه عموماً در معنا تغییری روی دهد؛ مانند 

چشمسیاه سیاهچشم‎٬‎ کمانابرو ابروکمان‎٬‎ صدفدندان دندانصدف.‏ 

از سوی دیگر‎٬‎ بعضاً با مقلوب ساختن ترکیب نحوی اضافی میتوان واژه مرکب 

ساخت‎٬‎ مانند زاده شاه Ä شاهزاده‎٬‎ شاهِ‏ شاهان Ä شاهانشاه‎٬‎ پهلوانِ‏ جهان Ä جهانپهلوان‎٬‎ مایه دست 

Ä دستمایه ٬ و حتی با حذف نشانه اضافه در گروه اسمی آن گروه به واژه مرکب بدل 

میگردد؛ مانند سرمایه‎٬‎ صاحبدل‎٬‎ دستبسته.‏ 

2) polysemy 3) synonymy 4) homonymy


تحقیقات ایرانشناسی ١٦١ 


در زبان فارسی دری‎٬‎ واژههایِ‏ مرکب بسیاری با کاربرد پیشایندها و پسایندهای 

واژهساز ساخته میشوند؛ از جمله 

با پیشایند پس:‏ پسمنظر‎٬‎ پسانداز‎٬‎ پسکوچه‎٬‎ پسگویی‎٬‎ پسخانه 

با پیشایند پیش:‏ پیشرفت‎٬‎ پیشکش‎٬‎ پیشپرداخت‎٬‎ پیشتاز 

با پسایند انگیز:‏ دلانگیز‎٬‎ شورانگیز‎٬‎ فتنهانگیز‎٬‎ روحانگیز 

با پیشایند پُر:‏ پُرماجرا‎٬‎ پُرکار‎٬‎ پُرحوصله‎٬‎ پُرکیف‎٬‎ پُرتوان 

بدین گونه ر اهکارهای گوناگون واژهگزینی در زبان فارسی دری وجود دارد و این 

خود قدرتمندی آن را برای بیان هرگونه مفهوم و موضوعی نشان میدهد و حتی هر 

دانشواژه ( علمی و فنی معاصر را میتوان با استفاده از توانش واژهسازی و 

‏(اصطلاحِ‏ 

واژهگزینی زبان فارسی دری به آسانی ساخت؛ مانند 

راسیزم Ä نژادپرستی‎٬‎ آنتروپولوژی Ä انسانشناسی‎٬‎ ادیتینگ Ä ویرایش‎٬‎ ادیتور Ä ویراستار‎٬‎ 

اینستیتوت Ä مؤسسه‎٬‎ آکادمیک Ä علمی‎٬‎ بوکس Ä مشتزنی‎٬‎ پاراگراف Ä بند‎٬‎ پارلمان Ä مجلس‎٬‎ 

گارانتی Ä ضمانت‎٬‎ میکْسِ‏ ر Ä مخلوطکن.‏ 

البته تا کنون برای شمار بسیاری از وامواژههای غربی معادلی در زبان پارسی دری 

رایج نشده است؛ اما‎٬‎ بنا بر سرشت مساعد این زبان و بر اساس گستردگی عرصه 

واژهگزینی در آن‎٬‎ میتوان به آسانی برای آنها معادل یافت‎٬‎ از قبیلِ‏ 

projector لباس متحدالشکل‎٬‎ همسانه‎٬‎ Ä uniform عتیقه‎٬‎ باستانی‎٬‎ Ä antique دستیار‎٬‎ Ä assistant 

Ä نورافکن‎٬‎ Ä theatre تماشاخانه‎٬‎ Ä technocrat فناور‎٬‎ Ä censure بازبینی‎٬‎ Ä phonetics آواشناسی‎٬‎ 

Ä consonant واکه‎٬‎ Ä vowel تکواژ‎٬‎ Ä morpheme واج‎٬‎ Ä phoneme واژهشناسی‎٬‎ Ä lexicology 

همخوان‎٬‎ Ä morphology تکواژشناسی‎٬‎ Ä assimilation همگونسازی‎٬‎ Ä programm برنامه.‏ 

باید گفت که اکنون در افغانستان نهاد و مؤسسهای رسمی و دولتی که در بخش 

واژهگزینی‎٬‎ اختصاصاً و به صورت متداوم و منسجم و همهجانبه‎٬‎ فعالیت داشته باشد 

وجود ندارد و لازم است که چنین نهادی طرحریزی و بنیادگذاری شود تا با فرهنگستان 

زبان و ادب فارسی ایران‎٬‎ این مؤسسه بزرگ با تجارب بس عالی و سابقه دور و دراز و با 

کارهای بسیار گسترده و ثمربخش همکاری فرهنگی و علمی داشته باشد تا در ساحه 

پژوهشهای علمی‎٬‎ با ترویج دانشواژه ‏(اصطلاح)های واحد فواید شایانی حاصل گردد.‏ 

اکنون‎٬‎ در افغانستان‎٬‎ در آثار منظوم و منثور‎٬‎ در علوم گوناگون‎٬‎ و در رسانههای 

گروهی از جمله مجلهها و جراید‎٬‎ منفردانه‎٬‎ پراکنده و ناهماهنگ واژهگزینی میشود.‏


١٦٢ تحقیقات ایرانشناسی 


نمونههایی از این واژهگزینی پراکنده را در شواهد زیر میتوان سراغ گرفت:‏ 

مأخذ‎٬‎ پاورقی‎٬‎ پینویس‎٬‎ پانویس‎٬‎ مرجع‎٬‎ پانوشت‎٬‎ منبع‎٬‎ رویکرد 

دانشپژوه‎٬‎ پژوهنده‎٬‎ محقق‎٬‎ پژوهشگر 

سالگرد‎٬‎ سالروز‎٬‎ سالگره 

تقویم‎٬‎ سالنما‎٬‎ جنتری 

دهقان‎٬‎ زارع‎٬‎ کشاورز 

مبتدا‎٬‎ نهاد‎٬‎ مسندالیه 

خبر‎٬‎ گزاره‎٬‎ مسند.‏ 

این جریان طبعاً نمیتواند‎٬‎ در حوزهای خاص‎٬‎ به ایجاد دستگاه واژگانی واحد استوار 

و دارای کاربرد عام رهنمون گردد.‏ 

©

٨٣/٦/١٥ 18F-URDU ن‎٤‎ C:7 ٨ ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

عناصر واژگانیِ‏ فارسی در زبان اردو 

ثریا پناهی 

یکی از جنبههای جالب دادوستد جامعههای زبانی‎٬‎ علاوه بر وامگیری‎٬‎ دخالت زبان 

میانجی است.‏ رایجترین فرایندی که در برخورد دو زبان رخ میدهد مبادله عناصر 

واژگانی میان آنهاست.‏ هنگامی که سخنگویان زبانهای گوناگون‎٬‎ در شرایط فرهنگی‎٬‎ 

سیاسی و اقتصادی معیّن‎٬‎ در ارتباط نزدیک قرار میگیرند‎٬‎ باید از وسیله مناسبی برای 

تفهیم و تفهّ‏ م استفاده کنند ‏(مدرسی ٬١٣٦٨ ص‎٥٤-٥٣‎‎٬‎ ٨٤-٨٥). در چنین مواردی‎٬‎ ممکن 

است زبان تازهای نیز بر پایه عناصر زبانهای موجود ساخته شود که زبان اردو را میتوان 

یکی از مصادیق بارز آن دانست.‏ اردو زبانی آمیخته است و نقش میانجی ١ دارد.‏ 

به قول محمدحسین آزاد‎٬‎ محقق و زبانشناس هندی‎٬‎ نهالِ‏ اردو در زمین سنسکریت رویید 

و در آب و هوای زبان فارسی رشد و نمو کرد ‏(صدیق خان شبلی‎٬١٣٧٠‎ ص‎٦٩‎‏).‏ 

سابقه روابط ایران و شبهقاره به زمانی پیش از آغاز تمدن آریائی در ایران و هند 

میرسد.‏ در این بررسی‎٬‎ محدوده زمانیِ‏ مورد نظر متعلق است به دوره اسلامی که در 

تاریخ روابط ایران و شبهقاره جایگاه ممتازی دارد.‏ نفوذ ایرانیان به سِ‏ نْ‏ د‎٬‎ رفت و آمد 

کاروانهای بازرگانی‎٬‎ لشکرکشیها و مهاجرتها از قرن سوم هجری به بعد این روابط را پدید 

آورده است.‏ 

ورود غزنویان در اواخر قرن چهارم هجری به سرزمین شبهقاره و اقامت مسلمانان 

‎١‎)زبانشناسان زبان میانجی را زبانی دانستهاند که به عنوان وسیله ارتباط میان افرادی به کار میرود که زبان 

مادری مشترکی ندارند و هریک به زبان متفاوتی سخن میگویند ‏(مدرسی‎٬١٣٦٨‎ ص‎٨٥‎‏).‏ 

١٦٣


١٦٤ فرهنگستان 


فارسیزبانِ‏ مهاجر منجر گشت به همزیستی جوامع فارسیزبان در کنار دیگر جوامع 

زبانی رایج در آن خطّه که بهتدریج‎٬‎ با تفوّ‏ ق فارسیزبانان‎٬‎ بهخصوص در طبقه حاکم‎٬‎ 

فارسی را به زبان رسمی حکومت تبدیل کرد و هم در آن حال هندی زبان رایج میان مردم 

بود.‏ به این ترتیب‎٬‎ زبان فارسی‎٬‎ طی قرون متمادی‎٬‎ در مجاورت زبانهای رایج مناطق 

شمالی هند قرار گرفت ‏(مجتبائی‎٬١٣٧٥‎ ص‎٥٤١‎‏).‏ 

از طرفی‎٬‎ نظامیان‎٬‎ که ایرانی و هندو و ترک بودند‎٬‎ برای برقراری ارتباط کلامی‎٬‎ به 

زبانی مشترک نیاز داشتند و این زبانی شد حاوی عناصر زبانی هر سه قوم که اردو زبان 

اهل اردو نام گرفت.‏ 

این زبان میانجی آمیزهای شد از از زبانهای هند و آریائیِ‏ بومی و زبانهای ایرانیان و 

ترکان‎٬‎ که از ایران و آسیای مرکزی به شمال هند روی آورده بودند.‏ شرایط پیچیده 

سیاسی و اجتماعی شبهقاره موجب شد که اردو و هندی زبانهای مستقل به شمار آیند 

هرچند‎٬‎ در حال حاضر‎٬‎ این دو عمًال یکسان تلقی میشوند (210-211 pp. Bright‏).‏ ,1992 

اکنون زبان هندی مهمترین زبان رسمی و زبان ملّی کشور هند است.‏ اردو نیز در 

مرتبه زبانهای اصلی هند و پاکستان جای دارد.‏ هندی‎٬‎ در واقع‎٬‎ بنا بر اصول زبانشناسی‎٬‎ 

با اردو یکی است.‏ در دوره حکومت انگلیسیها‎٬‎ برای این دو زبان نام مشترک هندوستانی 

اختیار شده بود.‏ پس از استقلال هند و جدا شدن مسلمانان از هندوان بود که زبان 

هندوستانی‎٬‎ در کشور پاکستان‎٬‎ در محیط فرهنگ اسلامی قرار گرفت و عناصر واژگانی 

فارسی و عربی در آن غلبه یافت.‏ از سوی دیگر‎٬‎ این زبان‎٬‎ در کشور هند‎٬‎ از فرهنگ بومی 

و دینی هندوان متأثر شد و با دریافت واژههای سنسکریت بهتدریج رنگ هندویی به خود 

گرفت و با نام زبان هندی زبان رسمی هند شد.‏ امروزه‎٬‎ زبانشناس خارجی یا غیربومی 

ممکن است‎٬‎ با توجه به امکان تفهیم و سخنگویان این دو زبان‎٬‎ بین زبانهای هندی 

تفاهمِ‏ 

و اردو فرق چندانی قایل نشود.‏ اما‎٬‎ از جهات غیرزبانی‎٬‎ از جمله سیاسی‎٬‎ هندی امروزی 

و اردو متمایز و مستقلاند.‏ الفبای نظام نوشتاری مسلمانان اردوزبان متأثر از الفبای 

فارسی و عربی است و الفبای هندوان دِ‏ وناگری ٢ یا الفبای زبان سانسکریت است.‏ 

طبعاً مسیرهای رشد دو زبان اردو و هندی در گونههای محاورهای و نوشتاری و ادبی 

2) devnagari


فرهنگستان ١٦٥ 


متفاوت بوده است.‏ در حال حاضر‎٬‎ زبان اردو در هند و پاکستان دارای گونههای بسیاری 

است.‏ جامعههای زبانی هر دو زبان‎٬‎ در نوع خود‎٬‎ از بزرگترین جوامع جهان و در ردیف 

جوامع زبانی چینی و انگلیسی و روسی شمرده میشوند.‏ اردو زبان میانجی مسلمانان و 

هندوان شبهقاره نیز به شمار میآید و حتی در کشورهای چندزبانه هند و پاکستان 

سخنگویان زبانهای متعدد‎٬‎ برای برقراری ارتباط با یکدیگر‎٬‎ به زبان اردو‎٬‎ که دارای 

اعتبار علمی و فرهنگی و سیاسی بیشتری است‎٬‎ سخن میگویند.‏ 

مسئله تأثیر زبان فارسی بر اردو در سطوح آوایی و ساختواژی و دستوری درخور 

بررسی است.‏ به نظر اتو یسپرسن ٬ ٣ زبانشناس دانمارکی‎٬‎ کمتر پیش میآید که یک زبان‎٬‎ 

حروف تعریف‎٬‎ ضمایر و افعال را از زبانی دیگر وام بگیرد (20 .p (Bahri ,1960 ؛ در حالی که 

ما‎٬‎ در زبان اردو‎٬‎ شاهد حضور نام‎٬‎ صفت‎٬‎ فعل‎٬‎ قید‎٬‎ حرف ربط‎٬‎ پیشوند‎٬‎ و پسوند 

فارسی هستیم.‏ 

در ردهشناسی دستوری زبانها‎٬‎ زبان اردو نیز‎٬‎ همانند فارسی‎٬‎ در جایگاه زبانهای 

فعل پایانی قرار میگیرد؛ یعنی‎٬‎ در این زبان‎٬‎ ترتیب اصلی کلمات ٤ به صورت فاعل+‏ 

مفعول+‏ فعل یا SOV است.‏ 

در ردهشناسی سنّ‏ تی‎٬‎ فارسی و اردو‎٬‎ به لحاظ ساختواژی‎٬‎ در طبقه زبانهای 

تصریفی ٥ قرار میگیرند.‏ در حوزه ساختواژه ‏(واژهسازی)‏‎٬‎ فر ایندهایی از قبیل اشتقاق‎٬‎ 

تصریف‎٬‎ ترکیب و قرضگیری واژگانی دخیلاند.‏ در بررسی این زبان‎٬‎ به سه فرایند 

اشتقاق‎٬‎ ترکیب و قرضگیری واژگانی اشاره خواهد شد.‏ 

اشتقاق از فرایندهای مشترک زبانهای آریائی در زمینه واژهسازی به شمار میآید و 

آن‎٬‎ در اصل‎٬‎ نوعی واژهسازی با استفاده از وندهای اشتقاقی است.‏ مسئله وضع 

اصطلاحات جدید در زبان اردو‎٬‎ از سال ٬١٨١٧ برخی از زبانشناسان اردوزبان را به 

خود مشغول کرده است.‏ عدّ‏ های از آنان اصطلاحسازی را در اردو لازم نمیدانند و به 

همان اصطلاحات غیربومی بسنده میکنند.‏ وحیدالدین سلیم پیروی از اصول واژهسازی 

زبانهای آریائی را در اصطلاحسازی مطمح نظر دارد و کاربرد وندها را در این مقوله 

پیشنهاد میکند.‏ محمد صدیق خان شبلی نیز استعمال وند را در زبان اردو برای 

3) Otto Jespersen 4) word order 5) inflectional


١٦٦ فرهنگستان 


واژهسازی امتیاز بزرگی برمیشمارد و‎٬‎ برای غنیسازی زبان علم‎٬‎ اردو را نیازمند 

واژههای نو میداند ‏(صدیق خان شبلی‎٬١٣٧٠‎ ص‎٬١٠٣‎ ١٧٣). 

هرچند اردو زبانی هندوآریائی است‎٬‎ استعمال وندهای فارسی نشان میدهد که 

زبان فارسی در واژهسازیِ‏ اردو تأثیر عمیقی داشته است و این را مهمترین سهم فارسی 

در پرورش زبان اردو میتوان شمرد.‏ در واژهسازی زبان اردو‎٬‎ فرایند اشتقاق و کاربرد 

پیشوند و پسوند نظرگیر است و از آن نظرگیرتر وفور وندهای فارسی است.‏ وندهای 

فارسی چنان در ساختمان زبان اردو رسوخ کردهاند که به هیچ روی نشاندن عناصر زبانی 

دیگر به جای آنها میسر نیست و‎٬‎ با همه کوشش برخی جریانهای سرهگرایی در 

پاکسازی زبان هندی از عناصر فارسی‎٬‎ هنوز حضور وندهای فارسی در آن نظرگیر 

است ‏(همو‎٬‎ ص‎١٧٧‎‏).‏ 

در اردو‎٬‎ وندهای اشتقاقی وام گرفته از فارسی به دو دسته تقسیم میشوند:‏ 

١) در وندهای نوع اول‎٬‎ مقوله دستوری واژه با افزوده شدن وند تغییر مییابد.‏ این 

وندها بیشتر از نوع پسوندند و ساختهای اشتقاقی که با آنها پدید میآیند به سه گروه 

فرعی زیر تقسیم میشوند:‏ 

الف)‏ واژههای مرکب که جزءِ‏ اول آنها تکواژ اردو اسم‎٬‎ فعل‎٬‎ صفت است و با 

افزوده شدن وند فارسی به آنها غالباً مقوله دستوری یا صنفی آنها تغییر میکند؛ مانندِ‏ 

خاردار؛ 

خانهدار 

‏(با تبدیل مقوله واژگانی اسم به صفت)‏ 

گلدان 

گردنبندی از گل یا مروارید 

‏(با تبدیل مقوله صنفی)‏ 

کانتیدار r) (ka¦ nétéâ ¦ da¦ 

گهردار r) (ghar da¦ 

پهولدان n) (phu¦ lda¦ 

لریبند band) (laréâ ¦ 

ب)‏ واژههای نوینی که‎٬‎ به الگوی اشتقاق در فارسی‎٬‎ از یک تکواژ فارسی ‏(گاه دخیل 

از عربی) + وند اشتقاقی فارسی تشکیل میشوند اما واژههای مرکّب حاصل در فارسی 

به کار نمیروند؛ مانندِ‏ 

جریمه 

مشعلچی (â (mashal-c§ ¦ -na) (jurma¦ جُ‏ رمانه کسی که در آشپزخانه ظروف را تمیز میکند.‏ 

باورچیخانه na) (ba¦ varchâ ¦ -kha¦ آشپزخانه


فرهنگستان ١٦٧ 


راستباز z) (ra¦ st-ba¦ 

وفادار‎٬‎ درستکار 

احسانمند n-mand) (ehsa¦ ممنون 

ج)‏ واژههایی که جزءِ‏ اول آنها تکواژ فارسی/‏ عربی و جزءِ‏ دوم آنها پسوند اردو ‏(مانند 

نا علامت مصدری)‏ است؛ مانندِ‏ 

بدلنا ) (badalna¦ 

عوض کردن 

فرمانا ) na¦ (farma¦ فرمودن 

راندنا ) ndna¦ (ra¦ راندن 

رنگنا ) (rangna¦ 

خریدنا ) (kharidna¦ 

بخشنا ) (bakhshna¦ 

رنگ کردن 

خریدن 

بخشیدن 

٢) در وندهای نوع دوم‎٬‎ ترکیب در اردو به همان معنی نیست که در فارسی از آن 

برمیآید و گاه مقوله دستوری نیز تغییر میکند.‏ معموًال وند در این گروه پیشوند است و 

اجزای ترکیب به دو صورت اند:‏ 

الف)‏ صورتی که گروهی از پیوستن وند یا وندگونه فارسی به تکواژ فارسی یا عربی 

حاصل میشود.‏ واژههای این دسته نیز در فارسی معیار امروز به همان معنایی که در اردو 

دارند متداول نیستند یا مهجورند؛ مانندِ‏ 

پاکیزه 

به ترتیب 

سرِوقت 

(bar-vaqt) بروقت بیاقتدار 

بیادب 

تفتیش 

باجناق 

خارجی 

باتمیز z) (ba¦ -tamâ¦ 

باوضع -vaz) (ba¦ 

بیمقدور -maqdur) (bâ ¦ 

ناتراش sh) (na¦ -tara¦ 

خانهتلاشی ) ¦ shâ (kha¦ na-tala¦ 

همزلف zolf) (ham 

غیرمُلکی ) ¦ molkâ (geyr 

ب)‏ واژههای گروه سوم مانند گروه الف هستند با این تفاوت که‎٬‎ این بار‎٬‎ وند فارسی 

به واژه اردو میپیوندد؛ مانندِ‏ 

بیآپی ) ¦ pâ a ¦ ¦ (bâ 

بیناپ p) ‏¦‏na ¦ (bâ 

بیخود 

بیاندازه 

ناسَ‏ مَجه -samajh) (na¦ نادان


١٦٨ فرهنگستان 


غیرپکا pakka) §g) air کال‎٬‎ نیمپز 

همجات t) (ham ja ¦ 

همطبقه 

‎٣‎‏)و اما ترکیباتی که از پیوستن چند واژه مستقل به یکدیگر یکی از زایاترین 

فرایندهای واژهسازی در اردو پدید میآیند فراواناند.‏ از این دسته به دو گروه ترکیبات 

فعلی و ترکیبات غیرفعلی اشاره میشود:‏ 

الف)‏ ترکیبات فعلی آن دسته از افعال مرکب در زبان اردو هستند که در آنها پایه 

عنصر غیرفعلی ‏(اسم‎٬‎ صفت‎٬‎ گروه حرف اضافهای...)‏ و عنصر فعلی فعلِ‏ کمکی است 

که با توجه به شخص‎٬‎ زمان و جنس صرف میشوند؛ مانندِ‏ 

گرم هونا ) hona¦ (garm 

خرید کرنا ) karna¦ (kharâ¦ d 

کام کرنا ) karna¦ (ka¦ m 

صاف کرنا ) karna¦ (sa¦ f 

خبر دینا ) dena¦ (khabar 

آواز دینا ) dena¦ (ava¦ z 

هوش مین آنا ) ana¦ (hosh men ¦ 

یاد مین آنا ) ana¦ (ya ¦ d men ¦ 

گرم شدن 

خرید کردن 

کار کردن 

پاک کردن 

خبر دادن 

صدا زدن 

به هوش آمدن 

به یاد آمدن».‏ 

ب)‏ ترکیبات غیرفعلی که از قرار گرفتن دو جزءِ‏ غیرفعلی ‏(اسم‎٬‎ صفت‎٬‎ قید ...) در 

کنار هم تشکیل میشوند.‏ برخی از آنها در فارسی امروز متداولاند و برخی دیگر یا 

مهجور و منسوخ شدهاند یا اصوًال متداول نبودهاند؛ مانندِ‏ 

‏(خدمهای که به بیش از یک صاحبکار خدمت میکند)‏ 

‏(مستخدم یک نفر برای مدت مشخص)‏ 

‏(ادارهای برای سپردن وجه)‏ 

daftar) (ama¦ nat امانتْ‏ دفتر ‏(زمینی که از چاه مشروب شود)‏ 

‏(امضا)‏ 

(dastkhat) دستخط اجیرْ‏ مشترک moshtarak) (ajâ ¦ r 

اجیرْ‏ واحد hed) (ajâ ¦ rva ¦ 

(c§ ¦ ahâ 

چاهی زمین n) ¦ zamâ ¦ 

حرامْ‏ خور khor) (hara¦ m 

حرمتْ‏ بها ) baha¦ (hurmat 

لنگرخانه na) (langar kha¦ 

سالْ‏ گِرَ‏ ه girah) (sa¦ l 

غرامتی که بابت هتک حرمت و آسیب مالی پرداخت میشود 

جایی که در آن هر روز طعام خیراتی پخته میشود 

سالروز تولد 

در اردو‎٬‎ ترتیب اجزای ساختار ترکیب وصفی معموًال به صورت صفت+‏ موصوف


فرهنگستان ١٦٩ 


است.‏ نظیر گرمْ‏ چای ‏(چای گرم)‏ و نهندا پانی ‏(آب سرد)‏ و اَچها لَرْ‏ کا ‏(پسر خوب).‏ اما برخی ساختها 

مثل اسم+‏ نشانه اضافه+‏ صفت از فارسی وام گرفته شده است و این فرایند در اردو اضافه 

(Izafat) نامیده میشود؛ مانندِ‏ 

مردِ‏ نیک‎٬‎ عهدِ‏ زرّین‎٬‎ دلِ‏ غمگین (69-70 pp. Gargesh‏).‏ and Shekhar ,2001 

٤) سرانجام به پدیده وامگیریِ‏ واژگانی میرسیم که خود یکی از فرایندهای اصلی 

واژهسازی در زبان اردو به شمار میآید.‏ با نگاهی به گذشته این زبان‎٬‎ میتوان دریافت که 

وامگیریِ‏ واژگان عاملی مؤثر در شکلگیری و بالندگی زبان اردو بوده است.‏ در جریان 

برخورد دو زبان فارسی و هندی و پیدایش زبان اردو‎٬‎ این زبان‎٬‎ در مسیر تحوّ‏ ل خود‎٬‎ به 

موازات ارتباطها و برخوردهای فرهنگی و سیاسی‎٬‎ از زبان فارسی واژههای بسیاری وام 

گرفته است.‏ در حال حاضر‎٬‎ در گونههای نوشتاری و ادبی‎٬‎ تقریباً شصت درصد 

واژههای اردو وامواژههای فارسیاند.‏ 

ذیل بحث وامگیریِ‏ واژگانی‎٬‎ موضوع دگرگونیهای معنائیِ‏ واژههای قرضی نیز 

نیازمند بررسی جداگانه است؛ زیرا‎٬‎ در اردو‎٬‎ بسیاری از وامواژهها دستخوش دگرگونی 

شدهاند.‏ در این مقام‎٬‎ بدون ذکر انواع دگرگونیهای معنایی که در وامواژههای زبان اردو 

رخ داده ‏(گسترش معنایی‎٬‎ کاهش معنایی‎٬‎ کاربرد مجازی‎٬‎ تغییر مدلول)‏‎٬‎ محض نمونه 

تنها شماری از آنها را ذکر میکنیم:‏ 

غصه (guséséa) خشم بیم (m (bâ ¦ اندیشه 

تعارف ruf) (taà¦ معرفی خیابان n) (khiya¦ ba¦ باغ 

مهربانی ) ¦ nâ (mihrba¦ تشکّر انتقال l) (intiga¦ وفات 

بیوقوف f) (bâ ¦ voqu¦ نادان شادی ) ¦ dâ (sha¦ 

عروسی 

تهخانه na) (tah kha¦ زیرزمین دریا ) (darya¦ رودخانه».‏ 

در پایان‎٬‎ نگارنده‎٬‎ برای نشان دادن پیوستگی دو زبان فارسی و اردو‎٬‎ به سرود ملّی 

کشور پاکستان اشاره میکند.‏ از آن جهت که تقریباً عناصر واژگانی آن به جز واژه ‏«کا»‏ در 

مفهوم ‏«را»‏ برای ما فارسیزبانان آشناست:‏ 

پاک سَ‏ رزمین شاد باد 

قومی ترانه 

کشورِ‏ حَ‏ سینْ‏ شاد باد 

تُو نشانِ‏ عزمِ‏ عالیشان ارضِ‏ پاکستان 

مرکز یقین شاد باد 

پاک سرزمین کا نظام


١٧٠ فرهنگستان 


قوم‎٬‎ ملک‎٬‎ سلطنت 

قُوّ‏ تِ‏ اُ‏ خوَّ‏ تِ‏ عوام شاد باد منزلِ‏ مُراد 

پاینده تابنده باد رهبر ترقی و کمال 

پرچم ستاره و هِلال استقبال 

جانِ‏ ترجمانِ‏ ماضی شانِ‏ حال سایه خدای ذو الجلال 

منابع 

صدیقخان شبلی‎٬‎ محمد (١٣٧٠)٬ تأثیر زبان فارسی بر زبان اردو‎٬‎ مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان‎٬‎ 

اسلامآباد؛ 

مجتبائی‎٬‎ فتحاهلل (١٣٧٥)٬ ‏«اردو‎٬‎ زبان»‏‎٬‎ دایرة المعارف بزرگ اسلامی‎٬‎ ج‎٬٧‎ مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی‎٬‎ 

تهران‎٬‎ ص‎٥٤٨-٥٤١‎؛ 

مدرسی‎٬‎ یحیی (١٣٦٨)٬ درآمدی بر جامعهشناسی زبان‎٬‎ مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی‎٬‎ تهران؛ 

نوشاهی‎٬‎ عارف (١٣٧٥)٬ ‏«اردو‎٬‎ ادبیات»‏‎٬‎ دایرة المعارف بزرگ اسلامی‎٬‎ ج‎٬٧‎ مرکز دایرة المعارف بزرگ 

اسلامی‎٬‎ تهران‎٬‎ ص‎٥٤١-٥٣٣‎؛ 

نوشاهی‎٬‎ گوهر (١٩٩٧)٬ فرهنگ مشترک‎٬‎ مقتدره قومی زبان‎٬‎ اسلامآباد.‏ 

Bahri, Hardev (1960), Persian Influence on Hindi , Allahabad, The Bharati Press; 

Bright, William (1992), International Encyclopedia of Linguistics, vol. 4, New York, Oxford, Oxford 

University Press; 

Gargesh, Ravinder and Chander Shekhar (2001), Introductory Grammar of Urdu, National Council for 

Promotion of Urdu Language, New Delhi; 

منابع دیگر 

آرلاتو‎٬‎ آنتونی (١٣٧٣)٬ درآمدی بر زبانشناسی تاریخی‎٬‎ ترجمه یحیی مدرسی‎٬‎ پژوهشگاه علوم انسانی و 

مطالعات فرهنگی‎٬‎ تهران.‏ 

Johnson, Keithand and Helen Johnson (Eds.), Encyclopedic Dictionary of Applied Linguistics, Oxford, 

Blackwell; 

Malmkjaer, Kirsten (Ed.) (1991), The Linguistics Encyclopedia, Routledge, London and New York; 

Platts, John T. (1911), A Dictionary of Urdu, Classical Hindi and ‏,English Crosby Lockwood and 

,‏son London; 

Wilson, H. H. (1968), A Glassory of Judical and Revenue Terms, 2nd ed., Munshiram Manoharlal, 

New Delhi; 

Yule, Henry and A. C. Burnell (1984), Hobson Jobson, 4th ed., Munshiram Manoharlal, New Delhi. 

©

٨٣/٧/٢٧ 19F-TFAZ ن‎٤‎ C:7 ٨ ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

یادداشتهای پهلوی*‏ 

احمد تفضّ‏ لی/‏ ترجمه جمیله حسنزاده ‏(گروه زبانهای ایرانی)‏ 

sard .١ 

بنا بر متون پهلوی زردشتی درباره جهان پس از مرگ‎٬‎ روان همه درگذشتگان‎٬‎ در 

سپیدهدم چهارمین روز پس از مرگ‎٬‎ به سوی پل چینوَ‏ د میروند جایی که رَ‏ شنِ‏ راست‎٬‎ 

در آن‎٬‎ ب ا ترازوی مینوی خود‎٬‎ اعمال آنان را م یسنجد.‏ اگر روان ی درستکار باشد‎٬‎ 

بیهیچ خطری از پُل میگذرد و‎٬‎ از آسمانهای سهگانه که نماد اندیشه نیک و گفتار نیک و 

کردار نیک است‎٬‎ به بهشت عروج میکند.‏ این عروجِ‏ مینوی ‏ِروانِ‏ درستکار‎٬‎ چنانکه در 

عباراتی از دادِ‏ ستان دینیگ (2 (XXX, 

آمده است‎٬‎ همچون سفر باشکوهِ‏ شاهانه‎٬‎ با 

گردونهای باشکوه و مجلّل صورت میگیرد . ١ امّا‎٬‎ کیفیت عروج همیشه چنین مساعد 

نیست؛ چون‎٬‎ همانگونه که از عبارت زیر برمیآید‎٬‎ روان عموماً باید از وسیلهای محقرتر 

به نام slt بالا برود:‏ 

بندهشن بزرگ ٤٤-١٢ ٬٢٠٣ ) Vú :(TD1, fol. 86 Vú ; DH. fol. 218 

u-s § ¦ an kanâ ¦ g pad ra¦ h-nima¦ yâ ¦ ho¦ slt-e¦ bare¦ dke ¦ -s § se pa¦ yag padis§ , ud pad ¦ an slt o¦ garo¦ dma¦ n 

§ sawe 

¦ d pad se ga ¦ m ast ¦ â humat, hu¦ xt ud huwars§ t. 

و آن دوشیزه آن ‏[روان]‏ را به سوی sltیبَرَد دارای سه پایه و از آن slt با سه گامِ‏ اندیشه نیک و 

گفتار نیک و کردار نیک به گرودمان (= بهشت)‏ رود.‏ 

# ``Notes Pehlevies'', Journal Asiatique, tome CCLVII, Paris 1970, pp. 87-93. 

‎١‎)نک.‏ 119. p. H. K. Mirza, Unvala Memorial Volume , Bombay 1964, 

١٧١


١٧٢ فرهنگستان 

یادداشتهای پهلوی 

بر اساس عبارت دیگری از گزیدههای زادسپرم (٤٣.٣٥)٬ درباره رستاخیز‎٬‎ سهپایه آسمانی 

بهصورت شاخههای درخت شبیه sltی سهپایه وصف شده است.‏ در این عبارت چنین 

آمده است:‏ 

¦ anta¦ ga ¦ n pad homa¦ na¦ gâ ¦ hâ ¦ slt-e¦ bawe ¦ dâ ¦ se-pa¦ yag¦ â zarre¦ n homa¦ na¦ g, u-s § ahlawa¦ n padis§ abar 

o¦ wahis § ts § awe ¦ nd. 

آن شاخهها همانندِ‏ sltی بُوَ‏ د سهپایه و زرین که اهلوان ‏(=پرهیزگاران)‏ از آن به بهشت روند.‏ 

در این دو عبارت‎٬‎ معنای درست slt ‎٬‎ قرائت و اشتقاق آن چیست؟ تا کنون چند تفسیر 

از این واژه شده است که به اختصار آنها را نقل میکنیم:‏ 

ه.و.‏ بِیْلی هوشمندانه قرائت srat را برای این واژه پیشنهاد کرده و آن را با لاتینی 

stra ¦ ta و یونانیσνρχυχ و عربی صراط ‏(راه)‏ خویشاوند شمرده است . ٢ میتوان گفت که 

مدلولِ‏ راه مناسب فحوای متن نیست.‏ کسانی دیگر از محققان درباره هویت و قرائت این 

واژه حدسهایی زدهاند که به این استواری نیست؛ مع الوصف‎٬‎ با بررسی بافت متون برای 

این واژه مدلولی ظاهراً پذیرفتنی به دست دادهاند.‏ انکلساریا این واژه را در عبارتی از 

بندهشن ¤ nart خوانده و معنی نردبان را برای آن پیشنهاد کرده ٬ ٣ اما نتوانسته است در 

٤ 

گزیدههای زادسپرم آن را بخواند و معنی کند.‏ 

م.‏ موله‎٬‎ پس از او‎٬‎ این واژه را در گزیدههای زادسپرم به حدس *gartun ‏(گردون)‏ 

٥ 

خوانده‎٬‎ هرچند‎٬‎ به نظر او‎٬‎ معنی نردبان نیز از آن برمیآید.‏ 

در متنهایی که نقل شد از وسیلهای سخن رفته که روانِ‏ درستکاران باید از آن به عالم 

دیگر عروج کند.‏ پس از بافت این متنها چنین به نظر میرسد که slt در معنای حقیقی باید 

همان نردبان باشد که در اینجا سه پله yag) ٦ (pa¦ دارد‎٬‎ هرکدام متناظر با یکی از آسمانها.‏ 

امّا این واژه چگونه باید تلفظ شود؟ گویشهای غربی‎٬‎ شمالی‎٬‎ مرکزی و جنوب غربی 

2) `Ìranica II'', JRAS, 1934, p. 505; Zoroastrian Problems, Oxford 1943, p. 115, n. 2. 

3) Zand-Âkâsîh , Bombay 1959, p. 262, l. 3. 

مؤلف این واژه را ظاهراً با ‏«نردبان»‏ یکی دانسته و آن را ' ¤ `nart 

خوانده است.‏ 

4) Za¦ tspram, Bombay, 1964, p. CXXVIII. 

5) Culte, mythe et cosmologie dans l'Iran ancien, Paris 1963, p. 96, 540. 

‎٦‎)معنی ‏«پله نردبان»‏ برای pa¦ yag هم در فارسی کلاسیک شاهد دارد و هم در فارسی امروزی.‏ قس.‏ فارسی 

نو:‏ زینهپایه.‏


فرهنگستان ١٧٣ 


شواهدی در این مورد به دست میدهند‎٬‎ که بر اساس آنها slt را دقیقاً میتوان sard 

خواند ٧ :‏ 

گیلکی:‏ serdâª /sardâª ٨ سمنانی‎٬‎ شهمیرزادی‎٬‎ سنگسری:‏ sardi ٩ 

طالقانی:‏ ‏¦‏sardâ 

سُ‏ رخهای:‏ ١٠ serd 

سگزآبادی ‏(قزوین):‏ ١٢ so« rda 

ابراهیمآبادی ‏(قزوین):‏ ١١ sorda 

تاکستانی ‏(قزوین):‏ ١٤ aselta 

شالی ‏(قزوین):‏ ١٣ aso« rda 

خوانساری:‏ ١٦ sa « lt 

وَ‏ فسی ‏(همدان):‏ ١٥ serda 

بیدهنی ‏(نطنز‎٬‎ کاشان):‏ sart ابیانهای ‏(نظنز‎٬‎ کاشان)‏ : ١٧ rda sa ª 

بیدگلی ‏(آران‎٬‎ کاشان):‏ serde قُهرودی ‏(قمصر‎٬‎ کاشان):‏ sarde ١٨ 

میمهای ‏(اصفهان):‏ salt ١٩ سِ‏ دِ‏ هی ‏(اصفهان):‏ ٢٠ sat 

زِفرهای ‏(کوهپایه‎٬‎ اصفهان):‏ ٢٢ salt/sert 

گزی ‏(اصفهان):‏ ٢١ sort 

وَ‏ جی ‏(کوهپایه‎٬‎ اصفهان):‏ salt کِجانی ‏(اردستان):‏ sard 

سیوندی:‏ 

که همه آنها به معنی نردبان است.‏ 

شیرازی:‏ sed 

٢٣ se ¨ de 

با تشخیص این واژه و تعیین قرائت درست آن در پرتو قرابت نظرگیر شواهد متعدّ‏ د 

‎٧‎)گویشها بر اساس مناطق جغر افیایی مربوط به آنها مرتب شدهاند.‏ آن دسته از واژههای گویشی را که برای 

آنها ذکر مأخذ نشده خود مؤلف مقاله گردآوری کرده است.‏ 

‎٨‎)م.‏ ستوده‎٬‎ فرهنگ گیلکی‎٬‎ تهران ٬١٣٣٢ ص‎١٣٥‎‏.‏ قس.‏ srdy ‏(ترجمه سُ‏ لَّم عربی)‏ که در تفسیری از قرآن 

متعلق به قرن هجدهم ‏(؟)‏ به یکی از گویشهای حاشیه دریای خزر به کار رفته است.‏ نیز بسنجید با:‏ 

L. P. Elwell-Sutton, Mélanges Henri Massé, Tëhëran 1963, p. 134. 

‎٩‎)م.‏ ستوده‎٬‎ فرهنگ سمنانی‎٬‎ سر خهای‎٬‎ لاسگردی‎٬‎ سنگسری‎٬‎ شهمیرزادی‎٬‎ تهران ٬١٣٤٢ ص‎٢٣٢‎‏.‏ 

‎١٠‎)همانجا.‏ ‎١١‎)ج.‏ آلاحمد‎٬‎ تاتنشینهای بلوک زهرا‎٬‎ تهران ٬١٣٣٧ ص‎١٦١‎‏.‏ 

‎١٢‎)همانجا.‏ 

13) E. Yarshater, A Grammar of Southern Tati Dialects, New York 1969, p. 69. 

14) Ibid. 

‎١٥‎)م.‏ مُ‏ غدم‎٬‎ گویشهای وفس و آشتیان و تفرش‎٬‎ تهران ١٣١٨ ‏(یزدگردی)‏‎٬‎ ص‎٦٢‎‏.‏ 

16) K. Hadank, Die Mundarten von Khunsâr, etc., Berlin-Leipzig 1926, p. 34. 

‎١٧‎)م.‏ ع.‏ بلوکباشی مرا از وجود این گونه مطلع ساخت.‏ 

18) V. A. Zhukovskii, Materialy dlya izucheniya persidskikh naryechii, I, Petrograd 1888, p. 199. 

19) A. K. S. Lambton, Three Persian Dialects, London 1938, p. 39. 

20) Zhukovskii, op. cit., vol. II, Petrograd 1922, p. 346. 21) Ibid. 

22) Zhukovskii, op. cit. vol. I, p. 199. 23) Ibid., vol. II, p. 346.


١٧٤ فرهنگستان 


در گویشهای متعدّ‏ د ایرانی‎٬‎ میتوان اشتقاق آن را چنین پیشنهاد کرد:‏ sard مرتبط است با 

ریشه اوستایی sar- و سنسکریت ¤ ¤s r به معنای ‏«متصل کردن ٢٤ ‏»؛ واژه ایرانی باستان 

*sarta- که از آن ریشهها مشتق شده به صورت sard به فارسی میانه رسیده است . ٢٥ 

لذا برای عبارات پهلوی یادشده میتوان ترجمه رضایتبخشی به دست داد.‏ 

da ¦ r .٢ 

یکی از مشکلات واژگانی متن یادگار زریران‎٬‎ که اصل پارتی دارد‎٬‎ واژه d'l است که 

تاکنون بهدرستی ترجمه نشده است.‏ این واژه تنها یک بار در این متن به کار رفته‎٬‎ آنجا که 

گشتاسپشاه به رعایای خود فرمان میدهد که در قصر گِرد آیند و به جنگ با خیونان 

رهسپار شوند:‏ 

½25e ¦ do¦ n kune¦ dku¦ didâ ¦ gar ma¦ ho¦ dar ¦ â wis § ta¦ sp § s¦ aha 

¦ ye ¦ d agar ne¦ ka ¦ aye 

¦ d, ¦ an d'l aba¦ g 

x w es § tan be¦ ne¦ ¦ aware¦ d, ano¦ h pad da¦ r abar frama¦ ye ¦ m kardan ٢٦ . 

ایدون ‏(چنین)‏ کنید که ماهِ‏ دیگر به دربارِ‏ گشتاسپ شاه آیید‎٬‎ که اگر نیایید و آن d'l 

خویشتن نیاورید‎٬‎ فرمان دهم تا شما را آنجا بر دار کنند.‏ 

را با 

پالیارو واژه d'l را در حرفنویسی به صورت ka¦ r اصلاح و ûazione, lavoroý را کار‎٬‎ 

فعالیت ترجمه کرده است . ٢٧ بَنْوِ‏ نیست حدس وی را ردّ‏ کرده و قرائت da ¦ r را برای آن 

پیشنهاد نموده و آن را صورت نوشتاریِ‏ قویِ‏ dar دربار دانسته که شاهدش در همان 

عبارت آمده است.‏ فعل بعدی ¦ awurdan را نیز گونه شمالی به معنی آمدن شمرده‎٬‎ 

d'l ne ¦ ¦ aware را‎٬‎ ‏«اگر به دربار نیایید»‏ ترجمه کرده است . ٢٨ 

درنتیجه‎٬‎ ¦ d 

امّا این سؤال پیش میآید که چرا واژهای در یک متن با دو املای ضعیف (dar) و 

قوی (r (da¦ بدون هیچ تمایز معنایی به کار رفته است؟ بهعلاوه‎٬‎ مسلّماً ¦ awardan فعلی 

متعدی است و‎٬‎ چه در پارتی چه در فارسی میانه‎٬‎ معنایی بهجز آوردن ندارد و d'l‎٬‎ 

‎٢٥‎)«نردبان»‏ در گویشهای ایرانی شرقی چنین است:‏ ختنی ¤ äta 

24) C. Bartholomae, Altiranisches Wörterbuch, Berlin 1961, p. 1563-4. 

‏¦‏bu‎٬‎ s خوارزمی ‏.‏Mwq‏)‎٬‎ 165. 4) 'šc پشتو š‎٬‎ ¤ •i 

¤ s 

آسی دیگوری sina¦ a¦ از-‏sray-/sri؛ نک.‏ p. 258, 352 ‏.‏H.‏ W. Bailey, Khotanese Texts, VI, 

26) Pahlavi Texts, ëd. Jamasp-Asana, p.3. 

27) Il testo pahlavico Aya¦ tka¦ r-i Zare ¦ ra ¦ n, Rendiconti Lincei, 1925, p. 567, 600, s.v. ka¦ r. 

28) JA, 1932, p. 259.


فرهنگستان ١٧٥ 


بهحکم ساختار نحوی‎٬‎ مفعول صریح جمله است.‏ حال ببینیم قرائت و معنی این واژه 

چیست.‏ 

املای پهلوی این واژه به دلیل چندآوایی بودن حرفِ‏ اولِ‏ آن که ممکن است g/y/j 

خوانده شود مبهم است.‏ بنابراین‎٬‎ حرفنویسی آن میتواند به صورتهای d'l‎٬‎ ٢٩ g'l و یا j'l 

باشد.‏ امّا در همان عبارت‎٬‎ قرینهای وجود دارد که صحّ‏ ت قرائت da ¦ r را تأیید میکند ٣٠ و 

سایر قرائتها را منتفی میسازد.‏ همانگونه که بَنوِ‏ نیست اشاره کرده ٬ ٣١ مؤلف آگاهانه دو 

واژه همنویسه و همآوای da ¦ r را به کار برده است.‏ da ¦ r دومی در جمله هیچ مشکلی 

ندارد و معنی آن بیچونوچرا دار‎٬‎ چوبه دار است.‏ لذا‎٬‎ اولی نیز باید da ¦ r خوانده شود.‏ 

در مورد معنی این واژه‎٬‎ ابتدا باید یادآور شد که احضارشدگان میبایست روانه جنگ 

شوند.‏ بنابراین‎٬‎ محتمل به نظر میرسد که به آنها دستو داده شده باشد سلاحهای خود را 

همراه آورند.‏ از نظر ریشهشناسی ممکن است da ¦ r با اوستائی ra- da ¦ 

تیغه در ترکیب 

- ¦ .dara sato‎٬‎ ¦ ختنی dairä‎٬‎ سغدی مسیحی xgryd'r تیغه شمشیر مربوط باشد . ٣٢ پس‎٬‎ به 

نظر ما‎٬‎ da ¦ r یعنی سلاح تیغهدار مثل شمشیر‎٬‎ خنجر‎٬‎ دشنه و نظایر آنهاست.‏ در مورد 

توسّ‏ ع معنایی تیغ به عموم سلاح تیغهدار‎٬‎ بسنجید با پهلوی te ¦ x تیغ‎٬‎ فارسی نو:‏ تیغ‎٬‎ سلاح 

تیغهدار خصوصاً شمشیر.‏ 

به کار رفتن واژه مذکور در عبارتهای دیگری از دینکرد نیز این معنی را تأیید میکند و 

ما یک مورد را‎٬‎ که در آن da ¦ r با sne ¦ h سلاح کوبنده به کار رفته است‎٬‎ نقل میکنیم:‏ 

DKM. 851. 6-16 § cee 

¦ do¦ no¦ o¦ ys § ¦ an frama¦ ye ¦ mke ¦ ne¦ pad da¦ r sne¦ h tuwa¦ nâ ¦ ghe¦ nd (ku-s§ ¦ an 

ze ¦ n-abza¦ rne¦ st)...? 

چه بگویم به کسانی که da¦ r sne¦ h 

در اختیار ندارند ‏(توضیح:‏ که زینافزار ندارند ‏(مسلّح 

نیستند))؟ 

گایگر ٣٣ و‎٬‎ پس از او‎٬‎ موله ٬ ٣٤ با مقایسه دو عبارت از دینکرد (664.20 ;673.10 (DKM. و زند 

بهمنیسن (3.53) ‎٬‎ آنجا که ka¦ rd ud § samše¦ r جانشین da ¦ r sne ¦ h شده است‎٬‎ da ¦ r sne ¦ h را 

29) H. S. Nyberg, A Manual of Pahlavi, Wiesbaden 1964 (p. 20, l. 7) lit. g'l (= ga ¦ l). 

‎٣٠‎)ص.‏ کیا اخیراً da¦ r را با دار در ترکیبِ‏ دارودسته ‏(گروه)‏ یکی دانسته است.‏ نک.‏ مجله دانشکده ادبیات دانشگاه 

‎٣١‎)همانجا.‏ 

تهران‎٬‎ ج‎٬١٧‎ ش‎١‎ و (٧١ ٢ و ٧٢)٬ ٬١٣٤٨ ص‎٢٢٣‎‏.‏ 

32) H. W. Bailey, BSOAS , XV, 1953, p. 538; I. Gershevitch, the Avestan Hymn to Mithra, Cambridge 

1959, p. 245. 33) B. Geiger, Indo-Iranica , WZKM, 40, 1933, p. 116. 

34) M. Molé, La légende de Zoroastre, Paris 1969, p. 87, 98, 223.

¦ 


١٧٦ فرهنگستان 


مرکب از da ¦ r چوب‎٬‎ اسلحه چوبی و sne ¦ h ‏(اوستائی snaioiš اسلحه کوبنده)‏ دانسته است.‏ 

بیشتر به نظر میرسد که da ¦ r به معنی سلاح تیغهدار و sne ¦ h به معنی اسلحه کوبنده مانند 

گرز باشد.‏ 

در پرتو این استنباط میتوان قرائت این واژه را da ¦ rha ¦ zišni ¦ h دانست و آن را تغییر دین 

با شمشیر ترجمه کرد (666.4 (DKM. ‎٬‎ درحالی که موله این ترکیب را ¦ h 

¦ l-ha ¦ § cišni 

ya خوانده و 

آن را تغییر دین با جبر و زور‎٬‎ تحتاللفظی با کشیدنِ‏ پسِ‏ گردن معنی کرده است.‏ قس.‏ *ya ¦ l با 

فارسی نو:‏ یال:‏ گردن . ٣٥ 

skuz .٣ 

با وجود مطالعاتی که تا کنون بر روی منظومه پارتی درختآسوریگ‎٬‎ ‏«مناظره بُز و درخت 

خرمای بابلی»‏ صورت گرفته‎٬‎ هنوز مشکلاتی واژگانی در این متن بر جای مانده است.‏ از 

جمله آنها نام چند سلاح است که در بندهای ٤٠ و ٤١ آمده آنجا که بُز به دلیل آنکه 

سلاحهای بسیاری از او ساخته میشود بر خود میبالد.‏ 

یکی از این سلاحها § skwc است که در بند ٤١ چنین آمده است:‏ 

skwc § az § man kare¦ nd, ke ¦ bande¦ nd ze ¦ nan, ke ¦ Rodestahm ud spandya¦ d abar be¦ nis § ¦ âne¦ nd, ke 

pad meh pâ ¦ l-zand pâ ¦ l-da¦ re¦ nd ٣٦ : 

§ skwc ازمن کُنَند که با آن زینها را میبندند‎٬‎ که رستم و اسفندیار بر آن نشینند‎٬‎ که آن را بر پیل 

بزرگ زند پیل نهند.‏ 

بند‎٬‎ تسمه برای این واژه پیشنهاد شده 

پیش از این‎٬‎ با توجه به متن نسبتاً روشن‎٬‎ معنیِ‏ 

است؛ امّ‏ ا‎٬‎ تلفظ درست آن تعیین نشده است.‏ عموماً آن را šikanj خواندهاند . ٣٧ 

در همه نسخههای مقابلهشده از جانب جاماسپ آسانا‎٬‎ همچنان که در نسخه 

پاریس ٬ ٣٨ املای این واژه نابهنجار است‎٬‎ به صورت § skwc با یکی از دو گونه نوشتاری 

35) op. cit., p. 214 (DK. 7. ch. 8.48). 

در بند ٤٩ به گُرزِ‏ (wazr) چِ‏ هرمِ‏ هان § cihrme¦ han اشاره شده است.‏ 

نیز ی.‏ م.‏ نوابی‎٬‎ منظومه درخت آسوریگ‎٬‎ تهران ٬١٣٤٦ ص‎٦٧‎‏.‏ 

‎٣٨‎)نسخه خطی کتابخانه ملی‎٬‎ ضمیمه فارسی‎٬‎ شماره ١٢١٦. 

36) Pahlavi Texts, ëd. Jamasp-Asana, p. 112. 

37) Cf. Unvala, BSOS , II, p. 657; E. Benveniste, JA, 1930, p. 194;


فرهنگستان ١٧٧ 


حرف s در پهلوی کتابی یعنی با یک قلاب ) ( که عموماً وقتی k به دنبال آن میآید‎٬‎ به 

( نوشته 

این صورت نوشته نمیشود.‏ در خوشه sk‎٬‎ قاعدتاً s پهلوی با دو قلاب ) 

میشود.‏ امّا این ناهنجاری در موارد دیگری نیز دیده شده است نظیرِ‏ 

'dyb'sk (DKM. 180.19), dysk (ibid. 43.13), k'skynyn (Gr. Bd. 210.10) 'pswskl, wn'sk'l. 

پس دلیلی ندارد که s را § s بخوانیم و باید صورت بهکاررفته را حفظ کرد.‏ 

قرائت این واژه را میتوان‎٬‎ بر اساس گونهای از آن‎٬‎ یعنی اُشکُزّ‏ (uškuzz) ٣٩ ٬ که آن را 

دخیل در عربی کهن میپنداریم و در فرهنگهای عربی هم ضبط و وامگرفته از فارسی 

شمرده شده‎٬‎ مشخص کنیم.‏ در لسانالعرب ذیل شکز چنین آمده است:‏ ‏«اُ‏ شکُزّ‏ : نوعی چرم 

سفید؛ لیث ‏(میگوید):‏ اُ‏ شْ‏ کُز شبیه ‏«چرم»‏ ولی سفید است که با آن زینها را میبستند».‏ بنا 

به قول ازهری (٢٨٢- ٤٠ ‎٣٧٠‎ه)‏‎٬‎ این واژه معرّب اَذرَنْج ٤١ فارسی است.‏ دلیلی ندارد که 

در صحت گفته ازهری‎٬‎ فرهنگنویس قدیمی هر اتیالاصل‎٬‎ شک کنیم.‏ از مقایسه 

تعریف این واژه در عربی و در عبارت پارتی این اطمینان حاصل میشود که تلفظ § skwc 

همان us § kuzz است و این واژه پارتی باید § skuz/z به معنی تسمه باشد.‏ 

کرد:‏ 

از نظر صورت نوشتاری میتوان حدس زد که uškuzz از فارسی میانه یا یکی از 

گویشهای آن به وام گرفته شده که در آن به صورت škuz‏*‎٬‎ معادل پارتی z ‏§/‏skuz‎٬‎ بوده 

است.‏ در مورد معادل بودن šk فارسی میانه با sk پارتی‎٬‎ شواهد دیگری نیز میتوان ذکر 

فارسی میانه:‏ 

پارتی:‏ 

's§ kwh ‏«فقیر»‏ 'skwh ‏(فارسی باستان:‏ s‏*)‏ § kaui 

'skrf خوردن‎٬‎ خطا کردن»‏ ‏«سکندری §s' krw 

'rys§ k ‏«رشک‎٬‎ حسد»‏ 'rsk ‏(اوستا:‏ ‏-‏araska)‏ 

پهلوی:‏ srys § k ‏«سرشک‎٬‎ قطره»‏ srsk ‏(اوستا:‏ ‏-‏sraska)‏ 

وجه افزوده شدن الف آغازین در گونه عربی این واژه را میتوان شکستن خوشه 

همخوان آغازی دانست که در عربی وجود ندارد.‏ 

واژه اَذْرَنْج که ازهری آن را صورت اصلی uškuzz 

میداند یقیناً معادل صوری واژه 

‎٣٩‎)صورتِ‏ § suku¦ z هم به کار رفته است؛ نک.‏ p. 778 ‏,‏Dozy.‏ Supplément aux dictionnaires arabes, 

‎٤٠‎)نک.‏ ابومنصور محمد بن احمد الازهری‎٬‎ تهذیباللغه‎٬‎ به کوشش علی حسن هلالی‎٬‎ قاهره ٬١٩٦٤ ج‎٬١٠‎ 

‎٤١‎)در تهذیب اللغه به این صورت نوشته شده ولی در لسانالعرب اَدرَ‏ نْج آمده است.‏ 

ذیلِ‏ کشز.‏


١٧٨ فرهنگستان 


نیست بلکه مترادف آن در یک گویش دیگر ایرانی است.‏ این واژه‎٬‎ تا آنجا که من میدانم‎٬‎ 

در فارسی به کار نرفته اما صورت اصیل ایرانی آن میتواند *ádrang ٤٢ باشد که مشتق 

اسمی است از ریشه اوستایی ædrang محکم کردن‎٬‎ بستن و پیشوند -a ¦ ‏(قس.‏ فارسی:‏ آدرنگ:‏ 

‏«غصه‎٬‎ اندوه»‏ از ‏-‏a-tranga‏*)‏ . ٤٣ 

© 

42) Bartholomae, Alt. Wb., Berlin 1961, p. 772. 43) W. B. Henning, BSOS , X. p. 101.

(١٣٨٣/٢/٨) 20TAZEHA ن C:7 ٤/٣ ٢٦ ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

کتاب 

انگورانی‎٬‎ فاطمه و زهرا انگورانی‎٬‎ کتابشناسی 

عمر خیام‎٬‎ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‎٬‎ تهران 

٬١٣٨١ چهارده + ٢٢٠ صفحه p.+ Five+410‎.‏ 

درباره عمر خیام‎٬‎ ریاضیدان‎٬‎ منجّ‏ م و شاعر قرن 

ششم هجری‎٬‎ ایرانیان و ایرانشناسان تحقیقات 

متنوعی انجام دادهاند.‏ همچنین‎٬‎ مقالات و 

رسالهها و کتابهای بسیاری نوشته و ترجمههای 

متعددی از آثار او منتشر شده که تألیف 

کتابشناسی او را برای استفاده پژوهشگران در 

دستور قرار داده است.‏ 

مؤلفان کتابشناسی عمر خیام با هدف معرّفی آثار 

مکتوب عمر خیام و ترجمههای آن و آنچه درباره 

این آثار وپدیدآورنده آنها به زبانهای متعدد نوشته 

شده‎٬‎ مقارن بزرگداشت نهصدمین سالگرد 

درگذشت او‎٬‎ به این تألیف دست زدهاند.‏ به زعم 

اینان‎٬‎ چه بسا حجم عظیم آثار گوناگون به زبانهایی 

جز زبان فارسی حتی مهجور بوده است که چنین 

کارضروری و مفیدی تا کنون صورت نگرفته است.‏ 

در تألیف این کتابشناسی‎٬‎ شیوه کار ایرج افشار در 

کتابشناسی فردوسی الگو اختیار شده است.‏ 

کتاب در دو بخش فارسی و لاتین فراهم آمده 

است.‏ هر بخش نیز به نوبه خود به زیربخشها 

تقسیم شده است:‏ 

بخش فارسی ‏(شامل سه زیربخش):‏ 

١. فهرست آثار خیام ) رباعیات‎٬‎ جبر و مقابله‎٬‎ 

سلسلة الترتیب‎٬‎ رسائل‎٬‎ ترجمه خطبه ابنسینا‎٬‎ نوروزنامه‎٬‎ 

صنایع الهیه‎٬‎ درخواستنامه و وصیتنامه)؛ 

٢. سرگذشتنامهها‎٬‎ تاریخ‎٬‎ نقد آثار‎٬‎ شرح 

زندگی در تذکرهها‎٬‎ خیام و آثار خطی و چاپی او)؛ 

٣. پایاننامهها و مقالات درباره خیام و آثار او.‏ 

در این هر سه زیربخش‎٬‎ مدخلهای دوزبانه به 

تفکیک زبان غیرفارسی ‏(عربی‎٬‎ اردو‎٬‎ ترکی‎٬‎ 

انگلیسی‎٬‎ آلمانی‎٬‎ روسی‎٬‎ سریانی)‏ اثر مرتب شده 

است.‏ 

در کتابشناسی‎٬‎ ابتدا آثار چاپی سپس 

نسخههای خطی معرفی شده است.‏ در پایان بخش 

فارسی‎٬‎ فهرست اعلام و فهرست منابع داده شده 

است.‏ 

بخش لاتینی شامل هشت زیربخش به شرح زیر 

است:‏ برگزیده رباعیات به زبانهای غیرفارسی 

‏(انگلیسی‎٬‎ فرانسوی‎٬‎ آلمانی‎٬‎ اسپانیایی)؛ رباعیات 

دوزبانه‎٬‎ چندزبانه؛ رباعیات انگلیسی‎٬‎ آفریکایی 

‏(شاخهای از زبان هلندی‎٬‎ متداول در افریقای 

جنوبی)‏‎٬‎ آلبانیایی‎٬‎ ارمنی و بسیاری از زبانهای 

١٧٩


١٨٠ تازههای نشر 

تازههای نشر در زبان و ادب فارسی 

دیگر نظیر اسپرانتو‎٬‎ گالیسی‎٬‎ عبری و سواحلی؛ 

رسائل عمر خیام به زبانهای متعدّ‏ د؛ parody 

‏(نقیضه)‏ در معرفی آثار منظوم که به پیروی از 

رباعیات خیام سروده شدهاند‎٬‎ نظیر ترجمه فیتز 

جرالد؛ خیام و دیگران ‏(آثار متنوع غیرفارسی 

درباره عمر خیام)؛ سرگذشتنامه ‏(شرح احوال 

عمر خیام به انگلیسی‎٬‎ فرانسوی‎٬‎ آلمانی‎٬‎ نروژی‎٬‎ 

روسی و ترکی)؛ کتابشناسیِ‏ انگلیسی؛ مقالات 

به انگلیسی و دیگر زبانهای غیرفارسی و نیز برخی 

مقالات دوزبانه نظیر انگلیسی دانمارکی.‏ 

راهنما و روش استفاده از کتاب در مقدمه 

کتاب آمده است.‏ ضروری است خواننده مقدمه 

مؤلفان را با دقت بخواند چون به نظر میرسد که 

مراجعه بدون مطالعه راهنما دشواریهایی داشته 

باشد.‏ 


بانوگشسبنامه‎٬‎ به کوشش دکتر روحانگیز 

کراچی‎٬‎ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات 

فرهنگی‎٬‎ تهران 

٢٢٦ ٬١٣٨٢ صفحه.‏ 

بانوگشسبنامه منظومهای است حماسی شامل 

داستان زندگی بانوگشسب‎٬‎ دختر رستم‎٬‎ از کودکی 

تا ازدواج و نبردهای پهلوانانه او که با رخدادهای 

شگفتانگیز و غیرطبیعی به هم آمیخته و نمونهای 

از زن ایرانی با خصوصیاتی چون فرزانگی و 

دلاوری به دست داده است.‏ سراینده این منظومه و 

زمان نگارش آن مشخص نیست اما ژول مول‎٬‎ او را 

مسلمان میداند‎٬‎ به استناد این بیت:‏ 

بگفتم من این داستان را تمام 

ابر مصطف ی آلَش از ما سلام 

‏(بیت آخر)‏ 

و مصحّ‏ ح‎٬‎ با اشاره به چند بیت دیگر‎٬‎ او را شیعی 

شمرده است:‏ 

پس از آفرینِ‏ جهانآفرین 

درود و ثنا بر رسولِ‏ امین 

همیدون درودِ‏ رسولِ‏ خدای 

بر آن شیرِ‏ حق شاهِ‏ خیبرگشای 

به هشت و سه فرزندِ‏ آن شاه دین 

هزاران هزاران هزار آفرین 

‏(بیتهای ٨٠٦-٨٠٨) 

این منظومه‎٬‎ از آنجا که مقدمه و مؤخره ندارد‎٬‎ 

به نظر مصحّ‏ ح‎٬‎ احتماًال جزئی از فرامرزنامه بوده و 

چهبسا سراینده هر دو منظومه یک تن باشد.‏ در 

این صورت‎٬‎ به استناد ابیاتی از فرامرزنامه‎٬‎ شاعر از 

اهالی کوره اردشیر ‏(گور‎٬‎ فیروزآباد فارس)‏ و 

مسلمان شیعه بوده است.‏ 

مصحّ‏ ح این منظومهرا‎٬‎ با توجه بهویژگیهای آن 

از نظرزبان و محتوا وخصایص فنی شعر و موضوع 

قصّ‏ ه متعلق به اواخر قرن پنجم و یا قرن ششم 

میداند.‏ اما اصل قصه کهن و بازمانده داستانهای 

ملی است که به اقتضای شرایط خاص تاریخی و 

اجتماعی بازسازی شده است تا زن آرمانی ایرانی 

که در آن قرن امکان ظهور واقعی نداشت‎٬‎ در 

چارچوب قصه‎٬‎ مصوّ‏ ر گردد.‏ نام بانوگشسب نیز از 

نظر زبانشناسی تاریخی به دوره فارسی میانه تعلق 

دارد و مصحّ‏ ح‎٬‎ با بررسی ریشه کلمه‎٬‎ آن را 

پهلوانبانویی چون اسب نر معنا کرده است.‏ 

بانوگشسبنامه یگانه اثر مستقل از حماسه ملی 

ایرانزمین است که پهلوانبانویی قهرمان آن است.‏ 

جدا از این منظومه‎٬‎ روایتهای متفاوتی نیز از 

قهرمانیهای بانوگشسب در منظومههای حماسی 

دیگر و در میان داستانهای دیگر پهلوانان آمده 

است‎٬‎ از آنجمله است:‏ شاهنامه فردوسی‎٬‎


تازههای نشر ١٨١ 


بهمننامه‎٬‎ شهریارنامه‎٬‎ فرامرزنامه و هفتلشکر.‏ 

منظومه بانوگشسبنامه‎٬‎ همانند شاهنامه‎٬‎ در 

قالب مثنوی و در بحر متقارب مثمّن ‏(فعولن فعولن 

فعولن فَعَل)‏ سروده شده است.‏ منظومه لحن رزمی 

دارد و در آن صنایع لفظی و معنوی چون جناس‎٬‎ 

تکرار‎٬‎ سجع‎٬‎ اغراق‎٬‎ تشبیه‎٬‎ استعاره‎٬‎ مجاز‎٬‎ کنایه 

و ایهام به کار رفته است.‏ 

داستان منظومه از آنجا آغاز میگردد که رستم 

پسرش‎٬‎ فرامرز‎٬‎ را به بانو گشسب میسپارد و به او 

توصیه میکند که همواره در کنار فرامرز باشد.‏ 

بانوگشسب شکار و سواری به برادر کوچکتر خود 

میآموزد و همواره در کنار اوست.‏ کمکم ماجراهای 

بانوگشسب آغاز میگردد و خوانهایی از زندگی 

پرحادثه او وصف میشود شامل برخورد او با شاه 

پریان که به شکل گورخر درآمده؛ نجات او از 

جادوی پادشاه و آموختن سوزننگاری از او؛ جنگ 

او با پدر که به صورت ناشناس درآمده و زخم زدن 

بانوگشسب بر رستم؛ عاشق شدن شیده‎٬‎ پسر 

افراسیاب بر او و به زبونی افتادنش در برابر او؛ 

جنگ با تمرتاش‎٬‎ جهانپهلوان دربار افراسیاب‎٬‎ و 

دوپاره کردن او و فرستادن جنازهاش به دربار 

افراسیاب؛ نمایاندن ضعف و ناتوانی 

خواستگارانش‎٬‎ شاهان هند و همسایگان 

سرزمینش که بانوگشسب بر آنان غلبه مییابد؛ و‎٬‎ 

سرانجام‎٬‎ انتخاب همسر برای او از جانب پدر؛ 

عروسی بانوگشسب با گیو و به بند کردن شوهر در 

شب زفاف در اعتراض به نداشتن حق انتخاب 

همسر.‏ داستان با به دنیا آمدن نخستین فرزند این 

دو‎٬‎ بیژن‎٬‎ به پایان میرسد:‏ 

یکی بچّ‏ های زاد چون شیر نر 

ز بیژن بکوشد ‏[کذا]‏ نام هنر 

به مردیّ‏ و زورش بسی آزمود 

به شهنامه او داستانها نمود 

‏(بیتهای ١٠٣٠ و ١٠٣١) 

فرزند دیگر این دو‎٬‎ بنا بر روایتهای حماسی دیگر‎٬‎ 

پشنگ/‏ پشن است.‏ 

از پایان زندگی بانوگشسب هیچ اطلاعی 

بهدست داده نشده و در هیچ یک از روایات 

حماسی ذکری از آن نرفته است.‏ 

بانوگشسبنامه از نظر مضمون با بخشهای 

پهلوانی شاهنامه ویژگیهای مشترکی دارد.‏ از نظر 

ویژگیهای ساختی و ادبی نیز میتوان شباهتهایی با 

شاهنامه در آن یافت.‏ زبان این منظومه ساده و روان 

و سره است و صورت کهنه بعضی از واژهها‎٬‎ 

فعلهای کهنه و فعلهای پیشوندی و برخی 

کاربردهای دستوری نشان از کهنگی متن دارد.‏ 

از بانوگشسبنامه شش نسخه شناخته شده 

است:‏ نسخه محفوظ در کتابخانه ملی پاریس به 

نشانه S.P ٤٩٨/٣ که نسخه عکسی آن در کتابخانه 

مرکزی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات 

فرهنگی‎٬‎ همچنین میکروفیلم ‏(به شماره ٧٣٣) و 

نسخه عکسی ‏(به شماره ١٤٣١) آن در کتابخانه 

مرکزی دانشگاه تهران موجود است.‏ این نسخه را 

مصحّ‏ ح از نظر قدمت‎٬‎ درجه اعتبار‎٬‎ اصالت‎٬‎ و 

درستی متن اساس قرار داده است.‏ سه نسخه 

محفوظ در کتابخانه بودلیان ‏(اکسفورد انگلستان)؛ 

نسخه چاپ سنگی فرامرزنامه ‏(بمبئی ‎١٣٢٤‎ق)‏‎٬‎ به 

سعی رستم پوربهرام سروش تفتی‎٬‎ که بخش 

نخست آن سرگذشت بانوگشسب است.‏ نسخه 

کتابخانه عمومی استراسبورگ فرانسه که زتنبرگ 

آن را از نسخه کتابخانه ملی پاریس رونویسی کرده 

است.‏


١٨٢ تازههای نشر 


مصحّ‏ ح‎٬‎ پس از شرح مبسوطی درباره 

شخصیت بانوگشسب و منظومه بانوگشسبنامه و 

ویژگیهای زبانی و محتوایی آن در مقدمه و ذکر 

مشخصات شش نسخه مورد استفاده خود و 

تفاوتهای این نسخهها با یکدیگر‎٬‎ شیوه خود را در 

تصحیح متن انتخاب صحیحترین ضبط پس از 

مقابله نسخه اساس با نسخههای دیگر اعلام 

داشته‎٬‎ ضمن آنکه نسخهبدلها را نیز در هر مورد 

آورده است.‏ افزایشها و جابهجایی و تغییرات نیز 

در پانویسها آمده است.‏ وی‎٬‎ در املا‎٬‎ عموماً شیوه 

جدانویسی را اختیار کرده است.‏ ضبط کهن 

واژههایی مانند ‏«نخچیر»‏ و ‏«اسپ»‏ و ‏«بانوگشسپ»‏ 

به همان صورت نسخه اساس آورده شده است.‏ 

در بخشی از کتاب‎٬‎ ذیل عنوان پارههای گردنده‎٬‎ 

مصحّ‏ ح‎٬‎ با این توضیح که شاعران حماسهسرا‎٬‎ 

خودآگاه یا ناخودآگاه‎٬‎ بیتهایی از شاهنامه را در 

منظومه خود درج میکردهاند‎٬‎ مصراعهای تکراری 

بانوگشسبنامه را بیرون کشیده و با مصراعهای 

مشابه در شاهنامه قیاس کرده است.‏ 

فهرستهای متعدد ‏(واژهنامه‎٬‎ نامنامه‎٬‎ نمایه 

گیاهان‎٬‎ نمایه جانوران‎٬‎ ابزارها‎٬‎ جایها و ملتها)‏ در 

پایان کتاب آمده است.‏ 

آرزو رسولی 

تاریخ ادبیات فارسی در شبهقاره هند‎٬‎ ترجمه 

مریم ناطق شریف‎٬‎ نشر رهنمون‎٬‎ تهران 

٬١٣٨٠ ج+‏‎٥٨٧‎ صفحه.‏ 

این کتاب ترجمه فارسی پنجمین جلد از مجموعه 

‎١٩‎جلدی و اردوزبان تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان 

و هند است.‏ هر جلد از این مجموعه‎٬‎ که دانشنامه 

کاملی در تاریخ ادبیات آن دیار شمرده میشود‎٬‎ 

حاوی بخشهایی است مجزا از جمله تاریخ‎٬‎ 

تذکره‎٬‎ علوم و داستان به قلم نویسندگان مجزّا.‏ 

جلدهای نوزدهگانه به شرح زیرند:‏ جلد اول‎٬‎ 

پیشگفتار؛ جلد دوم‎٬‎ ادب عربی از ٧١٢/٩٢ تا 

‎١٩٧٠/١٣٩٠‎؛ جلدهای سوم پنجم‎٬‎ ادب فارسی 

از ١٠٠٠ ٣٩٠/ تا ‎١٩٧٢‎؛ ١٣٩٢/ جلدهای ششم 

دهم‎٬‎ ادب اردو از آغاز تا ‎١٩٧٠‎؛ ١٣٩٠/ ادب اردو 

از ١٧٠٧ ١١١٩/ تا ٬١٨٠٣ ١٢١٧/ جلد هشتم‎٬‎ 

ادب اردو از ١٨٠٣ ١٢١٧/ تا ٬١٨٥٧ ١٢٧٣/ جلد 

نهم و جلدهای یازدهم چهاردهم‎٬‎ ادب بنگالی و 

محلی پاکستان؛ جلدهای پانزدهم نوزدهم 

فهرستهای اعلام.‏ فهرستهای اعلام جلدهای متعلق 

به ادب فارسی در ٤٠٨ صفحه با ٢٥ عنوان از 

جمله اشخاص‎٬‎ جایها‎٬‎ کتابها‎٬‎ قبایل‎٬‎ زبانها و 

مناصب به سرپرستی عبادت بریلوی در جلد 

هجدهم ‏(جلد چهارم از مجموعه اعلام)‏ درج شده 

است.‏ جلد پنجم که به ادب فارسی در شبهقاره از 

دورهاورنگزیب ‏(حکومت:‏‎١١١٨-١٦٥٨/١٠٦٩‎‏/‏ 

١٧٠٧) تا ١٩٧٢ ١٣٩٢/ اختصاص دارد‎٬‎ به 

سرپرستی سید فیاض محمود و سید وزیرالحسن 

عابدی و به کوشش نویسندگانی از جمله 

ظهورالدین احمد‎٬‎ سید محمد عبداهلل‎٬‎ حکیم 

محمد سعید دهلوی‎٬‎ عبدالغنی‎٬‎ سید علیرضا 

نقوی و محمد بشیر حسین‎٬‎ به نفقه دانشگاه 

پنجاب لاهور‎٬‎ در ٬١٩٧٢ ١٣٩٢/ منتشر شده 

است.‏ 

در این مجموعه‎٬‎ که در پاکستان و به 

سرپرستی دانشمندان مسلمان آن دیار پدید آمده‎٬‎ 

اثری از تعصب مذهبی دیده نمیشود.‏ چنانکه‎٬‎ در 

آن‎٬‎ از سخنوران هندو نیز ‏(برای نمونه Ä تاریخ


تازههای نشر ١٨٣ 


ادبیات مسلمانان پاکستان و هند‎٬‎ ج‎٥‎‎٬‎ ص‎١٨٢‎‏)‏ سخن 

رفته است.‏ 

نویسندگان‎٬‎ همراه بررسی فعالیتها و آثار ادبی 

هر دوره‎٬‎ تصویر اجمالی اوضاع فرهنگی و 

اجتماعی آن را نیز ارائه میدهند و سخنوران و آثار 

آنان را از همین منظر ارزیابی میکنند.‏ 

در این اثر تنها به معرفی سخنوران مشهور 

اکتفا نشده است.‏ 

مترجم برخی از منقولات از آثار فارسی را که 

در اصل به زبان اردو برگردانده شده‎٬‎ از متن اصلی 

فارسی آن نقل کرده و جایجای حواشی و 

توضیحاتی افزوده است.‏ 

در فصلهای متعدد این اثر‎٬‎ که به قلم 

نویسندگان متعدد است‎٬‎ ناهمگونیهایی بهویژه در 

شیوه ارجاعها وجود دارد که مترجم آنها را 

یکدست کرده است.‏ 

مریم ناطق شریف 

جامعالعلوم ‏(سِ‏ تّ‏ ینی)‏‎٬‎ فخرالدین رازی‎٬‎ به 

تصحیح سیّد علی آلداود‎٬‎ بنیاد موقوفات دکتر 

محمود افشار‎٬‎ تهران ٬١٣٨٢ ده+‎٥٩٨‎ صفحه.‏ 

نخستین دانشنامههای جهان اسلام در قرن چهارم 

هجری و به زبان عربی تألیف شده است و 

قدیمترینِ‏ آنها ظاهراً اِحصاء العلومِ‏ ابونصر فارابی 

(٢٥٩-٣٣٩ هجری)‏ است.‏ کهنترین دانشنامه 

فارسی نیز دانشنامه علایی ابوعلی سینا ‏(وفات:‏ ٤٢٨ 

هجری)‏ است.‏ مؤلف آن را در فاصله سالهای ٤١٤ 

تا ٤٢٨ هجری برای علاءالدوله کاکویه فرمانروای 

اصفهان نوشته است.‏ دانشنامه علایی دارای بخشهای 

منطق‎٬‎ الهیات‎٬‎ طبیعیات و ریاضیات است.‏ 

اما جامع العلوم یا سِتّینی ‏(شصتگانه)‏ تألیف امام 

فخر رازی (٥٤٣-٦٠٦ هجری)‏ نخستین دانشنامه 

منظّم و مدوّ‏ ن فارسی است که در آن دانشهای 

متداول عصر مؤلّف در شصت باب و به شیوهای 

درست معرّ‏ فی شده است.‏ امام فخر این دانشنامه را 

در دوره اوّ‏ ل زندگی علمی خود‎٬‎ یعنی در فاصله 

سالهای ٥٧٤ تا ٥٧٥ هجری‎٬‎ هنگام اقامت در 

خوارزم تألیف و به سلطان علاءالدین تکش 

خوارزمشاه تقدیم کرده است.‏ وی‎٬‎ در این کتاب‎٬‎ 

کلیه دانشهای رایج عصر خود را به صورت مختصر 

و موجز معرفی کرده و راهی نو در سنّت 

دانشنامهنویسی فارسی نهاده است.‏ وی ابواب 

شصتگانه این اثر را در دو مقوله کلیِ‏ علوم نقلی و 

علوم عقلی جای داده است.‏ یکی از ابتکارات وی آن 

است که شماری از علوم جدید را‎٬‎ که تا آن زمان به 

دانشنامهها راه نیافته بود‎٬‎ معرفی کرده است.‏ از 

جمله این علوم میتوان به دامپزشکی‎٬‎ تربیت 

پرندگان شکاری و زراعت اشاره کرد.‏ 

جامع العلوم مشتمل است بر شصت باب و هر 

باب مختصّ‏ معرفی یک علم و متشکّلاز نُه اصل 

یا مسئله.‏ سه اصل نخستِ‏ هر باب به اصول ظاهره‎٬‎ 

سه اصل بعدی به اصول مشکله و شرح مشکلات و 

سه اصل پایانی به امتحانات مربوط به هر دانش 

اختصاص دارد‎٬‎ هرچند در همه ابواب این 

تقسیمبندی سهگانه صورت نگرفته است.‏ 

به عنوان مثال‎٬‎ تقسیمبندی و عناوین باب سی 

و نهم ‏(علم المساحة)‏ از این قرار است:‏ 

١) الاصول الظاهرة 

اصل اول:‏ در نامهای مثلّثات؛ 

اصل دوم:‏ در نامهای شکلهایی که چهار خط 

بدان محیط باشد؛


١٨٤ تازههای نشر 


اصل سوم:‏ اندر خطها که در دایره افتد.‏ 

٢) الاصول المشکلة 

اصل اول:اندر مساحت مثلث متساویالاضلاع؛ 

اصل دوم:اندر مساحت مثلث متساویالساقین؛ 

اصل سوم:اندر مساحت مثلث مختلفالاضلاع.‏ 

٣) الامتحانات 

امتحان اول:‏ منشور چیست؟ 

امتحان دوم:‏ مکعّب چیست؟ 

امتحان سوم:‏ حقیقت مساحت چیست؟ 

از آنجا که فخر رازی در تألیف این دانشنامه از 

برخی منابع مهجور و ناشناخته بهره برده‎٬‎ کتابش 

در بسیاری موارد حاوی اطلاعات بدیع و 

ارزشمندی است که در منابع دیگر نمیتوان یافت.‏ 

اهتمام مصحّ‏ ح فاضل کتاب در شناسایی و 

معرفی نسخههای خطّی متعدد جامعالعلوم و 

استفاده انتقادی از آنها‎٬‎ همچنین نگارش مقدمهای 

مفصّ‏ ل و ممتّع درباره امام فخر رازی و به دست 

دادن کتابشناسی جامع آثار وی ستودنی است.‏ 

وی‎٬‎ همچنین‎٬‎ از آراءِ‏ انتقادی دوستان دانشمند و 

صاحبنظر خود در بررسی برخی از ابواب کتاب 

بهره برده و آراءِ‏ آنان را در قالب تعلیقات آورده 

است.‏ 

بهروز صفرزاده 

ذکاوتی قراگزلو‎٬‎ علیرضا‎٬‎ ماجرا در ماجرا‎٬‎ سیر 

عقل و نقل در پانزده قرن هجری‎٬‎ نشر حقیقت‎٬‎ 

تهران ٬١٣٨١ نه+‏‎٦٧٥‎ صفحه.‏ 

ماجرا در ماجرا دومین مجموعه مقالات ذکاوتی 

قراگزلوست که پیشتر در مجلات و نشریاتی چون 

معارف منتشر شده بود.‏ پیش از این‎٬‎ از او عرفانیّ‏ ات 

‏(مجموعه مقالاتی در مباحث عرفانی)‏ چاپ شده 

بود.‏ مجموعه حاضر جامعتر و‎٬‎ همانطور که در 

عنوان فرعی کتاب آمده‎٬‎ موضوع آن سیر عقل و 

نقل در پانزده قرن هجری ‏(یک قرن پیش از ظهور 

اسلام تا زمان حاضر)‏ است.‏ از مجموع ٨٥ مقاله 

مندرج در کتاب‎٬‎ ٦٠ عنوان نقد و بررسی و 

بازخوانیِ‏ کتابهایی است در حوزه اندیشههای دینی 

مانوی‎٬‎ بودایی‎٬‎ مسیحی‎٬‎ گنوسی‎٬‎ و فرقههای 

کلامی چون خوارج و غلات شیعه و اهل حدیث 

و ماجراهای فکری و تاریخ فلسفه اسلامی‎٬‎ و ٢٥ 

عنوان مقالات تألیفی است.‏ عنوان و موضوعات 

بعضی از آنهاست:‏ ابوحیّان توحیدی ‏(سه مقاله که 

در آنها زندگی‎٬‎ آثار و اندیشه ابوحیّان آمده است)؛ 

ابوالعلای معرّ‏ ی؛ عمر خیّام ‏(با عناوینِ‏ ‏«عمر خیّام 

میان فلسفه و کلام»‏‎٬‎ ‏«تأملاتی در اندیشههای 

خیّ‏ ام»)؛ شش مقاله درباره ملاصدرا با عناوین 

‏«نکتهگیریهای ملاّ‏ صدرا بر بوعلی»‏‎٬‎ ‏«سیری در نقد 

افکار ملاّ‏ صدرا در چهار قرن اخیر»‏‎٬‎ ‏«انتقاد بر 

ملاّ‏ صدرا در عصر ما»‏‎٬‎ ‏«بحث انتقادی در نقد 

شیخیّه بر حکمت متعالیه»‏‎٬‎ ‏«فقراتی از نقد مکتب 

اَ‏ حسایی بر مکتب ملاّ‏ صدرا»‏‎٬‎ ‏«نکتهگیری بر 

ملاّ‏ صدرا از معاصران او تا معاصران ما».‏ 

از مقالههای این مجموعه است در نقد و 

بررسی کتاب:‏ ‏«بازخوانیِ‏ کتابِ‏ بازتاب بودا در 

ایران و اسلام»‏ ‏(تألیف سید حسن امین)؛ 

‏«ابوالبرکات بغدادی و ابنسینا»‏ ‏(در نقد و بررسی 

دراسات فی علوم الکلام و الفلسفة الاسلامیة‎٬‎ تألیف 

یحیی هویدی)؛ ‏«ماجرای فکر فلسفی در جهان 

اسلام»‏ ‏(تألیف غلامحسین ابراهیمی دینانی‎٬‎ ‎٤‎ج)؛ 

‏«کتاب ریاضالعلماء»‏ ‏(تألیف میرزا عبداهلل افندی 

اصفهانی)؛ ‏«سیر اندیشه اخباری در مذهب تشیع»‏


تازههای نشر ١٨٥ 


‏(نقد و بررسی الفکر السَلَفی عند الشیعه الاثناعشریه‎٬‎ 

تألیف علی الجابری).‏ 

سهیلا غضنفری 

کتاب تفضّ‏ لی منتشر شده است.‏ از مزایای مهم آن 

استفاده از نسخههای کهن و تعیین و تقسیم 

گونههای ادبی متون و مشخص کردن نوع ادبی هر 

اثر است . ٦ 

زبان و ادبیات ایران باستان نوشته زهره زرشناس 

1) West, E. W., ``Pahlavi Literature'', Grundriss 

der iranischen Philologie, 1896-1904, II/2, 

75-129. 

2) Tavadia, J. C., Die mittelpersisch Sprache 

and Literature der Zarathustrier, Leipzig, 1956. 

زرشناس‎٬‎ زهره‎٬‎ زبان و ادبیات ایران باستان‎٬‎ 

دفتر پژوهشهای فرهنگی‎٬‎ تهران ١٢٠ ٬١٣٨٢ 

صفحه‎٬‎ مصوّ‏ ر.‏ 

زبان و ادبیات ایران باستان یکی از عناوین مجموعه 

از ایران چه میدانم؟ از انتشارات دفتر پژوهشهای 

فرهنگی در زمینههای گوناگون ایرانشناسی است.‏ 

در بیشتر کتابهایی که درباره زبانها و فرهنگ 

ایران پیش از اسلام نوشته شدهاند‎٬‎ از آثار و ادبیات 

این دوران به نحوی سخن رفته است.‏ کتابهایی هم 

منتشر شدهاند که اختصاصاً به این موضوع 

پرداختهاند؛ از جمله وِ‏ ست ٬ ١ در گفتاری نسبتاً 

مفصل‎٬‎ آثار دوره میانه را معرفی کرده است.‏ اثر 

مهم دیگر زبان و ادبیات پهلوی‎٬‎ نوشته تاوادیا ٢ ست.‏ 

او‎٬‎ در این کتاب‎٬‎ با تکیه بر مطالعات ایرانپژوهان 

اروپایی‎٬‎ به معرفی و ارزیابی آثار فارسی میانه‎٬‎ 

دست زده و گاه به نقد آنها پرداخته است.‏ در بخش 

دوم از جلد سوم‎٬‎ تاریخ ایران کیمبریج ٣ نیز فصلی به 

معرفی خط و زبان و ادبیات دوران میانه به قلم 

ایرانشناسان متعدد اختصاص یافته است.‏ تاریخ 

ادبیات ایران باستان‎٬‎ نوشته احمد تفضلی ٤ از دیگر 

آثار معتبر و ارزشمند در این زمینه است.‏ او‎٬‎ با در 

دست داشتن همه منابع تا هنگام چاپ اثر‎٬‎ متون و 

نوشتههای برجایمانده از این دوران را بررسی 

کرده و تحلیل جامع و گستردهای از آنها‎٬‎ بهویژه در 

بخش ادبیات پهلوی‎٬‎ به دست داده است.‏ ادبیات 

پهلویِ‏ کارلو چرتی ٥ اثر جدیدی است که پس از 

اثرِ‏ موجز و مختصری است که‎٬‎ در این زمینه‎٬‎ 

اطلاعات کلّی و مفیدی در دسترس میگذارد.‏ 

نویسنده این کتاب پیش از این نیز مدخل ‏«ادبیات 

پیش از اسلام»‏ ٧ را در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی 

نوشته است.‏ 

کتاب‎٬‎ که با پیشسخن کوتاه مؤلف درباره 

پیشینه و تقسیمبندی زبانهای ایرانی و اهمیت 

ترجمه فارسی این اثر:‏ تاوادیا‎٬‎ جهانگیر‎٬‎ زبان و 

ادبیات پهلوی‎٬‎ ترجمه سیفالدین نجمآبادی‎٬‎ تهران 

.١٣٤٨ 

3) Cambridge History of Iran, ed. Ehsan 

Yarshater, 1983, vol. 3(2), pp. 1151-1250. 

ترجمه فارسی این اثر:‏ تاریخ ایران ‏(از سلوکیان تا 

فروپاشی دولت ساسانیان)‏ ج‎٬٣‎ قسمت دوم‎٬‎ پژوهش 

دانشگاه کیمبریج‎٬‎ ترجمه حسن انوشه‎٬‎ امیرکبیر‎٬‎ 

تهران ١٣٧٧. 

‎٤‎)تفضلی‎٬‎ احمد‎٬‎ تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام‎٬‎ 

به کوشش ژاله آموزگار‎٬‎ سخن‎٬‎ تهران ١٣٧٦. 

5) Cereti, Carlo G., La Letteratura Pahlavi, 

Mimesis 2001. 

‎٦‎)هدایتی‎٬‎ زهره‎٬‎ ‏«ادبیات پهلوی»‏‎٬‎ نشر دانش‎٬‎ سال 

نوزدهم‎٬‎ شماره دوم‎٬‎ ١٣٨١. 

‎٧‎)زرشناس‎٬‎ زهره‎٬‎ ‏«ادبیات پیش از اسلام»‏‎٬‎ 

دائرةالمعارف بزرگ اسلامی‎٬‎ ج‎٬١٠‎ ص‎٥٦٤-٥٥٧‎.‏


١٨٦ تازههای نشر 


سنت ادبیات شفاهی در ایران پیش از اسلام آغاز 

میشود‎٬‎ شامل دو فصلِ‏ ‏«زبان و ادبیات باستانی»‏ 

و ‏«زبان و ادبیات میانه»ی ایران است.‏ این تقسیم 

بهاعتبار محدوده تاریخی زبانهای ایرانی پیش از 

اسلام با توجه به معیارهای زبانشناسی صورت 

گرفته است.‏ هر فصل با معرفی زبانهای آن دوره‎٬‎ 

پیشینه‎٬‎ خط و ویژگیهای خاص آن‎٬‎ همراه با 

نشانههای الفبایی آغاز میشود.‏ سپس‎٬‎ آثار 

برجایمانده یکبهیک معرفی میشوند.‏ 

در فصل اول‎٬‎ از زبانهای مادی‎٬‎ سکایی‎٬‎ 

فارسی باستان و اوستایی و آثار برجایمانده از آنها 

سخن رفته است.‏ 

در فصل دوم‎٬‎ زبانهای دوره میانه به دو گروه 

غربی و شرقی تقسیم شدهاند.‏ در گروه غربی‎٬‎ به 

دوزبان پارتی و فارسی میانه پرداخته شده است.‏ 

در گروه شرقی‎٬‎ که به معرفی آثار زبانهای سغدی‎٬‎ 

خوارزمی‎٬‎ بلخی و سکایی اختصاص دارد‎٬‎ 

اطلاعات کاملی به دست داده شده است.‏ 

بهدنبال این مباحث‎٬‎ ادبیات مانوی بررسی شده 

است.‏ 

مؤلف‎٬‎ پس از معرفیِ‏ متونِ‏ هر زبان‎٬‎ به بررسی 

ارزش ادبی و تاریخی و زبانی آنها پرداخته است که 

خود از مزایای کار او شمرده میشود.‏ 

سخن پایانی‎٬‎ گفتاری کوتاه از مؤلف است که 

در آن به اهمیت و حجم گسترده فعالیتهای ادبی 

ایرانیان باستان‎٬‎ که در نوشتههای مورّخان یونانی 

منعکس گشته اشاره و گوشزد شده است که آثار 

مکتوب باقیمانده در برابر آنچه مورّخان مذکور یاد 

کردهاند ناچیز است.‏ علاقه ایرانیان به سنت ادبیات 

شفاهی و تغییر خط از جمله دلایل ازدسترفتن 

متون شمرده شده است.‏ 

منابع کتاب‎٬‎ بهویژه درباره زبانهای شرقی‎٬‎ 

روزآمد و کامل است.‏ 

این کتاب‎٬‎ برای استفاده عامه خوانندگانی که 

به آشنائی اجمالی با زبان و ادبیات ایران باستان 

علاقه دارند مطلوب و مفید است.‏ دکتر زهره 

زرشناس نیاز این جمع را احساس کرده و 

بهشایستگی از عهده برآوردن آن برآمده است.‏ 

لیلا عسکری 

زیپولی‎٬‎ ریکّاردو‎٬‎ سهم نصیرالدّ‏ ین طوسی در 

نظریّه قافیه در عربی و فارسی‎٬‎ همراه با 

تصحیح انتقادی فنّ‏ دوم معیارالاشعار به 

کوشش محمد فشارکی‎٬‎ ترجمه فصلهای مربوط 

به قافیه عربی به قلم استِفانو پِلّو‎٬‎ انتشارات 

بخش مطالعات اروپایی آسیایی دانشگاه 

کافوسکاری ونیز‎٬‎ ونیز ‎٢٠٠٣‎م‎٬‎ +٢٨+10 88 

صفحه.‏ 

Nas ¤ ¦ ir al-Di ¦ n-i T¤ usi ¦ 's Contributionto the Arabic- 

Persian Theory of Qa¦ fiya, edited by Riccardo 

Zipoli, with a critical edition of the chapters on 

qa¦ fiya in Nas¤ ¦ âr al-Dâ ¦ n-i T¤ usâ ¦ s‏' Mi`ya ¦ r al-ashà ¦ r 

by Muh ¤ ammad Fasha¦ rakâ ¦ , Translation of the 

chapters on Arabic qa¦ fiya by Stefano Pellò, 

(Eurasiatica 71), Quaderni del Dipartimento di 

Studi Eurasiatici, Universita© Ca' Foscari di 

Venezia, Venezia, Cafoscarina, 2003, 88+ ٢٨+ 

10 pages. 

این کتاب‎٬‎ به همت خاورشناس کوشای ایتالیائی‎٬‎ 

ریکّاردو زیپولی‎٬‎ استاد دانشگاه کافوسکاریِ‏ 

ونیز‎٬‎ فراهم شده است.‏ سالها پیش‎٬‎ در دانشگاه 

تهران‎٬‎ مجلس بزرگداشتگونهای برایش بر پا شد و 

او‎٬‎ در آن مجلس‎٬‎ از رابطه سبک هندی و سبک 

باروک ‏(در غرب)‏ سخن گفت و چند تن از


تازههای نشر ١٨٧ 


استادان‎٬‎ منجمله شادروان امیری فیروزکوهی‎٬‎ 

وی را ستایش کردند.‏ 

مقدمه فاضلانه زیپولی بر کتاب سهم نصیرالدّ‏ ین 

طوسی در نظریّه قافیه در عربی و فارسی‎٬‎ حاوی 

اطلاعات و اظهارنظرهای بکر و ارزندهای است که 

جز با مطالعه‎٬‎ تعمّ‏ ق‎٬‎ باریکبینی‎٬‎ و تحقیق 

چندینساله حاصل نمیشود.‏ در این مقدمه‎٬‎ پس از 

تعریف قافیه‎٬‎ و انتساب وضع این علم به خلیل بن 

احمد بصری‎٬‎ درباره منشأ عربی علم قافیه‎٬‎ 

مشکلات قافیه در شعر فارسی و علل آن‎٬‎ راههای 

پژوهش در قافیه شعر فارسی‎٬‎ نقش شمس قیس 

رازی و خواجه نصیرالدین طوسی در مبانی نظری 

علم قافیه و تأثیر آن دو بر نظریّهپردازان بعد‎٬‎ و علل 

کمتوجّ‏ هی به نظریّات خواجه نصیرالدین سخن 

آمده و هدف از تألیف این کتاب شناسانیدن 

معیار الاشعار اظهار شده است.‏ 

پس از مقدمه زیپولی‎٬‎ یادداشت انگلیسی 

کوتاهی از محمد فشارکی درباره تصحیح انتقادی 

فنّ‏ دوم معیار الاشعار ‏(در علم قافیه)‏ درج شده است.‏ 

در این یادداشت آمده است:‏ 

معیار الاشعار‎٬‎ اثر ارزشمند خواجه 

نصیرالدین طوسی‎٬‎ یکی از دو اثرِ‏ مهمی 

است که درباره وزن و قافیه شعر فارسی 

پس از اسلام تألیف شده است.‏ آن دیگری‎٬‎ 

المعجم فی معاییر اشعار العجم اثر شمس قیس 

رازی است.‏ این هر دو در یک عصر ‏(نیمه 

اول قرن هفتم)‏ تألیف شده امّا هیچ یک از 

مؤلفان آنها از دیگری نامی نیاورده‎٬‎ پس آن 

دو از کار هم بیخبر بودهاند . ١ 

المعجم بیش از معیار الاشعار شهرت 

یافته‎٬‎ زیرا از آن سادهتر است.‏ برعکس‎٬‎ 

رساله نصیرالدین طوسی از لحاظ نظری و 

زبانشناختی بسی دشوارتر امّا منطقیتر و 

مبتکرانهتر از اثرِ‏ شمس قیس است.‏ 

نسخه مورّخ ٧٠٢ هجری کتابخانه 

احمد ثالث استانبول ‏(طوپقاپوسرای)‏‎٬‎ 

شماره ٬١٦٤٦ که فیلم آن در کتابخانه 

مرکزی دانشگاه تهران به شماره ٦٨٥ 

نگهداری میشود‎٬‎ نسخه اساس این 

تصحیح بوده و با نسخههای ذیل مقابله 

شده است:‏ 

١. نسخه خطی مورخ ١٠٢٩ هجری‎٬‎ 

مسجد جامع گوهرشاد‎٬‎ شماره ‎١٦٢٩‎؛ 

٢. چاپ سنگی‎٬‎ به کوشش نجمالدوله‎٬‎ 

تهران ‎١٣٢٠‎ق؛ 

٣. چاپ سنگی‎٬‎ ضمیمه میز انالافکار‎٬‎ 

لکهنو ‎١٣٠٠‎ق.‏ 

متن کتاب‎٬‎ در سه بخش اصلی فراهم شده است:‏ 

بخش اول‎٬‎ ‏«ترجمه انگلیسی معیار الاشعار»‏ ‏(بخش 

مربوط به قافیه شعر عربی)‏‎٬‎ به قلم استفانو پلّو؛ 

بخش دوم‎٬‎ ‏«ترجمه انگلیسی معیار الاشعار»‏ ‏(بخش 

مربوط به قافیه شعر فارسی)‏‎٬‎ به قلم ریکاردو 

زیپولی؛ بخش سوم‎٬‎ ‏«نظریه قافیه شعر فارسی 

‏(مقایسه آراءِ‏ طوسی و شمس قیس)»‏‎٬‎ به قلم 

زیپولی‎٬‎ مشتمل بر تعریف قافیه‎٬‎ مفهوم رَ‏ وی‎٬‎ 

حوزههای مقایسه میان طوسی و شمس قیس‎٬‎ 

شمار حروف و حرکات در یک قافیه‎٬‎ اسامی 

گوناگون بعضی از حروف‎٬‎ عناصر پس از رَ‏ وی‎٬‎ 

عیوب قافیه‎٬‎ رابطه میان ساختارهای زبانشناختی 

عربی و فارسی و‎٬‎ نتیجهگیری.‏ 

پس از متن انگلیسی کتاب‎٬‎ متن فارسی فنِّ‏ 

دوم معیار الاشعار ‏(در علم قافیه)‏ قرار گرفته که‎٬‎ با 

مقابله دو نسخه خطی و دو چاپ سنگی‎٬‎ به 

‎١‎)این نتیجهگیری درست نیست؛ زیرا نصیرالدین 

طوسی بعضی از آراء شمس قیس را‎٬‎ بدون ذکر نامی 

از او‎٬‎ توصیف و نقد کرده است.‏


١٨٨ تازههای نشر 


کوشش محمد فشارکی تصحیح انتقادی شده 

‎١‎)تصحیح متن کامل معیار الاشعار‎٬‎ به کوشش 

محمد فشارکی‎٬‎ به زودی در اصفهان به چاپ خواهد 

رسید.‏ 

2) Daniela Meneghini Correale 

3) Gianpaolo Urbani 

4) Valentina Zanolla 

است . ١ 

در پایان کتاب‎٬‎ فهرست انتشارات بخشهای 

ایر انشناسی‎٬‎ اورال آلتایی‎٬‎ و قفقازشناسیِ‏ 

دانشگاه کافوسکاریِ‏ ونیز ‏(از جمله واژهنامه 

هزوارشهای آرامی در فارسی میانه‎٬‎ ماریو نُردیو‎٬‎ ونیز 

‎١٩٨٠‎م)؛ فهرست انتشارات بخش مطالعات 

اروپایی آسیایی دانشگاه کافوسکاریِ‏ ونیز؛ و 

فهرست کتابهای متفرقه آمده است.‏ 

یکی از گستردهترین تحقیقاتی که در بخش 

مطالعات اروپایی آسیایی دانشگاه کا فوسکاریِ‏ ونیز 

بهچاپرسیده مجموعه غزل فارسی(‏Persica (Lirica 

نام دارد که تا کنون هفده جزو از آن‎٬‎ به همت 

ریکّاردو زیپولی و همکارانش ‏(دانیِلا مِنِگینی 

کُرِّآله ٬ ٢ جانپائولو اوربانی ٬ ٣ روشنک حبیبی‎٬‎ 

نرگس صمدی‎٬‎ سِ‏ تراگ مانوکیان‎٬‎ والنتینا زانولاّ‏ )٬ ٤ 

همراه با لوح فشرده (CD) منتشر شده است.‏ 

جزو اول آن ر اهنمای مجموعه غزل فارسی؛ جزو 

هفتم آمار و مجموعه غزل فارسی؛ جزو دهم آب در 

غزلهای فرّ‏ خی‎٬‎ حافظ‎٬‎ و طالب؛ و جزو پانزدهم 

مجموعه غزل فارسی‎١‎ (٢ جلد شامل غزلهای نُه 

شاعر)‏ نام دارد و هریک از اجزای دیگر واژهنامه و 

کشف الابیاتِ‏ هزار بیت از یکی از غزلسرایان 

بزرگ فارسیگوی را دربردارد.‏ تا کنون‎٬‎ به ترتیب‎٬‎ 

جزوههای مربوط به حافظ‎٬‎ بابافغانی‎٬‎ طالب آملی‎٬‎ 

نظیری نیشابوری‎٬‎ فرّ‏ خی سیستانی‎٬‎ سعدی‎٬‎ عطارِ‏ 

نیشابوری‎٬‎ بیدل دهلوی‎٬‎ سلمان ساوجی‎٬‎ سنائیِ‏ 

غزنوی‎٬‎ کمال خجندی‎٬‎ عراقی‎٬‎ و امیرخسرو 

دهلوی به چاپ رسیده است.‏ 

از دیگر انتشارات این بخش است:‏ فنّ‏ جواب 

‏(پاسخهای نوایی به حافظ و جامی)‏‎٬‎ ریکّاردو 

زیپولی‎٬‎ ونیز ‎١٩٩٣‎؛ طرح یک واژهنامه فارسی 

انگلیسی‎٬‎ دانیِلا منگینی والنتینا زانولاّ‏ ریکّاردو 

زیپولی‎٬‎ ونیز ‎١٩٩٧‎؛ گونههای ‏«فارسی نوِ‏ « تقویم 

زردشتی در ایران و ماوراءالنّهر‎٬‎ سیمونه کریستوفُرِتّی‎٬‎ 

ونیز ‎٢٠٠٠‎؛ 

سه فرهنگ مشهور فارسی از عصر مغول 

‏(فرهنگ جهانگیری‎٬‎ برهان قاطع‎٬‎ فرهنگ رشیدی)‏‎٬‎ 

دانیِله گوئیتزو‎٬‎ ونیز ‎٢٠٠٢‎؛ 

دبستان پارسی 

‏(نخستین دستور زبان فارسی‎٬‎ قرن نوزدهم)‏‎٬‎ میرزا 

حبیب اصفهانی‎٬‎ با ترجمه ایتالیایی استفانو پلّو‎٬‎ 

ونیز ‎٢٠٠٣‎؛ نظریّ‏ ه قافیه درمیز انالافکار محمد سعداهلل 

مر ادآبادی‎٬‎ استفانو پلّو‎٬‎ ونیز ٢٠٠٣. 

در کتاب سهم نصیرالدّ‏ ین طوسی در نظریّه قافیه در 

عربی و فارسی‎٬‎ خطاهای مطبعی زیر مشاهده شد:‏ 

معیار للاشعار ‏(ص‎٦‎‎٬‎ سطر آخر)‏ 

معیار الاشعار 

به جای 

Giampaolo ‏(فهرست انتشارات بخش 

اروپایی آسیایی‎٬‎ شماره‎١٢‎‏)‏ 

Sa`di 

Sa'di ‏(همانجا‎٬‎ شماره‎٣٢‎ و ٥٣) 

به جای Gianpaolo 

به جای 

Farruhi ‏(همانجا‎٬‎ شماره ٣٦) به جای 

Farruk£ ¦ â یا Farroxi 

‏`‏qati.‏ 

qati' ‏(همانجا‎٬‎ شماره ٦٧) به جای 

کتاب فاقد نمایه است.‏ 

ریکّاردو زیپولی این تحقیق را بر مبنای دهها


تازههای نشر ١٨٩ 


منبع چاپی و خطّی به زبانهای فارسی و عربی و 

انگلیسی و دیگر زبانهای اروپایی فراهم کرده و 

ترجمه متن کامل مقدمه‎٬‎ پانوشتها‎٬‎ و بخش سوم 

این اثر بسیار مفید و ضروری است.‏ 

محسن ذاکرالحسینی*‏ 

* از دوست دانشمند‎٬‎ آقای حسن رضائی باغبیدی 

سپاسگزارم که مرا در نوشتن این معرّ‏ فی یاری کردند.‏ 

از این خادمان گرانقدر ایرانزمین در کلیساها و 

نمازخانهها‎٬‎ موزهها‎٬‎ کاخها‎٬‎ ابنیه دولتی‎٬‎ 

جواهرات سلطنتی با درج عکسها و تصاویر در 

کتاب نشان داده شده است.‏ 

بدینسان‎٬‎ دانشنامه ایر انیان ارمنی‎٬‎ شرح خدمات 

برجسته برادران ارمنی ما را‎٬‎ در حوزههای 

گوناگون‎٬‎ به سرزمینی که در آن زاده شدهاند و 

بالیدهاند‎٬‎ در دسترس علاقهمندان قرار میدهد.‏ 

ادیک مهرابی 

لازاریان‎٬‎ ژانت د.‏‎٬‎ دانشنامه ایرانیان ارمنی‎٬‎ 

هیرمند‎٬‎ تهران 

٥٣١ ٬١٣٨٢ صفحه.‏ 

این کتاب‎٬‎ که به همّت محقق و خبرنگار ارزنده 

خانم ژانت د.‏ لازاریان و با همیاری و حمایت 

‏«مرکز بینالمللی گفتگوی تمدنها»‏ اقدام و به چاپ 

رسیده‎٬‎ کارنامه ایرانیانی است که در ذهن ملت ما 

سرمشق سختکوشی و درستکاریاند.‏ 

در این مجموعه‎٬‎ ابتدا از تعلق نژادی تاریخی 

و زبانی ارمنیان ایران و سرگذشت غمانگیز آنان در 

بستر پرتلاطم تاریخ به اجمال سخن رفته؛ سپس 

پانصد چهره برجسته از این جماعت معرفی 

شدهاند.‏ 

نویسنده‎٬‎ با شرحی مختصر از عمده فعالیتهای 

هریک از این چهرهها‎٬‎ سهم او را در یکی از شئون 

سیاسی‎٬‎ نظامی‎٬‎ علمی‎٬‎ ادبی‎٬‎ هنری و فنی به 

خواننده عرضه میدارد.‏ بدینسان‎٬‎ در میان این 

شخصیتها‎٬‎ با نمایندگان مجلس‎٬‎ نظامیان‎٬‎ پزشکان‎٬‎ 

حقوقدانان‎٬‎ روزنامهنگاران‎٬‎ معماران‎٬‎ 

موسیقیدانان‎٬‎ نقاشان‎٬‎ زرگران و صنعتگران دیگر 

ارمنی کشور خود آشنا میشویم.‏ 

نمونههای آثار و هنرنمائیها و ابداعات عدهای 

نیلیپور‎٬‎ رضا و لطفاهلل یارمحمدی‎٬‎ 

فرهنگنامه موضوعی توصیفی علوم انسانی‎٬‎ 

جلد اول‎٬‎ انتشارات فرزانه مهر‎٬‎ تهران ٬١٣٨١ 

١٢٠ صفحه.‏ 

این فرهنگنامه بخشی است از طرحی جامع که در 

١٣٧٧ در زمره طرحهای ملی تحقیقاتی با عنوان 

واژهگزینی فارسی اصطلاحات علوم انسانی در نه شاخه 

منظور شده است.‏ 

تهیه فرهنگنامههای توصیفی برای اصطلاحات 

زبانشناسی‎٬‎ روانشناسی‎٬‎ علوم تربیتی‎٬‎ فلسفه‎٬‎ 

جغرافیا‎٬‎ جامعهشناسی‎٬‎ تاریخ و کتابداری و 

اقتصاد هدف اصلی طرح معین شده است.‏ گروه 

علوم انسانی فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی 

ایران عهدهدار تهیه طرح در نظر گرفته شد.‏ 

در ابتدا دکتر علی شریعتمداری مجری طرح 

بود.‏ سپس‎٬‎ در سال ٬١٣٨٠ اجرای طرح به دکتر 

لطفاهلل یارمحمدی تفویض شد.‏ وی‎٬‎ با همکاری 

دکتر کاردان و دکتر نیلیپور‎٬‎ به تدوین شیوهنامهای 

برای توصیف اصطلاحات شاخههای علوم انسانی 

پرداخت.‏ در مراحل اجرای طرح پیشبینی شده


١٩٠ تازههای نشر 


است که واژههای اصطلاحی پس از انتخاب و 

توصیف برای تصویب بهتدریج به شورای 

واژهگزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی عرضه 

شود.‏ 

مؤلفان‎٬‎ در اجرای طرح‎٬‎ رعایت اصول زیر را 

ضروری شمردند:‏ 

گردآوری مفاهیم هر رشته بر اساس روابط 

جنس و نوع‎٬‎ جزء و کل‎٬‎ جوهر و عرض‎٬‎ علت و 

معلول‎٬‎ دستگاه و کاربرد؛ 

توصیف اقلام مقولهها و گروههای 

واژهگزینی و روابط آنها با یکدیگر و رعایت تعامل 

و وابستگی اجزای آنها‎٬‎ مفاهیم مشابه بومی و 

توجه به خاستگاه مشترک آنها؛ 

ارائه تعریفی مناسب بر اساس توصیف با 

دیدی زبانشناسانه؛ 

انتخاب معادل مناسب با کمک متخصصان 

زبانشناسی.‏ 

یارمحمدی و نیلیپور رعایت این اصول را 

مجوزی برای تألیف فرهنگنامه توصیفی 

میشمارند.‏ در عین حال‎٬‎ آنان ده اصل فرعی دیگر 

را نیز به عنوان تتمه اصول چهارگانه فرهنگنامه 

موضوعی و توصیفی پیشنهاد میکنند که بیشتر به 

الگوی ساختاری فرهنگهای توصیفی مربوط 

میشود.‏ 

مقدمه اثر حاصل تحقیق مؤلفان است.‏ 

کتابشناسی این مقدمه نیز ذیل ارجاعات به دست 

داده شده است.‏ 

جلد اول فرهنگنامه موضوعی توصیفی علوم انسانی 

به حوزههای ‏«گفتمانشناسی»‏‎٬‎ ‏«جامعهشناسی 

زبان»‏‎٬‎ ‏«روانشناسی»‏ و ‏«عصبشناسی زبان»‏ 

‏(میانرشتهایهای زبانشناسی)‏ اختصاص دارد.‏ 

این فرهنگ دوزبانه ‏(فارسی انگلیسی)‏ و 

نمایه آن انگلیسی فارسی است.‏ تعریفها بیشتر 

جنبه توصیفی دارد.‏ در توصیف برخی از 

اصطلاحات‎٬‎ به دلیل گستره معنایی آن‎٬‎ تعریفها 

شمارهگذاری شده است.‏ در تعریف‎٬‎ علاوه بر ذکر 

اوصاف کلی‎٬‎ ویژگیهای فرعی نیز به دست داده 

شده است.‏ ذیل توصیف یک اصطلاح‎٬‎ احیاناً به 

اصطلاحات دیگری نیز اشاره میشود.‏ 

اطلاعاتی که معموًال در فرهنگها برای هر 

مدخل به دست داده میشود از جمله آوانگاری‎٬‎ 

هویت دستوری‎٬‎ حوزه کاربرد‎٬‎ ارجاع در تعریف و 

توصیف مدخل‎٬‎ در این فرهنگنامه به چشم 

نمیخورد.‏ فهرست اختصارات نیز در آن درج نشده 

است.‏ 

ث.‏ پ.‏ 

هانسبرگ‎٬‎ آلیس سی.‏‎٬‎ ناصرخسرو لعل بدخشان 

‏(تصویری از شاعر‎٬‎ جهانگرد‎٬‎ و فیلسوف 

ایرانی)‏‎٬‎ ترجمه دکتر فریدون بدرهای‎٬‎ نشر و 

پژوهش فرزان روز‎٬‎ تهران ٣٤٠ ٬١٣٨٠ 

صفحه.‏ 

خانم آلیس سی.‏ هانسبرگ‎٬‎ دوره لیسانس خود را 

در رشته مطالعات فارسی و عربی و اسلامی در 

دانشگاه نیویورک و دوره فوق لیسانس و دکتری 

خود را در رشته ادبیات فارسی و عربی‎٬‎ در 

دانشگاه کلمبیا‎٬‎ گذرانده است.‏ مدتی هم پژوهشگر 

مدعو مؤسسه تحقیقات اسماعیلی در لندن بوده و 

زمانی هم در دانشگاه اصفهان تدریس میکرده 

است.‏ اولین تحقیق وی درباره اسماعیلیه رساله 

دکتری او به نام عقیده ناصر خسرو درباره نفس بر مبنای


تازههای نشر ١٩١ 


شش اثر فلسفی اوست.‏ 

خانم هانسبرگ این اثر را به پیشنهادِ‏ مؤسسه 

مطالعات اسماعیلی نوشته است.‏ وی در این اثر 

جویای آن است که بداند پیام ناصر خسرو چیست 

و به این منظور سفرنامه و اشعار و دیوان او را به 

دقت میخواند تا مضمونهای اصلی آنها را دریابد 

و‎٬‎ همچنین‎٬‎ آثار فلسفی او را بررسی میکند.‏ 

ساخت و درونمایه این اثر او نتیجه همین 

بازبینیهاست.‏ 

متن کتاب شامل دوازده فصل با عناوین زیر 

است:‏ ‏«نفس بالاتر از بخت»؛ ‏«ملحد»؛ ‏«جادوگر یا 

شاه»؛ ‏«شگفتیهای این جهان»؛ ‏«نقطه عطف»؛ 

‏«دانش و کنش/‏ علم و عمل»؛ ‏«سفر آغاز میشود»؛ 

‏«بیتالمقدس»؛ ‏«عظمت قاهره عصر فاطمیان»؛ 

‏«مکه‎٬‎ شهر حجّ‏ و زیارت»؛ ‏«سفر به سوی خانه»؛ 

‏«جهان تاریک میشود»؛ ‏«شکوه بازیافته».‏ 

مؤلف مهجور ماندن آثار ناصر خسرو را‎٬‎ از 

جهتی‎٬‎ ناشی از گروش صادقانه او به کیش شیعی 

اسماعیلی و‎٬‎ از جهتی دیگر‎٬‎ معلول توجه عمده او 

به اخلاقیات و شعر تعلیمی میداند . ١ 

ساختار و طرح کتاب دلکش و جذاب است و‎٬‎ 

با مطالعه آن‎٬‎ خواننده سیر و سفر‎٬‎ تفکرات و 

اندیشهها و عقاید ناصر خسرو را از نظر میگذراند.‏ 

شش فصل اول تمهید و تدارک برای ورود به 

مسائل مهم و اساسی شش فصل بعد و رسیدن به 

اوج در فصل پایانی است و همین ساختار است که 

جذابیت فوقالعادهای به کتاب داده است.‏ 

به نظر مترجم اشتباهات خانم هانسبرگ را به 

دو دسته میتوان تقسیم کرد:‏ یک دسته از 

کمبضاعتی او در معارف اسلامی یا کمدقّتی او در 

قرائت متن است و دسته دیگر از پی نبردن او به 

معنای درست اشعار ناشی شده است.‏ 

پس از مطالعه این اثر‎٬‎ خواننده همچنان با 

بعضی نکات مبهم در زندگی ناصرخسرو مواجه 

است و این تا حدّ‏ ی طبیعی است.‏ همچنین 

احساس میشود که مؤلف‎٬‎ چون کتاب را به 

سفارش مؤسسه اسماعیلیه نوشته‎٬‎ نخواسته است 

وارد مسائل تحلیلی فرقه اسماعیلیه بشود.‏ وی‎٬‎ 

همچنین‎٬‎ به آثار زبان فارسی متأخر کمتوجه بوده 

است.‏ 

کتاب از غلطهای چاپی خالی نیست.‏ 

علی ‏(پدرام)‏ میرزائی 

یادگار ‏(در دانش پزشکی و داروسازی)‏‎٬‎ 

زینالدین اسماعیل جرجانی‎٬‎ به کوشش مهدی 

محقق‎٬‎ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی‎٬‎ تهران 

٬١٣٨٢ چهارده+‏‎٦+٣٨٥‎ صفحه.‏ 

این کتاب دهمین شماره از مجموعه ‏«تاریخ علوم 

در اسلام»‏ است که در سلسله انتشارات مؤسسه 

مطالعات اسلامی وابسته به دانشگاه تهران و 

دانشگاه مکگیل ‏(کانادا‎٬‎ مونترآل)‏ به چاپ رسیده 

است.‏ 

زینالدین اسماعیل بن حسن بن محمّد بن 

احمد حسینی جرجانی ‏(وفات:‏ ‎٥٣١‎‎٬‎ خوارزم)‏‎٬‎ 

که شاگرد ابن ابیصادق نیشابوری و با یک واسطه 

‎١‎)نظر مترجم کتاب با نظر مؤلف یکی نیست.‏ 

بدرهای بر آن است که دلایل محبوبیت کمتر او در 

محافل ادبی عقاید خلاف معتقدات غالب جامعه 

دینی روزگار او‎٬‎ بیان عقاید فلسفی و مذهبی در نظم 

و نثر به زبان فارسی‎٬‎ و اختیار اوزان نامطبوع و کاربرد 

واژههای مهجور و نامأنوس است.‏


١٩٢ تازههای نشر 


شاگرد ابنسینا بوده و از حمایت خوارزمشاهیان 

بهره داشته‎٬‎ تألیفات مهم و ارزشمندی در دانش 

پزشکی از خود به جا گذاشته و یادگار یکی از 

آنهاست.‏ مفصّ‏ لترین و مشهورترین اثر او ذخیره 

خوارزمشاهی است.‏ وی این کتاب و‎٬‎ همچنین‎٬‎ 

الأ‏ غراض الطّبّیّ‏ ة و المباحث العلائیّ‏ ة را برای منتهیان 

و مستکملان علم پزشکی نوشته و در اینهردو 

طریقِ‏ تفصیل پیموده است.‏ یادگار و همچنین خُفّ‏ یِ‏ 

علائی دو اثر دیگر او در این موضوع است که برای 

مبتدیان و متعلّمان فراهم کرده و در هردو طریقِ‏ 

اختصار پیموده است.‏ 

یادگار‎٬‎ در پنج بخش ‏(مجموعاً مشتمل بر ٦٣ 

باب)‏‎٬‎ به فارسی تألیف شده و نظامی عروضی‎٬‎ در 

مجمعالنّوادر ‏(مشهور به چهار مقاله)‏‎٬‎ از آن‎٬‎ در ردیف 

مهمترین تألیفات علم پزشکی به زبان عربی یاد 

کرده است.‏ این کتاب بهجز اشتمال بر اطّلاعات 

مربوط به پزشکی و علوم طبیعی‎٬‎ به لحاظ ذکر 

معادلهای فارسیِ‏ اصطلاحات عربی و استعمال 

واژههای نادر و کهن فارسی‎٬‎ از نظر مطالعات زبانی 

هم حایز اهمیت است.‏ این اثر به زبان ترکی هم 

ترجمه شده‎٬‎ که نسخههای خطی آن را غالباً در 

کتابخانههای ترکیه میتوان جست.‏ 

یادگار‎٬‎ بر مبنای مقابله سه نسخه خطّی 

تصحیح شده است:‏ 

نسخه مورّخ ٬١٠٦٣ کتابخانه مرکزی 

دانشگاه تهران‎٬‎ در ضمن مجموعه شماره ‎٩٥٠٥‎؛ 

نسخه مورّخ ٬١٠٩٠ کتابخانه مرکزی 

دانشگاه تهران‎٬‎ شماره ‎١٣٢٨‎؛ 

نسخه مورّخ ٬١١٣٨ کتابخانه ملی فرهنگ‎٬‎ 

شماره ٢١٤٦. 

نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه 

دانشگاه کالیفرنیا ‏(لوسآنجلس)‏‎٬‎ به تاریخ ١١٧٠ 

نگهداری میشود‎٬‎ که به دست مصحّ‏ ح نرسیده 

است.‏ کتاب مورد بحث نخستین تصحیح و 

نخستین چاپ یادگار جرجانی است.‏ در آن‎٬‎ 

سطرهای متن شمارهگذاری شده و فهرست نام و 

تعریف و توصیف بیماریها‎٬‎ فهرست داروها و 

غذاهای دارویی‎٬‎ توضیحات و تعلیقات‎٬‎ فهرست 

نامهای خاص‎٬‎ و فهرست منابع در پایان متن آمده 

است.‏ مصحح‎٬‎ در مقدمه‎٬‎ از چند دستیار خود نام 

برده است.‏ 

م.‏ ذ.‏ 

نشریات ادواری 

پیک نور‎٬‎ فصلنامه علوم انسانی دانشگاه پیام 

نور‎٬‎ سال اول‎٬‎ شماره اول‎٬‎ بهار ٬١٣٨٢ 

‎١٠٣‎‏+‎9‎ صفحه؛ سال اول‎٬‎ شماره دوم‎٬‎ تابستان 

‎١٠٤‎‏+‎8‎ ٬١٣٨٢ صفحه؛ سال اول‎٬‎ شماره 

سوم‎٬‎ پاییز ‎١٠٢‎‏+‎8‎ ٬١٣٨٢ صفحه؛ سال اول‎٬‎ 

شماره چهارم‎٬‎ زمستان ‎٨٦‎‏+‎8‎ ٬١٣٨٢ صفحه.‏ 

مندرجات مجله ذیل بخشهای سرمقاله‎٬‎ مقاله‎٬‎ مراجع 

و تازههای علمی‎٬‎ گزارش‎٬‎ خبرها آمده است.‏ مقالهها در 

حوزه ادبیات و علوم انسانی ‏(علوم اجتماعی‎٬‎ 

روانشناسی‎٬‎ تاریخ)‏ است که‎٬‎ در این بررسی‎٬‎ تنها 

از مقالههایی در زمینه ادبیات یاد میشود:‏ 

‏«مکاتباتی درباره شیوه تصحیح شاهنامه ‏(و متون 

دیگر)»‏ ‏(محمدرضا نصیری‎٬‎ سال‎٬١‎ ش‎٬١‎ 

ص‎٥٤-٣٩‎‏).‏ در این مقاله‎٬‎ نامههایی از مرحوم 

محمد قزوینی‎٬‎ عباس اقبال‎٬‎ تیمورتاش‎٬‎ ابراهیم 

پورداوود آمده است که نویسندگان آن نظر خود را 

در باب نسخ شاهنامه و کیفیت تصحیح و چاپ آنها


تازههای نشر ١٩٣ 


بیان کردهاند.‏ نویسنده مقاله بر آن است که 

راهنماییهای این استادان میتواند یاریرسان 

محققان و نسخهپردازان در چاپ متون باشد.‏ در 

نامه علامه قزوینی به حسین علاء به قدیمی بودن 

نسخه بازشناخته قزوینی ‏(قدیمتر از ٨٠٠ هجری)‏ 

و خط و قطع و حجم و مصوّ‏ ر بودن آن اشاره شده 

است.‏ در نامه عباس اقبال به تیمورتاش آمده است 

که با مراجعه به شاهنامه بُنداری میتوان به اصل 

ترتیب مواد شاهنامه نزدیک شد.‏ همچنین‎٬‎ به یاری 

لغت فرس اسدی‎٬‎ لغات شاهنامه عبدالقادر بن بغدادی 

و ایرانشهر مارکوارت و حماسه ملی ایرانِ‏ نولدکه 

میتوان به املا و تلفظ صحیح لغات شاهنامه و 

اعلام تاریخی و جغرافیائیِ‏ آن دست یافت.‏ وی‎٬‎ در 

این نامه‎٬‎ فهرستی از نسخههای قدیمیتر شاهنامه و 

نیز نسخههایی که به همت مستشرقان چاپ شده 

به دست داده است.‏ پورداوود نیز‎٬‎ در گزارشنامه 

خود‎٬‎ منابعی را نام برده است که به کار اصلاح 

اعلام شاهنامه میآید:‏ رساله پهلوی شهرستانهای 

ایران‎٬‎ ترجمه به انگلیسی از مارکوارت؛ نامهای 

ایرانی از یوستی؛ آثار طبری‎٬‎ حمزه‎٬‎ مسعودی‎٬‎ 

بیرونی‎٬‎ ثعالبی؛ گرشاسبنامه اسدی؛ اوستا و متون 

پهلوی.‏ 

در مقاله ‏«ساختار پیرنگی داستان سیاوش»‏ ‏(اسداهلل 

جعفری‎٬‎ سال‎٬١‎ ش‎٬١‎ ص‎٬(٧٠-٦٤‎ کوشش شده 

است پیرنگها و خوان ‏(‏ëpisode‏)های داستان 

سیاوش از دو منظر ادبیات نوین و ادبیات کلاسیک 

داستانی بررسی شود.‏ 

از منظر مؤلفِ‏ ‏«زبان رسانهها»‏ ‏(احمد سمیعی 

گیلانی‎٬‎ سال‎٬١‎ ش‎٬٣‎ ص‎٬(١٠-٣‎ مهمترین ویژگی 

موادّ‏ مطبوعاتی بهروز بودن و عامالمنفعه بودن 

آنهاست.‏ مخاطبان این زبان عامه مردماند و برای 

اینکه بتوان با این زبان رابطه صمیمی و جاندار 

برقرار کرد باید پویایی و تنوع داشته باشد.‏ این امر 

از راههای زیر حاصل میشود:‏ تغییر ضرباهنگ 

جملهها و کوتاهی و بلندی آنها؛ کاربرد صیغهها و 

وجوه گوناگون فعلی؛ استفاده گاهگاهی از 

جملههای صله توصیفی به جای صفت؛ پرهیز از 

تکرار و مترادف بینقش با تعبیرهای موجز 

هوشمندانه و زیرکانه؛ تناوب جملههای فعلی و 

اسنادی یا بدون فعل؛ توالی آرامش و التهاب‎٬‎ 

درشتی و نرمی‎٬‎ متانت و تیزروی‎٬‎ طمأنینه و 

شتاب‎٬‎ حلاوت‎٬‎ آزادگی و خلاّ‏ قیّت‎٬‎ عاری بودن از 

ابتذال‎٬‎ نبودن تراکم و تزاحم‎٬‎ امین و منصف بودن 

از دیگر خصایص زبان ژورنالیستی است.‏ 

نویسنده مقاله به زبان ژورنالیستی در صدا و 

سیما هم پرداخته و عوامل مختلکننده ارتباط در 

این دست رسانهها را برشمرده است؛ ازجمله 

تودماغی و جویده سخن گفتن‎٬‎ لحن تصنعی و 

مطنطن‎٬‎ آهنگ و ریتم نامتعادل در سخن‎٬‎ ادای 

نادرست فصل و وصل اجزای جمله‎٬‎ توجه 

نداشتن به نقش تکیه روی هجا در واژه‎٬‎ نداشتن 

شمّ‏ وزن برای خواندن و اجرای اشعار.‏ رفتار 

گویندگان نیز باید در مسیر زبان رسانهای باشد و 

رفتار کلیشهای یا دور شدن از متانت و وقار 

انحراف از این مسیر است.‏ رعایت نکردن تناسب 

برنامه گفتاری با حواشی آن و عدم تناسب سبک 

زبانی با محتوای برنامه از دیگر ناهنجاریهای زبان 

رسانه در صدا و سیماست.‏ 

‏«تاریخچه تحقیقات ایرانشناسان روس در خصوص 

خیام نیشابوری»‏ ‏(نرگس محمدی بدر‎٬‎ سال‎٬١‎ ش‎٬٣‎ 

ص‎٩٤-٩٠‎‏).‏ ترجمه رباعیّات خیّام در روسیّه از 

دهه پایانی قرن ١٩ میلادی آغاز شد:‏ و.‏ ل.‏


١٩٤ تازههای نشر 


ولیچکا‎٬‎ ‏«از عمر خیام‎٬‎ از ایران»‏‎٬‎ پیک اروپا‎٬‎ ١٨٩١ 

‏(ترجمه شانزده رباعی)؛ تخو رژوسکی‎٬‎ 

١٩١٧-١٩٣٤ ‏(اولین منظومه از اشعار خیام با 

رعایت فرم رباعی و تناسب موسیقایی)؛ نکور‎٬‎ 

١٩٣٤ و ١٩٣٥ ‏(ترجمهای موثق بر اساس مبانی 

علم فقه اللغه)؛ رومر‎٬‎ ١٩٣٨ ‏(رباعی را به صورت 

یک مجموعه مستقل با دههزار تیراژ منتشر کرد)؛ 

استاروستین‎٬‎ آغاز دهه چهل قرن بیستم ‏(ترجمه 

١٢٠ رباعی‎٬‎ با حفظ ردیف‎٬‎ اگرچه با ویژگیهای 

شعر روسی)؛ درژاوین‎٬‎ ١٩٦٥ ‏(ترجمه ٤٨٨ 

رباعی)؛ پلیستسکی‎٬‎ رباعیات عمر خیام‎٬‎ ١٩٧٢ 

‏(ترجمه برگزیده چاپخانه ادبیات شرقی در روسیه‎٬‎ 

٤٥٠ رباعی که بر یک وزن و با رعایت قافیه‎٬‎ 

همچون رباعی‎٬‎ و رعایت طنین و آهنگهای روسی 

در عین حفظ اصالت متن ترجمه شدهاند)؛ سدیخ‎٬‎ 

اشعار شرقی‎٬‎ ١٩٨٣ ‏(ترجمهای هنری با ارائه 

نظریهای فلسفی ذوقی).‏ 

ترجمههای موجود رباعیات خیام نشان 

میدهد که کوتاهتر بودن واژههای فارسی و تفاوت 

ساختمان جملات در فارسی و روسی کار ترجمه 

شعر فارسی را به روسی دشوار میکند.‏ در ترجمه 

تفصیلی رباعیّات خیام‎٬‎ معموًال آهنگ و ریتم و 

قالب رباعی از بین میرود و شور و هیجان اشعار 

دستخوش تغییر میشود.‏ ترجمه رباعیات به 

صورت مختصرتر نیز از بازتاب عمق افکار 

شاعرانه میکاهد.‏ 

‏«بدر در محاق:‏ مضامین شعری و شیوه شاعری بدر 

چاچی»‏ ‏(علیمحمد گیتیفروز‎٬‎ سال‎٬١‎ ش‎٬٤‎ 

ص‎٥٠-٤٣‎‏).‏ بدر چاچی از شاعران قرن هشتم 

هجری و از پیروان توانای سبک شعری خاقانی 

است.‏ وی از موطن خود‎٬‎ چاچ‎٬‎ به هند رفت.‏ 

ادوارد براون‎٬‎ در کنار امیرخسرو دهلوی و حسن 

دهلوی در مقام سه شاعر که مردم هند مقام آنان را 

بعد از مولوی و سعدی قرار میدهند‎٬‎ از بدر 

چاچی یاد کرده است.‏ نویسنده مقاله بر آن است که 

ضعف زمینه اخلاقی و عاری بودن از خصایص 

انسانی و تکلّف و تصنّعی که در سخن بدر وجود 

دارد شعر او را در محاق فراموشی قرار داده است.‏ 

در حالی که دیوان بدر چاچی از لحاظ ترکیب 

کلمات‎٬‎ رعایت تناسبهای لفظی و معنوی و دقت 

در اصول زیباییشناسی شعر از نمونههای خوب 

شعر فارسی است.‏ کثرت تلمیحات و اصطلاحات 

علمی نیز از غنای فرهنگی شاعر حکایت میکند.‏ 

او در سرودن قصیده مهارت داشت و قصاید او به 

قصاید خاقانی بسیار شبیه است؛ از جمله در 

سرودن قصاید طولانی‎٬‎ تجدید مطلع‎٬‎ انتخاب 

ردیفهای دشوار‎٬‎ به کارگیری قوافی کمیاب‎٬‎ توسّ‏ ع 

معنی ردیف.‏ زبان بدر چاچی از قرن هشتم کهنهتر 

است.‏ آوردن دو حرف اضافه برای یک متمّمو 

ساکن کردن برخی از حروف متحرّ‏ ک به ضرورت 

وزن از نشانههای این کهنگی است.‏ نویسنده مقاله 

را با ذکر برخی از ویژگیهای نادر شعر بدر چاچی‎٬‎ 

همراه با شواهد‎٬‎ به پایان برده است.‏ 

س.‏ غ.‏ 

نامه ایران باستان ‏(مجله بینالمللی مطالعات 

ایرانی)‏‎٬‎ شماره‎٥‎ ٬ بهار وتابستان‎٬٢٠٠٣/١٣٨٢‎ 

اسفند ١٣٨٢/ مارس ‎١+٨٩‎‏+‎102‎ ٬٢٠٠٤ +٢ 

صفحه.‏ 

در این شماره‎٬‎ مقالههای ‏«نگاهی دیگر به داروی 

خرسندی:‏ چند پیشنهاد برای خواندن»‏ ‏(کتایون مزداپور)‏‎٬‎


تازههای نشر ١٩٥ 


1) `À Further Spurious Inscription in Old 

‏«خدایان ناشناخته در تقویم هخامنشی»‏ ‏(شاهرخ 

رزمجو)‏‎٬‎ ‏«مبانی عقاید گنوسی در مانویت ‏(با رویکردی 

برپدیدارشناسی نظام اساطیر)»‏ ‏(محمد شکری 

فومشی)‏ به زبان فارسی؛ و مقالههای ‏«کتیبه برساخته 

دیگری به فارسیِ‏ باستان:‏ مومیایی ‏'رُ‏ دُگونه`»‏ ١ ‏(رودیگر 

اشمیت )٬ ٢ ‏«پادشاه آرمانی در دنیای ساسانی:‏ اردشیر 

بابکان یا خسرو انوشیروان؟»‏ ٣ ‏(تورج دریایی)‏‎٬‎ ‏«موبدان 

زرتشتی و سیاستهای خارجی ایران ساسانی و امپراتوری 

متأخر روم ‏(قرن پنجم میلادی)»‏ ٤ ‏(اوانگلوس ونتیس ( ٥ 

به زبان انگلیسی و مقاله ‏«تصاویر نمادین یزیدیه 

برسکههای عرب ساسانی»‏ ٦ ‏(ملک ایرج مشیری)‏ به 

زبان فرانسه درج شده است.‏ 

از این میان‎٬‎ به معرفی سه مقاله‎٬‎ که بیشتر 

حاوی مباحث زبانیاند‎٬‎ میپردازیم:‏ در مقاله 

‏«نگاهی دیگر به داروی خرسندی:‏ چند پیشنهاد 

برای خواندن»‏‎٬‎ نویسنده‎٬‎ ضمن ردّ‏ آراءِ‏ پیشین 

درباره این متن کوتاه پهلوی که آن را فاقد ارزش 

ادبی و دارای خطاهای زبانی بسیار میدانستند‎٬‎ 

برآن است که‎٬‎ با گشودن هشت یا نُه گره‎٬‎ 

میتوان خلاف این نظر را اختیار کرد.‏ به نظر او‎٬‎ 

این متن لطیفهای است شیرین‎٬‎ که برای دردهایی 

که درمان ندارد‎٬‎ نسخهای استعاری میپیچد و 

ادعا میکند که این نسخه درمان دردهای چارهپذیر 

را هم آسان میگرداند.‏ در این مقاله‎٬‎ پس از شرح 

کوتاهی درباره متن‎٬‎ دشواری قرائت آن به جهت 

دوریاش از نثر عادی و فقهی پهلوی اعلام شده 

است.‏ در مقاله‎٬‎ تصویر متن پهلوی داروی خرسندی 

و آوانوشت و ترجمه آن درج و اشکالاتی که غالباً 

در قرائت آن پیش آمده بررسی و‎٬‎ ضمن ارائه 

نمونههایی در متون دیگر از تبدیل حروف پهلوی 

به یکدیگر و خلط شدن دو واج‎٬‎ گره از قرائت 

برخی واژههای آن گشوده شده است.‏ همچنین‎٬‎ 

بهکاربرد برخی صورتهای به ظاهر نادرست 

دستوری در این متن اشاره شده که‎٬‎ با دقت 

درمعنی و مقایسه با کاربرد مشابه در متون دیگر 

پهلوی‎٬‎ میتوان به کاربرد درست آنها پی برد.‏ 

مانند menišnig که ظاهراً باید صفت نسبی باشد 

اما‎٬‎ در این متن‎٬‎ صفتی است که کاربرد قیدی دارد 

و آن را باید ‏«بهمنش»‏ ترجمه کرد.‏ با این 

توضیحات و با در نظر گرفتن نکاتی که در 

ترجمه از پهلوی به فارسی امروز باید رعایت 

شود‎٬‎ نویسنده توانسته است معنای روشن و 

روانی از این متن پهلوی بحثانگیز به دست 

دهد.‏ 

در مقاله ‏«خدایان ناشناخته در تقویم 

هخامنشی»‏‎٬‎ نویسنده ابتدا نام دوازده ماه تقویم 

هخامنشی را همراه با ریشهیابیهای پیشنهادی برای 

این نامها در زبان فارسیِ‏ باستان و تلفظ آنها در زبان 

ایلامی هخامنشی و برابرنهاد آنها در بابلی عرضه 

میدارد.‏ به نظر وی‎٬‎ این نامها‎٬‎ با توجه به معنی 

Persian Writing: The Mummy of `Rhodog‏'''‏oune 

2) Ru« diger Schmitt 

3) ``The Ideal King in the Sasanian World: 

Ardaxs § ¦ âr ¦ â Pa¦ baga ¦ n or Xusro ¦ Ano ¦ § sag-ruwa 

¦ n?'' 

4) ``The Zoroastrian Priests and the Foreign 

Affairs of Sasanian Iran and the Later 

Roman Empire (5th Cent.)'' 

5) Evangelos Venetis 

6) `Ìmages symboliques des Yazâ ¦ dâ ¦ ya sur les 

monnaies Arabo-Sassanides''


١٩٦ تازههای نشر 


1) Adukanais§ a 2) u¦ rava¦ hara 

3) Garmapada 

4) The Archaeology of Elam: Formation and 

Transformation of an Ancient Iranian State. 

5) Daniel T. Potts 

B 

آنها‎٬‎ بسیار ابتداییاند ادوکنیشه (= ١ ماه پاک 

کردن آبراهها)‏ برابر با فروردین‎٬‎ ثورواهره (= ٢ ماه 

بهار نیرومند)‏ برابر با اردیبهشت‎٬‎ گرمپده (= ٣ ماه 

گرماده)‏ برابر با تیر بعید است که هخامنشیان با 

گاهشماری بسیار دقیقی که اختیار کرده بودند‎٬‎ 

چنین نامهایی را برگزیده باشند.‏ سپس‎٬‎ نویسنده‎٬‎ 

در مقایسه با صورتهای ایلامی این نامها که در 

جریان پژوهش و ترجمه گلنوشتههای باروی 

تخت جمشید به آنها برخورد کرده‎٬‎ به بررسی آنها 

میپردازد و توضیح میدهد که این صورتهای 

ایلامی نام خدایانی ناشناخته است که به آنان 

هدایایی پیشکش شده و شرح این هدایا در الواح 

ایلامی ضبط شده است.‏ در بیشتر موارد‎٬‎ نامهای 

این خدایان با ماههای سال در گاهشماری 

هخامنشی مطابقت میکنند و میتوان گفت که 

نامهای ماهها در این تقویم‎٬‎ همانند گاهشماری 

اوستایی که در نامهای کنونی سال خورشیدی به 

جا مانده است مفهومی دینی و مقدس دارند و 

گاهشماری ایلامی و اوستایی‎٬‎ با وجود تفاوت‎٬‎ تا 

اندازهای به هم مربوطاند.‏ 

مقاله ‏«کتیبه برساخته دیگری به فارسی 

باستان:‏ مومیایی ‏'رُدُ‏ گونه`‏ »‏‎٬‎ درباره کتیبهای 

ساختگی به زبان فارسی باستان است که به همراه 

جسد بانویی مومیاییشده در اکتبر ٢٠٠٠ در 

کراچی پاکستان پیدا شد.‏ مومیایی‎٬‎ که شیوه 

مصریان در آن به کار بسته شده‎٬‎ در تابوتی چوبی 

قرار داشته است.‏ همراه این مومیایی‎٬‎ چهار کتیبه 

به زبان فارسی باستان کشف شده است:‏ کتیبه A بر 

پلاکیزرین که روی سینه مومیایی قرار دارد‎٬‎ کتیبه 

بر تختهسنگی که مومیایی را میپوشاند‎٬‎ 

کتیبههای C و D بر درپوش تابوت چوبی.‏ 

نویسنده‎٬‎ پس از ارائه آوانوشت و ترجمه این 

کتیبهها که در آنها ادّعا شده جسد مومیایی 

متعلق به رُدُگونه دختر خشایارشاست برخی 

خطاهای نوشتاری کاتب را نشان میدهد و اظهار 

نظر میکند که آنها جعلی و تقلیدی ناشیانه از 

کتیبههای اصیل فارسی باستاناند‎٬‎ از جمله به 

صورت نوشتاری رُ‏ دُگونه un) (r u d u g u اشاره میکند 

که صورت درست فارسی باستان آن میبایست 

dagauna¦ *Vr ¤ باشد؛ یا صورت فارسی یا دریِ‏ دُخت 

xt) d) u که صورت فارسی باستان آن 

اشمیت‎٬‎ پس از ارائه اشتباهات املایی و آوایی و 

دستوری‎٬‎ صورت صحیح احتمالی کتیبه را در 

فارسی باستان پیشنهاد میکند و نتیجه میگیرد که 

پیشنویس این متن به فارسی یا دری تهیه شده بود 

و سپس کاتب‎٬‎ با تصوری خام که از فارسی باستان 

داشته‎٬‎ آن را به آن زبان برگردانده و کوشیده است 

که صورت نوشتاری آن را به خط میخی ارائه دهد.‏ 

در این شماره نیز‎٬‎ همانند شمارههای پیشین‎٬‎ 

در دو بخش تازههای ایرانشناسی و اخبار 

ایرانشناسی‎٬‎ از آثاری که در این زمینه منتشر 

شدهاند و نیز رویدادهای مهم ایرانشناسی در 

سراسر جهان یاد شده است.‏ 

در بخش بررسی کتاب‎٬‎ باستانشناسی ایلام:‏ 

شکلگیری و تحول دولتی باستانی در ایران ٬ ٤ اثر دانیل 

ت.‏ پاتس ٬ ٥ مومیاییهای واحه تاریم:‏ چین باستان و راز 

dugda¦ است.‏


تازههای نشر ١٩٧ 


1) The Tarim Mummies; Ancient China and 

the Mystery of the Earliest Peoples from the 

West 

2) J. P. Mallory 3) V. H. Mair 

4) Ancient Mesopotamia: The Eden that Never 

Was 

5) Susan Pollock 

6) Dilmun and Its Gulf Neighbours 

7) Harriet Crawford 

8) Rom und das Perserreich. Zwei Weltmächte 

zwischen Konfrontation und Koexistenz 

9) Engelbert Winter 10) Beate Dignas 

نخستین اقوام مهاجر ازسوی غرب ١ اثرج.پ.‏ مالوری ٢ و 

و.‏ ه.‏ میر ٬ ٣ بینالنهرین باستان:‏ بهشت عدنی که هرگز 

نبود!‏ ٤ اثر سوزان پولاک ٬ ٥ دیلمون ‏(جزیره بحرین)‏ و 

همسایگان آن در خلیج فارس ٦ اثر هرییت کرافورد ٬ ٧ 

روم و شاهنشاهی ایر ان:‏ رویارویی و همزیستی دو قدرت 

جهانی ٨ اثر انگلبرت وینتر ٩ و بئاته دیگناس ١٠ 

معرفی شدهاند.‏ 

‏«گزیده مقالههای ایرانشناسی»‏ عنوان بخش 

دیگری از این شماره را تشکیل میدهد که در آن‎٬‎ 

در دو قسمت مقالههای فارسی و مقالههای به 

زبانهای خارجی‎٬‎ گزیدهای از مقالههای تازه 

ایرانشناسی در نشریات گوناگون فارسی و خارجی 

معرفی شده است.‏ در بخش پایانی مقالات خارجی 

نیز چکیدهای از مقالات فارسی به زبان انگلیسی 

مندرج است.‏ 

آ.‏ ر.‏ 

مقاله 

امامی‎٬‎ صابر‎٬‎ ‏«نزول معنا»‏‎٬‎ فصلنامه هنر‎٬‎ 

زمستان ٬١٣٨١ شماره ‎٥٤‎‎٬‎ ص‎٣٣-٢٣‎‏.‏ 

در این مقاله‎٬‎ نویسنده‎٬‎ با الهام از آراءِ‏ یونگ‎٬‎ مفهوم 

نماد را در معنای وسیع آن و نهتنها از جهت زبانی‎٬‎ 

در رابطه با کیفیت آفرینشهای ادبی بررسی میکند.‏ 

مؤلف مقاله از آراءِ‏ یونگ و روزبهان بقلی و 

بابک احمدی به این برداشت میرسد که نماد و 

نمادپردازی حرکتی از برون به درون‎٬‎ از ظاهر به 

باطن‎٬‎ از کثرت به وحدت است و نماد‎٬‎ با فشردن 

معانی در وجودی ‏(نشانهای)‏ واحد‎٬‎ کثرت را در 

وحدت به نمایش میگذارد.‏ خالق هر اثر هنری 

وقتی میتواند به نمادی دست یابد که از دنیای 

بیداری و پراکندگی و پریشانی و مسئولیت 

درمیگذرد و به جهان شبانه ناخودآگاه قدم 

میگذارد.‏ هنرمندانی که لحظات خلاقیت را تجربه 

کردهاند چنین حالاتی را بهتر درمییابند.‏ این همان 

همخویشی با فرشته و عروج در عالم معناست؛ 

حالتی که در عرفان به سُ‏ کر تعبیر میشود.‏ بر این 

اساس‎٬‎ انتخاب تصویرها‎٬‎ نغمهها و واژهها به 

اختیار هنرمند نیست و در فضای شهودی صورت 

میگیرد.‏ از این رو‎٬‎ برای شناخت اثر هنری‎٬‎ 

شناخت زمینههای روانی و شخصیتی خالق اثر 

لازم است.‏ خلق اثر هنری به ناخودآگاه و فطرت 

انسان مربوط و در آن از نمادها بهرهجویی میشود.‏ 

مؤلف درصدد آن است که پاسخ فرایند تولد 

اثر هنری را بیان کند.‏ در زبان سمبلیک‎٬‎ دنیای برون 

جلوهای از دنیای درون یا روح و ذهن انسان است.‏ 

وجود نمادهای جهانْ‏ شمول فرضیه ‏«ناخودآگاهِ‏ 

جمعیِ‏ « یونگ را اثبات میکند.‏ از نظر یونگ‎٬‎ 

پژوهش در اعماق و ناخودآگاه انسان با بررسی 

زمینههای مشترک انسانها وکهنالگو ‏(‏archetype‏)ها 

مربوط است.‏ رابطه میان غریزهها و کهنالگوها به


١٩٨ تازههای نشر 


این صورت است که آنچه ما غریزه مینامیم 

کنشهای فیزیولژیکی هستند و با حواس قابل 

درکاند؛ اما در خیالبافیهای ما نیز ظهور دارند و 

نمود آنها فقط با صور نمادی پدیدار میگردد.‏ این 

نمودها کهنالگوها هستند.‏ پس بین کهنالگوها و 

غریزه رابطه نزدیکی وجود دارد.‏ در حقیقت‎٬‎ صور 

نمادی را میوههای درخت کهنالگو میتوان 

انگاشت که در آخرین لحظه کمال به هنگام 

آفرینش هنری در خودآگاه ظاهر میشوند.‏ 

میتوان این معنی را به نوعی در عبارت قرآنی 

‏«وَ‏ عَلَّمَ‏ اٰدَمَ‏ الاَسْ‏ مٰآءَ‏ کُلَّهٰا»‏ ‏(بقره‎٢‎‏:‏ ٣١) نیز سراغ گرفت.‏ 

به نظر نویسنده‎٬‎ مراد یونگ از زمینه مشترک 

همان حقیقتی است که در زبان قرآن فطرت نام 

گرفته است و کهنالگوها‎٬‎ بر اساس مایههای واحد 

و اصلی‎٬‎ در روان آدمی ظاهر میشوند و هنرمند 

در سیر به عالم معنا و توسل به قدرت نطق و 

ساختمان وجودی منحصربهفردش به این 

کهنالگوها و دنیای تصاویر میرسد و خویشتن 

خویش را در قالب واژگان و متنها و تصاویر 

جلوهگر میسازد.‏ معنا در آن سوی واژگان است.‏ 

انسان‎٬‎ در سفر به جهان بیکران معانی‎٬‎ به ذات 

خود‎٬‎ یعنی اشرف مخلوقات‎٬‎ نقب میزند و‎٬‎ پس 

از کشف خود‎٬‎ خویشتن را در قالب واژگان و متنها 

و تصاویر و آیینها به مخاطبان عرضه میدارد.‏ در 

همین مراحل نزول است که شکوفههای نماد بر 

درخت زبان ظاهر میشوند.‏ چون حقایق محض 

در معبر نزول به مرتبه اسماء برسند‎٬‎ فطرت یا 

ناخودآگاه‎٬‎ با گذشتن از نشانهها‎٬‎ از طریق کلمه و 

سخن‎٬‎ اعتبار و مقام مییابد.‏ 

صابر امامی با ذکر نخستین ابیات مخزن الاسرار 

نظامی به مطلع 

ِ 

بسم اهلل الرحمن الرحیم 

هست کلید در گنج حکیم 

با زبانی فاخر و شاعرانه به نتیجهگیری نهایی 

میپردازد:‏ 

خالق اثر هنری وقتی به نمادهای لازم 

دست مییابد و اثری را میآفریند که از مرز 

خودآگاه‎٬‎ مرز بیداری و پراکندگی و پریشانی 

و اراده و تعهد و...‏ درمیگذرد و به جهان 

وسیع معانی‎٬‎ جهان زلال همبستگی‎٬‎ و 

جهان شبانه ناخودآگاهی...‏ جهان فرشتگان 

الهی در زبان مذهب و جهان ملکوت در 

زبان عرفان‎٬‎ قدم میگذارد...‏ 

زآتش فکرت چو پریشان شوند 

با ملک از جمله خویشان شوند 

ث.‏ پ.‏ 

توکلی‎٬‎ مسعود‎٬‎ ‏«گفتوگو با دکتر امیلیا 

نرسیسیانس درباره نقش دوزبانگی در پیشبرد 

فرهنگ»‏‎٬‎ فرهنگ و پژوهش‎٬‎ ٢٣ تیر ٬١٣٨٣ 

پیاپی‎٬١٥٤‎ ص‎٢٥-٢٤‎‏.‏ 

‏«نقش دوزبانگی در پیشبرد فرهنگ»‏ عنوان 

گفتوگویی است که امکان شناخت بیشتر دکتر 

امیلیا نرسیسیانس‎٬‎ استاد دانشکده علوم اجتماعی 

دانشگاه تهران‎٬‎ را فراهم آورده است.‏ نرسیسیانس 

دوره کارشناسی ارشد خود را در رشته 

انسانشناسی و جامعهشناسی زبان از دانشگاه 

سالفورد انگلستان و دوره دکتری خود را در رشته 

جامعهشناسی تعلیم و تربیت از دانشگاه سنچری 

آمریکا گذرانده است‎٬‎ از جمله آثار او کتابی است با 

عنوان مباحثی در دوزبانگی از دیدگاه علوم اجتماعی 

که‎٬‎ در سال ١٣٨٢ به همت پژوهشکده 

مردمشناسی میراث فرهنگی‎٬‎ منتشر شده است.‏


تازههای نشر ١٩٩ 


در این گفتوگو‎٬‎ برخی از مسائل جالب‎٬‎ از 

دید این جامعهشناس زبان‎٬‎ درخور بحث و بررسی 

مطرح شده است.‏ 

زبان در شناسایی برخی عوامل مانند صدا‎٬‎ 

جنسیت‎٬‎ سن‎٬‎ سواد‎٬‎ وابستگی طبقاتی‎٬‎ نوعی 

نشانه است.‏ از نظر فرهنگی نیز‎٬‎ زبان اطلاعات 

گوناگونی درباره سخنگو به دست میدهد.‏ 

دوزبانهها از این حیث وضع دیگری دارند.‏ 

تحقیقاتی که در استانهای دوزبانه شده است نشان 

میدهد که اطفال دوزبانه اُفت شدید تحصیلی 

دارند و این اُفت در درسهایی چون دیکته و ریاضی 

آشکار میگردد.‏ 

امیلیا نرسیسیانس از مهجور بودن رشتههایی 

چون جامعهشناسی زبان یا زبانشناسی اجتماعی 

در ایران گلهمند است.‏ به نظر وی‎٬‎ مجموعه 

تحقیقاتی که در زمینه زبانشناسی با رویکرد به 

بافت فرهنگی اجتماعی میشود اندک است.‏ وی 

علت این کمتوجهی را تازگی این علم مطرح 

میکند علمی که بیشتر از یک ربع قرن از ظهور 

آن نمیگذرد.‏ شمار پایاننامههای این حوزه در 

دانشکده توانبخشی و دانشکده علوم تربیتی شاید 

به سی نیز نرسد.‏ رشته جامعهشناسی زبان‎٬‎ هرچند 

بهطور مستقل وجود دارد‎٬‎ عموماً نه در گروههای 

زبانشناسی دانشکدههای ادبیات تدریس میشود 

نه در دانشکدههای علوم اجتماعی.‏ در میان 

دانشجویانی که تحصیل خود را در مقاطع 

کارشناسی ارشد و دکتری ادامه میدهند به 

جامعهشناسی زبان گرایش کمتری نشان میدهند.‏ 

موضوع دیگر این گفتوگو بررسی وضعیت 

تحقیقات در حوزه جامعهشناسی زبان است.‏ ایران 

کشوری چندزبانه و چندفرهنگی است.‏ معموًال 

دانشجویانی که به مباحث مربوط به چندزبانگی 

میپردازند خود‎٬‎ به نوعی‎٬‎ با این زبانها رابطه دارند.‏ 

مسئله دوزبانگی تاریخچهای دارد.‏ در آغاز‎٬‎ 

نگرش کشور مقصد مهاجرپذیر نسبت به 

دوزبانههایی که با زبان مقصد ناآشنا بودند 

قوممدارانه بوده است.‏ با گذشت زمان و بزرگتر 

شدن جامعه دوزبانه در کشورهای مهاجرپذیر‎٬‎ 

شناخت اجتماعی نسبت به این افراد عمیقتر شد 

و این تصور باطل که دوزبانهها به لحاظ عقلانی و 

شعور عقبماندهاند از میان رفت تا جایی که اکنون 

این تصور وجود دارد که دوزبانهها نهتنها دارای 

استعداد شناختاند بلکه‎٬‎ چون مدام در حال 

رفتو آمد و برخورد با فرهنگهای گوناگوناند‎٬‎ 

نسبت به جامعه خود سازگارتر و مثبتترند.‏ 

نرسیسیانس‎٬‎ به دلیل ضعف و کمبودهای نظام 

آموزش و پرورش‎٬‎ مسئله دوزبانگی را در استانها 

بحرانی میداند.‏ به نظر وی‎٬‎ با وجود همایشهایی 

که در زمینه دوزبانگی برگزار شده و با آنکه 

پژوهشگران مجرب برای ارزیابی به استانهای 

دوزبانه اعزام شدند‎٬‎ یگانه اقدام حاصل این 

فعالیتها آن شد که دانشآموزان دوزبانه یک ماه 

زودتر به مدرسه بروند.‏ به نظر نرسیسیانس‎٬‎ این 

تدبیر بازدهی ندارد؛ چون دانشآموز و خانواده او 

نمیتوانند خود را با این نظام منطبق سازند.‏ لازم 

است برنامهریزان نظامی را پیشبینی کنند که 

قابلیت انعطاف و انطباق با وضع مشمولان آن 

داشته باشد.‏ 

در کشورهای غربی‎٬‎ الگوهایی مخصوص 

آموزش دوزبانهها طراحی میشود.‏ در ایران نیز 

بهتر است سیاستگذاری در سطح کلان و کشوری 

انجام گیرد.‏ چنانچه نسلی با نظام صحیح پرورش


٢٠٠ تازههای نشر 


یابد‎٬‎ فواید آن عاید کل جامعه خواهد شد.‏ 

نرسیسیانس‎٬‎ضمن آنکه جامعهایرانیان ‏(جامعه 

دوزبانه)‏ را در کشورهای آمریکا و کانادا جامعهای 

موفق ارزیابی میکند‎٬‎ از مشکلاتی که ممکن است 

برای این جامعه پیش آید غافل نیست.‏ در بسیاری 

از کشورها‎٬‎ نظیر کشور ایران‎٬‎ امور بر اساس روابط 

شکل میگیرد و حال آنکه این روابط در کشورهای 

مهاجرپذیر نقش تعیینکننده ندارد و عموماً تنها 

شایستگیفردی استکه ملاکارزیابیقرار میگیرد.‏ 

بدین سان‎٬‎ فرد‎٬‎ پس از آنکه در اجتماع موقعیت و 

منزلتی یافت‎٬‎ به زندگی جدیتر مینگرد.‏ 

درباره روش تحقیق در این مبحث‎٬‎ به نظر وی 

موضوع تحقیق است که آن را مشخص میکند.‏ 

بسته به اینکه چه مسئلهای از زبان در بافت 

اجتماعی موضوع تحقیق قرار گیرد روش تحقیق 

فرق میکند.‏ در حال حاضر روشها اغلب توصیفی 

است که ارزشداوری درباره آن هنوز میسّ‏ ر نیست.‏ 

از مسائل دیگر بحث دوزبانگی بررسی 

الگوهای موسوم به ‏«افزایشی»‏ و ‏«کاهشی»‏ است.‏ 

در الگوی ‏«افزایشی»‏‎٬‎ این نتیجه به دست میآید که 

فرد هر قدر بر زبان مسلطتر باشد در تعاملات 

اجتماعی مجهزتر و موفقتر است.‏ در این وضعیت 

فرد به دو زبان و فرهنگ آنها تسلط دارد.‏ در الگوی 

کاهشی‎٬‎ این نتیجه حاصل میشود که شمار 

زبانهایی که فرد با آنها آشناست هرچه کمتر باشد آن 

فرد مهجورتر خواهد بود.‏ 

نرسیسیانس‎٬‎ در بخش پایانی‎٬‎ به انواع 

دوزبانهها اشاره میکند:‏ دوزبانههای طبیعی که فرد‎٬‎ در 

آن‎٬‎ هردو زبان را در محیط طبیعی بیاموزد و به کار 

برد؛ دوزبانههای مدرسهای‎٬‎ که فرد‎٬‎ در آن‎٬‎ یکی از دو 

زبان را در محیط طبیعی نیاموخته و با فرهنگ آن 

آشنا نشده باشد؛ دوزبانههای نخبه ‏(مانند فرزندان 

سفیران و استادان دانشگاهها)؛ دوزبانههایی که زبان 

را صرفاً برای کارکرد جاری آن میآموزند.‏ 

نتیجه گفتوگو این است که دوزبانگی کامل 

تنها به دانستن زبان دوم نیست‎٬‎ باید با فرهنگ آن 

زبان نیز آشنا شد.‏ 

ث.‏ پ.‏ 

خطیبی‎٬‎ ابوالفضل‎٬‎ ‏«بیتهای زنستیزانه در 

شاهنامه»‏‎٬‎ نشر دانش‎٬‎ سال بیستم‎٬‎ شماره دوم‎٬‎ 

تابستان 

٬١٣٨٢ ص‎٢٦-١٩‎‏.‏ 

در شاهنامه فردوسی‎٬‎ ابیات بسیاری در توصیف و 

ستایش صفات ظاهری و معنوی زنان آمده است.‏ 

در عین حال‎٬‎ گاهی به ابیاتی در نکوهش زنان 

برمیخوریم که نمیتوان آنها را رأی حکیمی با آن 

متانت و عفّت باطنی و وسعت نظر که در فردوسی 

سراغ داریم تلقی کرد.‏ نویسنده‎٬‎ در این مقاله‎٬‎ 

نخست به نتایج نادرستی اشاره میکند که‎٬‎ پیش از 

این‎٬‎ به دلیل نبود متنی انتقادی از شاهنامه نسبت به 

زنان گرفته شده است؛ سپس با بررسیهای 

نسخهشناسی نشان میدهد که اغلب قریب به 

اتفاق این ابیات سروده کاتبان و شاهنامهخوانانی 

است که طی قرنها بازخوانی و استنساخ بر شاهنامه 

افزودهاند.‏ وی کوشیده است که ابیات سروده خود 

فردوسی را از ابیات الحاقی ساخته و پرداخته 

کاتبان تمیز دهد.‏ ملاک او در این تشخیص قواعد و 

ضوابط نسخهشناسی است که از دیگر معیارها 

چون سبکشناسی و جز آن استوارتر است.‏ 

مؤلف‎٬‎ در بخش نخست مقاله‎٬‎ برخی ابیات 

زنستیزانه را که به نظر وی الحاقیاند میآورد و‎٬‎ با


تازههای نشر ٢٠١ 


بررسی ضبط ١٥ دستنویسِ‏ اساسِ‏ تصحیح خالقی 

مطلق‎٬‎ الحاقی بودن آنها را نشان میدهد.‏ در بخش 

دوم‎٬‎ نیز ابیاتی را که فردوسی از زبان شخصیتهای 

داستان سروده و یا بعضاً از زبان خود شاعر است 

میآورد و به تحلیل آنها میپردازد.‏ به نظر مؤلف‎٬‎ 

ابهاماتی که تا کنون درباره دیدگاههای فردوسی در 

مسائل گوناگون ار جمله صفات زنان پدید آمده 

عموماً ناشی از سه نقص است:‏ ١) تمیز ندادن 

ابیات الحاقی از اصلی؛ ٢) بیتوجهی به منبع 

شاهنامه یعنی شاهنامه منثور ابومنصوری.‏ در بررسی 

آن دسته از ابیات زنستیزانه که بیگمان سروده 

فردوسی است‎٬‎ باید به این نکته نیک توجه داشت 

که اغلب آنها سخن فردوسی نیست بلکه نگرش 

منفی قهرمانان داستانها نسبت به زنان و برخاسته 

از منبع اوست که خود شاعر به امانت در نقل 

مطالب آن تصریح دارد و تناقضاتی را که در شاهنامه 

در نگرش به زن دیده میشود دلیل بر این معنی 

است؛ ٣) بررسی ابیات به صورت مستقل و 

بهدور از بافت داستان و متن.‏ چند بیتی نیز که در 

آنها زنان‎٬‎ از زبان خود فردوسی با لحنی ملایم 

نکوهش شدهاند‎٬‎ باید‎٬‎ با توجه به بافت متن 

داستان بررسی شوند و نمیتوان احکام آنها را 

تعمیمپذیر دانست.‏ 

درپایان مقاله‎٬‎ مؤلف اظهار میدارد که در ابیات 

اصیل شاهنامه درباره زنان که بیانگر آراءِ‏ خود 

فردوسیاند‎٬‎ برخلاف تفکر رایج آن دوران‎٬‎ تلقی 

کامًال عاطفی و احساسی نسبت به زنان انعکاس 

یافته است.‏ 

پژمان فیروزبخش 

شمیسا‎٬‎ سیروس‎٬‎ ‏«ملمّعات گیلکی قاسم انوار»‏‎٬‎ 

فصلنامه رهآوردِ‏ گیل‎٬‎ سالاول‎٬‎ شماره‎٬١‎ اسفند 

٬١٣٨٢ ص‎١٩٣-١٨٩‎‏.‏ 

علی ابن نصیر 

ّ 

قاسم انوار شهرتِ‏ سیّد معینالدین 

ابن هارون متخلّص به قاسم و قاسمی (٧٥٧-٨٣٧ 

هجری)‏ از شاعران عارفمسلک ایرانی است که در 

تصوّ‏ ف مرید شیخ صدرالدین صفوی بود و همو به 

وی لقب انوار داد.‏ اشعارش به تصریح مؤلّفِ‏ 

ِ 

قاسمِ‏ 

مقاله ‏«متوسّ‏ طالحال»‏ است‎٬‎ امّا اهمیّتِ‏ شاعر در 

ملمّعات ترکی و گیلکی اوست که به لحاظ قدمت 

در ردیفِ‏ اوّ‏ لین آثارِ‏ بهجامانده از این دو گویش 

محسوب میشوند.‏ اینکه شاعر ملمّعات ترکی 

سروده است چندان غریب نیست‎٬‎ چون شاعری 

ترکزبان و متولّد سَ‏ راب و ساکن همان خطّه بود؛ 

امّا گیلکیسراییِ‏ وی را ناشی از تماس او با مردم 

گیلان و سفرهای او به گیلان دانست که‎٬‎ به اشاره 

مؤلف‎٬‎ با طریقت او یعنی تصوّ‏ ف ربط دارد.‏ چه او 

از پیروان خاندان شیخ صفیّ‏ الدّ‏ ین اردبیلی بود که 

میان اعضای آن در اردبیل و خاندان شیخ زاهد 

گیلانیدر لاهیجان بستگی خانوادگی وجود داشت.‏ 

مقاله شامل چهار بخشِ‏ ‏«مقدّ‏ مه»‏‎٬‎ ‏«زندگی 

قاسم انوار»‏‎٬‎ ‏«گیلان در اشعار قاسم انوار»‏ و 

‏«ملمّعات گیلکی»‏ همراه با اشعار گیلکی شاعر 

است.‏ اهمّیّت اشعار گیلکیِ‏ شاعر‎٬‎ که شمارِ‏ آنها کم 

و همچون اشعار فارسی شاعر در حدّ‏ متوسط 

است‎٬‎ در فواید زبانی آن است.‏ مثًال در یک رباعی 

گیل به معنای ‏«گِل»‏ که امروزه با یای معلوم تلفّظ 

میشود با میل و سیل قافیه شده که میرساند گیل‎٬‎ 

در آن زمان‎٬‎ تلفظ یای مجهول داشته است.‏ 

نویسنده از گویشوران گیلک دعوت میکند که 

با استفاده از نسخهبدلها به تصحیح اشعار گیلکی


٢٠٢ تازههای نشر 


شاعر همّت گمارند چون‎٬‎ در تصحیح استاد سعید 

نفیسی‎٬‎ ضبط نسخهبدلها ‏(مثل دو نسخه مدرسه 

عالی سپهسالار)‏ لحاظ نگردیده و به تصحیح 

قیاسی بسنده شده است.‏ 

جعفرشجاع کیهانی 

قدیم هندی‎٬‎ تعارفات و القاب و خطابهای 

احترامآمیز و نثر مسجّ‏ ع دوره میانه هند به کار رفته 

است.‏ در این نثر برخی الگوهای دستوری مختص 

زبان فارسی شبهقاره دیده میشود.‏ 

چندر شیکهر 

شمیمخان‎٬‎ محمد‎٬‎ ‏«عبیداهلل عبیدی‎٬‎ 

فارسیگویی از دیار بنگال»‏‎٬‎ سخن عشق‎٬‎ سال 

پنجم‎٬‎ شماره چهارم‎٬‎ پاییز‎٬١٣٨٢‎ ص‎٣٩-٣٥‎‏.‏ 

در این مقاله‎٬‎ عبیداهلل متخلّص به عبیدی‎٬‎ شاعر 

فارسیگوی قرن سیزدهم هجری معرفی شده 

است.‏ وی در شهر داسپور چیتوا از بخش 

میدنیپور بنگلادش چشم به جهان گشود.‏ او از 

خاندانی است منسوب به شهابالدین ابوحفص 

عمر سهروردی ‏(وفات:‏ ٦٣٢)٬ مؤسس سلسله 

سهروردیه در بنگال در دوره خلجیان.‏ عبیدی پس 

از کسب علوم و معارف اسلامی‎٬‎ در دانشکده 

هوگلی مشغول تدریس زبان و ادبیات عربی شد.‏ 

در عین حال‎٬‎ به شعرسرایی فارسی و اردو علاقه 

داشت.‏ از جمله آثار اوست دیوان فارسی‎٬‎ داستان 

عبرتبار ‏(زندگینامه)‏‎٬‎ دستور فارسیآموز ‏(پنج 

جلد)‏‎٬‎ و گلشن دانش.‏ 

عبیدی‎٬‎ در شعرهایش‎٬‎ واژهها و ترکیبات و 

استعارات و تشبیهات عربی و آیات قرآنی را 

بهوفور جا داده است.‏ سبک او متمایل است به 

سبک سخنسرایان خراسانی و عراقی و متأثر 

است از بازگشت ادبی دوره قاجار.‏ مؤلف‎٬‎ ضمن 

توضیحات سبکی‎٬‎ به روابط علمی و فرهنگی 

دیرینه ایران و شبهقاره هند میپردازد و اشاره 

میکند که در آثار منثور عبیدی‎٬‎ همسان منشآت 

قربانُف‎٬‎ س.‏ ک.‏‎٬‎ ‏«ناصر بخاری و متن انتقادی 

آثار او»‏‎٬‎ نامه پارسی‎٬‎ سال هشتم‎٬‎ شماره 

چهارم‎٬‎ زمستان ٬١٣٨٢ ص‎٢٠٠-١٩٥‎‏.‏ 

مقاله درباره تصحیح انتقادی دیوان ناصر بُخاری ‏(یا 

بخارائی)‏ معروف به درویش ناصر‎٬‎ شاعر مشهور 

فارسیگوی تاجیکی قرن هشتم هجری‎٬‎ است که 

بر اساس چهار نسخه خطّی دیوان ‏(محفوظ در 

شهرهای نمنگان‎٬‎ دوشنبه‎٬‎ سنت پترزبورگ و 

تاشکند)‏ و نسخهای از مثنوی هدایتنامه محفوظ 

در شهر باکو در دست چاپ است.‏ تاریخ کتابت 

نسخههای دیوان به ترتیب ٨٥٨ قمری‎٬‎ ٨٥٠ 

قمری‎٬‎ ١٣٠٤ شمسی است.‏ نسخه چهارم تاریخ 

کتابت ندارد.‏ نسخه هدایتنامه‎٬‎ که به خطِّ‏ نستعلیق 

خوش کتابت شده‎٬‎ شش سال پس از نسخه 

نمنگان یعنی در ٨٦٤ قمری استنساخ شده است.‏ 

نسخههایی که مصحّ‏ ح از آنها استفاده کرده 

نسخههای نمنگان‎٬‎ سنت پترزبورگ‎٬‎ تاشکند و 

باکوست.‏ به قول مصحّ‏ ح‎٬‎ تفاوت میان نسخهها 

محدود به ضبط چند واژه یا عبارت نیست بلکه 

گاهی در کل مصرعهاست.‏ در متن اشعار‎٬‎ بیش از 

یکصد بیت‎٬‎ افزون بر بیست مصرع‎٬‎ و نیز بیشتر از 

١٥٠ ردیف و واژه از قلم کاتب افتاده است.‏ نسخه 

نمنگان (A) که‎٬‎ به لحاظ آنکه نسبت به سایر نسخ 

کاملتر است‎٬‎ اساس قرار داده شده است.‏


تازههای نشر ٢٠٣ 


دیوان ناصر بخاری پیشتر‎٬‎ در سال ٬١٣٥٣ به 

کوشش مرحوم دکتر مهدی درخشان در تهران 

چاپ شده است.‏ اینک‎٬‎ با تصحیح قربانف‎٬‎ که در 

آن از نسخههای دیگری استفاده شده‎٬‎ زمینه برای 

چاپ مطمئنتری از دیوان شاعر فراهم آمده است.‏ 

ج.‏ ش.‏ ک.‏ 

محبّتی‎٬‎ مهدی‎٬‎ ‏«عبدالقاهر جرجانی و نظریّه 

ادبیات»‏‎٬‎ کتاب ماه ادبیات و فلسفه ٬٧٨ سال 

هفتم‎٬‎ شماره‎٬٦‎ فروردین ٬١٣٨٣ ص‎٦١-٥٠‎.‏ 

عبدالقاهر جرجانی (٤٠١ یا ٤٠٥-٤٧١ یا ٤٧٤)٬ 

از برجستهترین منتقدان ادب عرب و از پایهگذاران 

دو علم معانی و بیان است.‏ صاحبنظران شرق و 

غرب درباره آراءِ‏ او بسیار تحقیق کردهاند.‏ در مقاله‎٬‎ 

ابتدا‎٬‎ در مقدمه‎٬‎ سیر تکوین نقد ادبی از آغاز تا قرن 

چهارم و مهمترین جریانات آن را نشان داده و 

تألیفات در این مبحث را معرفی کرده‎٬‎ سپس به 

بررسی نظریّه ادبی جرجانی پرداخته و‎٬‎ در این 

باب‎٬‎ به مسائل واژگانی و نحوی و ساختاری و 

معنایی توجه نموده است.‏ در مقدمه‎٬‎ پس از اشاره 

به میراث نقد ادبی و مهجور ماندن جرجانی در 

میان متفکران ایرانی‎٬‎ از دورههای ادب اسلامی 

سخن میرود:‏ از ظهور اسلام تا اواخر قرن اول.‏ در 

این دوره‎٬‎ فرهنگ نقد بیشتر شفاهی و متّکی بر 

ذوق است و میتوان آن را نقد اخلاقی و متعهّد 

خواند.‏ دوره امویان که سه حوزه مهمّ‏ حجاز و شام 

و عراق را در بر میگیرد و‎٬‎ در آن‎٬‎ نقد از سنّت 

اندکی فاصله میگیرد و از قلمرو نقد اخلاقی 

صرف بیرون میرود.‏ در این دوره‎٬‎ دو مکتب مهمّ‏ 

پدید میآید:‏ مکتب کوفیان متمایل به مسائل 

ساختاری و نحو زبان؛ مکتب بصریان‎٬‎ متمایل به 

فقهاللّغه و مسائل واژگانی.‏ نویسنده‎٬‎ سپس‎٬‎ با 

استقصای در کشفالظّنون حاجی خلیفه‎٬‎ الفهرست 

ابنندیم‎٬‎ و الاعلام زرکلی‎٬‎ سیصد و بیست کتاب 

در حوزه نقد استخراج میکند که در پنج موضوع 

اصلیِ‏ ‏«نقد زیباشناخت»‏‎٬‎ ‏«نقد بلاغی»‏‎٬‎ ‏«سرقات»‏‎٬‎ 

‏«نقد واژگانی و دستوری»‏ و ‏«تحلیل اعجاز قرآن»‏ 

تألیف شدهاند.‏ وی‎٬‎ پس از تعریف اجمالی هریک 

از این مقولات‎٬‎ عناوین مندرج در آنها را 

برمیشمرد.‏ نویسنده این نظر را که علوم عقلی و 

ادبی را میراث ارسطو و افلاطون و دیگر متفکران 

یونانی میشمارد محل تأمل قرار میدهد.‏ در بخش 

دیگری از مقدمه‎٬‎ مراجع معتبر نقد در چهار قرن 

اول هجری جاحظ‎٬‎ ابنقتیبه‎٬‎ ابنطباطبا و قدامة 

بن جعفر معرفی میشوند.‏ 

در بخش اصلی مقاله‎٬‎ یعنی بررسی نظریه 

ادبی جرجانی‎٬‎ سه تألیف عمده او دلائلالاعجاز‎٬‎ 

اسرارالبلاغه و الرسالةالشافیه و نوشتههای مهم 

درباره جرجانی و آراءِ‏ بلاغی وی‎٬‎ از جمله معالم 

المنهج البلاغه عند عبدالقاهر از محمد برکات حمدی‎٬‎ 

ابوعلی اردنی و النقد المنهجی از محمد مندور 

برشمرده شده است.‏ ‏«ویژگیهای خاص جرجانی»‏‎٬‎ 

‏«نظریه نظم و قرآن»‏ و ‏«اصول نظریه نظم»مباحث 

اصلی در این بخش است.‏ 

ج.‏ ش.‏ ک.‏ 

موسوی‎٬‎ مصطفی‎٬‎ ‏«طرح پایگاه متون زبان و 

ادب فارسی»‏‎٬‎ کتاب ماه ادبیات و فلسفه ‎٧٥‎و 

٬٧٦ سال هفتم‎٬‎ شماره‎٣‎ و ٬٤ دی و بهمن 

٬١٣٨٢ ص‎١١١-١٠٤‎‏.‏ 

اجرای طرح پایگاه اینترنتی متون زبان و ادب 

فارسی‎٬‎ با هدف تحلیل متن‎٬‎ به سفارش شورای


٢٠٤ تازههای نشر 


گسترش زبان و ادب فارسی و با موافقت وزارت 

فرهنگ و ارشاد اسلامی‎٬‎ از تیرماه ١٣٨١ آغاز شد.‏ 

این پایگاه‎٬‎ بهویژه‎٬‎ برای استفاده پژوهشگران زبان 

فارسی‎٬‎ ادبیات‎٬‎ تاریخ و دیگر رشتههای علوم 

انسانی و پژوهش در زمینههای گوناگون فرهنگی 

بهخصوص حوزههای زبانشناسی‎٬‎ دستور زبان‎٬‎ 

تاریخ زبان فارسی‎٬‎ سبکشناسی‎٬‎ نقد ادبی‎٬‎ 

فرهنگنویسی‎٬‎ فرهنگ تاریخ زبان فارسی‎٬‎ 

آموزش زبان‎٬‎ واژهگزینی و تحقیقات ادبی ایجاد و 

متونی که تاریخ تألیف آنها پیش از ١٣٠٠ شمسی 

است در پایگاه وارد میشود.‏ ورود اطلاعات در 

چند مرحله و به تفکیک دورهای یا قرنبهقرن 

خواهد بود.‏ 

برای ورود اطلاعات و اطمینان از صحت 

اطلاعات واردشده تدابیری اندیشیده شده است که 

در طرح مندرج است.‏ در طرح‎٬‎ انواع عملیاتی که 

در ویرایش فنی و آمادهسازی متن باید انجام گیرد 

پیشبینی شده است.‏ 

س.‏ غ.‏ 

©

١٣٨٣/٦/١٩ 21AKHBAR ن‎٤‎ ٦ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

گرامیداشت پروفسور ریچارد نلسون فرای 

سیزدهمین جایزه ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار یزدی‎٬‎ روز دوم تیرماه ٬١٣٨٣ در 

مراسمی به پروفسور ریچارد نلسون فرایFrye R.N. ‎٬‎ ایرانشناس سوئدیالاصل 

امریکایی‎٬‎ تعلق گرفت.‏ پروفسور فرای‎٬‎ که اکنون هشتاد و چهار سال سن دارد‎٬‎ استاد 

پیشین ایر انشناسی دانشگاه هاروارد است و بیش از شصت سال از عمر خود را صرف 

پژوهش درباره ایران کرده است.‏ ایرانی که او در پژوهشهای خود در نظر دارد قلمروی 

است فرهنگی و فراتر از مرزهای جغرافیایی امروزی.‏ فرای‎٬‎ در پژوهشهای خود‎٬‎ به 

جنبههای گوناگون جغر افیایی‎٬‎ تاریخی‎٬‎ ادبی‎٬‎ زبانی و فرهنگی ایران در گسترهای از 

ماور اءالنهر‎٬‎ هند‎٬‎ افغانستان گرفته تا کرانههای اروندرود و رودبارهای فرات و دجله و 

ماورای قفقاز‎٬‎ دامنههای آرارات و دریای سیاه پرداخته است.‏ 

این ایرانشناس پُرکار درباره دورههای گوناگون تاریخ ایران‎٬‎ هخامنشیان‎٬‎ پارتیان‎٬‎ 

ساسانیان و نیز سامانیان و تیموریان کتاب و مقاله دارد.‏ وی همچنین در ادیان ایرانی 

‏(میترایی‎٬‎ زروانی‎٬‎ زردشتی‎٬‎ مانوی و مزدکی)‏ تحقیق کرده و نقدهایی نوشته است.‏ او در 

پژوهشهای خود به انواع منابع تاریخی ایران‎٬‎ از سنگنوشتهها و سکهها گرفته تا متون 

اوستایی و پهلوی‎٬‎ توجه داشته است.‏ 

فرای چنان به ایران عشق میورزد که ملقب به ایراندوست لقبی که استاد ابراهیم 

پورداود به وی داده بود شده و‎٬‎ در همه مقالاتش‎٬‎ امضای او را به صورت ریچارد فرای 

ایراندوست میبینیم.‏ 

از پروفسور فرای مقالات متعددی بهویژه در دانشنامههای بریتانیکا‎٬‎ امریکانا‎٬‎ اسلام ‏(از 

٢٠٥


٢٠٦ اخبار 


مؤسسه بریل)‏ و ایرانیکا درج شده است.‏ آخرین کتاب وی میراث آسیای مرکزی و فرهنگ 

ایرانی است که آن را اوانس اوانسیان ترجمه کرده و به زودی از سوی بنیاد موقوفه دکتر 

محمود افشار منتشر خواهد شد.‏ 

در مراسم بزرگداشت پروفسور فرای‎٬‎ ابتدا دکتر سید مصطفی محقق داماد‎٬‎ رئیس 

هیأت مدیره بنیاد در مورد فعالیتهای بنیاد و وصیتنامه دکتر محمود افشار مبنی بر تعلق 

گرفتن جایزه سالانهای از سوی این بنیاد به یکی از ادبا‎٬‎ ایر انشناسان و خاورشناسان 

بزرگ جهان توضیح داد.‏ سپس دکتر بدرالزمان قریب به شرح زندگی و آثار فرای و 

فعالیتهایی که در زمینه ایر انشناسی کرده است پرداخت.‏ دکتر قریب از تأسیس کرسی 

ارمنیشناسی در دانشگاه هاروارد‎٬‎ تأسیس کرسی آقاخان در رشته ایر انشناسی در 

دانشگاه هاروارد‎٬‎ تأسیس کرسی هاگوپ کورکیان در رشته ایر انشناسی در دانشگاه 

کلمبیا‎٬‎ مدیریتِ‏ بولتن انستیتوی آسیا Institute) Bulletin‏)‎٬‎ of the Asia تأسیس اتحادیه ملی 

امریکایی مطالعات و تحقیقات‎٬‎ همچنین سردبیری نشریه Artibus Asiae به عنوان 

عمدهترین فعالیتهای این دانشمند غربی ایراندوست نام برد.‏ 

پروفسور فرای‎٬‎ نخستین بار‎٬‎ استفاده از فناوری رایانه را برای اطلاع از زبانهای 

باستانی‎٬‎ در ١٩٥٤ مطرح کرد و به این ترتیب‎٬‎ گام مؤثری در گسترش این دانش 

برداشت.‏ 

از جمله آثار وی‎٬‎ ترجمه تاریخ بخارای نرشخی همراه با یادداشتهای مفیدی بر آن‎٬‎ 

میراث ایران‎٬‎ عصر زرّ‏ ین فرهنگ ایران‎٬‎ تاریخ ایران باستان‎٬‎ تاریخ ایران کمبریج ‏(از یورش اعراب 

تا زمان سلجوقیان)‏ است.‏ 

پروفسور فرای‎٬‎ علاوه بر فعالیتهای خود‎٬‎ مشوّ‏ ق خوبی برای بسیاری از ایر انشناسان 

نیز بوده است.‏ دکتر بدرالزمان قریب یکی از مشوّ‏ قان بزرگ خود را در گردآوری واژههای 

سغدی‎٬‎ برای تألیف گرانقدر فرهنگ سغدی‎٬‎ پروفسور فرای دانست.‏ 

سپس دکتر عنایتاهلل رضا درباره شناخت ساسانیان در آثار فرای سخن گفت و از 

آشنائی وی با زبانهای گوناگون انگلیسی‎٬‎ آلمانی‎٬‎ ایتالیایی‎٬‎ فرانسوی‎٬‎ فارسی‎٬‎ پهلوی‎٬‎ 

سریانی و آرامی یاد کرد.‏ 

دکتر صادق سجادی به بررسی مطالعات فرای درباره ایران دوره اسلامی پرداخت.‏ 

مهرداد ملکزاده درباره روششناسی فرای در مطالعات سخن گفت که میتواند


اخبار ٢٠٧ 


الگوی مفید و مطلوبی برای پژوهندگان دیگر باشد.‏ وی یکی از مهمترین دلایل توفیق او 

را در تحقیقات منبعشناسی ستودنی او دانست.‏ 

در پایان‎٬‎ پروفسور ریچارد فرای به زبان فارسی صحبت کرد و تأثیر ایران را بر 

فرهنگ جهانی شرح داد.‏ وی ایرانیان را نخستین پدیدآورندگان حقوق در تاریخ دانست 

که حتی حقوق اروپا هم متأثر از آن است.‏ داد قانون بینالمللی است که هخامنشیان بین 

‏«ساتراپنشین»ها به وجود آوردند.‏ این واژه از ایرانی به آرامی و سریانی رفته است.‏ 

پروفسور فرای با طرح پرسش حسّ‏ اسی درباره بقای ایران‎٬‎ با اشاره به زوال بینالنهرین 

قدیم و افریقای شمالی‎٬‎ وجود فرهنگ ایرانی را عامل اصلی آن دانست.‏ به نظر او‎٬‎ روح 

فرهنگ و هنر ایران است که ایران را پایدار ساخته است.‏ وی همچنین به اهمیت شناخت 

میراث ایرانی اشاره کرد که میتوان آینده را با برخورداری از آن بنا کرد.‏ وی با شعار 

زندهباد ایران سخنان خود را به پایان برد.‏ 

بنیاد موقوفه دکتر محمود افشار‎٬‎ به پاس خدمات این استاد ایر انشناسی‎٬‎ قالیچهای 

بافت نایین به وی تقدیم کرد.‏ این قالیچه از آن رو انتخاب شده بود که وی‎٬‎ در نخستین 

سفر خود به ایران‎٬‎ با منطقه نایین آشنایی بیشتری پیدا کرده و در چند مقاله یاد آن سفر را 

به میان آورده بود و سه مقاله نیز درباره گویش همسایه آنجا به فارسی دارد.‏ 

این مراسم به همت استاد ایرج افشار و با همکاری فرهنگستان زبان و ادب فارسی‎٬‎ 

معاونت پژوهشی و فرهنگی وزارت امور خارجه‎٬‎ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‎٬‎ 

سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و نمایندگی ایران در نیویورک برگزار شد.‏ 

زمستان سال ٨٢ نیز آیین گر امیداشتی‎٬‎ به پاس پنج دهه خدمات خستگیناپذیر 

پروفسور فرای در دانشگاه کلمبیای نیویورک برگزار شده بود که پیام سید محمد خاتمی‎٬‎ 

رئیس جمهور ایران‎٬‎ در آن خوانده شد.‏ 

دانشمندانی که در دوازده دوره پیشین جایزه ادبی و تاریخی دکتر محمود افشار از 

آنان قدردانی شد‎٬‎ به ترتیب از این قرارند:‏ دکتر نذیر احمد‎٬‎ دانشمند هندی ‏(‏‎١٣٦٨‎‏)؛ 

دکتر غلامحسین یوسفی‎٬‎ دانشمند ایرانی ‏(‏‎١٣٦٩‎‏)؛ دکتر امین عبدالمجید بدوی‎٬‎ 

دانشمند مصری ‏(‏‎١٣٦٩‎‏)؛ دکتر سید محمد دبیرسیاقی‎٬‎ دانشمند ایرانی ‏(‏‎١٣٧٠‎‏)؛ دکتر 

ظهورالدین احمد‎٬‎ دانشمند پاکستانی ‏(‏‎١٣٧٠‎‏)؛ جان هوننین‎٬‎ دانشمند چینی ‏(‏‎١٣٧١‎‏)؛ 

دکتر کمالالدین عینی‎٬‎ دانشمند تاجیکی ‏(‏‎١٣٧٣‎‏)؛ دکتر منوچهر ستوده‎٬‎ دانشمند ایرانی


٢٠٨ اخبار 

جایزه ادبی پروین اعتصامی 

‏(‏‎١٣٧٤‎‏)؛ دکتر عبدالحسین زرینکوب‎٬‎ دانشمند ایرانی ‏(‏‎١٣٧٩‎‏)؛ کلیفورد ادموند 

باسورث‎٬‎ دانشمند انگلیسی ‏(‏‎١٣٨٠‎‏)؛ فریدون مشیری‎٬‎ سخنسرای ایرانی ‏(‏‎١٣٨١‎‏)؛ 

تسونهئو کورویاناگی‎٬‎ دانشمند ژاپنی (١٣٨٢). 

آرزو رسولی 

© 


نخستین مراسم اهدای جایزه ادبی پروین اعتصامی‎٬‎ به همّت وزارت فرهنگ و ارشاد 

اسلامی و همکاری مرکز امور مشارکت زنان‎٬‎ در روز پنجشنبه ‎٨٣/٥/١٥‎‎٬‎ مقارن ایّام 

ولادت فاطمه زهرا علیها السلام و هفته گر امیداشت مقام زن‎٬‎ در تالار وحدت برگزار 

شد.‏ 

احمد مسجدجامعی‎٬‎ وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی‎٬‎ در باب وجه اختیار عنوان این 

جایزه ادبی‎٬‎ اظهار داشت که آثار پروین از پیامهای اخلاقی و اجتماعی که با روح لطیف 

زنانه به بیان شاعرانه درآمده سرشار است.‏ در پیام سید محمد خاتمی‎٬‎ رئیس جمهور‎٬‎ 

نیز پروین اعتصامی اختر چرخ ادب فارسی و مظهر فرهیختگی و رنج زن ایرانی معرفی 

شد.‏ در این پیام آمده است که زبان شعری پروین‎٬‎ با وجود پایبندی او به سنت ادبی‎٬‎ تازه 

و روان و دلنشین است.‏ در شعر او‎٬‎ تنوع و تجدد اندیشه و وارستگی از عادات و آداب 

مذموم زنانه دیده میشود.‏ با قوّ‏ ت بیان و تعبیر او‎٬‎ کاه و کوه نیز میتوانند مجلسآرا باشند 

و پنبه و دوک دفتر عبرت پیش روی ما بگشایند.‏ پروین در شمار زنان بزرگی است که 

شجاعانه با نابرابریهای فرهنگی و اجتماعی عصر خود زبان به مخالفت گشود و اسوه 

زنان فرهیخته ایرانی شد.‏ 

زهرا شجاعی‎٬‎ مشاور رئیس جمهوری در امور زنان‎٬‎ موضوع سخنرانی خود را به 

‏«زندگینامه‎٬‎ ساحات وجودی‎٬‎ آثار و ویژگیهای شعر پروین»‏ اختصاص داد.‏ وی برای 

شعر پروین پنج خصلت عمده برشمرد:‏ نقد اعمال حکومتی؛ نقد دستگاه قضایی؛ توجه 

به عدالت اجتماعی؛ توجه به مسائل و وظایف خانوادگی زنان؛ نکوهش صفات مذموم.‏


اخبار ٢٠٩ 


فاطمه معبودی‎٬‎ دبیر اجرائی همایش‎٬‎ در گزارش خود‎٬‎ با بررسی آماریِ‏ آثار ادبی دو 

دوره قبل و بعد از انقلاب‎٬‎ رشد انتشار آثار ادبی بعد از انقلاب را فزاینده اعلام کرد.‏ وی 

هدف از اجرای این برنامه را کمک به زمینهسازیهای لازم برای تجلّی استعدادهای ادبی 

و فرهنگی شمرد.‏ 

مهمان تاجیکی‎٬‎ زلفیه عطایوا‎٬‎ درباره ویژگی شعر پروین و پژوهشهایی که در 

تاجیکستان درباره آن انجام شده سخن گفت.‏ 

دکتر روحانگیز کراچی‎٬‎ استاد دانشگاه و پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و 

مطالعات فرهنگی‎٬‎ در بخشی از سخنان خود به این نکته اشاره کرد که پروین‎٬‎ در پرتو 

چند ویژگی در اشعارش‎٬‎ ستاره ادب زنان ایران شد.‏ از جمله جنبههای تعلیمی و 

اخلاقی‎٬‎ برخورد خردمندانه با استبداد رضاشاهی؛ اختیار موضوعهای بدیع و نو و 

بهرهجویی از عناصر کمقدر چون سیر و پیاز‎٬‎ عدس و ماش و جارو در مضمونسازی‎٬‎ 

روحبخشیدن به اشیاء ‏(‏animisme‏).‏ دغدغه شاعر‎٬‎ در زندگی کوتاهش‎٬‎ نابرابری و 

بیعدالتی و تنزل اخلاقی جامعه بود.‏ 

مهمان افغانی این مر اسم‎٬‎ خانم خالده فروغ‎٬‎ نیز‎٬‎ در سخنان خود‎٬‎ ویژگیهایی برای 

شعر پروین برشمرد.‏ 

در بخش پایانی‎٬‎ پیش از قرائت بیانیه هیئت داوران نخستین دوره جایزه ادبی پروین 

اعتصامی‎٬‎ لوح افتخاری به خانم قمر آریان‎٬‎ به پاس آثار و خدمات ارزشمند و نقش 

ایشان در ارتقای ادبیات فارسی‎٬‎ تقدیم شد.‏ 

هیئت داوران‎٬‎ نتایج بررسی آن دسته از آثار ادبی را که نخستین بار در سال ١٣٨١ 

منتشر شدند و نیز فهرست برگزیدگان حوزههای گوناگون ادبی را در دو رده بزرگسالان و 

کودک و نوجوان به شرح زیر اعلام کرد:‏ 

در رده بزرگسالان‎٬‎ منصوره شریفزاده‎٬‎ نویسنده رمان چنار دالبِتی؛ چیستا یثربی‎٬‎ 

نویسنده نمایشنامه زنان مهتابی‎٬‎ مرد آفتابی؛ فرشته ساری‎٬‎ سراینده مجموعه شعر روزها و 

نامهها؛ رؤیا صدر‎٬‎ مؤلف اثر پژوهشی بیست سال با طنز؛ نرجس افشاری‎٬‎ تهیهکننده 

پایاننامه بررسی مقالههای دکتر عبدالحسین زرینکوب درباره شعر و شاعران به دلیل نگرش 

محققانه به مباحث ادبی و نگاه بنیادین به مقوله نقد و نقدپذیری.‏ 

در رده کودک و نوجوان‎٬‎ فریبا کلهر‎٬‎ نویسنده رمان تو از بهشت آمدهای ‏(زندگی فاطمه


٢١٠ اخبار 


زهرا علیها السلام)‏ و فروزنده خداجو مؤلف اینجا در این پرده منم ‏(زندگینامه یک هنرمند)‏ 

نفرات اول؛ سوسن طاقدیس‎٬‎ نویسنده قصه شما یک دماغ زرد ندیدید؟ نفر دوم شناخته 

شدند.‏ 

افسانه شعباننژاد‎٬‎ سراینده مجموعه شعرهای خیالانگیز؛ عرفان نظرآهاری‎٬‎ سراینده 

مجموعه شعر کولهپشتیات کجاست؟ برندگان جایزه در حوزه شعر شدند.‏ 

هیئت داوران آثار سرور کُتُ‏ بی‎٬‎ لیلی حکیمالهی‎٬‎ شکوه قاسمنیا و مهرنوش 

معصومیان را درخور تشویق اعلام کرد.‏ همچنین از اشرف قندهاری‎٬‎ رئیس هیئت مدیره 

آسایشگاه کهریزک و مؤلف آشنایان ره عشق‎٬‎ گزارشگونهای ادبی و گیرا در انعکاس 

خدمات بانوان نیکوکار و خیّر‎٬‎ تقدیر شد.‏ 

سرانجام‎٬‎ دبیرخانه این همایش سمیر ارشدی و حسین محفوظی موسوی را برای 

ترجمه دیوان پروین اعتصامی به زبان عربی شایسته تقدیر اعلام کرد.‏ 

برنامههای روایت شعر و موسیقی‎٬‎ در خلال سخنرانیها‎٬‎ چاشنی این همایش بود.‏ 


©

(١٣٨٣/٧/١) 23N21-24 ن‎٣‎ C:7 ٧ ص ١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

نمایه دورههای یکم تا پنجم 

شمارههای مسلسل ١ تا ٢٠ 

نمایه ٢٠ شماره نامهی فرهنگستان‎٬‎ که در زیر میآید‎٬‎ به دو بخش تقسیم شده است:‏ ١. نمایه بر اساسِ‏ نامِ‏ مؤلف یا مؤلف/‏ مترجم؛ 

٢. نمایه بر اساسِ‏ عنوان.‏ در نمایه اول‎٬‎ پس از نامِ‏ مؤلف یا مترجم‎٬‎ شماره مجله و شماره صفحه آمده است.‏ در نمایه دوم‎٬‎ نام مقاله‎٬‎ شماره 

مجله و صفحه آن‎٬‎ و نوعِ‏ مقاله ذکر شده است.‏ 

١. مؤلف/‏ مترجم 

/١٤٨-١٥٧ ١٧ 

آبایف‎٬‎ و.‏ ای.‏ /١١٣-١١٧ ١٠ 

آجاریان‎٬‎ هراچیا ‏/‏‎٣١-٢٣‎؛ ٦ /١١٥-١٢٥ ٧ 

آذرنوش‎٬‎ آذرتاش /١٥٨-١٦١ ١٧ 

آساطوریان‎٬‎ گارنیک /٣٣- ٣ ‎٥٤‎؛ /١١٠- ٦ ‎١٢٢‎؛ 

آلداود‎٬‎ سیّ‏ دعلی -١٦٩/ ٧ ‎١٧٥‎؛ ‏/‏‎١٨٢‎؛ ٧ ‏/‏‎٥٠-٤١‎؛ ٩ ‏/‏‎٨٧-٧٨‎؛ ١٥ 

-١٩٢/ ١٧ ‎١٩٣‎؛ -١٥٩/ ١٨ ‎١٦٢‎؛ -١٦٣/ ١٩ ‎١٦٥‎ 

‏/‏‎٨٦‎-‏ ١٧ ‎٩٥‎ 

آموزگار‎٬‎ ژاله /١٠٤-١٠٩ ٤ 

آیتی‎٬‎ عبدالمحمد /١٠١- ١٤ ‎١١٧‎؛ /١٠٤- ١٥ ‎١٣١‎؛ 

اجاکیانس‎٬‎ اناهید ‏/‏‎٨٧-٧٥‎؛ ١٦ -١٢٦/ ١٧ ‎١٣٢‎؛ -١٣٩/ ١٨ ‎١٤٨‎؛ 

-١٢٦/ ١٩ ‎١٤٢‎؛ 

/١٨٣-١٨٧ ١٨ 

احسانی‎٬‎ معصومه ٥/1-5 

ارباب شیرانی‎٬‎ سعید /١٥٨-١٥٩ ٥ 

استپانیان‎٬‎ ماریِتّا ت.‏ /١٨٣- ٢ ‎١٨٥‎؛ /١٢٢- ١٣ ‎١٣٩‎؛ 

اعلم‎٬‎ هوشنگ -٩٦/ ١٧ ‎١٢٥‎ 

‏/‏‎١٤-٥‎؛ ٧ -٩/ ١١ ‎٥١‎؛ ‏/‏‎١٠-٢‎؛ ١٢ 

٢٠-٧/ ١٤ 

افشار‎٬‎ ایرج 

ا.‏ گلاسن /١٧٨-١٨٣ ١٢ 

اُ‏ لمان‎٬‎ استفن /٩٥-١٠٢ ١٣ 

امام‎٬‎ عباس 

امام‎٬‎ عباس ‏(مترجم)‏ /١٤٠- ٥ ‎١٥١‎؛ /١٥٠-١٥٩ ٧ 

امامی‎٬‎ کریم 

/١٤٣- ٤ ٬١٥٦ ‎1-3‎؛ ‎1-5/٦‎؛ ‎1-5/٧‎؛ ‎2-6/٨‎؛ ‎6/٩‎-‏‎2‎؛ 

‎4/١٠‎-‏‎2‎؛ ‎2-5/١١‎؛ ‎4/١٢‎-‏‎2‎؛ ‎2-8/١٣‎؛ ‎2-5/١٤‎؛ 

‎2-6/١٥‎؛ ‎2-8/١٦‎؛ ‎2-5/١٧‎؛ ‎2-7/١٨‎؛ ١٩/2-7 

‏/‏‎١٠٢-٩٥‎؛ ١٣ ‏/‏‎٤١-٢٧‎؛ ١٤ -٤٣/ ١٧ ‎٥٧‎؛ 

-١٧٤/ ١ ‎١٧٧‎؛ -١٩٢/ ٢ ‎١٩٦‎؛ ‎1-3/٣‎؛ 

/٦٤-٧٢ ١٢ 

اُ.‏ م چوناکوا /٩٦-١٠٣ ١٥ 

انزابینژاد‎٬‎ رضا /١٢١-١٢٦ ٢ 

باقری‎٬‎ محمد باگالیابوف‎٬‎ م.ن.‏ 

٢٦-٢٢/ ٤ 

‏/‏‎٦٧-٤١‎؛ ٦ ١٩٤/١١-١٩٦ 

بایبوردی‎٬‎ مهرآفاق /١٧٥-١٨٦ ١٩ 

بختیاری‎٬‎ آرمان /١٠٣-١١٦ ١٣ 

برجیان‎٬‎ حبیب /١٤٠-١٤٥ ١٤ 

بروک‎٬‎ کرین /١٠٥-١٠٩ ٦ 

بقایی‎٬‎ ناصر /١٥٢-١٥٧ ٥ 

بلاذری‎٬‎ احمد بن یحیی بن جابر /١٣٦- ١٥ ‎١٣٩‎؛ ‎٢٦-٢٠/٣‎؛ 

٢١١


٢١٢ نمایه 

نمایه دورههای اول تا پنجم 

-١٤٤/ ٦ ‎١٤٧‎؛ -١٦٠/ ٧ ‎١٦١‎؛ -١٤٠/ ٨ ‎١٤٩‎؛ 

-١٤٨/ ٩ ‎١٥٥‎؛ -١٥٥/ ١٠ ‎١٦٢‎؛ -١٠٤ /١٢ ٬١٤٢ 

-١٧٢ ٬١٧٠ ‎١٧٥‎؛ -١٤٨/ ١٣ ٬١٥١ ٬١٧٠ ٬١٦٩ 

-١٧٠ ٬١٧١ -١٧٢ ٬١٧٣ ‎١٨١‎؛ ٬١٨٠ -١٢٢/ ١٤ ٬١٣٢ 

-١٤٠ ٬١٤٥ -١٤٦ ٬١٤٧ -١٨٢ ٬١٨٥ -١٨٦ ‎١٨٧‎؛ 

-٣٧/ ١٥ ‎٥٧‎‎٬‎ -١٣٥ ٬١٣٦ -١٤٣ ٬١٤٤ ٬١٧٤ ٬١٧٢ 

-١٧٦ ‎١٧٧‎؛ ‏/‏‎١٠٢-١٠١‎؛ ١٦ -١٨٥/ ١٧ ٬١٨٦ 

-١٩١ ‎١٩٢‎؛ -٢١٣/ ١٨ ‎٢١٤‎؛ ‏/‏‎٥٤‎-‏‎٧٣‎ ١٩ 

خلیلی‎٬‎ مهیار /١٨٥ ٧ 

خواجه برج سفیدی‎٬‎ فریبرز /١٧٦-١٧٧ ٣ 

/٧١-٨٣ ٥ 

بلوآ‎٬‎ فرانسوآ دو /١٧-٣٣ ٨ 

پاکزاد‎٬‎ فضلاهلل ‏(مترجم)‏ /١٨٩ ٢ 

پرشاد‎٬‎ منوچهر /٣٢-٤٠ ٦ 

پروشانی‎٬‎ ایرج /١٧٠-١٧٤ ١١ 

پرویزی‎٬‎ نسرین -١٥٢/ ١٣ ‎١٥٧‎؛ -١٨٢/ ١٥ ٬١٨٣ 

پناهی‎٬‎ ثریا -١٨٥ ٬١٨٧ -١٨٨ ‎١٨٩‎؛ -١٨١/ ١٦ ٬١٨٢ -١٩٥ ‎١٩٩‎؛ 

-١٧١/ ١٧ ٬١٨٤ -١٩٦ ٬١٩٧ ‎٢٠٢-٢٠٠‎؛ 

-٢٢٨/ ١٨ ٬٢٣٢ -٢١٤ ‎٬٢١٨‎ -٢١٩ ‎٢٢١‎؛ 

-١٥٠/ ١٩ ‎٬١٥٨‎ -١٩٩ ‎٢١١‎؛ -٢٢١/ ٢٠ ٬٢٢٢ 

٢٢٧-٢٢٦ 

‏/‏‎٦٥-٥٢‎؛ ١١ /٣٥-٤٢ ١٧ 

پورجوادی‎٬‎ نصراهلل /١٣٦-١٤٣ ٦ 

پورکیا‎٬‎ سعید -٨١/ ٧ ‎١١٤‎؛ ٦١-٣٩/ ١٠ 

پورنامداریان‎٬‎ تقی /٦٥-٨٠ ٧ 

پیرنیا‎٬‎ علی /٨٩-١٠٠ ١٢ 

تفسیری‎٬‎ ملیحه ‏/‏‎٤٧-٣٨‎؛ ١ ‏/‏‎١٢-٤‎؛ ٢ ‎4-12/٣‎؛ 

تفضلی‎٬‎ احمد ‎4-11/٤‎؛ ‎6-9/٥‎؛ /١٧٩- ٦ ‎١٨٥‎؛ ‏/‏‎٣٣-١٧‎؛ ٨ 

-١٤٨/ ٩ ‎١٥٥‎؛ ١٠٠-٨٩/ ١٢ 

/١٤٦-١٤٩ ٧ 

جعفری‎٬‎ یونس -١٧٦/ ١٢ ‎١٨٣‎؛ ٣٥-٢٥/ ٥ 

جهانداری‎٬‎ کیکاوس /١٣٥-١٤٥ ١٤ 

چِ‏ رِ‏ تی‎٬‎ کارلو حاتمی‎٬‎ حسن 

٬١٠-٧/ ١ ‎٣٨-١٣‎؛ ٣٧-١٤/ ٢٠ 

حبیبی‎٬‎ حسن ‏/‏‎٢١٠-٢٠٦‎؛ ١٨ /٢٣٣-٢٣٧ ٢٠ 

حجازی‎٬‎ ناهید ‏/‏‎٨٤‎-‏‎٨٦‎ ١٨ 

حداد عادل‎٬‎ غلامعلی /٢- ٨ ‎٥‎؛ ‏/‏‎٨-٢‎؛ ١١ /٢-٬٧ ١٥ 

-١٥٩ ‎١٧١‎؛ -٢/ ١٨ ‎٧‎؛ ‏/‏‎٥‎-‏‎٢٦‎؛ ١٩ ١٩٦-١٩٥/ ٢٠ 

حدیدی‎٬‎ جواد /١٣٠-١٤٥ ٧ 

‏/‏‎٦٠-٥٤‎؛ ٧ ‏/‏‎١٠٢-٨٣‎؛ ٨ 

-١٠٠/٩ ‎١١٢‎؛ -١٣٥/ ١٦ ‎١٣٩‎؛ ١٧٠-١٦٢/ ١٧ 

-١٩٠/ ١٨ ‎٢٠٥‎ 

حسندوست‎٬‎ محمّ‏ د 

حسینزاده‎٬‎ هدیٰ‏ 

/١٥٩-١٦٢ ١٩ 

حفیظی‎٬‎ مینا /٩٣-١٠٠ ١٦ 

حقشناس‎٬‎ علیمحمد /٢٩-٣١ ١٥ 

خاتونآبادی‎٬‎ افسانه خامنهای‎٬‎ سیدعلی ‏(آیةاهلل‎٬‎ رهبرِ‏ معظّم انقلاب)‏ /٢-٦ ١ 

/١٩١ ٢ 

خدابندهی شهرکی /١٣٨- ٣ ‎١٤٥‎؛ /١٢٨- ٥ ‎١٣٢‎؛ 

خطیبی‎٬‎ ابوالفضل ‏/‏‎١٢-٥‎؛ ٥ خوانساری‎٬‎ محمد 

خوانساری‎٬‎ محمّ‏ د ‏/‏‎٥٨‎-‏‎٦٢‎ ١٧ 

/٤٧-٥١ ١ 

دانشپژوه‎٬‎ محمدتقی /١٩٧- ٢٠ ‎٢٠٩‎؛ /٣٤-٥٤ ٨ 

داوری اردکانی‎٬‎ نگار /١٧٢-١٨١ ١٤ 

داوری‎٬‎ نگار دبیرسیاقی‎٬‎ سید محمّ‏ د /١٢٦- ٧ ‎١٢٩‎؛ /٨٨- ١٥ ‎٩٥‎ 

دریایی‎٬‎ تورج /٢٨-٣٢ ١٦ 

دسترنجی‎٬‎ حکیمه -١١٤/ ٢ ٬١٢١ -١٧٣ ‎١٧٤‎؛ 

-١٨٦ ‎١٨٨‎؛ -٧٨/ ٣ ‎٨٥‎‎٬‎ -١٥٧ ٬١٥٩ -١٥٩ ‎١٦١‎؛ 

-١٩٠/ ٤ ‎١٩٢‎؛ -١٣٣/ ٥ ‎١٣٥‎؛ -١٣٦ ‎١٣٩‎؛ -١٦٤ ‎١٦٥‎؛ 

-١٣١/ ١١ ‎١٤٧‎؛ -١٧٤ ٬١٧٤/ ١٣ ‎٬١٧٥‎ ٬١٧٧ ٬١٧٦ 

-١٧٨ ‎١٧٩‎؛ -١٨٧/ ١٤ ‎٬١٨٨‎ -١٨٨ ٬١٨٩ ٬١٩٠ ٬١٨٩ 

-١٩١ ٬١٩٢ -١٩٢ ‎١٩٣‎؛ -١٣٢/ ١٥ ‎١٣٤‎؛ 

-١٠٣/ ١٦ ‎٬١٠٨‎ ٬١٧٠-١٦٩ -١٨٨ ‎١٨٩‎؛ 

٢١٤-٢١٣/ ٢٠ 

دوالو‎٬‎ کوهیار /١٠٣-١٠٤ ١٢ 

-١٥٧/ ١١ ‎١٦٩‎؛ ‏/‏‎٦٣-٥٣‎؛ ١٢ 

-١١٧/ ١٣ ٬١٢١ -١٧٣ ‎١٧٤‎؛ -١٩٠/ ١٤ ‎١٩١‎؛ 

‏/‏‎٣٦-٣٢‎؛ ١٥ -١٦٧/ ١٦ ٬١٦٩ -١٧٠ ٬١٧٤ ‎١٨٠-١٧٨‎؛ 

-١٤٠/ ١٧ ٬١٤٧ ‎١٨٥‎؛ -٢١١/ ١٨ ‎٢١٢‎؛ ‏/‏‎٨٤‎-‏‎٬٩٦‎ ١٩ 

٬٢٢٢ -٢٢١ ٬٢٢٠-٢١٦ ٬٢١٤ -٢١٣ ٬١٧١ -١٦٦ 

-٢٢٣ ٬٢٢٤ -٢٢٥ ‎٢٢٦‎؛ -١٤١/ ٢٠ ٬١٤٦ -٢١٨ ٬٢٢١ 

٢٢٤- ‎٢٢٥‎ 

ذاکر الحسینی‎٬‎ محسن 

ذاکری‎٬‎ مصطفی ‏(مترجم)‏ 

‎٤٩-٣٠/٢‎؛ ‏/‏‎٦٦-٥٦‎؛ ٤ 

-١٥٢/ ٥ ‎١٥٩‎؛ -١٦٨/ ٦ ‎١٧٢‎؛ -١٧٣/ ٦ ‎١٧٨‎؛ 

١٧٦-١٧٤/ ٨ 

ذکاوتی قراگزلو‎٬‎ علیرضا ‏/‏‎٨٧‎-‏ ١٨ ‎٩٥‎؛ /٥٤-٧٨ ٣


نمایه ٢١٣ 


-١٤٩/ ١٨ ‎١٥١‎؛ -١٩٧/ ٢٠ ‎٢٠٩‎ 

سرکاراتی‎٬‎ بهمن ‏/‏‎٣٨-٥‎؛ ١٠ /٢١-٧٢ ١٣ 

سرکاراتی‎٬‎ بهمن ‏(مترجم)‏ ‏/‏‎٧٣-٥١‎؛ ١ /٢٦-٣٣ ٣ 

سرلک‎٬‎ رضا ٧٠/١٦-٧٤ 

ذوالفقاری‎٬‎ سیما /١٢٠-١٣٠ ٢٠ 

رادفر‎٬‎ ابوالقاسم /٩٧- ٢٠ ‎١٠٨‎ 

رجبزاده‎٬‎ هاشم ‏/‏‎٣٠-١٢‎؛ ٢ /١٦١- ٣ ‎١٧٣‎؛ 

‏/‏‎٢٤-١٣‎؛ ٥ ‏/‏‎٨١-٧٢‎؛ ٦ -١٦٥/ ٨ ‎١٧٣‎؛ -١٥٦/ ٩ ‎١٦١‎؛ 

-١٦٢/ ٩ ‎١٧١‎؛ ‏/‏‎٢٠٢-١٩٧‎؛ ١٣ -٢٠٦/ ١٧ ‎٢١٣‎؛ 

-٢٢٣/ ١٨ ‎٢٢٧‎؛ ٥٣-٢٧/ ١٩ 

رحیملو‎٬‎ یوسف /١٨٦ ٦ 

رسولی‎٬‎ آرزو /٦٢-٦٩ ١٤ 

‏/‏‎٧٦-٦٨‎؛ ١٨ -٦٥/ ٢٠ ‎٧٥‎؛ 

‏/‏‎٨٣-٧١‎؛ ٥ ‎١٠٣-٨٤‎؛ ‏/‏‎٧١-٦٨‎؛ ٦ ‏/‏‎٦٤-٦١‎؛ ٧ 

-١٠٣/ ٨ ‎١١٦‎؛ -٥١/ ٩ ‎٥٤‎؛ ‏/‏‎٩٩-٨٩‎؛ ٩ ‎٦١-٥٠/١٤‎؛ 

١٥٨-١٤٥/ ١٥ 

رضایی‎٬‎ زهرا -١٧٤/ ١٦ ٬١٧٨ ‎١٨٠‎؛ -٢١٨/ ١٨ ‎٬٢١٩‎ 

-٢٢١ ‎٢٢٢‎؛ -٢١٢/ ١٩ ‎٢١٣‎؛ 

رواقی‎٬‎ علی /٧٩-٩٥ ١ 

روحبخشان.‏ ع /١٥٤- ١ ‎١٥٩‎؛ /١٧٥- ٢ ‎١٨٢‎؛ 

-١٤٥/ ٣ ٬١٤٨ -١٥٢ ‎١٥٧‎؛ -١٦٦/ ٤ ‎١٦٨‎؛ 

-١٧٦/ ٧ ‎١٨١‎؛ -١٦١/ ٨ ‎١٦٤‎؛ -١٨٢/ ١٠ ‎١٨٨‎؛ 

-١٨٤/ ١١ ‎١٩٣‎؛ -١٦٧/ ١٢ ‎١٦٨‎؛ -١٤٣/ ١٣ ٬١٤٤ 

-١٤٥ ‎١٤٧‎؛ -١٣٣/ ١٤ ٬١٣٤ -١٣٥ ‎١٣٩‎؛ 

١٧٩-١٧٨ ٬١٧٨ -١٧٧ ٬١٤٣ -١٤٢ ٬١٤٢ -١٤٠/ ١٥ 

-١٦٣/ ١٨ ٬١٦٤ -١٨٨ ‎١٨٩‎؛ 

-١٧٢/ ١٩ ‎١٧٤‎؛ ٬١٣-٢/ ٢٠ ٢١٨ ٬٢١٠ 

-١٢٦/ ٢ ‎١٣٢‎؛ ‏/‏‎٦٥-٥٣‎؛ ٥ ‏/‏‎٤٠-١٢‎؛ ٩ 

-٩٨/ ١١ ‎١١٢‎؛ ‏/‏‎٩٤-٨٤‎؛ ١٣ -٤٢/ ١٦ ‎٥١‎‎٬‎ 

١٦١- ‎١٦٦‎؛ ‎٣٤-٣٠/١٧‎؛ ‏/‏‎٤٠-٢١‎؛ ١٨ ٧٦/٢٠-٨٤ 

زندیمقدم‎٬‎ زهرا /١٤٨-١٧١ ١٤ 

زوندرمان‎٬‎ ورنر /١٧٥-١٨٦ ١٩ 

زیپولی‎٬‎ ریکاردو ٣٠/٢-٤٩ 

زینالدین‎٬‎ کمال /١٧٧-١٧٨ ٨ 

ژینیو‎٬‎ فیلیپ /١٣٥-١٣٩ ١٤ 

سامعی‎٬‎ حسین ٬٢١-٦/ ٤ ‎١٧٠-١٦٩‎؛ ١٨٣-١٧٥/ ١١ 

ساوینا‎٬‎ و.‏ ایی.‏ /١٦٥-١٨٢ ١٨ 

سبحانی‎٬‎ توفیق.‏ ه /١٣٢-١٤٣ ٢ 

سپنتا‎٬‎ ساسان ‏/‏‎١٠٤-٨٢‎؛ ٦ /٦٩-٨٣ ١٠ 

سجادی‎٬‎ سید صادق ‏/‏‎١٥٠-١٤٨‎؛ ٣ /١٧٢- ٩ ‎١٧٤‎؛ 

٬٢٠-٢/ ١٣ -١٤٠ ‎١٤٢‎؛ ٬٤٩-٤٢/ ١٤ -١١٨ ‎١٢١‎؛ 

رضائی باغبیدی‎٬‎ حسن 

روحبخشان‎٬‎ عبدالمحمد 

زرشناس‎٬‎ زهره 

سلامی‎٬‎ عبدالنبی ١٠٠/١٩-١٢١ 

سمیعی ‏(گیلانی)‏ احمد /١١-٬١٢ ١ ٩٥-٬١٠٥ 

-١٣٦ ‎١٤٤‎؛ ٬٣-٢/ ٢ -٩٦ ‎١١٤‎؛ ٬٦-٢/ ٣ 

-٩٨ ‎١٣٨‎؛‎٤‎ ٬١٠٣-٦٧/ -١١٠ ٬١٢٥ -١٥٧ ‎١٦٥‎؛ 

‏/‏‎٤-٢‎؛ ٥ ‏/‏‎٤-٢‎؛ ٦ -١٦٢ ‎١٦٧‎؛ ‏/‏‎٤-٢‎؛ ٧ -١١٧/ ٨ ‎١٣٩‎؛ 

‏/‏‎١١-٢‎؛ ٩ ‏/‏‎٤-٢‎؛ ١٠ -١٣١/ ١١ ‎١٤٧‎؛ -٤٠/١٢ ‎٥٢‎؛ 

‏/‏‎٢٧-٦‎؛ ١٦ ٤-٢/ ١٩ 

سوری‎٬‎ علی /٢١٢-٢١٣ ٢٠ 

-١٠٥/ ١ ‎١٢٦‎؛ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢ 

٥٠-٣٩/ ٤ ٬٧٨-٦٣/ ٣ 

‏/‏‎٨٥‎-‏‎٩٦‎ ٢٠ 

سیدحسینی‎٬‎ رضا ‏(مترجم)‏ 

شقاقی‎٬‎ ویدا 

شکری فومشی‎٬‎ محمد /١٩٢-١٩٤ ٢٠ 

شکری‎٬‎ گیتی /٥٩-٦٩ ١٦ 

شکوری‎٬‎ محمدجان 

‏/‏‎٩٧-٧٥‎؛ ١١ ‏/‏‎٨٣-٧٣‎؛ ١٣ 

٩٢-٨٨/ ١٦ 

‏/‏‎١٦٦‎؛ ٥ -١٣٣/ ١٧ ‎١٣٩‎؛ 

-٢١٤/ ١٩ ‎٬٢١٥‎ -٢٢٠ ٬٢٢١ -٢٢٢ ٬٢٢٣ -٢٢٤ ‎٢٢٥‎؛ 

-١٠٩/ ٢٠ ‎٬١١٩‎ ٬١٤٠-١٣١ -٢١٠ ٬٢١٢ ٢١٧-٢١٦ 

صادقی‎٬‎ علیاشرف /١٦٢- ٥ ‎١٦٣‎؛ /١٤٨- ٦ ‎١٦١‎؛ 

-٢/ ١٦ ‎٥‎؛ -١٣/ ١٧ ‎٢٩‎؛ -٢٣١/ ١٩ ‎٢٣٣‎؛ 

٦٤-٣٨/ ٢٠ 

صدری‎٬‎ مهدی /٦٦-٧٤ ١١ 

صدیق بهزادی‎٬‎ ماندانا /١٢٦- ٤ ‎١٣١‎؛ ٧٠/٨-٨٢ 

صفارزاده‎٬‎ طاهره /١٦٣-١٦٤ ١ 

صفار مقدم‎٬‎ احمد /١٥٨- ٢ ‎١٧٢‎؛ /١٣٢- ٤ ‎١٤٢‎؛ 

١١٢-٨٤/ ١٠ 

‏/‏‎٥٠‎-‏‎٦٧‎ ١٨ 

شمس‎٬‎ محمدجواد 

صفوی‎٬‎ کورش 

/٢-١٢ ١٧ 

طاووسی‎٬‎ محمود /١٢٣-١٢٧ ٦ 

طاهریان‎٬‎ احمد /٦٢-٦٨ ١٠ 

عابدی‎٬‎ سیدامیرحسین /١٨٩ ٢ 

عابدی‎٬‎ کامیار /١٤٠-١٥١ ٥ 

عبدالرحمان‎٬‎ وحید حَ‏ مَ‏ د -١٧٢/ ١٥ ٬١٧٣ -١٧٤ ٬١٧٥ 

عزیزی مقدم‎٬‎ شیرین


٢١٤ نمایه 


١٧٧ ٬١٧٦ -١٧٥ 

عسکری‎٬‎ لیلا ‏/‏‎١٤٠-١٣٦‎؛ ١٥ /٦٤-٧٢ ١٢ 

عسکری‎٬‎ لیلا ‏(مترجم)‏ /١٧-٣٣ ٨ 

علمداری‎٬‎ هوشنگ /١٨٤-١٨٥ ٧ 

عمرانی‎٬‎ غلامرضا /١٣٢- ١٨ ‎١٣٨‎ 

فاتحینژاد‎٬‎ عنایتاهلل /١٦٢-١٦٥ ٧ 

فر اهانی‎٬‎ مسعود /٢٠٣ ١٧ 

فرزام‎٬‎ حمید /١٤٣- ٢ ‎١٥٥‎؛ ٧٠/١٤-٨٢ 

فرهنگان‎٬‎ انتشارات /١٨٥-١٨٧ ٧ 

فضلاهلل بن روزبهان خنجی اصفهانی /١٥٧-١٥٨ ٥ 

فیروزان‎٬‎ مهدی /١٧٥-١٨٢ ١٠ 

قریب‎٬‎ بدر الزمان 

‎٢٦-٢١‎؛ ١٦٦-١٦١/ ١٦ 

/١٨٩-١٩١ ٢ 

کابلی‎٬‎ ایرج /٤٩-٦٨ ٢ 

کافی‎٬‎ علی -١٤٦/ ١٢ ‎١٦٦‎؛ ١٢٧-١٠٩/ ١٦ 

کاوسینژاد‎٬‎ سهیلا کتابی‎٬‎ احمد 

/١٧٧- ٣ ‎١٧٩‎؛ /١٢٤-١٣٠ ٩ 

کر امتی‎٬‎ یونس /٤٣-٥٧ ١٧ 

کشاورز‎٬‎ فاطمه /١١٣-١٣٠ ١١ 

کوشک جلالی‎٬‎ عباس /١٤٨-١٥٦ ١١ 

کیهانی‎٬‎ جعفرشجاع /٢٦-٣٣ ٣ 

گرشویچ‎٬‎ الیا /٨١-٨٨ ١٢ 

گیوناشویلی‎٬‎ هلن /٦٢-٦٩ ١٤ 

لوکوک‎٬‎ پییر لونگینوس 

‏/‏‎١٦-٦‎؛ ٨ ‏/‏‎٣٩-١١‎؛ ١٢ ٬٦-٢/ ١٤ 

-٦٣/ ١٧ ‎٨٥‎ 

-١٠٥/ ١ ‎١٢٢‎؛ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢ ‏/‏‎٧٨-٦٣‎؛ ٣ 

٥٠-٣٩/ ٤ 

مالچانوا‎٬‎ ای.ک.‏ /١٨٣-١٨٧ ١٨ 

‏/‏‎٧٤-٦٨‎؛ ٢ ‏/‏‎٧٠-٦٦‎؛ ٥ ‏/‏‎٧٩-٦٥‎؛ ٩ 

-١٤٤/ ١٠ ‎١٥٤‎؛ ٥٨-٥٢/ ١٦ 

متحدین‎٬‎ ژاله /٧٣-٨٠ ١٢ 

متینی‎٬‎ جلال /١٩٠-١٩٣ ١٥ 

مجتبائی‎٬‎ فتحاهلل -١٢٢/ ١٩ ‎١٢٥‎؛ ٢٢-٥/ ٦ 

محروف.‏ م.م.م.‏ /١٥٠-١٥٩ ٧ 

‏/‏‎٧٩-٧٣‎؛ ١ -١٨٢/ ١٣ ‎١٩٢‎؛ ‏/‏‎٢٨-٨‎؛ ١٥ 

١٩٢-١٨٩/ ١٦ 

مدرسی‎٬‎ فاطمه /١١٣- ٩ ‎١٢٣‎؛ ٩٢/١٤-١٠٠ 

مایل هروی‎٬‎ نجیب 

محقق‎٬‎ مهدی 

مشتاق مهر‎٬‎ رحمان /٣٣-٤١ ١٦ 

مصطفوی سبزواری‎٬‎ رضا /١٩٣-١٩٦ ١٣ 

مصطفوی گرو‎٬‎ حسین 

‏/‏‎١٦٠-١٤٠‎؛ ١٦ 

-١٤٨/ ١٧ ‎١٥٧‎؛ ١٨٢-١٦٥/ ١٨ 

مظفریان‎٬‎ منوچهر -١١٤/ ٢ ‎١٢١‎؛ ‏/‏‎٨٥-٧٨‎؛ ٣ ٥٥-٥١/ ٤ 

معدنکن‎٬‎ معصومه ‏/‏‎٨٥-٧٨‎؛ ٣ /٥٥-٦٤ ٩ 

مقدسی‎٬‎ مهناز 

/١٨٢- ١٦ ‎١٨٨‎؛ مقدسی‎٬‎ مهناز 

-١٨٦/ ١٧ ٬١٩١ -١٩٣ ٬١٩٦ -١٩٨ ‎١٩٩‎؛ 

٢١٣-٢١٢/ ١٨ 

/١٤٣-١٥٦ ٤ 

مکنزی جانستن‎٬‎ هنری ب.‏ /١٤٧-١٩١ ٢٠ 

ملکزاده‎٬‎ مهرداد ٬١٠٢-١٠١/ ١٢ ١٧١ 

منزوی‎٬‎ پروین ١٣١- ٩/ ‎١٣٧‎؛ ١١٨- ١٠/ ‎١٤٣‎؛ 

موسوی‎٬‎ مصطفی ١١٢-٩٦/ ١٨ 

‏/‏‎٨٣-٧٧‎؛ ١٨ /٧٤-٨٣ ١٩ 

مولائی‎٬‎ چنگیز /١٥-٥٣ ٧ 

مهدوی دامغانی‎٬‎ احمد /١١٣-١١٧ ١٠ 

مهرابی‎٬‎ ادیک -٢١٤/ ٢٠ ٬٢١٦ ٢٢٤ ٬٢٢٢ 

میرزایی‎٬‎ پدرام /١٧٥-١٨٢ ١٠ 

مینورسکی‎٬‎ ولادیمیر /١٨٩-١٩٠ ١٠ 

ناطق شریف‎٬‎ مریم ‏/‏‎١٠٥-٩٥‎؛ ١ -٩٦/ ٢ ٬١١٤ ٬٢٠-٧/ ٣ 

نجفی‎٬‎ ابوالحسن -٩٨ ‎١٣٨‎؛ ‏/‏‎١٠٣-٦٧‎؛ ٤ -٤١/ ١٨ ‎٤٩‎ 

/١٢٨-١٣٤ ١٦ 

نعمتزاده‎٬‎ شهین ‏/‏‎٣٨-٢٧‎؛ ٤ /٣٦-٥٢ ٥ 

نوّ‏ ابی‎٬‎ ماهیار /١٣٨- ٩ ‎١٤٧‎؛ /١٦٣- ١٠ ‎١٧٤‎؛ 

نوروزی‎٬‎ سپیده -١٨٤/ ١٢ ‎١٩١‎؛ -١٩٢ ‎١٩٦‎؛ -١٥٨/ ١٣ ٬١٦٨ 

‎١٨٠-١٧٩‎؛ -١٩٣/ ١٤ ٬١٩٤ -١٩٤ ٬١٩٥ -١٩٦ ٬١٩٧ 

١٩٨ 

٨٠/٩-٨٨ 

نیستانی‎٬‎ جواد /١٢٦-١٣٦ ١ 

وامقی‎٬‎ ایرج /٥٥-٦٩ ٨ 

وحیدیان کامیار‎٬‎ تقی /١٠٤-١٢٧ ٥ 

وزین‎٬‎ م.‏ /٢٥-٣٥ ٥ 

هنینگ‎٬‎ و.ب -١٦٠/ ١ ٬١٦٢ -١٦٥ ‎١٧٣‎؛ ١٣٥-١٢٨/ ٦ 

یغمایی‎٬‎ پیرایه /٨٣-٩١ ١٤ 

یمین‎٬‎ محمدحسین /١٤٠-١٦٠ ١٦ 

یوآنسیان‎٬‎ یو.‏ آ.‏


نمایه ٢١٥ 


‏/‏‎١٨١‎؛ ١٣ /١٩٥ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

٢. عناوین 

آپاگا 

آثار ادبی پارسی در روم شرقی تا قرن هفتم /١٩٨ ١٧ 

‏(تازههای نشر)‏ 

آزمونی برای تنظیم ر ایانهای دادههای روابط زبانهای 

ایرانی و گرجی 

آن روی سکه 

آنه ماری شیمل در فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسی 

٨٨-٨١/ ١٢ ‏(مقاله)‏ 

١١-٢/ ٩ ‏(سرمقاله)‏ 

١٧٤-١٧٣/ ٢ ‏(فرهنگستان)‏ 

/١٧٤ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٠-١٧٢ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٢-١٧٤ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٧ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٩٢-١٨٢/ ١٣ ‏(اخبار)‏ 

آواز باد و باران 

آینه پژوهش 

آینه میراث 

آینههای ناگهان 

ابوحنیفه و ادب فارسی 

اثری تازه دربارهی شاه نعمتاهلل ولی /١٠٤-١٠٩ ٤ ‏(نقد 

و بررسی)‏ 

اثری نویافته از حکیم زجّ‏ اجی 

استادانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسی در تهران 

٨٠-٦٥/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

اجتماع 

ِ 

١٧٥-١٧٤/ ٣ ‏(اخبار)‏ 

اخنوخ نامه مانوی /٢٥-٣٥ ٥ ‏(مقاله)‏ 

ادبالملوک:‏ رسالهای در عرفان از قرن چهارم 

/١٦٨-١٧٢ ٦ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

ادب و زبان 

ادبیات معاصر 

ارجنامه افشار 

ارزش ادبی کیمیای سعادت 

ارزش ادبی مکتوبات مولانا 

/١٩١-١٩٢ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٨٠ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٠-١٧١ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

٧٠/١٤-٨٢ ‏(مقاله)‏ 

‏/‏‎٥‎-‏‎٢٦‎ ١٩ ‏(مقاله)‏ 

از تاریخ واژهها 

ایر انشناسی)‏ 

از سعدی تا آراگون /١٤٥-١٤٨ ٣ 

از کلمات و کلام محمود پسیخانی در کتاب میزان 

‏/‏‎٨٧‎-‏ ١٨ ‎٩٥‎ ‏(مقاله)‏ 

اسباب و صور ابهام در غزلهای مولوی /٨١-١١٤ ٧ 

‏(مقاله)‏ 

استاد احمد تفضّ‏ لی‎٬‎ اُ‏ سوه اخلاق علمی /٢-٤ ٧ 

‏(سرمقاله)‏ 

استاد دکتر جواد حدیدی /٢-١٣ ٢٠ ‏(سرمقاله)‏ 

استاد ماهیار نوابی‎٬‎ زندگینامه و آثار /٢-١٢ ١٧ 


استاد مایر درگذشت 

استدراک /١٨٢ ٧ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

‏«استدر اک»‏ /١٥٠-١٥١ ٣ ‏(نقد و بررسیِ‏ ادبیاتِ‏ پهلوی 

و دستورِ‏ آن)‏ 

استدلال در واژهگزینی /١٢٨-١٣٤ ١٦ ‏(فرهنگستان)‏ 

اسلام عرفانی:‏ درآمدی بر تصوّ‏ ف 

نشر)‏ 

اسناد ‏(جمالزاده)‏ 

اسناد ترکی-سغدی قرنهای ٣ و ‎٤‎ه/‎٩‎ و ‎١٠‎م 

توئنهوتانگ ١٨٣-١٨٢/ ١٠ 

‏(تحقیقاتایر انشناسی)‏ 

اسناد سکایی ١٢ ‏/‎١٧٠-١٦٨‎ ‏(نقد و بررسی)‏ 

اسناد و نامههای امیرکبیر 

بررسی)‏ 

اسنادی از مشاهیر ادب معاصر 

‏(نقدوبررسی)‏ 

اسیر شهرستانی و سبک شعر او /١٤٨-١٥٦ ١١ 


اشتقاق چند واژه گیلکی 

اشعارِ‏ شمسِ‏ مغربی در مجموعهای نویافته 

١٢١-١١٤/ ٢ ‏(مقاله)‏ 

اصطلاحات پزشکی در جهان عرب /١٩٧- ٢٠ ‎٢٠٩‎ 

‏(فرهنگستان)‏ 

اصطلاحات خویشاوندی در زبان فارسی‎٬‎ ابهام در معنا 

و کاربرد واژهها 

اصطلاحات صوفیه در ‏«فرهنگ معین»‏ /٥٢-٦٥ ١١ 


اصطلاحات کشاورزی منطقه کاشان /٦٦-٧٤ ١١ 


اصطلاحی فلسفی در ادبیات سغدی بودایی 

١٩٦-١٩٤/ ١١ ‏(اخبار)‏ 

٢١٠/ ٢٠ ‏(تازههای 

٥١-٣٧/ ١١ ‏(مقاله)‏ 

/١٤٩-١٥١ ١٨ ‏(نقد و 

١٢ ‏/‎١٠٩-١٠٨‎ 

١٧٠-١٦٢/ ١٧ ‏(فرهنگستان)‏ 

١٣٠-١١٣/ ١١ ‏(مقاله)‏ 

١٥٢/ ١ ‏(فرهنگستان)‏ 

٩٤-٨٤/ ١٣ ‏(مقاله)‏ 

اصول و ضوابطِ‏ واژه گزینی 

اصول و ضوابط واژهگزینی-‏ واژههای مصوّ‏ ب 

فرهنگستان زبان و ادب فارسی ‏(واژههای عمومی ١) 

١٦١-١٥٨/ ١٧ ‏(تحقیقات


٢١٦ نمایه 


/١٨٥-١٨٦ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٧٤-١٦٣/ ١٠ ‏(فرهنگستان)‏ 

اعطای درجه علمی-‏ پژوهشی به نامه فرهنگستان 

١٨١/ ١٥ ‏(اخبار)‏ 

افتتاح ‏«مرکز اسناد و مطالعات دستور زبان فارسی»‏ 

٦٣-٥٣/ ١٢ ‏(مقاله)‏ 

/١١٣-١٣١ ١٨ ‏(نقد و 

١٩٩-١٩٨/ ١٤ ‏(اخبار)‏ 

افزودههای فرهنگ آنندراج 

الاخطارات فی المختارات 


القاب زنان اشرافی در نوشتههای سغدی /٧٦-٨٤ ٢٠ 


الگوهای واژهسازی در زبان فارسی /١٧٥-١٨٣ ١١ 


امثال ورنو سفادرانی 

انتخابِ‏ اعضای پیوستهی جدید /١٥٧ ٢ ‏(فرهنگستان)‏ 

انتخاب دو تن از محققان برجسته تاجیک به عضویت 

شورای فرهنگستان ‏(فرهنگستان)‏ /١٦٦-١٦٨ ٧ 

انتخابِ‏ رئیسِ‏ جدیدِ‏ فرهنگستان /١٥٦-١٥٨ ٢ 


اندیشههای جامی در مثنوی هفت اورنگ 

٣١-٢٩/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

/٢٢٢-٢٢٣ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

انساب الاشراف /١٥٢-١٥٧ ٥ ‏(تحقیقات 


انوار البلاغه 

اولین نمونه از دستآوردهای زبانشناسی ر ایانهای در 

زبان فارسی 

اهدای دکتری افتخاری به دکتر احمد تفضّ‏ لی 

/١٨٥ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٢٧-١٢٣/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

١٦١-١٦٠/ ٥ ‏(اخبار)‏ 

ایران باستان /١٤٨-١٥١ ١٣ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

ایران در زمان ساسانیان 

ایر انشناسِ‏ برجسته میهمانِ‏ فرهنگستان /١٥١-١٥٢ ٣ 


ایر انشناسی در روسیه 

ایر اننامه /١١٧-١١٨ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

ایران و تورفان /١٧٦-١٧٧ ١٢ 


ایران و خاورمیانه از نگاه ژ اپنیها /١٦٥-١٧٣ ٨ 

‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

ایران و قفقاز 

باباطاهرنامه /١١٣ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

بازتاب فرهنگ مردسالاری در زبانهای هند و اروپایی 

٩٩-٨٩/ ٩ ‏(مقاله)‏ 

بازشناسی بقایای افسانه گرشاسب در منظومههای 

حماسی ایران 

بازماندههای ریشه هندواروپایی ª 

*ak ª /*ok در زبان 

٣٨-٥/ ١٠ ‏(مقاله)‏ 

فارسی 

بازنگری واژههای اهورایی و اهریمنی در اوستا 

/٩٦- ١٧ ‎١٢٥‎ ‏(نقد 

٧١-٦٨/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

٧٦-٦٨/ ١٨ ‏(مقاله)‏ 

باز هم درباره فرهنگ فارسی عامیانه 


بدیعالزمان همدانی و مقاماتنویسی /١٧٤-١٧٥ ١٣ 


برخی از ویژگیهای زبانی و نمونههایی از اصطلاحات 

حقوق اداری و دیوانی در سه قانون مهم مجلس اول 

دوره مشروطه /١٤-٣٧ ٢٠ ‏(مقاله)‏ 

برخی عبارات فارسی میانه در متون کهن فارسی و 

عربی 

بررسیِ‏ شرحِ‏ آخرین مثنوی درترکیه /١٣٢-١٤٣ ٢ ‏(نقد 


بررسی آزمایشگاهی چندگویش مرکزی و...‏ /٨٢-١٠٤ ٦ 


بررسی احوال و اشعار امیر پازواری 

بررسی پیوند میان بینش عرفانی و بیان رمزی بر مبنای 

آثار مولانا /٢١٧- ١٨ ‎٢١٨‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

بررسی چند واژه دخیل هندی در شعر فارسی 

١١٦-١٠٣/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

بررسی زبانشناختیِ‏ تأثیر انگلیسی بر واژهسازیِ‏ عربی 

١٥١-١٤٠/ ٥ ‏(فرهنگستان)‏ 

بررسی کتابهای ایر انشناسی(‏‎١‎‏)‏ /١٩٥-١٩٦ ١٧ 


بررسی گوشههایی از نظام آوائیِ‏ چند گویشِ‏ مرکزیِ‏ 

ایران 

بررسی مراعات النظیر 

بررسی واژگان دامداری در گویش دوانی ١٠٠/١٩-١٢١ 


٨٠/٩-٨٨ ‏(مقاله)‏ 

٣٣-١٧/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

٨٢-٦٩/ ١٠ ‏(مقاله)‏ 

/٢١٩-٢٢٠ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٢ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٩٦ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏


نمایه ٢١٧ 


برگ بیبرگی /٢١٢-٢١٣ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

برگزاری سومین مجمع آموزش زبان و ادب فارسی 

١٩٧-١٩٦/ ١٤ ‏(اخبار)‏ 

برنامهریزی و پاکسازی زبان در کره جنوبی 

١١٢-٨٤/ ١٠ ‏(مقاله)‏ 

برنج و برنجکاری در زبان مردم گیلان و مازندران و چند 

ناحیه دیگر 

بزرگداشتِ‏ استاد محمدتقیِ‏ دانشپژوه /١٥٣ ١ 


بزرگداشت شخصیتهای علمی منتخب فرهنگستانها 

٢٠٠/١٧-٢٠٢ ‏(اخبار)‏ 

به سوی تخصصی کردن مجلاّت علمی-‏ پژوهشی 

/٦٣- ١٧ ‎٨٥‎ ‏(مقاله)‏ 

٤-٢/ ١٩ ‏(سرمقاله)‏ 

به یاد احمد آرام /٢-٨ ١١ ‏(سرمقاله)‏ 

به یاد استاد تفضّ‏ لی:‏ سابقه لهجهشناسیِ‏ علمی در ایران 

/١٧٦-١٨١ ٧ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

به یاد استاد عبدالعظیم خان قریب /٢-٦ ١٤ 


به یاد هانس روبرت رومر 

بیان التنزیل 

بی تو به سر نمیشود 

پادیاوند /١١٨-١١٩ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

پارههای موزونِ‏ گلستانِ‏ سعدی 

١٨٣-١٧٨/ ١٢ ‏(اخبار)‏ 

/٢١٠-٢١٢ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

٥٨-٥٢/ ١٦ ‏(مقاله)‏ 

‏/‏‎١٠٥-٩٥‎؛ ١ 

-٩٦/ ٢ ‎١١٤‎؛ -٩٨/ ٣ ‎١٣٨‎؛ ١٠٣-٦٧/ ٤ 

پایتخت جدید قز اقستان /١٨٧-١٨٨ ١٢ ‏(اخبار)‏ 

پرتوهایی از قر آن و حدیث در ادب فارسی /٢١١ ١٨ 


پرتوی از جهانبینیِ‏ خاقانی /٦٣-٧٨ ٣ ‏(مقاله)‏ 

پرواز در توفان 

پژوهشی در اساطیر ایران 

/١٩٠-١٩١ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

١١٦-١١٥/ ١٢ ‏(نقدوبررسی)‏ 

پژوهشی در شاهنامه /١١٠-١١١ ١٢ ‏(نقدوبررسی)‏ 

پژوهشی عالمانه در ساختار شاهنامه /١٢٨-١٣٢ ٥ ‏(نقد 


پژوهشی فارسی از لبنان 


پسوند صفتسازِ‏ ‏«ناک»‏ در فارسی و...‏ /٣٢-٤٠ ٦ 


پسوندی نامآواساز...‏ /٦٨-٧٤ ٢ ‏(مقاله)‏ 

پسوندی نامآواساز ‏/‏‎٨٤‎-‏‎٨٦‎ ١٨ ‏(مقاله)‏ 

پنجمین کنفرانس زبانشناسی 

پنجمین همایش شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی 

در آمریکای شمالی /٢٣١-٢٣٣ ١٩ 

پنجه تنتره در ادبیات سنسکریت و ادبیات فارسی 

١٠٣-٨٤/ ٥ ‏(مقاله)‏ 

پند و سخن:‏ مجموعهای از تازهترین پژوهشهای 

مربوط به فرهنگ ایران 


پیدایش رمان فارسی 


پیشنهادی درباره قرائت دو واژه فارسیمیانه در دینکرد 

هفتم 

پیشوند نفی در زبان فارسی ‏/‏‎٨٥‎-‏‎٩٦‎ ٢٠ ‏(مقاله)‏ 

پیشینه‎٬‎ جایگاه و برنامههای پژوهشهای تورفانی 

/١٧٥-١٨٦ ١٩ ‏(نقد و بررسی)‏ 

پیل چرا در خانه تاریک بود 

پیمان /١١٨ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

پیمان 

پیمان ‏(فصلنامه فرهنگی)‏ 


پیوند زبان فارسی و هند در آیینه زمان /١١٣-١٢٣ ٩ 


تأ‏ ثیر فارسی بر زبان و ادبیات اردو /١٩٨- ١٧ ‎١٩٩‎ 


تأ‏ ثیر هنر و فرهنگ اورارتو بر تمدنهای ماد و 

هخامنشی 

تاریخ تحلیلی شعر نو 

تاریخ چین از جامع التواریخ خواجه رشیدالدین 

فضلالله /٩٦-١١٢ ١٨ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تاریخ عالمآرای امینی 


تاریخ کیش زرتشت /١١٦-١١٧ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تاریخ نسخهپردازی و تصحیح انتقادی نسخههای خطّی 

/٢١١-٢١٢ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

تاریخ و جغر افیای جامع فارس ‏(نزهة الاخبار)‏ 

٢٣٢-٢٣١/ ١٨ ‏(اخبار)‏ 

١٦٤-١٦١/ ٨ ‏(تحقیقات 

١٤٧-١٤٥/ ١٣ ‏(تحقیقات 

/١٢٢- ١٩ ‎١٢٥‎ ‏(مقاله)‏ 

٦٠-٥٤/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

/٢١٤-٢١٦ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٦٧-١٦٢/ ٦ ‏(تحقیقات 

/٢١٩ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٢-١٧٣ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٥٨-١٥٧/ ٥ ‏(تحقیقات 

/١٦٦-١٧١ ١٩ ‏(نقد و


٢١٨ نمایه 


/١٧٢-١٧٤ ١٩ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تازهها و پارههای ایر انشناسی(‏‎٢٤‎‏)‏ /١٩٥ ١٧ 


تحلیل کشف المحجوب و تحقیق در احوال و آثار ابوالحسن 

علی بن عثمان هجویری 

تحلیل نقد 

تجدید نظر در مسئله بنهای افعال فارسی 

/١٧٣-١٧٨ ٦ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

تحقیقاتِ‏ ایر انشناسی /١٥٤- ١ ‎١٥٩‎؛ /١٧٥- ٢ ‎١٨٢‎؛ 

-١٥٢/ ٣ ‎١٥٩‎؛ ١٦٨-١٦٦/ ٤ 

تحقیقات فارسی-‏ کردی /١٧٢ ١٢ 


تذکار اشعار‎٬‎ تذکره منظوم صدر ضیا 


تذکره مر آة الخیال 

تر انههای لری 

ترجمه کهن وصایای افلاطون و فیثاغورس به فارسی 

/١٩٤- ١٧ ‎١٩٥‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

ترکیب و الگوی مرسوم در آغاز و پایانِ‏ نامه /١٢-٣٠ ٢ 


تشخیص از دیدگاه زبانشناسی 

تصوف در آینه نقد صوفی 


تعالیم مغان /١٤٦-١٤٧ ١٤ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

تفأل در ترّ‏ سل 

تفرّ‏ سی در دفتر دیگرسانیها در غزلهای حافظ 

/٢٢٥-٢٢٦ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

تفسیری دیگر از شیخ صنعان ‏(داستان گذر از عقبه 

خوشنامی)‏ 

تقسیمبندی الفاظ در منطق 

تکیهی فعل در زبانِ‏ فارسی:‏ بررسیِ‏ مجدد /٦-٢١ ٤ 


ثنویت متحول‎٬‎ تنوع ادیان در ایران دوره ساسانی 

/١٨٣-١٨٦ ١٠ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

جامی و مشایخ شیعی مذهب 

جایزه سعدی 

جایگاه گویش هراتی 


جرعهای بر خاک به یاد پروفسور موریو اونو 

١٧٦-١٧٥/ ١٥ ‏(تازههای 

٢٢٧-٢٢٣/ ١٨ ‏(اخبار)‏ 

جشننامه استاد ذبیحاهلل صفا 

نشر)‏ 

جلوهای از سیاست دینی گئوماتای مغ /٦٢-٦٩ ١٤ 


جنبه نمادی رنگ در متنهای پهلوی /٦٤-٧٣ ١٢ 


جنگی قدیمی به زبان فارسی 


جهان دانش 

چاپ تازهای از دیوان حافظ /١٤٣-١٤٥ ١٢ 


چراغ و شمعی 

چشمانداز شعر امروز 

چکیدههای ایر انشناسی 


چند بیت تازه از منوچهری و بعضی نکات دیگر 

٦٤-٣٨/ ٢٠ ‏(مقاله)‏ 

چند سند تاریخی در دیوان ارسلان مشهدی 

٨٧-٧٨/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

چند غزل از شمس پُسِ‏ ناصر /٢٧-٣٨ ٤ ‏(مقاله)‏ 

چند نکته درباره شیوه تصحیح دوبیتیهای باباطاهر 

٨٣-٧٤/ ١٩ ‏(مقاله)‏ 

چند واژهی عالمانه از پهلوی در شاهنامه /٤-١٢ ٢ 


چوگان به سبک ایرانی 

چوگان در تاریخ ابن بیبی 

چوگان در کوشنامه 

چوگان 

چهار واژه دخیل سغدی در هدایة المتعلّمین فیالطّب 

٦٤-٦١/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

چهره مولانا در آلبوم شخصی مکتوبات او 

/١٨٧- ١٩ ‎١٩٨‎ ‏(فرهنگستان)‏ 

چهرههای اصلی در اسطوره گاهشماری ایران 

/١٨٢-١٨٥ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

-٢١٨/ ١٩ ‎٢١٩‎ 

١٢٢-١١٠/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

/١٥٦-١٦١ ٩ ‏(تحقیقاتایر انشناسی)‏ 

/١٧٢ ١٢ ‏(تحقیقاتایر انشناسی)‏ 

١٤٣-١٤٢/ ١٥ ‏(تحقیقات 

٣١-٢٣/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

٨٠-٧٣/ ١٢ ‏(مقاله)‏ 

١٩٣-١٩٠/ ١٥ ‏(نامهها)‏ 

١٢٩-١٢٦/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٤ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٤-١٧٥ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

٩٢-٨٨/ ١٦ ‏(نقد 

/١٧٥ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢١٢-٢١٣ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

٩١-٨٣/ ١٤ ‏(مقاله)‏ 

/١٣١-١٤٠ ٢٠ ‏(نقد و 

٨١-٧٢/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

٦١-٣٩/ ١٠ ‏(مقاله)‏ 

١٢-٥/ ٥ ‏(مقاله)‏ 

٧٠-٦٦/ ٥ ‏(مقاله)‏ 

١٩٧/ ١١ ‏(اخبار)‏ 

١٦٠-١٤٠/ ١٦ ‏(تحقیقات


نمایه ٢١٩ 


/٩٧- ١٩ ‎٩٩‎ ‏(مقاله)‏ 

/١٣٦-١٤٣ ٦ ‏(نقد و 

چیستان در ادبیات فارسی /١٦٧-١٦٨ ١٦ 

‏(تازههاینشر)‏ 

چیستاننامه دزفولی 

حاجیبابا و میرزا ابوالحسن خان یک معمّ‏ ا 

/١٤٣-١٥٦ ٤ ‏(تحقیقاتِ‏ ایران شناسی)‏ 

حافظپژوهی 

حافظ شیرازی و قاضی نذرالاسلام بنگالی /٢٢٥ ١٩ 


حذف در زبان فارسی 

حذف در گروه اسمی زبان فارسی /١٠٩-١٢٧ ١٦ 


حکمت صوفیّه /١٥٨-١٥٩ ٥ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

حکیم سبزواری 

خاقانی و هند 

خاکستر هستی /١٣٢-١٣٤ ١٥ ‏(نقد و بررسی)‏ 

خانواده نیکاختر 

خدای دین مزدیسنان در یک متن مانوی /٢١-٢٦ ١٤ 


خدمت ادبیات داستانی به زبان 

خر اسانپژوهی ‏/‏‎١٨٠-١٧٩‎؛ ١٣ /١٩٣- ١٤ ‎١٩٤‎؛ ١٦/ 

١٧٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

خرنامه /١٨٧- ١٧ ‎١٨٨‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

خمسه نظامی‎٬‎ شاهکار ادب فارسی قرن ‎٦‎ه/‏‎١٧‎م 

/١٨٦-١٨٨ ١٠ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

دادستان دینی /١٤٣-١٤٤ ١٥ ‏(تحقیقات ایر انشناسی 

داستان ملاقات و مکاتبات بوعلی و بوسعید...‏ /٥-٢٢ ٦ 


دانش 

دایرة المعارف هنر 

دبیر و دبیری در ایران اسلامی 

درآمدی بر تاریخ ادبیات فارسی 

نشر)‏ 

در اقصای عالم بگشتم بسی 

در باب بلاغت 

دربارهی واژههای فارسیِ‏ طلبة الطلبه 

درباره اشتقاق دو لغت فارسی:‏ روزه و گَوْ‏ ز 

١٣٩-١٣٥/ ١٦ ‏(فرهنگستان)‏ 

درباره اشتقاق واژه ‏«ترکه»‏ 

درباره پارههای موزون گلستان 


درباره ترجمه دیوان لغات الترک (١ و ٢) ٩ /١٣١- ‎١٣٧‎؛ 

/١١٨-١٤٣ ١٠ ‏(نقد و بررسی)‏ 

درباره چند لغتِ‏ یونانیِ‏ دخیل در زبان فارسی 

١٠٢-٨٣/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

درباره چند لغت یونانی دخیل در زبان فارسی (٢) 

١٠٠-٨٩/ ١٢ ‏(مقاله)‏ 

١٠٠/٩-١١٢ ‏(مقاله)‏ 

درباره چند واژه پهلوی 

درباره فرهنگ ریشهشناختیِ‏ زبان فارسی و ضرورت 

تدوین آن 

درباره ‏«قاعده قلب»‏ و چند نکته عروضی دیگر 

/٤١- ١٨ ‎٤٩‎ ‏(مقاله)‏ 

در جستجوی واژگان فارسی اسبشناسی /١١٥-١٢٥ ٧ 


در دفاع از فردوسی ١٢٠/١٢-١٤٠ ‏(نقد و بررسی)‏ 

دریایجان /١١٠-١٢٥ ٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

دستور خط فارسی /١١١ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

دستور زبان همگانی و شکلگیری دانش زبانی 

٧٢-٢١/ ١٣ ‏(مقاله)‏ 

/٢٢٦-٢٢٧ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢١٦-٢١٧ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

٥-٢/ ١٦ ‏(سرمقاله)‏ 

دقایق الطّریق 

دکتر منصور شکی 

دلالت چندگانه‎٬‎ ابهام و ایهام در زبان و ادبیات فارسی 

٥٤-٣٤/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

دوره آموزشی برای دانشجویان پاکستانی /١٦٥ ٥ 

‏(اخبار)‏ 

دوره عربزبانی ادبیات فارسی تاجیکی /١٧١ ١٢ 


دو سفرنامه از جنوب ایران 


دو فرهنگ طنزآمیز از اصطلاحات صوفیان /٣٥-٤٢ ١٧ 


دو نسخه خطی دیوان خلاق المعانی /٦٢-٦٨ ١٠ 


دو واژه سغدی در اسناد کوه مغ /١٩٢-١٩٤ ٢٠ 


/١٤٠-١٤٢ ١٣ ‏(نقد و 

/١٨٦-١٨٧ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٤-١٧٥ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٦٦-١٤٦/ ١٢ ‏(فرهنگستان)‏ 

/١٦٨ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢٢١-٢٢٢ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢١٣-٢١٤ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

٤-٢/ ١٠ ‏(سرمقاله)‏ 

/٢١٤-٢١٦ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٦-١٧٧ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

٢٤-١٣/ ٥ ‏(مقاله)‏ 

١٦٩/ ١٦ ‏(تازههای 

٥٧-٤٣/ ١٧ ‏(مقاله)‏ 

٥٣-١٥/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

٩٥-٧٩/ ١ ‏(مقاله)‏


٢٢٠ نمایه 


١٥٧-١٤٨/ ١٧ ‏(تحقیقات 

دهقان /١٤٨-١٥٥ ٩ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

دیباچههای مجموعه متر ادفات /١١٧-١٢١ ١٣ 


دیدارِ‏ سفیرانِ‏ جمهوریِ‏ اسلامی با هیئتِ‏ امنای 

فرهنگستانها /١٨٣ ٢ ‏(اخبار)‏ 

دیدارِ‏ شورای فرهنگستان با جنابِ‏ آقای هاشمیِ‏ 

رفسنجانی /١٥٥-١٥٦ ٢ ‏(فرهنگستان)‏ 

راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی 

١٦٥-١٦٢/ ٧ 

رای و برهمن /١٠٩ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

ردهشناسی و روششناسی فرهنگهای فارسیِ‏ قرن ١٣ 

هجری در هند و پاکستان /١٥٢-١٥٧ ١٣ 


رساله در بابِ‏ شکوهِ‏ سخن /١٠٥- ١ ‎١٢٦‎؛ ‏/‏‎٩٦-٧٨‎؛ ٢ 

‏/‏‎٨٥-٧٨‎؛ ٣ ٥٠-٣٩/ ٤ 

رمزگشایی کتبه فارسیِ‏ مذکور در نهایة الأرب /٥١-٥٤ ٩ 

روابط متقابل زبانهای ایرانی و هندی باستان و میانه 

/١٨٦-١٨٧ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

‏/‏‎٦٥‎‏- ٢٠ ٧٥ 

روایت امید اَشَ‏ وَ‏ هیشتان 

روایتی دیگر از داستان رستم و اسفندیار 

/١٥٥-١٦٢ ١٠ ‏(نقد و بررسی)‏ 

anus§ iya h uva ¦ razmâ 

ریشهشناسی دو واژه ¦ 

/١٣٦-١٤٠ ١٥ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

زامیاد یشت /١٧٣ ١٢ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

زبان بلخی 

/١٢٦-١٣٦ ١ ‏(نقد و 

٤٠-١٢/ ٩ ‏(مقاله)‏ 

زبانِ‏ پهلوی‎٬‎ ادبیات و دستورِ‏ آن 



/١٣-٣٨ ١ زبانِ‏ حقوقی زبان خوارزمی 

زبان فارسی در تبادل اطلاعات کتابشناختی ٧٠/٨-٨٢ 


زبان فارسی در تبّت 


زبان فارسی در جهان امروز 

زبان فارسی در سریلانکا 


/٥١-٧٣ ١ آذربایجان زبانِ‏ کهنِ‏ /٢-٧ ٣ ‏(سر مقاله)‏ 

زبانِ‏ معیار زردشت و اسکیتیها 


زنان شاهنامه در داستانهای فرانسوی /١٣٠-١٤٥ ٧ 


زندگی و شعر ارکوازی سر اینده نامدار و شیعی کرد در 

قرن دوازدهم 

زندواف 

زندِ‏ وَ‏ هْمَنیَسْن‎٬‎ مکاشفه زردشتی /١٣٥-١٤٥ ١٤ 


زن و کودک با گنجشک وترانه 

نشر)‏ 

زیبایی و اسلام:‏ زیباییشناسی در هنر و معماری اسلامی 

/٢١٨ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

سابقهی فرهنگستان در ایران /١٣٦-١٤٤ ١ 


ساختمان خط تاجیکی 

سایههای شکار شده /١٢٢-١٣٢ ١٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

سبک اصفهانی و...‏ /١٧١ ١٢ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

سخنان و رهنمودهای رهبرِ‏ معظم /٢-٧ ١ 

سخن عشق 

نشر)‏ 

سخنی چند از اختیارات شهنامه ‏/‏‎٨٤‎-‏‎٩٦‎ ١٩ ‏(مقاله)‏ 

سخنی درباره منوهمد روشن 

‏«سرزمین پریان»‏ در خاک مادستان /١٤٧-١٩١ ٢٠ 


سرودی مانوی به زبان پارتی 

سعدیشناسی 

سفینه غزل حافظ 

سمینار بینالمللیِ‏ ‏«فارسی‎٬‎ زبان بنیادی برای مطالعه 

تاریخ و فرهنگ در شبه قاره هند»‏ /١٦٤-١٦٥ ٥ 


سمینار ‏«فرهنگنویسی فارسی در شبه قاره هند»‏ 

١٩٦-١٩٣/ ١٣ ‏(اخبار)‏ 

سنگنوشتههای پارس هخامنشی ‏(ترجمه متنهای 

فارسی باستان‎٬‎ عیلامی‎٬‎ بابلی و آر امی)‏ ‏/‏‎٨٦‎-‏ ١٧ ‎٩٥‎ 


/١٩٦-١٩٧ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

٨٣-٧٧/ ١٨ ‏(مقاله)‏ 

١٧٠-١٦٩/ ١٦ ‏(تازههای 

١١٦-١٠٣/ ١٣ ‏(مقاله)‏ 

-١٩٢/ ١٤ ‎١٩٣‎؛ ١٧٦-١٧٥/ ١٦ ‏(تازههای 

١٦-٦/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

٥٠/١٤-٦١ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٦ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

٤٠/١٢-٥٢ ‏(مقاله)‏ 

٦٥-٥٣/ ٥ ‏(مقاله)‏ 

١٤٢-١٤٠/ ١٥ ‏(تحقیقات 

١٦٣-١٦٢/ ٥ ‏(اخبار)‏ 

١٥٩-١٥٠/ ٧ ‏(مقاله)‏


نمایه ٢٢١ 


سومین کنفرانسِ‏ اروپاییِ‏ ایر انشناسی /١٦١-١٧٣ ٣ 


سومین کنفرانسِ‏ زبانشناسی ‏/‏‎١٧٣‎؛ ٣ /١٦٩-١٧٠ ٤ 


سه مسئله از کتابِ‏ ریاضیاتِ‏ نایافتهی ناصرخسرو 

١٢٦-١٢١/ ٢ 

سیر ادبی صدرالدین عینی و مر حلههای آن /٧٥-٩٧ ١١ 


سیراف‎٬‎ شیلاو 

سیر تصوّ‏ ف و عرفان از ایران به شبه قارّ‏ ه و سهم عارفان 

تبریزی در آن 

سی و ششمین کنگره بینالمللی مطالعات آسیایی و 

شمال افریقایی /١٨٩-١٩٢ ١٦ ‏(اخبار)‏ 

شاهنامه فردوسی به تصحیح ملکالشعرای بهار 

/١٦٣- ١٩ ‎١٦٥‎ ‏(نقد و بررسی)‏ 

شرح احوال و نقد و تحلیلِ‏ آثارِ‏ احمدِ‏ جام /١٤٨-١٥٠ ٣ 

ِ 

‏(نقد و بررسی)‏ 

شرح گلشن راز 

‏«شعرِ‏ ترِ‏ « قدسی ‏(یادداشتی بر دیوانِ‏ قدسیِ‏ مشهدی)‏ 

/١٤٤-١٥٤ ١٠ ‏(نقد و بررسی)‏ 

شعر در ایران پیش از اسلام 


شعر صوفیانه فارسی /١٨٨- ١٧ ‎١٨٩‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

شعر عاشقی در ادبیات ارمنی 


شگفتی و برجستگی سیستان 

شمسالدین حافظ شیرازی و امینالدین محمد بلیانی 

/٢٢٤- ١٩ ‎٢٢٥‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

شمس الشجاعی 


شمس المعالی نیریزی و آثار او 


شمس حق یا مفهوم رمزی شمس تبریزی در غزلهای 

مولانا 

شمس و قمر /٢١٨- ٢٠ ‎٢١٩‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

شناس 

شیوهنامه ضبط اعلام انگلیسی در فارسی /١١٣ ١٢ 


صوتِ‏ خیشومیِ‏ غیرِ‏ اشتقاقی h در آواشناسیِ‏ اوستا 

٢٠/٣-٢٦ ‏(مقاله)‏ 

ضرورتِ‏ تقویتِ‏ زبانِ‏ علمی /٢-٤ ٢ ‏(سرمقاله)‏ 

طرحهای پژوهشی گروه واژهگزینی /١٧٠-١٧٤ ١١ 


عبارتهای فعلی ضمیردار در زبان فارسی ‏/‏‎٨‎-‏‎٢٠‎ ١٨ 


عبدالحسین زرینکوب 

عبید ز اکانی /١١٢ ١٢ ‏(نقد و بررسی)؛ /١٨٨-١٨٩ ١٤ 


عرفات العاشقین سیری در احوال و آثارِ‏ مؤلفِ‏ آن 

٥٤-٣٣/ ٣ ‏(مقاله)‏ 

عرفی شیرازی‎٬‎ این ‏«من»‏ و آن ‏«منِ‏ « دیگر /١٢٨-١٣٥ ٦ 


عمر خیام 

عمر خیام قافلهسالار دانش 

نشر)‏ 

عناصری از یک قصه سغدی مانوی /٩٨-١١٢ ١١ 


غرب و اسلام در راه گفت و گو /١٧٧-١٧٨ ١٥ 


فارسشناخت 

فرایند باهمآیی و ترکیبات باهمآیند در زبان فارسی 

٢١١-١٩٩/ ١٩ ‏(فرهنگستان)‏ 

فرتیز مایر‎٬‎ شرقشناسی سختکوش و ژرفنگر 

٢٠-٧/ ١٤ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٧ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٨٨-١٨٧/ ١٤ ‏(تازههای 

/١٧٦-١٧٧ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

٦٧-٤١/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

/٢١٩-٢٢١ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢١٢-٢١٣ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٧٨ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

فرهاد و شیرین 

فرهنگ آوایی فارسی 

فرهنگ اسطورههای یونانی 

فرهنگ ایلامی و زبان هیتی ‏(حِ‏ تّی)‏ /١٨٨- ١٨ ‎١٨٩‎ 


فرهنگ سازها /١١١ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگستانِ‏ دوم -١٥٨/ ٢ ‎١٧٢‎؛ ١٤٢-١٣٢/ ٤ 


فرهنگستان زبان و ادب فارسی چه وظیفهای دارد و چه 

باید بکند؟ /٢-٧ ١٥ ‏(سرمقاله)‏ 

١٠٩-١٠٥/ ٦ ‏(مقاله)‏ 

/٢٢٠-٢٢١ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٦٩ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٦٠-١٦١ ٧ ‏(نقد و 

-٢١٨/ ١٨ ‎٢١٩‎ 

١١٣/ ١٢ ‏(نقدوبررسی)‏ 

١٧٦-١٧٤/ ٨ ‏(تحقیقات 

-١٠٩/ ٢٠ ‎١١٩‎ 

٤١-٣٣/ ١٦ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٠ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏


٢٢٢ نمایه 


فرهنگستان و واژهگزینی /٢-٥ ٨ ‏(سرمقاله)‏ 

فرهنگِ‏ سغدی /١٢٦-١٣٢ ٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگ سغدی /١٠٣-١٠٤ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگ سغدی /١٠٨-١٠٤ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگ سنسکریت فارسی 

فرهنگ فارسیِ‏ امروز 

فرهنگ فارسی زنده امروز‎٬‎ سرآغاز پژوهشهای دیگر 

در زبان فارسی /٩٣-١٠٠ ١٦ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگ معاصر انگلیسی فارسی /١١٢ ١٢ 


فرهنگ نامهای گیاهان ایران 


فرهنگنامه کنایه 

فرهنگ نوشتاری 

فرهنگ نوین گزیده مثلهای فارسی /١١٤ ١٢ 


گلستان‎٬‎ فصلنامه شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی 

در امریکای شمالی 

فعل ai- ‏«گفتن»‏ در زبانهای ایرانی 

فنِّ‏ جوابگویی و تتبع درشعرِ‏ فارسی ٣٠/٢-٤٩ ‏(مقاله)‏ 

فهرست اهمّ‏ مقالات جمالزاده در زمینه تحقیقات 

ایرانی 

فهرست نام اشخاص در تاریخ جراید و مجلات ایران 

/١٧٠ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

قالبهای جدید در شعر نو فارسی /١٧٠-١٧١ ١٢ 


قدر مجموعه گل /١١٤ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

قصه اصحاب کهف به روایت سغدی /٢١-٤٠ ١٨ 


قصه باربد و بیست قصه دیگر از شاهنامه /٢٢٢-٢٢٣ ٢٠ 


قصیدهای و غزلی از شمس پُسِ‏ ناصر /٣٦-٥٢ ٥ 


قید‎٬‎ متمم‎٬‎ قیدواره 

کاربرد که در فارسیِ‏ گفتاری /٧-٢٠ ٣ ‏(مقاله)‏ 

کاربرد واژگان در سخن فارسی 

نشر)‏ 

کارنامه زرّ‏ ین ‏(یادنامه دکتر عبدالحسین زرّ‏ ینکوب)‏ 

/١٩٠-١٩١ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

کارنامه شورای فرهنگستان (١٣٧٣) ١ /١٤٤-١٥١ 

کارنامه شورای فرهنگستان زبان در سال ١٣٧٤ 

١٣٩-١٣٦/ ٥ ‏(فرهنگستان)‏ 

کارنامه علمی شادروان احمد تفضّ‏ لی /١٥٠-١٦٠ ٨ 


کارنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ١٣٧٥ 

١٤٧-١٣٨/ ٩ ‏(فرهنگستان)‏ 

کارنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ٧٦-٧٧ 

١٦٨-١٥٨/ ١٣ ‏(فرهنگستان)‏ 

کارنامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی در سال ٧٨- ‎٧٩‎ 

١٨٤-١٧١/ ١٧ ‏(فرهنگستان)‏ 

کتابهای درسی آموزش زبان فارسی در کشور پاکستان 

/١٣٢- ١٨ ‎١٣٨‎ ‏(نقد و بررسی)‏ 

کشتی عروس 

کلماتِ‏ فارسی در یک متنِ‏ فقهیِ‏ عربی /٧٣-٧٩ ١ 


کمک زبان ارمنی به فارسی 

کنایه‎٬‎ نقاشی زبان 

کند و کاو در مشکلات متون ادبی /٢١٣-٢١٤ ١٩ 


کنگرهی بزرگداشتِ‏ ابوالفضل رشیدالدین فضلاهلل 

١٨٨-١٨٧/ ٢ 

کنگرهی بزرگداشتِ‏ فریدالدین عطارِ‏ نیشابوری 

١٦٠-١٥٩/ ٣ ‏(اخبار)‏ 

کنگرهی علم در جهانِ‏ ایران /١٨٣-١٨٥ ٢ 

تاریخِ‏ 


کوشنامه 

کولی کنار آتش 

کهنترین نسخه دیوان حافظ مورخ ٨٠٣ هجری 

٥٠-٤١/ ٩ ‏(مقاله)‏ 

کهنترین نسخه شناختهشده از شاهنامه در ایران 

/١٩١-١٩٢ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

گاه ‏«جا»‏ و گاه ‏«تخت»‏ در زبان فارسی /٧١-٨٣ ٥ 


گزارش برگزاری مراسم گر امیداشت مختومقلی...‏ 

٣٦-٣٢/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

١١٧-١١٣/ ١٠ ‏(مقاله)‏ 

٦٩-٥٥/ ٨ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٢-١٧٣ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٨٩-١٩٠ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

١١٦/ ١٢ ‏(نقدوبررسی)‏ 

/١٧٨-١٧٩ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/١٢٢-١٣٩ ١٣ ‏(نقد و 

/٢٢١-٢٢٢ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

٤-٢/ ٦ ‏(سرمقاله)‏ 

١٧٤-١٧٢/ ٩ ‏(اخبار)‏ 

٢٦-٢٢/ ٤ ‏(مقاله)‏ 

١٧١-١٤٨/ ١٤ ‏(فرهنگستان)‏ 

١٩٠-١٨٩/ ١٧ ‏(تازههای 

٣٧-٢٧/ ١١ ‏(مقاله)‏


نمایه ٢٢٣ 


١٦/ ‏(مقاله)‏ 

/١٣- ١٧ ‎٢٩‎ ‏(مقاله)‏ 

‏/‏‎١٩١‎(اخبار)‏ ١٢ 

گزارش جشن رونمایی فرهنگ فارسی عامیانه 

١٨٢-١٨١/ ١٦ ‏(اخبار)‏ 

گزارشِ‏ رئیسِ‏ فرهنگستانِ‏ زبان و ادبِ‏ فارسی /٧-١١ ١ 

گزارش سفر آقای سید کمال حاجسیدجوادی به 

تاجیکستان 

گزارش سفر به تاجیکستان /٢٣٣-٢٣٧ ٢٠ ‏(اخبار)‏ 

گزارش سفر علمی به پترسبورگ 

گزارش همنشستِ‏ زبان برای مقاصد ویژه (LSP) 

١٨٨/١٥-١٨٩ ‏(اخبار)‏ 

گزارشی از برگزاری دورههای آموزشی...‏ 

‏/‏‎١٩٠‎(اخبار)‏ ١٢ 

گزارشی از مراسم بزرگداشت طاهر دیزداری 

-١٨٨/ ١٢ ‎١٨٩‎(اخبار)‏ 

گزارشی از مراسم بزرگداشت یکصد و سیامین سال 

تولد صدر ضیا 

گزارشی از وضعیت آموزشی در استان مرو 

‏/‏‎١٨٥‎(اخبار)‏ ١٢ 

گزیده حدیقةالحقیقة حکیم سنایی غزنوی /١٧٣-١٧٤ ١٣ 


گزیده زهرالربیع 

گفتگو با شادروان ابراهیم الدسوقی شتا 

-١٨٤/ ١٢ ‎١٨٥‎(اخبار)‏ 

گفتههای آشفته و نکتههای ناگفته /١٥٧-١٦٩ ١١ ‏(نقد 


گلستان 

گنجینه نسخههای خطی آذربایجان /١٠١-١٠٣ ١٢ 


گنجواژه /٥٦-٦٦ ٤ ‏(مقاله)‏ 

گورب بافک یا پرنده بافنده 

گونهگون واژهها در گفتار»‏ /٤٧-٥١ ١ ‏(مقاله)‏ 

گونههای شعر حافظ 

گویشهای لاری 


گیلکی در حال تغییر یا نابودی:‏ بررسی زبانشناختی 

عوامل ٔ موثر در تغییر زبان /٢١٩-٢٢١ ١٨ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

گیوه و گیوهکش 

لغات فارسی کفایة الطب 

لقب پهلویِ‏ ‏«چهر از یزدان»‏ و شاهنشاهان ساسانی ١٦/ 


ماضی نقلی در گویشهای مازندران و گیلان ١٦/ 


مانویت در بین النهرین و ... ١٢ /١٧٠ 


مبانی زبان /١٥٠- ١٩ ‎١٥٨‎ ‏(نقد و بررسی)‏ 

مبانیِ‏ علمیِ‏ واژهسازی و واژهگزینی /٤٩-٦٨ ٢ 

مترجم 

اعلام نظرِ‏ شورا دربارهی Farsi...‏ /١٥٢ ١ 

متنِ‏ ِ 


متون مانوی ایرانی تورفان...‏ /١٦٧-١٦٨ ١٢ 


مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی 

مشهد /١١٧ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

مجله شرق 

مجمع علمی فردوسی در قلمرو تاریخ و فرهنگ 

١٨٨-١٨٢/ ١٦ ‏(اخبار)‏ 

مجموعه امثال زبان فرانسه و معادل فارسی آنها 

/١٣٣-١٣٤ ١٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

مجموعهای در عرفان و تصوّ‏ ف /١٥٢- ١٨ ‎١٥٨‎ ‏(نقد و 


مجموعه مقالات در بزرگداشت یرژی بچکا 

/١٧٣- ١٢ ‎١٧٥‎(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

مجموعه مقالات همایش سالانه زبان و ادبیات فارسی 

/١٧٨ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٩٠-١٨٩/ ١٠ ‏(اخبار)‏ 

/١٩٢-١٩٣ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

مجموعهها /١٤١-١٤٢ ١٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

محمدعلی جمالزاده 

مَردی که خم نشد ‏(شعر)‏ 

مروری بر آثار عینالقضات همدانی ١٠٤/٥-١٢٧ ‏(نقد و 


مروری بر اعلام تاریخی و جغر افیایی تاریخ بیهقی 

/١٣٣-١٣٥ ٥ ‏(نقد و بررسی)‏ 

مسائل اصطلاحات پزشکی /١٧٢-١٨١ ١٤ 


٢٦-٩/ ١١ ‏(مقاله)‏ 

١٦٤-١٦٣/ ١ ‏(اخبار)‏ 

١٨٥-١٧٩/ ٦ ‏(اخبار)‏ 

١٨٦/ ١٢ ‏(اخبار)‏ 

-١٨٦/ ١٢ ‎١٨٧‎(اخبار)‏ 

/٢٢٣-٢٢٤ ٢٠ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٤٩-١٤٦/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٨ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢٢٣-٢٢٤ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٨٧-١٨٣/ ١٨ ‏(تحقیقات


٢٢٤ نمایه 


٣٠/١٧-٣٤ ‏(مقاله)‏ 

مسائل تاریخی زبان فارسی ‏/‏‎١٤٣‎‏- ١٩ ١٤٩ ‏(نقد و 


مشکلی در فقه اللغهی ایرانی /٧٤-٧٨ ٢ ‏(مقاله)‏ 

مصطفی مقربی 

مطالعات اسلامی در پاکستان 

نشر)‏ 

مطالعات اسلامی در هند 

مطالعات شرقی در مجارستان 


معرفی نسخه قصص الانبیای بوشنجی/‏ نابی 

/٢١٧- ١٩ ‎٢١٨‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

مقابله با هجوم واژههای بیگانه 

مقالات مجمع بزرگداشت کمال خجندی /١١٥ ١٢ 


مقالهنامهها /١٢٦-١٣١ ٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

مقایسه قصههای مثنوی با مآخذ آن /٢١٤- ١٩ ‎٢١٥‎ 


مقدمه قدیم شاهنامه 


ملاحظاتِ‏ ریشه شناختی دربارهی واژهی فارسیِ‏ ‏«مه»‏ 

‏«نخجیر»‏ ‏«بیگانه»‏ و ‏«بیمار»‏ 

ملاحظاتی در باب آراء نجومیِ‏ ابوسعید سجزی و 

شرفالدین مسعودی 

ملاحظاتی دربارهی گویشِ‏ ناحیهی الموت از گویشهای 

شمالیِ‏ ایران /١٥٧-١٦٥ ٤ ‏(تحقیقاتِ‏ ایر انشناسی)‏ 

منشور زبان 

مهر و داد و بهار 

مهرهای جادویی در ... 


میراث شهاب 

ناصرالدّ‏ ین شاه واژهگزین 

نامآوایی ‏(پیوند طبیعی لفظ و معنی)‏ در قرآن کریم 

/١٩٨ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

نام ارمنستان بر سکههای کهن و قرون میانی 

١٠-٢/ ١٢ ‏(سرمقاله)‏ 

١٧٩-١٧٨/ ١٥ ‏(تازههای 

/١٧٩ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٨٩/ ١٨ ‏(تحقیقات 

٤-٢/ ٥ ‏(سرمقاله)‏ 

١٨٢-١٧٥/ ١٠ ‏(تحقیقات 

٣٣-٢٦/ ٣ ‏(مقاله)‏ 

١٣٠-١٢٤/ ٩ ‏(مقاله)‏ 

١٠٢-٩٥/ ١٣ ‏(مقاله)‏ 

/١٧٣ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٧٣/ ١٢ ‏(تحقیقات 

/١٧٨-١٨٠ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٧١-١٥٩/ ١٥ ‏(فرهنگستان)‏ 

/٢٢١-٢٢٢ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

نام اقوام در جغر افیای ایران /١٦٥-١٨٢ ١٨ ‏(تحقیقات 


نام دژی در شاهنامه 

نامه اقبال ‏(مجموعه مقالات‎٬‎ یادنامه)‏ ١٤٣/١٣-١٤٤ 


نامه انجمن /٢١٦-٢١٧ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

نامهای خاص ایرانی در کتاب القند فی ذکرِ‏ اخبارِ‏ علماءِ‏ 

سمرقند ٥/6-9 

نامهای خاصِ‏ ایرانی در کتاب القند فی ذکرِ‏ اخبارِ‏ علماءِ‏ 

سمرقند -١٨٠/ ٣ ‎١٨٨‎؛ ١٨٦-١٧٩/ ٤ 

‏(مقالهیانگلیسی)‏ 

نامهها -١٨٩/ ٢ ‎١٩١‎؛ -١٧٦/ ٣ ‎١٧٩‎؛ ١٧٨-١٧١/ ٤ 

نامهها ‏/‏‎١٦٦‎؛ ٥ ‏/‏‎١٨٦‎؛ ٦ -١٨٤/ ٧ ‎١٨٧‎؛ ١٧٨-١٧٧/ ٨ 

نامه بهارستان 

نامهی فرهنگستان و وظایفِ‏ آن 

نامه منصور همامی 

مروری بر تاریخ ادب و ادبیات امروز ایران ‏(نثر‎٬‎ داستان)‏ 

/١٠٣-١٠٨ ١٦ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نثر مسجّ‏ ع فارسی را بشناسیم 

نخستین هماندیشی گویششناسی /٢٢٨-٢٣٠ ١٨ 


نخستین هماندیشی مسائل واژهگزینی و 

اصطلاحشناسی 

نخستین همایش مدرسان زبان و ادبیات فارسی 

١٨٥-١٨٢/ ١٥ ‏(اخبار)‏ 

نخستین همایش ملی ایر انشناسی /٢٢٨-٢٣١ ٢٠ 


نخستین همایش ملی ایر انشناسی ‏(خلاصه سخنرانی 

دکتر غلامعلی حدّ‏ اد عادل‎٬‎ رئیس فرهنگستان زبان و 

ادب فارسی)‏ /٢٢٨-٢٣١ ٢٠ ‏(اخبار)‏ 

نسخهی نویافتهی اشعارِ‏ خاقانی 

نسخهی نویافتهی اشعارِ‏ کلیم 

نسخه خطی تازهیاب مجملالتواریخ و القصص 

/١٥٩-١٦٢ ١٨ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی 

مشهد 

نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه کرمان 

/١٩٤ ١٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

نظری اجمالی به آثار اسماعیل فصیح /١٠١- ١٤ ‎١١٧‎؛ 

/١٩٣-١٩٤ ١٧ ‏(تازههای نشر)‏ 

١٣-١١/ ١ ‏(سرمقاله)‏ 

١٩٤-١٩٣/ ١٦ ‏(نامهها)‏ 

٧٧-٥٨/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

١٨٧-١٨٥/ ١٥ ‏(اخبار)‏ 

٥٥-٥١/ ٤ ‏(مقاله)‏ 

٩٨-٨٥/ ٣ ‏(مقاله)‏ 

/١٨٠ ١٦ ‏(تازههای نشر)‏


نمایه ٢٢٥ 


/١٥٩-١٦٢ ١٩ ‏(نقد و 

/١٠٤- ١٥ ‎١٣١‎؛ /٧٥-٨٧ ١٦ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نظری اجمالی بهآثار اسماعیل فصیح /١٢٦- ١٧ ‎١٣٢‎؛ 

/١٣٩- ١٨ ‎١٤٨‎؛ /١٢٦-١٤٢ ١٩ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نظری مجمل به حساب جمل /١٤٠-١٤٧ ١٧ ‏(نقد و 


نظریه معنا از دیدگاه شاطبی 

٤١-٢٧/ ١٤ ‏(مقاله)‏ 

نقد ادبی در سده بیستم /١٧٩-١٨٠ ١٥ ‏(تازههای نشر)‏ 

نقش سامانیان در احیای فرهنگ و ادب پارسی 

١٠٠-٩٢/ ١٤ ‏(مقاله)‏ 

نقش فرهنگستان در برنامهریزی برای زبان فارسی 

١٦١-١٤٨/ ٦ ‏(فرهنگستان)‏ 

نکات عمده درباره موسسه تحقیقات زبانی ملی ژاپن 

٢١٠-٢٠٦/ ١٨ ‏(فرهنگستان)‏ 

نکتهای چند دربارهی غلط ننویسیم /١٤٣-١٥٥ ٢ 

نگاهی از شرق به شرق ‏(گزارشی از گردهمآییِ‏ انجمن 

ایر انشناسی ژاپن-‏ بهار ١٣٧٧) ١٣ /١٩٧-٢٠٢ 


نگاهی به برخی از واژههای فارسی رایج در مصر و شام 

به روزگار سلاطین مملوک 

٤٩-٤٢/ ١٤ ‏(مقاله)‏ 

نگاهی به تاریخ ادبیات برتلس /١٤٤-١٤٧ ٦ ‏(نقد و 


نگاهی به تاریخ ادبیاتنگاری و منابع آن در قلمرو 

سخن فارسی 

نگاهی به تحریرِ‏ اخیرِ‏ اسکندرنامه 

چاپ تازهی جامع التواریخ 

ِ 

نگاهی به 


٢٠-٢/ ١٣ ‏(سرمقاله)‏ 

٧٨-٥٤/ ٣ ‏(مقاله)‏ 

١٤٥-١٣٨/ ٣ ‏(نقد 

نگاهی به دنیای خاقانی 


نگاهی به فرهنگهای شاهنامه ‏(از آغاز تا امروز)‏ 

٥٧-٣٧/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

نگاهی به فهرست نسخههای خطی فارسی در 

کتابخانه ملی پاریس 


نگاهی به کتابِ‏ نهایة الأ‏ رب و ترجمه فارسی قدیم آن 

/١٤٠-١٤٩ ٨ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نگاهی به ملامت و ملامتیان گولپینارلی /١٣٣- ١٧ ‎١٣٩‎ 


نگاهی به ‏«من بادم و تو آتش»‏ 


نگاهی تازه به فرایند مجاز در زبان و ادب فارسی 

/٢١٦-٢١٧ ١٩ ‏(تازههای نشر)‏ 

نگاهی تازه به مسئله چند معنایی واژگانی ‏/‏‎٥٠‎-‏‎٦٧‎ ١٨ 


نمادهای مغی و ترسایی در شعر عطار نیشابوری 

٧٩-٦٥/ ٩ ‏(مقاله)‏ 

نمایه ١٨٢-١٧٩/ ٨ 

نمایه ١٩٦-١٩٢/ ١٢ 

نمونههای نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخِ‏ 

افسانهایِ‏ ایر انیان 

نمونههایی از نفایس خطی فارسی در سنت پترسبورگ 

/١٨٤-١٩٣ ١١ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

نوآوریهای عبیداهلل عبیدی در دستور زبان فارسی 

‏/‏‎٩٧‎‏-‎١٠٨‎ ٢٠ ‏(مقاله)‏ 

نور المشرقین /١١٨-١٢١ ١٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نهادینههای اساطیری در شاهنامه فردوسی /١٠١-١٠٢ ١٦ 


واژگان زبان فارسی 

واژهگزینی از گذشته نزدیک تا آینده دور /٢-٧ ١٨ 


واژهگزینی در تاجیکستان و بعضی مشکلات آن 

٨٣-٧٣/ ١٣ ‏(مقاله)‏ 

واژهگزینی در عصر ساسانی و تأثیر آن در فارسی دری 

١٥٨-١٤٥/ ١٥ ‏(فرهنگستان)‏ 

واژههای فارسی در کتاب تقویم الادویه حبیش بن 

ابراهیم تفلیسی 

واژههای فریب کار 

واژههای قرضی:‏ بررسی زبانی-‏ اجتماعی در سه شهر 

اهواز‎٬‎ آبادان و مسجدسلیمان /١٢٠-١٣٠ ٢٠ ‏(مقاله)‏ 

واژه اهریمن در ادبیات سغدی بودایی /٤٢-٥١ ١٦ 


واژه فارسی کشاورز 


وامواژهها در زبان ژاپنی 

وصف خلقیات ایرانیان در سفرنامههای ژاپنیان 

/١٧٦ ١٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

/٢١٣-٢١٤ ١٨ ‏(تازههای نشر)‏ 

٢٨-٨/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

١٤٧-١٣١/ ١١ ‏(مقاله)‏ 

١٦٦-١٦١/ ١٦ ‏(تحقیقات 

٥٣-٢٧/ ١٩ ‏(مقاله)‏ 

/١٤١-١٤٦ ٢٠ ‏(نقد و 

-١٩٠/ ١٨ ‎٢٠٥‎


٢٢٦ نمایه 


١٣٦-١٣٥/ ١٥ ‏(تحقیقات 

/١٦٢-١٧١ ٩ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

وصف طبیعت در شعر غنائیِ‏ فارسی /١١٧-١٣٩ ٨ ‏(نقد 


ویژگیهای ممتازِ‏ شعر کمال خجندی /٥٥-٦٤ ٩ 


وین‎٬‎ دیر‎٬‎ دین 

هرزبد در شاهنامهی فردوسی 

هفته در ایران قدیم 

هماندیشی مولانا جلالالدین رومی ‏(مولوی)‏ 

٢٣٠-٢٢٧/ ١٩ ‏(اخبار)‏ 

همانندیهای زبانهای اردو و فارسی /١٩٧- ١٧ ‎١٩٨‎ 


همایش بررسی وضعیت مجلات علمی کشور 

-٢٠٣/ ١٧ ‎٢٠٥‎ 

همایش سعدی و تأثیر متقابل شعر و ادب ایرانی و 

عربی /١٨٨-١٨٩ ١٦ ‏(اخبار)‏ 

یادگار پیشوای مشروطه در کتابخانه مجلس 

/١٦٩-١٧٥ ٧ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

یادنامه دکتر تفضّ‏ لی 


یادوارهی مولانا جلال الدینِ‏ رومی در مونیخ 

-١٦٠/ ١ ٬١٦٢ ١٧٣-١٦٥ ‏(اخبار)‏ 

١٤-٥/ ٧ ‏(مقاله)‏ 

١٨٧-١٨٦/ ٢ 

یادی از رفتگان 

یادی از محمدتقی دانشپژوه 

یازدهمین همایش بین المللی روشهای گویششناسی 

/١٦٣-١٦٤ ١٨ ‏(نقد و 

٢٣٢/ ٢٠ ‏(اخبار)‏ 

یک خردهفرهنگ اصطلاحی 


یکی نامه بود از گه باستان ‏/‏‎٥٤‎-‏‎٧٣‎ ١٩ ‏(مقاله)‏ 

یوسف و زلیخا /٢٢٤- ٢٠ ‎٢٢٥‎ ‏(تازههای نشر)‏ 

‎1-3/١‎؛ Summary of Articles ‎1-5/٢‎؛ ‎1-3/٣‎؛ 1-3/٤ 

‎2-5/٥‎؛ ‎2-5/٦‎؛ ‎2-5/٧‎؛ ٨/2-6 

‎2-6/٩‎؛ ‎2-4/١٠‎؛ ‎2-5/١١‎؛ ١٢/2-4 

‎2-8/١٣‎؛ ‎2-5/١٤‎؛ ‎2-6/١٥‎؛ ١٦/2-8 

‎2-5/١٧‎؛ ‎2-7/١٨‎؛ ‎2-7/١٩‎؛ ٢٠/2-7 

٩٥-٨٨/ ١٥ ‏(مقاله)‏ 

٤٧-٣٨/ ١ ‏(مقاله)‏ 

٣٩-١١/ ١٢ ‏(مقاله)‏

١٣:٥١ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

نمایه دوره ششم 

‏(شمارههای مسلسل ٢١ تا ٢٤) 

این نمایه به دو بخش تقسیم شده است:‏ ١. بر اساس نام مؤلف و مترجم؛ ٢. بر اساس عنوان.‏ در نمایه اول‎٬‎ پس از نام مؤلف یا 

مترجم شماره مجله و شماره صفحه آمده است.‏ در نمایه دوم‎٬‎ عنوانِ‏ نوشته‎٬‎ شماره مجله و شماره صفحه و نوعِ‏ نوشته ذکر شده است.‏ 

١. مؤلف/‏ مترجم 

٬٢٠٣-٢٠٢ ٬١٣٥-١٣٣/ ٢٣ 

٢٥٧ ٬٢٥٦/ ٢١ 

آذرنگ‎٬‎ عبدالحسین /٢٦٢ ٢١ 

آساطوریان‎٬‎ گارنیک آلداود‎٬‎ سید علی 

١٨٣ 

ابریشمی‎٬‎ محمدحسن /١٩٣-٢٠٥ ٢١ 

ابوالحسنی چیمه‎٬‎ زهرا /١١٨-١٣٠ ٢١ 

‏/‏‎١٤٧-١٤٤‎؛ ٢٢ ٬١٣٨-١٣٤/ ٢٤ 

اتّکال‎٬‎ آزاده ‏/‏‎٢٦٧-٢٦٦‎؛ ٢١ /٢١٨-٬٢١٩ ٢٢ 

٢٢٦-٢٢٥ ٬٢٢٥-٢٢٤ ٬٢٢٤-٢٢٣ 

اجاکیانس‎٬‎ آناهید ٬١٧٤-١٦٦/ ٢١ ٬١٧٨-١٧٥ 

‎٢٧٠-٢٦٨‎؛ ‏/‏‎١٧٢-١٦٤‎؛ ٢٢ ١٥٨-١٣٩/ ٢٤ 

اشرفزاده‎٬‎ رضا ١٢٤-١١٥/ ٢٤ ٬٢١٨/ ٢٢ 

اصطهباناتی‎٬‎ شیخ علینقی ‏(علی بن محمد)‏ 

١٩٩/ ٢٢ 

اقتصادینیا‎٬‎ سایه 

٢٢٦-٢٢٥ ٬٢٢٥-٢٢٤ 

/١٩٧ ٢٤ 

امامی‎٬‎ صابر /٢١٤ ٢٢ 

امیدسالار‎٬‎ محمود /٢٠٢ ٢٣ 

امینپور‎٬‎ قیصر /١٧٩ ٢٤ 

انگورانی‎٬‎ زهرا /١٧٩ ٢٤ 

انگورانی‎٬‎ فاطمه /٢١٢ ٢٢ 

اوتاس‎٬‎ بو /٢١٩-٢٤١ ٢١ 

ایشلر‎٬‎ امراهلل /١٥٣-١٧٠ ٢٣ 

بختیاری‎٬‎ آرمان /٣٠٨-٣١٠ ٢١ 

بختیاری‎٬‎ علیاکبر /١٩٠ ٢٤ 

بدرهای‎٬‎ فریدون /٧٢-١٠٧ ٢٢ 

برتلمی‎٬‎ ژان /١٢٥-١٢٧ ٢٤ 

برجیان‎٬‎ حبیب /١٨٤-١٩٢ ٢١ 

بهبهانی‎٬‎ امید /٣٠٢-٣٠٨ ٢١ 

بهر امی‎٬‎ عسکر /١٨٦ ٢٤ 

پِلّو‎٬‎ استفانو /٢١٩ ٢٢ 

پناهپور‎٬‎ یکتا پناهی‎٬‎ ثریا 

٬٢٦٠-٢٥٨ ٬٢٥٨-٢٥٧ ٬٢٥٥-٢٤٢/ ٢١ 

٢٠٠/٢٢ 

اصفهانیان‎٬‎ کریم /١٢٥ ٢٤ 

اعلم‎٬‎ هوشنگ /٢٠٣ ٢٢ 

افتخار‎٬‎ مهدی ‏/‏‎٢٩٦‎؛ ٢١ ‎٢٥٠‎؛ ٬٢١٤ ٬٢٠٦ ٬٢٠٠/ ٢٢ 

افشار‎٬‎ ایرج ٢٤٥/ ٢٣ 

/١٨٣ ٢٤ 

افشار‎٬‎ محمود ٢٢٧


٢٢٨ نمایه 


٬١١٣-١٠٩/ ٢٤ ٬٢٢٢-٢٢١ ٬٢٢٠-٢١٩ ٬٢٠٦ 

١٩٢-١٩١ ٬١٨٩-١٨٦ ٬١٣٣-١٢٨ 

‏/‏‎٤٦-٣٦‎؛ ٢٣ /١٨٤ ٢٤ 

ذکاوتی قراگزلو‎٬‎ علیرضا /٢٥٧ ٢١ 

رازی‎٬‎ فریده /٥٦-٦٦ ٢٤ 

راسخ مهند‎٬‎ محمد /٢٥٨ ٢١ 

راشد محصّ‏ ل‎٬‎ محمدتقی ٬٢١٨-٢٠٦/ ٢٣ ٬٢٢٨-٢٢٧ 

رسولی‎٬‎ آرزو ‎٢٣١-٢٢٨‎؛ ٬١٨٢-١٨٠/ ٢٤ ٬١٩٧-١٩٤ ٢٠٧-٢٠٥ 

/٢٢٠ ٢٢ 

رضایتی‎٬‎ محرّ‏ م /٢٠-٣٥ ٢٣ 

رضایی‎٬‎ والی ٬١١٣-١٠٩ / ٢٤ ١٨٩ 

رضائی باغبیدی‎٬‎ حسن /٦-١٩ ٢٣ 

رضی‎٬‎ احمد /١٥٣-١٧٠ ٢٣ 

رک‎٬‎ کریستیانه /٢٦٨ ٢١ 

روحالامینی‎٬‎ محمود ٬١٩٣-١٩٢/ ٢٢ ٬١٩٤-١٩٣ 

روحبخشان‎٬‎ ع.‏ ٢٠٨-٢٠٦ 

/١٩٦ ٢٢ 

روضاتیان‎٬‎ مریم /٢٠٦ ٢٢ 

رویمر‎٬‎ هانس روبرت ‏/‏‎١٨٣-١٧٩‎؛ ٢١ /١٨٥ ٢٤ 

زرشناس‎٬‎ زهره /٢٠٥-٬٢٠٦ ٢٣ ٢٣١-٢٣٨ 

زندی مقدم‎٬‎ زهرا /١٥٣-١٧٠ ٢٣ 

زوندرمان‎٬‎ ورنر /٢٢٣ ٢٢ 

زهرامیرزا‎٬‎ فائزه ٬١١٣-١٠٩/ ٢٤ ٬٢٢١/ ٢٢ ١٨٦ 

زیپولی‎٬‎ ریکاردو /٦٧-٧٣ ٢٤ 

سارلی‎٬‎ ناصرقلی /٧٤-٨٤ ٢٤ 

سبزیانپور‎٬‎ وحید /١٩٩ ٢٢ 

سلامی کازرونی‎٬‎ صدرالسّ‏ ادات /٢١٩-٢٤١ ٢١ 

سلسلهسبزی‎٬‎ کبری /٨٦-٬١٠٢ ٢١ ‎١٤٢-١٣٥‎؛ 

سمیعی ‏(گیلانی)‏‎٬‎ احمد ‏/‏‎١٠٧-٧٢‎؛ ٢٢ ‏/‏‎٥-٢‎؛ ٢٣ ٥-٢/ ٢٤ 

/٣١-٥٤ ٢١ 

شریفزاده‎٬‎ خدائی /١١٨-١٣٢ ٢٣ 

شریفی‎٬‎ ساغر /١٩٣ ٢٢ 

شکورزاده‎٬‎ ابراهیم /٥١-٨٠ ٢٣ 

شکوری بخارایی‎٬‎ محمدجان ‏/‏‎٢٦٤-٢٦٢‎؛ ٢١ /١٥٤-٬١٦٣ ٢٢ 

شمس‎٬‎ محمدجواد ٬٢٠٦-٢٠٥ ٬٢٠٤-٢٠٣ ٬٢٠٣-٢٠١ ٬٢٠٠-١٩٩ 

٢٢٣-٢٢٢ ٬٢٢٠ ٬٢١٤-٢١٢ 

/٢٠١ ٢٤ 

شمیسا‎٬‎ سیروس ٬٢٦٦-٢٦٥ ٬٢٨٥-٢٧٤ ٬٢٧٢ ‎٢٨٨-٢٨٦‎؛ 

٬١٩٥-١٩٤/ ٢٢ ٬٢٠١-٢٠٠ ٬٢٢٢-٢٢١ ‎٢٢٦‎؛ 

٬٢٢١-٢٢٠/ ٢٣ ٬٢٢٤-٢٢٢ ‎٢٤٤-٢٤٢‎؛ 

٬١٩٨-١٩٧ ٬١٩٠-١٨٩ ٬١٨٠-١٧٩ ٬١٧٠-١٦٣/ ٢٤ 

٢١٠-٢٠٨ ٬٢٠٠-١٩٨ 

٢٩-١٦/ ٢٤ ٬٢٠٣/ ٢٣ 

پورجوادی‎٬‎ نصراهلل /٢٠٣ ٢٣ 

تبریزی‎٬‎ یارعلی /٢١٩ ٢٣ 

تسبیحی ‏(رها)‏‎٬‎ محمدحسین ٬١٧٨-١٧٣/ ٢٢ ١٧٨-١٧١/ ٢٤ 

تفضّ‏ لی‎٬‎ احمد /١٩٨ ٢٤ 

توکلی‎٬‎ مسعود /٢١٩-٢٢٠ ٢٢ 

جدلی‎٬‎ فاطمه /١٩١ ٢٤ 

جر جانی‎٬‎ زینالدین اسماعیل /٢٢٢ ٢٢ 

جیدل‎٬‎ عمار /٢٦١ ٢١ 

حاجسیدجوادی‎٬‎ فتانه ٬٣٠-٥/ ٢١ ١٥-٦/ ٢٤ 

حبیبی‎٬‎ حسن /٢٨٩-٢٩٠ ٢١ 

حجازی‎٬‎ ناهید /٢-٨ ٢٢ 

حدّ‏ اد عادل‎٬‎ غلامعلی ٬١٧٨-١٧٣/ ٢٢ ١٧٨-١٧١/ ٢٤ 

حسنزاده‎٬‎ جمیله /٢٦٠ ٢١ 

حسنی‎٬‎ حمید /١٧١-١٩٥ ٢٣ 

حمید‎٬‎ فاروق /١٧١-١٩٥ ٢٣ 

حیاتی‎٬‎ عبدالرزاق /١١٥ ٢٤ 

خاتمی‎٬‎ احمد /٢١٦ ٢٢ 

خرامْکُف‎٬‎ آ.‏ /٣٠-٤٧ ٢٤ 

خز اعیفر‎٬‎ علی ٢٠٠/٢٤ 

خطیبی‎٬‎ ابوالفضل /١٩٢ ٢٢ 

خلج‎٬‎ منصور /١٩٩ ٢٢ 

خوشبویی‎٬‎ زهرا /٢٩٧-٣٠٢ ٢١ 

دبیرسیاقی‎٬‎ سید محمد ٬٢٦٢-٢٦١/ ٢١ ٬٢٦٨ 

دسترنجی‎٬‎ حکیمه ٢٧١-٢٧٠ 

دمانیسی سیواسی‎٬‎ احمد بن احمد بن احمد /٢١٤ ٢٢ 

/٨٦-١٠٢ ٢١ 

دوفرن‎٬‎ میکل /٢٧٠ ٢١ 

دهباشی‎٬‎ علی /٢١٢ ٢٢ 

دهبد‎٬‎ غلامرضا ‏/‏‎١٦٢-١٤٣‎؛ ٢١ 

ذاکر الحسینی‎٬‎ محسن ٬١٩٩-١٩٦/ ٢٢ ٬٢١٢-٢١١ ٬١٩٩ ‎٢١٦-٢١٤‎؛ 

٬٢٠٥-٢٠٣ ٬١٥٢-١٤٨ ٬١٤٣-١٤٠ ٬١٣٩-١٣٦/ ٢٣


نمایه ٢٢٩ 


/٢٠٢ ٢٤ 

شمیمخان‎٬‎ محمد /٢٠٢ ٢٤ 

شیکهر‎٬‎ چندر ‏/‏‎١٤-٩‎؛ ٢٢ /١٢٨ ٢٤ 

صادقی‎٬‎ علیاشرف /٢٢٤ ٢٣ 

صالحینیا‎٬‎ مریم /١٩٤ ٢٢ 

صدیق بهزادی‎٬‎ ماندانا ‏/‏‎٢٢١‎؛ ٢٣ /١٨٣-١٨٤ ٢٤ 

صفرزاده‎٬‎ بهروز /٦٥-٨٥ ٢١ 

صفوی‎٬‎ کورش /٩٩-١١١ ٢٣ 

طاهری‎٬‎ قدرتاهلل /٢٢١ ٢٣ 

طایراف‎٬‎ عروةاهلل /٦٢-٧١ ٢٢ 

طباطبایی‎٬‎ علاءالدین /١٠٣-١١٧ ٢١ 

طبیبزاده‎٬‎ امید /٢٣٤ ٢٤ 

عابدی‎٬‎ کامیار /١٩٥ ٢٢ 

عبداللهی‎٬‎ منیژه ‏/‏‎٢١٧-٢١٦‎؛ ٢٢ /١٨٥-١٨٦ ٢٤ 

عسکری‎٬‎ لیلا /١٣٤ ٢٤ 

عشیق‎٬‎ محمداکبر /١٩٩ ٢٢ 

عظیمی‎٬‎ سید احساناهلل /٢٢١ ٢٢ 

علیزاده‎٬‎ علی /٢٧٢ ٢١ 

عمرانی‎٬‎ غلامرضا ٬٢٥٧-٢٥٦/ ٢١ ٬٢٦٤-٢٥٧ 

غضنفری‎٬‎ سهیلا ‎٢٦٥-٢٦٤‎؛ ٬١٩٦-١٩٥/ ٢٢ ٬٢١١-٢٠٨ ‎٢٢١‎؛ 

‏/‏‎٢٤٢-٢٣٩‎؛ ٢٣ ٬١٨٥-١٨٤/ ٢٤ ٬١٩٤-١٩٢ 

٢٠٤-٢٠٣ 

/٢٠٥ ٢٣ 

فرشیدور‎٬‎ خسرو /١٨٦ ٢٤ 

فشارکی‎٬‎ محمد /١٩٦-٢٠١ ٢٣ 

فلِبِر‎٬‎ هلموت /١٩٦ ٢٢ 

فندرسکی‎٬‎ میرزا ابوطالب /٢٠٠-٢٠١ ٢٤ 

فیروزبخش‎٬‎ پژمان /٢٢١ ٢٢ 

قائممقامی‎٬‎ احمد /٢٠٦-٢١٨ ٢١ 

قادری‎٬‎ تیمور /٢٧٠ ٢١ 

قاسمی‎٬‎ سید فرید /٢٠٢-٢٠٣ ٢٤ 

قربانف‎٬‎ س.‏ ک.‏ /١٣١-١٣٤ ٢١ 

قربانی زرّ‏ ین‎٬‎ باقر /٢٢٧-٢٣٧ ٢٢ 

قریب‎٬‎ بدالزمان /٢٦٨ ٢١ 

کاشیگر‎٬‎ مدیا /١٣٣-١٤٧ ٢٢ 

کتابی‎٬‎ احمد /١٨٠-١٨٢ ٢٤ 

کراچی‎٬‎ روحانگیز /٢٠٤ ٢٢ 

کرمانی‎٬‎ وارث /٢٠٨ ٢٢ 

کمالی سروستانی‎٬‎ کوروش /٢٠١-٬٢٠٢ ٢٤ ٢٠٢-٢٠٣ 

کیهانی‎٬‎ جعفر شجاع /١٨٩ ٢٤ 

لازاریان‎٬‎ ژانت د.‏ /٢٠٣ ٢٤ 

محبّ‏ تی‎٬‎ مهدی /١٩١ ٢٤ 

محقق‎٬‎ مهدی /٢١٢ ٢٢ 

محمّ‏ د النخجوانی‎٬‎ احمد بن الحسن ٬٦١-٣٨/ ٢٢ ٢١١ 

مدبّری‎٬‎ محمود /٢٦٠ ٢١ 

مدرّ‏ سی‎٬‎ حسین /٢٢٤ ٢٢ 

مرتضایی‎٬‎ جواد /٢٢٢ ٢٣ 

مشکوةالدینی‎٬‎ مهدی /١٩٩ ٢٢ 

مطهّ‏ ریزاده‎٬‎ موسی ‏/‏‎١٢٧-١٢٥‎؛ ٢٢ /٨٥-٩٧ ٢٤ 

معدنکن‎٬‎ معصومه /٢٤٤-٢٤٦ ٢٢ 

مقدمپور‎٬‎ فاطمه /٨١-٩٨ ٢٣ 

مقدم کیا‎٬‎ رضا /١٧٩-١٩١ ٢٢ 

منصوری‎٬‎ احمد /١١٢-١١٧ ٢٣ 

منصوری‎٬‎ فیروز /١٠٨-١٢٤ ٢٢ 

منصوری‎٬‎ یداهلل /٢٠٣ ٢٤ 

موسوی‎٬‎ مصطفی ‏/‏‎٢٧٢‎؛ ٢١ /٢٢٢ ٢٢ 

موسی‎٬‎ احمد /٢٦٢ ٢١ 

مولانا شیخ /١٨٩ ٢٤ 

مهرابی‎٬‎ ادیک /١٩٦-٢٠١ ٢٣ 

مهر امی‎٬‎ علی /٢٧٢ ٢١ 

میر افضلی‎٬‎ سید علی /١٩٠-١٩١ ٢٤ 

میرزایی‎٬‎ ‏(علی)‏ پدرام /٢٦٥ ٢١ 

میرفخرایی‎٬‎ مهشید /٢٠١ ٢٢ 

مؤذّن خر اسانی‎٬‎ شیخ محمدعلی /٤٧-٥٠ ٢٣ 

ناصح‎٬‎ محمدامین /٢٠٥ ٢٢ 

ناصری‎٬‎ حقوردی /١٨٢-١٨٣ ٢٤ 

ناطق شریف‎٬‎ مریم /٢٠٤-٢٠٥ ٢٢ 

ناظرزاده کرمانی‎٬‎ فرناز /٢٢٥ ٢٣ 

نامور مطلق‎٬‎ بهمن /٢٢٥ ٢٢ 

نجفی‎٬‎ ابوالحسن /٣١٠ ٢١ 

نجفیزاده‎٬‎ ع.‏ /٢٠٥ ٢٢ 

نَسَ‏ فی‎٬‎ شیخ عزیزالدین /١٢٨-١٣٢ ٢٢ 

نصیری‎٬‎ محمدرضا /٢-٤ ٢١ 

نعمتزاده‎٬‎ شهین


٢٣٠ نمایه 


/٢٦٧ ٢١ 

ون‎٬‎ یهسیون /١٩٠ ٢٤ 

هانسبرگ‎٬‎ آلیس سی.‏ /١٩٩ ٢٢ 

هرتمنی‎٬‎ محمّ‏ د /٩٨-١٠٨ ٢٤ 

همایون‎٬‎ سرور /٢٢٦ ٢٢ 

یاحقی‎٬‎ محمدجعفر /١٨٩ ٢٤ 

یارمحمدی‎٬‎ لطفاهلل ٬٢٨-١٥/ ٢٢ ١٦٢-١٥٩/ ٢٤ 

یمین‎٬‎ محمدحسین Emami, K. 21/1-6; 22/1-5; 24/1-6 

Z. Zandi Moqaddam 23/1-6 

نکهت‎٬‎ فاطمه /٢٢٠ ٢٣ 

نوری‎٬‎ نورالدین بن محمّ‏ د اژدری /٢١١ ٢٢ 

نوشاهی‎٬‎ عارف /٢٦٢ ٢١ 

نیریزی‎٬‎ امّ‏ سلمهبیگم /٢٠٣ ٢٢ 

نیساری‎٬‎ سلیم /١٤٨-١٥٣ ٢٢ 

نیکمنش‎٬‎ محمد /٢٦٦ ٢١ 

نیلیپور‎٬‎ رضا /١٨٩ ٢٤ 

والُف‎٬‎ س.‏ /٢١٦ ٢٢ 

وحیدیان کامیار‎٬‎ تقی 

٥٥-٤٨/ ٢٤ 

‏/‏‎٦٤-٥٥‎؛ ٢١ ‏/‏‎٣٧-٢٩‎؛ ٢٢ 

٢. عنوان 

آثار الرّ‏ ضا ‏(در تاریخ و جغر افیای کازرون و شیراز)‏ 

/١٩٩ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

آیا شرح عرفانی غزلهای حافظ از ختمی لاهوری 

است؟ /٢١٨-٢١٩ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی /٢٤٢-٢٤٤ ٢٣ 


احوال و سخنان خواجه عبیداهلل احرار /٢٦٢-٢٦٤ ٢١ 


از معارفپروری تا به چنگیزپرستی /٥١-٨٠ ٢٣ 


اصطلاحشناسی و مهندسی دانش /١٩٦-٢٠١ ٢٣ 

اوزان شعر خَ‏ لقی /٢٢١-٢٢٢ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

بازنگری در فرضیه فاعل درون گروه فعلی 

/٢٢١-٢٢٢ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

باز یک خورشید ما را ترک گفت /٣١-٥٤ ٢١ ‏(مقاله)‏ 

باغ حُ‏ سن /٢٢٥-٢٢٦ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

بانوگشسبنامه /١٨٠-١٨٢ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

بَترون‎٬ِ‎ بَترایِ‏ ٬ برایِ‏ /٩-١٤ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

بحثی در ادبیات صغیر 

نشر)‏ 

بحثی درباره طرحهای تصویری از دیدگاه 

معنیشناسی شناختی 

بررسی ساختار فعلهای جعلی در فارسی میانه و 

فارسی دری /١٠٨-١٢٤ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

بررسی فرضیه کاهش رسایی در هجای زبان پهلوی 

/٢١٩-٢٢٠ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

بررسی مآخذ برخی از اشعار رساله قشیریّه /٢٢٠ ٢٢ 


برهان المرتاضین /١٩٩-٢٠٠ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

‏«بعد»‏ نقشنمای گفتمان در زبان فارسی /٨١-٩٨ ٢٣ 


بیتهای زنستیزانه در شاهنامه /٢٠٠-٢٠١ ٢٤ 


پژوهش در فن قافیه شعر فارسی /١٠٩-١١٣ ٢٤ 


پژوهشی در باب القاب تهمورث ‏(زیناوند‎٬‎ دیوبند‎٬‎ 

دیباوند‎٬‎ زیباوند)‏ /١٩٣-٢٠٥ ٢١ ‏(تحقیقات 


پنجاه گفتار از دینکرد ششم‎٬‎ دایرة المعارف اخلاق 

ایران /٢٠٦-٢١٨ ٢١ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

پیشگوئیِ‏ مصور به فارسی میانه مانوی از تورفان 

/١٥٣-١٧٠ ٢٣ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

پیک نور /١٩٢-١٩٤ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

پیوند نحوی بین باد و موی در غزلیّات حافظ 

/٢٢١ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

تاریخ ادبیات فارسی در شبهقاره /١٨٢-١٨٣ ٢٤ 


تاریخچه واژه گبر /٢٦٤ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

٢٧٠-٢٦٨/ ٢١ ‏(تازههای 

٨٥-٦٥/ ٢١ ‏(مقاله)‏


نمایه ٢٣١ 


١٣٢-١٢٨/ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

تاریخ شفاهی مطبوعات در ایران /٢٧٠-٢٧١ ٢١ 


تاریخ عالمآرای امینی /١٣٤ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تأثیر زبان فارسی در مسلمانان ملیت هویی چین 

/٢٦٧ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

تأثیر مثنوی مولوی بر مثنوی عربی نورسی 

/٢٢٢-٢٢٣ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

تأملی درباره مَثَل ‏«زیره به کرمان بردن»‏ و معادلهای 

آن /١٣٣-١٤٧ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

تبصرهای بر مقاله ‏«سفینه تاجالدین احمد وزیر»‏ 

/١٤٨-١٥٣ ٢٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تبصره بر تبصره /١٤٨-١٥٢ ٢٣ ‏(نقد و بررسی)‏ 

تحفه عباسی /٢٠١-٢٠٣ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

ترجمه فرانسوی صد و یک رباعی منسوب به خیام 

/٢٧٢-٢٧٣ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

ترکمانان ایران در آستانه ظهور صفویه /١٣١-١٣٥ ٢٤ 


تغییر کمیت مصوتهای فارسی و تحول وزن شعر در 

دوران معاصر /٢٢٥-٢٢٦ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

تکرار قافیه در شعر حافظ /٢٢٤-٢٢٥ ٢٢ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

تکیه جمله در جمله ساده فارسی /٣٠-٤٧ ٢٤ 


تهران‎٬‎ شهر بیآسمان /١٦٤-١٧٢ ٢٢ ‏(نقد و 


جامع العلوم ‏(ستّینی)‏ /١٨٣-١٨٤ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

جامع الکلیات /٢٠٣-٢٠٤ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

جایزه ادبی پروین اعتصامی /٢٠٨-٢١٠ ٢٤ ‏(اخبار)‏ 

جایگاه مفعول مستقیم در فارسی /٥٦-٦٦ ٢٤ 


جستارهایی در تاریخ علوم دوره اسلامی /١٢٥ ٢٤ ‏(نقد 


چراغها را من خاموش میکنم /١٦٦-١٧٤ ٢١ ‏(نقد و 


چند واژه اصیل فارسی و معادل آنها در ایران میانه 

/١٧٣-١٧٨ ٢٢ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

حکایت همچنان باقی است ‏(حدیث به سرقت رفتن 

شاهنامه بایسنقری)‏ 

خمسة المتحیرین /١٦٣-١٦٥ ٢١ ‏(نقد و بررسی)‏ 

داستانوارگی تاریخ بیهقی 

دانشنامه ایر انیان ارمنی 

درآمدی بر واژهگزینی مردمی 

درباره ‏«امثال ورنوسفادرانی»‏ /٣٠٨-٣١٠ ٢١ 

‏(نامهها)‏ 

درباره تر جمههای عربی خداینامه 

درباره ‏«چند بیت تازه از منوچهری»‏ /٢٩٧-٣٠٢ ٢١ 

‏(نامهها)‏ 

درباره خمسة المتحرین /٢٥٠ ٢٢ ‏(نامهها)‏ 

درباره ‏«سرزمین پریان در خاک مادستان»‏ ‏/‏‎٢٩٦‎؛ ٢١ 

٣٠٢-٣٠٨ ‏(نامهها)‏ 

درباره فناوری واژهگزینی انبوه در صنعت واژهگزینی 

١٩١-١٧٩/ ٢٢ ‏(فرهنگستان)‏ 

درباره ‏«نگاهی به دنیای خاقانی»‏ /٣١٠ ٢١ ‏(نامهها)‏ 

درباره ‏«هزار سال بزی»‏ /٢٣٥ ٢٤ ‏(نامهها)‏ 

در خلوت خواب /٢٦١-٢٦٢ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

در معنی ‏«آوازه»‏ /١١٢-١١٧ ٢٣ ‏(مقاله)‏ 

دستور مفصل امروز /٢٠٥-٢٠٦ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

دوازده هزار مثل فارسی و سیهزار معادل آنها 

/١٩٣-١٩٤ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

دومین هماندیشی مسائل واژهگزینی و 

اصطلاحشناسی /٢٧٤-٢٨٥ ٢١ ‏(اخبار)‏ 

دهمین دوره آکادمی تابستانی اصطلاحشناسی 

٢٨٦-٢٨٥/ ٢١ ‏(اخبار)‏ 

دیدار با استادان افغانی /٢٨٩-٢٩٠ ٢١ ‏(اخبار)‏ 

ر حیقالتحقیق و جایگاه عرفانی حِ‏ کمی آن 

/١٥٤-١٦٣ ٢٢ ‏(نقد و بررسی)‏ 

رساله بیان بدیع /١٩٦-١٩٩ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

ریاض الافکار /٢٠٣-٢٠٥ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

رؤیاهای ازیادرفته /٢٠٤-٢٠٥ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

زائری زیر باران /١٣٩ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

ز ادخان عیّار در عالمآرای نادری /٣٦-٤٦ ٢٣ 


زبان فارسی و خدمات مرکز نشر دانشگاهی /٢-٥ ٢٤ 


١٩-٦/ ٢٣ ‏(مقاله)‏ 

/١٨٩ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

٨-٢/ ٢٢ ‏(سرمقاله)‏ 

٢٤٥/ ٢٣ ‏(نامهها)‏


٢٣٢ نمایه 


زبان معیار چیست و چه ویژگیهایی دارد؟ /٢٠-٣٥ ٢٣ 


زبان و ادبیات ایران باستان /١٨٥-١٨٦ ٢٤ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

زبدة الحقایق /٢٠٥-٢٠٦ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

سبک /٨٦-١٠٢ ٢١ ‏(مقاله)‏ 

سخنواره:‏ به یاد دکتر پرویز ناتل خانلری /٢٠٦-٢٠٨ ٢٢ 


سعدیشناسی /٢٠٨-٢١١ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

سفر علمی سنپترسبورگ /٢٢٧-٢٣٧ ٢٢ ‏(اخبار)‏ 

سفینه تاجالدین /١٤٣-١٦٢ ٢١ ‏(نقد و بررسی)‏ 

سندبادنامه جلال عضد /١٤٠-١٤٣ ٢٣ 

سوانح روزگار و زندگی جمالالدین محمد بن 

عبدالرزاق اصفهانی /٨٥-٩٧ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

سهم نصیرالدین طوسی در نظریه قافیه در عربی و فارسی 

/١٧٩-١٨١ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

شخصیت باباطاهر /١٢٥-١٢٧ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

‏(شعر شرق)‏ ٢١٧-٢١٦/ ٢٢ Vestochnaya Pocziya 


شگردهای زبانی در تبلیغات /١١٨-١٣٠ ٢١ ‏(مقاله)‏ 

شناسه فعل نه ضمیر متصل فاعلی است و نه نهاد 

اجباری /٤٨-٥٥ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

شیوهنامه ضبط اعلام /١٩٤-١٩٥ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

صد و ده واژه قرآن کریم در زبان محاوره مردم تهران 

‏(در چهل سال قبل)‏ /٥-٣٠ ٢١ ‏(مقاله)‏ 

صفت فاعلی مرکب مرخم /٦٢-٧١ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

طرح پایگاه متون زبان و ادب فارسی /٢٠٣-٢٠٤ ٢٤ 


طرح تدوین اصطلاحات و تعبیرات حقوقی 

١٥-٦/ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

عبدالقاهر جرجانی و نظریه ادبیات /٢٠٣ ٢٤ 


عبیداهلل عبیدی فارسیگویی از دیار بنگال /٢٠٢ ٢٤ 


عناصر واژگانی فارسی در زبان اردو /١٦٠-١٦٧ ٢٤ 


غاز اننامه منظوم /٢١١-٢١٢ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

غریبهها /١٤٩ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

غریبهها و پسرک بومی /١٤٩ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فر اهنجاریهای ضمایر در زبان شعر /٥٥-٦٤ ٢١ 


فرهنگ بزرگ سخن /١١٨-١٣٢ ٢٣ ‏(نقد و بررسی)‏ 

فرهنگ توصیفی اصطلاحات عروض /٢٦٠ ٢١ 


فرهنگستان و ادب معاصر /٢-٥ ٢٣ ‏(سرمقاله)‏ 

فرهنگ ظرفیتها /٢٧٢ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

فرهنگ فارسی مدرسه سپهسالار /١٢٥-١٣٠ ٢٤ 


فرهنگنامه موضوعی توصیفی علوم انسانی 

/١٨٩-١٩٠ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

فرهنگنامه جانوران در ادب به پارسی 

/١٩٥-١٩٦ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

فرهنگ و زبان و گفت و گو به روایت مولوی /٢٦٨ ٢١ 


فرهنگ هزاره‎٬‎ فرهنگی کارآمد /٢٦٤-٢٦٥ ٢١ 


فعلهای یکشناسه /٢٩-٣٧ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

فنون قصهسرایی در مثنوی مولانا جلالالدین رومی:‏ 

آشفتگی روایی یا توالی منطقی؟ /١٧١-١٩٥ ٢٣ 


فواید لغوی غاز اننامه منظوم /٣٨-٦١ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

قصیده صنایع و بدایع /٢١٩-٢٢٠ ٢٣ 

قلمرو فرهنگ و زبانهای ایرانی در سمپوزیم دانمارک 

/٢٢٦ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

قلم مُ‏ نتجب /٢٦٦-٢٦٧ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

کاربرد کلمات عربی همراه با عناصر فارسی در زبان 

ترکی /٢١٩-٢٤١ ٢١ ‏(فرهنگستان)‏ 

کارنامه فرهنگستان /٢٤٢-٢٥٥ ٢١ ‏(فرهنگستان)‏ 

کتاب بدایع التّ‏ رصیعات و روایع التسجیعات /٢٢١ ٢٣ 

کتابشناسی خرد و اندیشه ایران باستان در فرهنگ غرب 

/٢٥٧-٢٥٨ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

کتابشناسی عمر خیام /١٧٩-١٨٠ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

کتیبههای ایران باستان /٢٥٨-٢٦٠ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

کمال در تحقیق /١٢٥-١٢٧ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏


نمایه ٢٣٣ 


گامهای اصلی در نشر کتاب /٢٥٦-٢٥٧ ٢١ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

گر امیداشت پروفسور ریچارد نلسون فرای 

٢٠٨-٢٠٥/ ٢٤ ‏(اخبار)‏ 

گزارش برگزاری نخستین هماندیشی دستور زبان 

فارسی /٢٣١-٢٣٨ ٢٣ ‏(اخبار)‏ 

گزارش بزرگداشت سههزار سال فرهنگ زردشتی 

٢٣١-٢٢٨/ ٢٣ ‏(اخبار)‏ 

گزارش بیست و چهارمین همایش سالانه انجمن 

استادان فارسی سراسر هند /٢٣٨-٢٤٠ ٢٢ 


گزارش سفر علمی هیئت نمایندگان فرهنگستان زبان 

و ادب فارسی به اسلامآباد /٢٤٢-٢٤٤ ٢٢ ‏(اخبار)‏ 

گزارش همایش سالانه گروههای واژهگزینی 

تخصصی فرهنگستان زبان و ادب فارسی 

٢٤٢-٢٣٩/ ٢٣ ‏(اخبار)‏ 

گفتار و دستور زبان آغازی با توجه به کودکان 

فارسیزبان /٢٢٢-٢٢٤ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

گفتگوی خبرگزاری میراث فرهنگی با تورج دریائی 

٢٢٨-٢٢٧/ ٢٣ ‏(اخبار)‏ 

گفت و گو با امیلیا نرسیسیانس درباره نقش دوزبانگی 

در پیشبرد فرهنگ /١٩٨-٢٠٠ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

گلها همه آفتابگردانند /٢٠٢-٢٠٣ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

ماجرا در ماجرا /١٨٤-١٨٥ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

ماوراءالنهر /٢٧٢ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

مبانی نشر کتاب /٢٥٦-٢٥٧ ٢١ ‏(تازههای نشر)‏ 

مثنوی طریق التحقیق /٢١٢-٢١٤ ٢٢ ‏(تازههای نشر)‏ 

مثنوی طریقالتحقیق از کیست؟ /٩٨-١٠٨ ٢٤ 


مجله علوم انسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد 

/٢٠٦ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

مجمل الاقوال فی الحکم و الامثال ‏(گنجینه 

نسخهبرگردان متون فارسی ٢) ٢٢ /٢١٤-٢١٦ 


مروری بر آثار احمد محمود (١) ٢٤ /١٣٩-١٥٨ 


معیارسازی و ملاحظات تجویزی /٦٧-٧٣ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

مفعول نشانه اضافهای در زبان فارسی /١٠٣-١١٧ ٢١ 


ملمّ‏ عات گیلکی قاسم انوار /٢٠١-٢٠٢ ٢٤ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

مناظره نرد و شطرنج /١٦-٢٩ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

منطقالطیر /١١٥ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

ناصر بخاری و متن انتقادی آثار او /٢٠٢-٢٠٣ ٢٤ 


ناصرخسرو لعل بدخشان /١٩٠-١٩١ ٢٤ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

نامه ایر انباستان /٢٠٦-٢١٨ ٢٣ ‏(تازههای نشر)؛ 

/١٩٤-١٩٧ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

نثر فارسی نامهنویسی غالب و معاصرین وی در ایران 

/٢٢٠-٢٢١ ٢٣ ‏(تازههای نشر)‏ 

نزول معنا /١٩٧-١٩٨ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

نکتهها و نقدها ‏(مجموعه مقالات دکتر حمید فرزام)‏ 

/١٣٥-١٤٢ ٢١ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نگاهی انتقادی به ساختار داستانی منطقالطیر 

١١١-٩٩/ ٢٣ ‏(مقاله)‏ 

نگاهی به پایاننامههای دانشگاهی در زمینه خط 

فارسی (١٣٨٢-١٣٥٣) ٢٣ ٥٠-٤٧/ ‏(مقاله)‏ 

نگاهی به تاریخ جهان از دید دانشمندی مسلمان 

/١٤٤-١٤٧ ٢٣ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نگاهی به چاپی تازه از منطقالطیر /١١٥-١٢٤ ٢٤ 


نگاهی به ر اهکارهای واژهگزینی در زبان فارسی دری 

/١٥٩-١٦٢ ٢٤ ‏(تحقیقات ایر انشناسی)‏ 

نگاهی به مجموعه شعر ‏«و ناگهان باران»‏ 

/١٣٣-١٣٥ ٢٣ ‏(نقد و بررسی)‏ 

نگاهی تازه به نظم خونفشان /٧٤-٨٤ ٢٤ ‏(مقاله)‏ 

نمایشنامهنویسان ایران /١٩٢-١٩٣ ٢٢ ‏(تازههای 

نشر)‏ 

نمایه دورههای یکم تا پنجم /٢١١-٢٢٦ ٢٤ 

نمایه دوره ششم /٢٢٧-٢٣٣ ٢٤ 

نمونهای از مقاله دانشنامهای در معرّ‏ فی و نقد کتاب 

/١٧٥-١٧٨ ٢١ ‏(نقد و بررسی)‏ 

واژهای از میانرودان /١٧٩-١٨٣ ٢١ ‏(تحقیقات


٢٣٤ نمایه 


٢٩٣-٢٩٠/ ٢١ ‏(اخبار)‏ 


واژهگزینی‎٬‎ تلاشی برای آشنایی با جهان /٢-٤ ٢١ 


(¡) bde و رابطه آن با ‏«آیین»‏ و ‏«آیینه»‏ 

در زبان فارسی 


وامق و عذرای نامی اصفهانی 


وزن شعر حافظ شیرازی 

نشر)‏ 

هزار سال بزی 

هماندیشی بینالمللی میرزا عبدالقادر بیدل 

٢٤٦-٢٤٤/ ٢٢ ‏(اخبار)‏ 

١٩٢-١٨٤/ ٢١ ‏(تحقیقات 

/١٣٦-١٣٩ ٢٣ ‏(نقد و 

٢٢٤-٢٢٣/ ٢٢ ‏(تازههای 

١٣٤-١٣١/ ٢١ ‏(مقاله)‏ 

واژه سغدی ne¦ ¦ 

همایش بررسی طرح تأسیس موزه مساکن روستائیِ‏ 

گیلان 

همایش بزرگداشت زندهیاد دکتر عباس زریاب 

/٢٤٠-٢٤١ ٢٢ ‏(اخبار)‏ 

خوئی /١٥٢ ٢٤ ‏(نقد و بررسی)‏ 

همسایهها همگونسازی و ناهمگونسازی یا مماله در زبان 

/١٥-٢٨ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

فارسی دری /٢٢٤-٢٢٥ ٢٣ 

هنجارگریزی نوشتاری در شعر امروز ‏(تازههای نشر)‏ 

/٧٢-١٠٧ ٢٢ ‏(مقاله)‏ 

هنر و اخلاق /١٧١-١٧٨ ٢٤ ‏(فرهنگستان)‏ 

یادداشتهای پهلوی /١٩١-١٩٢ ٢٤ ‏(تازههای نشر)‏ 

یادگار Summary of Articles 21/2-6; 22/2-6; 23/2-5; 

24/2-6 

ث.‏ پ.‏

24NAMEHA ن‎٢‎ ١ C:7 ZAR76 ص ١٣:٥٢ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

درباره هزار سال بزی 

یک نمونه زیبا و ازقلمافتاده در مقاله کوتاه و نکتهسنجانه ‏«هزار سال بزی»‏ ‏(باقر قربانی 

زرّ‏ ین‎٬‎ نامه فرهنگستان‎٬‎ دوره ششم‎٬‎ ش‎٬١‎ تیر ٬١٣٨٢ صص‎١٣١‎‏-‏ ١٣٣): 

‏«هزار سال بزی!‏ و هزار سال نوروز بخور و مهرگان‎٬‎ تا ناژ سبز ‏[و سمنِ‏ سپید و لاله 

سرخ]‏ و فلک اندر گشتن‎٬‎ و شب به بیرون شدن‎٬‎ و روز به اندر آمدن‎٬‎ تنت درست باد و 

دلت شاد باد».‏ 

‏(بخشی از تفسیری کهن‎٬‎ تصحیح محمد روشن‎٬‎ ص‎١٢‎‏)‏ 

زندهیاد محمّ‏ د پروین گنابادی (١٢٨٢- ١٣٥٧) در سال ٬١٣٥٢ این نمونه را به عنوان 

تبریک سال نو برای دوستان و آشنایانش نوشت و فرستاد ) Ä راهنمای کتاب‎٬‎ ش‎١‎‏-‏ ٬٣ 

فروردین خرداد ٬١٣٥٢ ص‎١٨٢‎‏).‏ 

کامیار عابدی 

٣١ مرداد ٬١٣٨٣ تهران 

© 

٢٣٥

انتشارات فرهنگستان 

منتشر شده است (١٣٧٩-١٣٨٣) 

قر آن مجید ‏(برگردانی کهن از قرآن کریم)‏‎٬‎ به 

کوششِ‏ دکتر علی رواقی 

نگاهی به گویشنامههای ایرانی‎٬‎ دکتر علیاشرف 

صادقی 

مجموعه مقالات نخستین هماندیشی مسائل 

واژهگزینی و اصطلاحشناسی‎٬‎ فرهنگستان زبان و 

ادب فارسی 

لهجه تهر انی‎٬‎ لازار ساموئیلوویچ پیسیکوف‎٬‎ 

ترجمه محسن شجاعی 

نامه سیر جان‎٬‎ محمود سریزدی 

فرهنگ زرقان‎٬‎ محمدجعفر ملکزاده 

مفتاحالهدایة و مصباحالعنایة‎٬‎ به روایتِ‏ محمد بن 

عثمان‎٬‎ منوچهر مظفّریان 

تصحیحِ‏ 

دستور زبان پارتی‎٬‎ دکتر حسن رضائی باغبیدی 

فرهنگ گویش دوانی‎٬‎ عبدالنبی سلامی 

کتابشناسی دستور زبان فارسی‎٬‎ به کوششِ‏ محمد 

مهیار 

گلهای شهر سبز ‏(اشعاری به لهجه کازرونی)‏‎٬‎ به 

کوششِ‏ محمدجواد بهروزی 

مناظر الانشاء‎٬‎ خواجه عمادالدین محمود گاوان‎٬‎ 

تصحیحِ‏ دکتر معصومه معدنکن 

واژهنامه گویش بختیاری چهارلنگ‎٬‎ رضا سرلک 

دستور خطّ‏ فارسی‎٬‎ فرهنگستانزبان و ادب فارسی 

شیوهنامه ضبط اعلام‎٬‎ دکتر ماندانا صدیق بهزادی 

مجموعه مقالات نخستین هماندیشی گویششناسی 

ایران‎٬‎ به کوشش دکتر حسن رضائی باغبیدی 

بررسی گویش فینی‎٬‎ بهجت نجیبی فینی 

همایوننامه ‏(تاریخ منظوم حکیم زجّ‏ اجی نیمه 

دوم (٢ بخش))‏‎٬‎ علی پیرنیا 


فرهنگ ریشهشناختی زبان فارسی‎٬‎ دکتر محمد 

حسندوست 

فرهنگ واژههای مصوّ‏ ب فرهنگستان (١٣٧٦- 

١٣٨٢)٬ گروه واژهگزینی 

گنجینه گویششناسی فارس ‏(دفتر اول)‏‎٬‎ عبدالنبی 

سلامی.‏ 

مدارج البلاغة در علم بدیع‎٬‎ رضاقلیخان هدایت‎٬‎ 

تصحیحِ‏ حمید حسنی 

فرهنگ جامع ضربالمثلهای فارسی‎٬‎بهمن دهگان 

روضةالعقول‎٬‎ محمد بن غازی ملطیوی ‏(قرن 

ششم)‏‎٬‎ محمد روشن 


ویژگیهای نحوی زبان فارسی در نثر قرن پنجم و 

ششم‎٬‎ دکتر مهیندخت صدیقیان 

الصیدنه فیالطّب‎٬‎ ترجمه باقر مظفّرزاده ‏(از متن 

روسی ترجمه کریماف)‏ 

فهرست پایاننامههای دانشگاهی در زمینه دستور 

زبان فارسی‎٬‎ محمدامین ناصح 

گویش ر اجی هنجن‎٬‎ ابوالحسن آقاربیع.‏

¦ 

6 

Na ¦ me-ye Farhangesta ¦ n 6/4 

Summary of Articles 

University (in Sweden), who has attributed the mas £ navi ¦ in question to a certain 

Ah ¤ mad b. H¤ asan b. Muh ¤ ammad of Nak £ § java 

¦ n, who has no other poetical works to 

his credit. The author devotes his whole paper to refuting this claim. 

A Research into the Use of Rhyme in Persian Poetry 

R. Zipoli/H¤ . Rez − ¦ a'â 

¦ Bag ¦ bâ ¦ dâ ¦ &M.Z ¢ ¦ aker al-H¤ oseynâ 

This paper deals with the use of qa ¦ if ¦ ey (rhyme) in Persian poetry. The rules 

governing its use were first drawn up by Arab poets, but some of these rules were 

later modified by Iranians, who found the Arabic script a useful tool for 

composing rhyming games and other forms of word-play. But there were also 

problems. (Zipoli cites eleven cases where the same rules do not apply equally to 

both Persian and Arabic rhyme.) 

Two 7th-century (A.H.) Iranian scholars have tackled the problems of qa ¦ if ¦ ey 

and have written manuals to guide poets and versifiers. They are § Sams-e Qeys 

Ra¦ zâ ¦ (originally of Rey/Rhages) and K¢ ¦ a§ je Nas ¤ ¦ âr al-Dâ ¦ nT¤ ¦ usâ 

¦ (originally of T¤ us in 

Khorasan) who have worked independently of one another but have obtained 

more or less the same results. Professor Zipoli finds the method proposed by 

§ Sams-e Qeys in his Al-Mu`j § am if ¦ maà ¦ yi ¦ r 'ašà ¦ r al-àj § am more practical, and at 

the same the views expressed by Nas ¤ ¦ âr al-Dâ ¦ nT¤ ¦ usâ 

¦ in his Mi`ya ¦ r al-'ašà ¦ r more 

precise. Zipoli believes that T¤ ¦ usâ 

¦ 's views have been overshadowed by those of 

§ Sams-e Qeys because the former manual is better known among the scholars.



5 

of ``do's'' and ``don'ts''. And he concludes that this ``prescriptivism'' is a part and 

parcel of the standardization process. 

A New Look at the Elegiac Verse of Moh ¤ tašam of Kashan 

V. Sabzâ ¦ ya ¦ npu ¦ r (Razi University, Kermanshah) 

The Tragedy of Karbala¦ , the martyrdom of Imam H¤ usayn and his loyal 

supporters in the plain of Karbala¦ on the 10th of Muh ¤ arram 61 A.H. (680 C.E.), 

is one of the most important events in the history of Shiì Islam, and it has 

inspired thousands of poets and artists in their work. The most moving elegy 

written about the events of Karbala¦ is that of Moh ¤ tas § am of Kashan (circa 

905-996 A.H./1499-1587) who lived in the Safavid period. The author of this 

paper sets out to examine Moh ¤ tas § am's elegy from a literary point of view, and 

finds that the poet has used any and every prosodic tool at his disposal to 

enhance the effectiveness of his language in this tragic narrative. 

The Life and Times of J§ ama ¦ l al-Dâ ¦ n Muh ¤ ammad b. Àbd 

al-Razza ¦ q of Isfahan 

M. Ma`dankan (University of Tabriz) 

Jama¦ l al-Dâ ¦ n Àbd al-Razza¦ q is a major poet of the Àra ¦ qi ¦ school who lived most 

of his life in Isfahan in the 6th century A.H./12-13th century C.E. These were 

turbulent times, with the never-ending clashes of the Houses of Seljuk and 

K¢ ¦ arazms 

§ ¦ ahâ 

¦ , and the continuous strife between Sunni and Shiì Muslims. Jama¦ l 

was a prolific poet, and Dr. Ma`dankan goes over his divan (containing some 

10,000 couplets, edited by Vah ¤ ¦ âd Dastgerdâ¦ , and published in Tehran in 1320 

A.H.S./1941) to highlight the events of Jama¦ l's life, as documented by his own 

poetry. 

Who Is the Author of the Mas £ navâ ¦ Entitled T¤ arâ ¦ q al-Tah ¤ qâ ¦ q? 

S. Homa ¦ yu ¦ n (Kabul University) 

The author is an Afghan scholar who has made the poetical works of H¤ akâ ¦ m 

Sana¦ 'â ¦ his specialty. This eminent Sufi poet of Ghazna, who flourished in the 6th 

century A.H./12 century C.E., has a large body of work, including his divan, and 

several compositions in mas £ navi ¦ format. One of these is Tariq al-Tah ¤ qi ¦ q that the 

author and a large number of scholars firmly believe to be by Sana¦ 'â ¦ . Not so, have 

said some others. One of these detractors is Professor Bo Utas of Uppsala

4 



§ aena 

¦ se, which most traditional Iranian grammarians have been calling −zami 

¦ r-e 

mottas¤ el-e fa ¦ èli ¦ (the conjoined subject pronoun). Some grammarians have been 

calling it ``the required subject of the verb'' (in contradistinction to the `òptional 

subject'' that comes at the beginning of the sentence and may be optionally 

omitted). 

The author argues in this paper that this appended element, the šena ¦ se, is 

neither the subject itself, nor a pronoun replacing it. He says šena ¦ se is only an 

indicator of the `person' and the `number' of the subject of the verb. For 

instance -am only indicates the subject of the verb is `first person' and `singular'. 

And he goes on to discuss where the subject of the verb may be safely omitted. 

And his conclusion in a nutshell: ``The subject is a required part of the sentence; 

it is not an optional part. Also the verb by itself does not constitute a sentence.'' 

The Position of the Direct Object in Persian 

M. Ra ¦ sek £ Mahand (Bu-Àli University, Hamedan) 

This paper deals with the place or position of the direct object (DO) in the 

sentence in Persian. The author believes that the DO does not have one fixed 

position, but can change its location depending on the circumstances. 

After some research in the writings of contemporary Iranian writers, the 

author has found the following rule valid: In Persian sentences if the DO is a 

`specific' noun, then its ùnmarked position' will be before the indirect object 

(IO), and if the noun is `non-specific' then it will follow the IO and precede 

the verb. The author then goes on to explain the theoretical aspects of this 

proposition. He says `srcambling' is one way of testing direct objects to find out if 

they are `specific' or `non-specific'. 

The Process of Language Standardization and Prescriptive 

Considerations 

N.Q. Sa ¦ rlâ ¦ 

In any country where various dialects are spoken, there is always a need for a 

common language to help facilitate the communication of the indigenous 

people. Usually it is the dialect spoken by the rulers of the country that assumes 

the role of the common language, becoming, in the course of time, the standard 

language of the whole territory. The author follows in this paper the process of 

language standardization, as outlined by various linguists, and finds that the 

process is usually helped by ``prescriptive'' practices of experts who issue a series



3 

somewhere in the ``7th or 8th century A.H.'' (13th/14th century C.E.), and says 

he found the manuscript in the library of the late scholar Moj § taba¦ Mâ ¦ novâ ¦ , who 

himself copied the text from an MS in the Chester Beatty Library in Dublin. The 

author of the treatise is a hitherto unknown writer by the name of H¤ isa ¦ mb. 

Muh ¤ ammad-Ras§ ¦ âdS 

¤ arra¦ f of Khwarazm, who composed it for his patron Amir 

Moba¦ rak Shah of Shushtar (in present-day Khuzistan). The editor, and Mâ ¦ novâ ¦ 

before him, have both tried and failed to find any additional information on the 

author as well as his patron. It is clear however, that Amir Moba¦ rak Shah was an 

aficionado of these two games, and the literary debate was written for his 

entertainment while the chess has been invented in India, the backgammon 

seems to have been invented by the Iranians themselves. These games were 

thought to represent some aspect of the human condition. In the game of 

backgammon, which is decided by the throw of the dice as well as the skill of the 

two players, man's fortune is decided mainly by what his destiny has in store for 

him, whereas in the game of chess, the deciding factor is the skill of each player. 

Sentence Stress in Simple Persian Sentences 

À. ¢ Kaza 

¦ `â ¦ far (Ferdowsi University, Mashad) 

In this technical paper, the author, who is a professor of linguistics, examines the 

question of sentence stress in the Persian language in simple sentences. He states 

at the outset that word stress in Persian usually falls on the last syllable of the 

word. But not so, the question of sentence stress, which is complicated by a 

number of factors, such as the intent of the speaker. He then analyses in detail 

the different elements of the sentence, and points out how these may be stressed 

depending on the circumstances surrounding the sentence. And he succeeds in 

formulating a general rule for those sentences in which the predicate consists of 

more than one group of words. `Ìn these, the sentence stress does not fall on the 

verb or the verbal core of the verb group. It falls, rather, on the last syllable of 

the word preceding the verbal core.'' 

The Inflexional Suffix Appended to Verbs Is Neither the Verb's 

Subject Nor a Subject Pronoun 

T. Vah ¤ ¦ âdâ 

¦ ya ¦ nKa ¦ mya ¦ r 

The subject of this paper is šena ¦ se, which is appended to verbs in Persian when 

they are conjugated and it is usually translated into English as the `ìnflexional 

suffix''. For instance in the conjugated verb raftam (=I went) the -am part is the

١٣٨٣/٨/٢٢ 25SUMM24 ن‎٣‎ C:7 ٥ ص ١٣:٥٢ ١٣٨٤/٠٥/٢٤ 

SUMMARY OF ARTICLES 

A Project for the Compilation of Legal Terms and 

Expressions 

H¤ . H¤ abâ ¦ bâ ¦ 

This project, first proposed by the current head of the Academy of Persian 

Language and Literature in 2001, aims at refining the specialized language used 

by Iranian legislators and the judiciary through a systematic examination of the 

body of legal texts produced during the past century, from the Constitutional 

Revolution down to the present day. As a result of this scrutiny, the most valid 

legal terms which have been in use during this 100-year period will come to light 

and a major dictionary of legal terminology will be compiled. 

The working method outlined in the project consists of establishing a small 

office equipped with all the latest tools of information technology, and then 

getting a number of researchers to go over a wide of variety of official documents 

to mark the legal terms which occur in them. These terms and the instances of 

their use will then be transferred to a computer to create a database of legal 

terminology. The terms found in the database will be subsequently tabulated and 

sorted, and at the final stage the most important of these will be defined on the 

basis of their usage and original sense. 

One of the key questions that the project will address is to find out if the 

prevalent legal terms used in Persian meet the needs of the people using them. 

A Debate Between the Games of Chess and Backgammon 

N. Pourjavady (ed.) 

The main part of this paper is the text of a short treatise in Persian bearing the 

above title which is being published for the first time. The editor dates the text 

2

¦ 

¦ 

¦ 

¦ 

TABLE OF CONTENTS 

Editorial 

Persian Language and the Services Rendered by the Iran University Press 

Essays 

A Project for the Compilation of Legal Terms and Expressions 

A. â`Samâ (Gâlanâ) 

H¤ . H¤ abâbâ 

2 

6 

A Debate Between the Games of Chess and Backgammon 

N. Pourjavady (Purjavadâ) 

16 

Sentence Stress in Simple Persian Sentences 

À. aza`âfar 

30 

The Inflexional Suffix Appended to Verbs Is Neither the Verb's Subject 

Nor a Subject Pronoun 

T. VahâdâyanKamyar 

48 

The Position of the Direct Object in Persian 

M. Rasek 

Mahand 56 

The Process of Language Standardization and Prescriptive Considerations N. Q. Sarlâ 

67 

A New Look at the Elegiac Verse of Moh tas§ am of Kashan 

V. Sabzâyanpur 

74 

The Life and Times of ama¦ l al-Dân Muh ammad b. Àbd al-Razza¦ q of Isfahan M. Ma`dankan 85 

Who Is the Author of the Mas£ navâ Entitled ariq al-T¤ ahqiq? 

S. Homayun 

98 

A Research into the Use of Rhyme in Persian Poetry 

R. Zipoli 109 

Reviews 

A Brief Review of the New Edition of Attar's Mant¤ iq al-T¤ ayr 

R. Asrafzade 

115 

Perfection in Research 

H¤ . Borjâan 

125 

The Persian Dictionary of the Sepahsa¦ lar Seminary 

M. aker al-H¤ oseynâ 128 

The Turkomans of Iran Shortly Before the Emergence of the Safavids S.À. le-Davud 

134 

A Critique of Ahmad Mahmu¦ d's Fiction (1) 

A. Ojakâyans 

139 

Iranian Studies 

Working Procedures for Persianizing Foreign Terms in Dari Persian 

M.H¤ . Yamân 

159 

The Academy 

Persian Lexical Elements in the Urdu Language 

. Panahâ 

163 

Pahlavi Notes 

A. Tafazzolâ 

/J.H¤ asanzade (tr.) 171 

Recently Published 

a) Books (in Persian): 

179 

Ketabšena¦ si-ye Òmar K¢ ayyam; Ba¦ nu¦ gosasb-Na¦ me; Ta¦ rik-e adabiyyat-e fa¦ rsi dar 

šebh-e qa¦ rre; Jameàl-ùlum (Settini); Ma¦ jera 

dar ma¦ jera; Zaba¦ n va adabiyyat-e 

Iran-e ba¦ stan; Sahm-e Nas¤ ir al-din-e Tusi dar nazaryye qafyye...; Da¦ nešna¦ me-ye 

Iraniyan-e armani; Farhangna¦ me-e mowzu' i-ye towsifi-ye olu¦ m-e ensani;Na¦ ser-e 

K¢ osrow: la`l-e Badakšan; Ya¦ degar. 

b) Periodicals (also in Persian): 

192 

Peyk-e nur; Na¦ me-ye Iran-e ba¦ stan 

c) Essays (likewise in Persian): 

197 

``The decadence of meaning''; `ÀnInterview with Emilia Narsisians about the role 

of bilingualism in the advancement of culture''; ``Misogynous couplets in 

Ferdowsâ¦ 's ahna¦ me''; ``The bilingual (Persian-Gilaki) poems of Qa¦ sem Anvar''; 

‏¦‏Obaydulla‏```‏ h Àbâdâ, a poet of Bengal writing in Persian''; ``Nasir of Bokara¦ and a 

critical edition of his works''; `Àbd al-Qa¦ hir urja¦ nâ and the theory of literature''; 

`À project to put the Classical Persian texts on the web''. 

News 

Professor Richard N. Frye Honoured 

The Parvin E`tes¤ ¦ amâ 

¦ Literary Prize 

Index to Vols. I-V 

Index to Vol. VI 

A Letter to the Editor 

Summary of Articles in English 

K. Ema ¦ mâ ¦ 

205 

208 

211 

227 

234 

2

¦ 

ISSN 1025-0832 

Vol. VI, No. 4 (Ser. No. 24) 

December, 2004 

President: G¥ ola ¦ m- c Alâ ¦ H¤ adda ¦ d c A¦ del 

Rated as a 

Scientific and Research Journal 

by the Ministry of Science, 

Research and Technology 

Editorial board: c Abdol-Moh ¤ ammad A¦ yatâ ¦ ,H¤ asan H¤ abâ ¦ bâ ¦ , 

G¥ ola ¦ m-Alâ ¦ H¤ adda ¦ dA¦ del, Moh ¤ ammad K£ v ¦ ansa 

¦ râ ¦ , 

Alâ ¦ As § raf ¤ S¦ adeqâ 

¦ ,Ah ¤ mad Samâ ¦ c ¦ â (Gâ ¦ la ¦ nâ ¦ ), 

Bahman Sarka ¦ ra ¦ tâ 

Editor: Ah ¤ mad Samâ ¦ c ¦ â (Gâ ¦ la ¦ nâ ¦ ) 

Na¦ me-ye Farhangesta ¦ n 

‎4‎‎9‎‎3‎‎6‎-‏‎75‎‎8‎‎15‎ P.O. Box 

Tehran, Islamic Republic of Iran 

‎85‎‎32‎‎872‎ (9821) Fax: 

or to 

The Academy of Persian Language and Literature 

No. 36, 15-East Street, Velenjak, 

Tehran 

‎4‎‎9‎‎3‎‎6‎-‏‎75‎‎8‎‎15‎ P.O. Box 

‎56‎‎43‎‎241‎ Fax: ‏,‏‎8‎-‎93‎‎43‎‎241‎ Phone: 

ri.ymedacanaisrep@hemanraf 

Ser. No. 24 

Foreign subscriptions for each volume including 4 issues: 

Middle East and neighbouring countries: $25.00 per year 

Europe and Asia: $30.00 per year 

Africa, North America, and the Far East: $35.00 per year 

Bank Account: 

Farhangestan-e Zaban va Adab-e Farsi, Account No. 50522 

Bank Melli Iran, Eskan Branch 

Printed in the Islamic Republic of Iran

ïº·ï»¤ïºïº­ï»© ï»£ïº´ï» ïº´ï»: Ù¢Ù¤ - ÙØ±ÙÙÚ¯Ø³ØªØ§Ù Ø²Ø¨Ø§Ù Ù Ø§Ø¯Ø¨ ÙØ§Ø±Ø³Û

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

ïº·ï»¤ïºïºï»© ï»£ïº´ï» ïº´ï»: Ù¢Ù¤ - ÙØ±ÙÙÚ¯Ø³ØªØ§Ù Ø²Ø¨Ø§Ù Ù Ø§Ø¯Ø¨ ÙØ§Ø±Ø³Û