Maísræktun á jaðarsvæðum - Landbunadur.is

Maísræktun á jaðarsvæðum 

-ný fóðurjurt á Íslandi?- 

Þóroddur Sveinsson 

Rannsóknastofnun landbúnaðarins, Möðruvöllum 

15. 10. 2003

EFNISYFIRLIT 

Bls. 

Inngangur 3 

Tegundalýsing 3 

Ræktunarsaga 6 

Flokkun 7 

Kynbætur 7 

Ræktun á jaðarsvæðum 8 

Ræktun undir plasti – reynsla frá Evrópu 11 

Ræktun maís undir plasti á Íslandi 13 

Umræður 18 

Ályktanir 20 

Heimildir 21 

2

INNGANGUR 

Vorið 2003 var að frumkvæði Véla & 

Þjónustu hf flutt inn sérstök sáðvél sem 

sáir maís undir plastfilmu. Einnig fékk 

sama fyrirtæki erlenda sérfræðinga til 

landsins sem höfðu kynnt sér íslenskar 

aðstæður m.t.t. maísræktunar. Þeir voru 

sannfærðir um að hægt væri að rækta 

maís á Íslandi. Sáði fyrirtækið maís 

undir plasti hjá 19 bændum vorið 2003 í 

samtals um 16 – 18 ha. Flest búin voru á 

Suðurlandi eða 14, en fimm voru á 

Norðurlandi. Að sögn starfsmanna Véla 

& Þjónustu voru flestir ef ekki allir 

akrarnir dæmdir ónýtir í byrjun ágúst. 

Um mánuði seinna komu hins vegar 

fréttir og myndir af góðum árangri af 

maísræktuninni. Rannsóknastofnun landbúnaðarins 

(RALA) taldi því ástæðu til 

að gera hlutlausa úttekt á ræktuninni og 

taka saman og kynna erlendar 

upplýsingar um maísræktun á 

jaðarsvæðum. Niðurstöður þeirrar 

samantektar fara hér á eftir. 

TEGUNDALÝSING 

Maís (Zea mays L.) er hávaxið einært 

gras sem er ættað úr hitabeltum 

Ameríku. Fullvaxið nær það 2 – 2,5 m 

hæð. Það hefur stinnan og beinan 

stöngul sem er fylltur safaríku holdi 

langt fram eftir aldri. Neðst á stönglinum 

vaxa kröftugir rótarkragar sem festa 

plöntuna tryggilega og taka upp vatn og 

næringarefni efst í jarðvegsyfirborðinu.

Æviferli maíss má skipta í blaðvöxt (B) 

annars vegar og kynvöxt (K) hins vegar. 

Fyrsta blaðstigið hefst með uppkomu 

kímblaðs (B u ). Blaðstigin milli B 1 – B n 

fara eftir fjölda (n) blaða á hverjum 

stöngli. Lokablaðstigið er B s . Það hefst 

þegar karlblómið sem nefnist skúfur 

(tassel) hefur brotist allt fram úr 

stöngulendanum og endar þegar silki 

kvenblómsins verður sýnilegt (mynd). 

Kynvöxturinn tekur við af blaðvextinum. 

Algengt er að honum sé skipt upp í 6 stig 

sem byrjar á silkistiginu (K 1 ) og lýkur 

við lífeðlisfræðilegan þroska fræsins 

(K 6 ), en þá er þurrefni þess um 65%. 

Blöðin eru breið, bylgjótt á jöðrum og 

odddregin. Blaðstæðin eru stök og gisin. 

Blaðfjöldi á hverjum stöngli fer eftir 

ræktunarskilyrðum og stofnum en er oft 

á milli 15 – 18. Hliðarsprotar geta 

myndast við viss ræktunarskilyrði en 

tilhneigingin er jafnframt háð erfðum. 

Við B 8 er algengt að tvö neðstu blöðin 

hafi visnað. Við B 9 eru axvísar og skúfur 

sjáanlegir við krufningu. Axvísar 

myndast á öllum blaðstæðum nema í 6 – 

8 efstu krikunum næst skúfinum. Axið 

myndar langan blómskipunarás þar sem 

legglaus smáblómin mynda endilangar 

raðir. Þroskað ax maíss kallast kólfur. 

Einungis einn til tveir axvísar á hverjum 

stöngli verða að kólfum. Utan um hvern 

kólf eru sérstök blöð sem kallast hýði 

(husk). Vöxtur plöntunnar fram að B 10 er 

hægur. Þetta fyrsta vaxtartímabil mætti 

kalla drollfasa. Við B 10 hefst hins vegar 

skriðfasinn sem nær inn á 

kynvaxtarskeiðið, en á honum nær 

vaxtarhraðinn hámarki. Við B s þegar 

síðasta grein skúfsins er orðin sýnileg er 

mjög stutt í að fyrstu kvenblómin séu 

tilbúin til frjóvgunar. Úr hverju 

smáblómi vex langur þráður (silki) sem 

að lokum nær út fyrir hýðið en fyrr er 

það ekki kynþroska. Kynþroskinn 

markar upphaf kynvaxtarskeiðsins (K 1 ). 

Silkið fangar vindborin frjókorn sem 

dreifast frá maísskúfunum. Frjókornið 

vex niður í kímsekkinn sem þroskast í 

4

fræ (korn) við frjóvgun. Forðasöfnunin, 

sem hefst með K 2 , verður til vegna 

ljóstillífunar og vegna tilflutnings á 

næringu, aðallega súkrósa, úr 

stöngulholdinu. Í fræinu er súkrósanum 

breytt í sterkju sem gerir maísinn 

eftirsóttan sem fóður eða fæðu. 

Maís tilheyrir tiltölulega litlum hópi 

jurta sem kallast C 4 plöntur. Þessar 

plöntutegundir eru að stærstum hluta 

upprunnar úr hitabeltinu þar sem eru 

miklir hitar, mikil sólargeislun, mikil 

samkeppni um vatn og daglengd er jöfn 

allt árið. C 4 plöntur tillífa kolefni 

andrúmsloftsins, sem bundið er í 

koltvísýringi (CO 2 ), í lífræna sýru sem er 

byggð úr fjórum kolefnum (C 4 ). 

Tillífunin fer fram í grænukornum í 

vissum frumvefjum plöntunnar, aðallega 

í blaðholdi. C 4 sýran flæðir síðan inn í 

s.k. slíðurfrumur sem umlykja æðarvefi 

plöntunnar og sem eru einnig fullar af 

grænukornum. Þar er C 4 aftur breytt í C 3 

sýru annars vegar og CO 2 hins vegar 

sem lokast inni í slíðurfrumunum. Þessi 

koltvísýringur tillífast síðan með hjálp 

sólarorkunnar í sykrur (C 6 H 12 O 6 ) á 

hefðbundinn hátt. 

Aðrar plöntutegundir ljóstillífa CO 2 í 

einu þrepi. Hún fer fram í frumvefjum 

(holdi) sem innihalda grænukorn. Fyrsta 

skrefið er að tillífa kolefni 

andrúmsloftsins í lífræna sýru sem 

byggir á þremur kolefnum og þess vegna 

kallast þær tegundir C 3 plöntur. Allar 

helstu nytjajurtir heims eru C 3 plöntur 

fyrir utan maís og sykurreyr. En 

munurinn á C 3 og C 4 plöntum er þó 

talsvert meiri. C 4 plöntur þurfa helmingi 

minna vatn en C 3 plöntur til að tillífa 

jafnmikið af CO 2 . Það stafar m.a. af því 

að C 4 plöntur, ólíkt C 3 plöntum, eru með 

litla sem enga s.k. ljósöndun (sem losar 

aftur CO 2 ). Af þessu leiðir að C 4 plöntur 

eru mun þurrkþolnari en C 3 plöntur, 

sérstaklega við hátt hitastig. C 4 plöntur 

geta vaxið mun hraðar við sínar 

kjöraðstæður en C 3 plöntur vegna þess 

að kjörstyrkur sólargeislunar og hitastigs 

til ljóstillífunar er umtalsvert hærri í C 4 

plöntum en í C 3 plöntum. Kjörhiti C 4 

plantna er 30°C en C 3 plantna rúmlega 

20°C. Aftur á móti er kuldaþol C 4 

plantna mun minna en C 3 plantna og 

algengt að þær hætti að vaxa við 10°C. 

Ástæður fyrir lágu kuldaþoli C 4 plantna 

eru ekki vel þekktar. 

Maís tilheyrir þeim flokki plantna þar 

sem lengd nætur verður að vera yfir 

ákveðnu lágmarki til þess að þær vaxi 

eðlilega (short day plant). Lengi fram 

eftir 20. öldinni var þessi eiginleiki það 

sem takmarkaði landvinninga til norðurs 

á svæðum þar sem nægur sumarhiti er til 

5

staðar til að rækta þroskaðan maís. Með 

kynbótum tókst að rækta línur þar sem 

vöxtur er óháður lengd nætur og við það 

færðust ræktunarmörk maís þangað sem 

að þau eru í dag. 

RÆKTUNARSAGA 

Líkt og hveiti og bygg í Evrasíu og 

hrísgrjón í Asíu, á maís sér árþúsunda 

langa ræktunarsögu á meginlandi 

Ameríku. Hann barst til Evrópu með 

Kólumbusi og í dag er maís þriðja mest 

ræktaða nytjajurt veraldar á eftir 

hrígrjónum og hveiti. Maísinn er notaður 

í margskonar matvælaiðnaði, beint til 

manneldis eða sem fóður fyrir búfé. 

Mest er hann ræktaður í Bandaríkjunum, 

en Kína og Brasilía eru einnig stórir 

framleiðendur. Í Evrópu er mest ræktað 

af maís í Frakklandi. 

Í dag nær ræktunarbelti maíss frá 40°S – 

58°N breiddar. Í Evrópu er tæplega 

helmingur maísins ræktaður til þroska 

(þ.e. kornskurðar), þar sem það er 

mögulegt, en hinn helmingurinn er 

ræktaður norðar í tempraða beltinu og 

þar er hann votverkaður sem heilsæði, 

fyrst og fremst fyrir nautgripi. Heilsæði 

er það kallað þegar korntegundir eru 

heilskornar rétt áður en fullnaðar 

kornþroska er náð. Heilsæði er 

undantekningalaust votverkað af rót. Það 

er með hátt þurrefni er sterkjuríkt en 

próteinsnautt. Það er fyrst og fremst 

auðmelt sterkja sem verið er að sækjast 

eftir. Heilsæðismaís er yfirburða 

gróffóður í samanburði við bygg- og 

hveitiheilsæði, bæði hvað varðar magn 

og gæði. Samanburður við 

rýgresisvothey og annað gæðahey er 

erfiðari þar sem efnainnihald er ekki 

sambærilegt. Lítið er um að maís sé 

ræktaður til beitar en það þekkist og þá á 

suðlægum slóðum í blöndu með öðrum 

tegundum. 

Mesta maís kornuppskera sem skráð 

hefur verið er 23,5 þurrefnistonn/ha. Það 

var á akri einum vestur í Bandaríkjunum 

árið 1985, en þar er meðaluppskeran 

venjulega á bilinu 7 – 10 tonn/ha. 

Hér á landi eru örfá dæmi um að reynt 

hafi verið að rækta maís. Sumarið 1988 

var sáð 7 yrkjum af maís til prófunar á 

Sámsstöðum í Fljótshlíð. Ekkert 

yrkjanna skilaði neinni uppskeru en 

plöntur náðu mest um 15 – 25 sm hæð. 

Fóðurmaís var prófaður á Efra Ási í 

Hjaltadal sumarið 1993. Fræið kom frá 

Svalöf International. Maísinn náði um 30 

6

sm hæð áður en hann drapst í kuldakasti 

í júlí. Einu yrki af maís var sáð á 

Sámsstöðum og undir Eyjafjöllum 20. 

júní 1996. Það náði fljótlega 10 – 15 sm 

hæð en óx ekki meir. 

FLOKKUN 

Erfðabreytileiki er mikill í maís og hefur 

tegundin lengi verið kynbætt í ólíkar 

áttir. Algeng flokkun maíss byggist á 

áferð og nýtingu fræsins (kornsins); 

dældaði maísinn. Poppkorn er sérstakt 

afbrigði af harðmaís, þar sem þykkt lag 

af harðri sterkju umlykur mjúkan 

sterkjukjarna. 

Mjöl (flour) maís er að mestu úr mjúkri 

sterkju og er notað á afmörkuðum 

svæðum í heiminum sem bökunarmjöl í 

stað hveitis. 

Dældaður (dent) maís þekkist á dæld við 

sverari enda kornsins. Dældin verður til 

vegna þess að kornið inniheldur bæði 

harða og mjúka sterkju sem þornar 

mishratt. Dældaður maís er notaður í 

matvælaiðnaði (sterkjur og olíur) og 

búfjárrækt (fóðurmjöl). Heilsæðismaís er 

yfirleitt þessarar gerðar. Til eru þrjú 

kornlitaafbrigði fóðurmaíss, gult, hvítt 

og rautt. Gula og rauða afbrigðið er mest 

ræktað í Ameríku en það hvíta í Evrópu. 

Aukaafurðir, eins og glutenmjöl og 

hálmur sem verða til við vinnslu á 

iðnaðarmaís, eru einnig mikilvægt fóður 

fyrir margskonar búfé. 

Sætur (sweet) maís er með sykur 

(súkrósa) í stað sterkju sem fræhvítu. 

Kornið hefur hrukkótta áferð. Sætur 

maís er notaður beint til manneldis sem 

grænmeti. 

Vax (vaxy) maís er með sterkju sem er 

gerð eingöngu úr amýlópektíni sem 

gefur henni vaxkennt útlit. Vaxmaís er 

ekki mikið ræktaður. 

Harður (flint) maís er að mestu með 

harða sterkju og þess vegna myndast 

enginn dæld á korninu þegar það þornar. 

Harður maís er nýttur á svipaðan hátt og 

KYNBÆTUR 

Maísinn er tvílitna (n=10) og flest yrki 

eru að mestu víxlfrjóvga. Þegar hafist 

var handa um kynbætur á maís var mest 

áhersla lögð á innræktun. Hún gaf mjög 

einsleit og falleg yrki en leiddi til 

minnkandi erfðabreytileika. Í byrjun 

tuttugustu aldar hófst hins vegar s.k. 

blendingsræktun. Í blendingsræktun er á 

7

kerfisbundinn hátt víxlað völdum 

innræktuðum yrkjum eða línum til þess 

að framkalla úrvals blendinga (hybrid) af 

fyrstu kynslóð. Blendingar gefa 

umtalsvert meiri uppskeru og aukinn 

viðnámsþrótt gagnvart þurrki, kulda og 

sjúkdómum heldur en foreldrarnir vegna 

blendingsþróttar. Í dag eru flest maísyrki 

blendingar þó að innræktuð og 

fjölvíxlræktuð yrki séu enn notuð í 

einhverjum mæli. Einnig eru komin 

fram erfðabreytt blendingsyrki sem eru 

að ná verulegri útbreiðslu í vissum 

heimshlutum þrátt fyrir mikla pólitíska 

andstöðu í Evrópu. Þar sem þetta er ein 

helsta nytjajurt veraldar er gríðarlega 

mikil áhersla lögð á kynbætur 

tegundarinnar bæði í þróunar- og 

iðnríkjunum. Í Norður Ameríku hefur 

kornuppskera maís af ha aukist að 

jafnaði um 1,9% á ári síðustu 30 árin, 

mest vegna kynbóta. Kynbótastarfið er 

aðallega unnið af stórum fjölþjóðlegum 

einkafyrirtækjum en einnig hafa 

alþjóðastofnanir og háskólar lagt sitt af 

mörkum. Aðaláherslan í kynbótum er að 

framleiða ný yrki sem eru þurrk-, kuldaog/eða 

lyfjaþolnari en fyrri yrki. Þau 

gefa þar af leiðandi tryggari uppskeru á 

þeim svæðum sem maís er ræktaður. 

Þekktar lífeðlisfræðilegar takmarkanir, 

sem áður hefur verið lýst, hefta verulega 

útbreiðslu tegundarinnar til norðurs og 

ekki er útlit fyrir að þeim verði rutt úr 

vegi í nánustu framtíð. 

RÆKTUN Á JAÐARSVÆÐUM 

Ræktun heilsæðismaís á jaðarsvæðum 

hefur stóraukist á síðasta áratug. Það 

stafar fyrst og fremst af tvennu; hlýnandi 

loftslagi á norðurhveli jarðar og nýjum 

fljótþroskaðri yrkjum sem hafa aukið 

ræktunaröryggið. Á Írlandi hefur ræktun 

heilsæðismaíss aukist úr 100 ha í 7700 

ha á 10 árum, þar af eru um 500 ha 

ræktaðir undir plasti (floating plastic 

mulch) og um 1000 ha á götuðu plasti 

(punch plastic mulch). Í Danmörku hefur 

hlutur heilsæðismaíss af heildar 

gróffóðurræktun aukist úr 3% árið 1982 í 

22% árið 2002 en þá var hann ræktaður á 

96000 ha. Það sem skýrir þessa miklu 

aukningu er ekki bara hlýrra loftslag og 

betri yrki, heldur einnig miklir 

búferlaflutningar hollenskra kúabænda 

til Danmerkur síðustu tvo áratugina. Þeir 

voru vanir maísræktun í heimalandi sínu 

og lögðu því mikið á sig til að rækta 

maís í nýju landi. 

Hlutur heilsæðismaís 

25% 

20% 

15% 

10% 

5% 

0% 

Hlutur heilsæðismaís af heildar 

gróffóðuröflun í Danmörku 

1982 

1984 

1986 

1988 

1990 

1992 

1994 

1996 

1998 

2000 

2002 

Uppskera heilsæðismaíss í 

yrkjaprófunum á Norður Írlandi er í 

meðalári 10 – 12 þurrefnistonn. 

Samkvæmt nýlegum dönskum 

viðmiðunum er ásættanleg uppskera 

heilsæðismaíss 8-9000 FEm/ha. 

Uppskeru- og gæðamælingar á dönskum 

sprotabúum sýna mikinn breytileika á 

milli búa. Árið 2001, sem var gott 

ræktunarár fyrir maís í Danmörku, var 

uppskeran á lökustu búunum um 5000 

8

FEm/ha en þeim bestu um 10000 

FEm/ha. Breytileiki í illgresi, plöntuþéttleika 

og lofthita skýrðu þennan mun 

að mestu. 

Aðal þurrefnissöfnunin fer því fram 

síðsumars. 

Meðalfóðurgildi heilsæðismaíss í 

Danmörku 

2002 

Síðustu 

5 ár 

10% 

neðar 

10% 

ofar 

Fjöldi sýna 4306 17787 

Meðalsláttutími 20.sep 22.okt 11.sep 02.okt 

Þurrefni, % 35,6 31,1 31,9 39,9 

Í þurrefni, % 

Hráaska 3,5 3,9 2,9 4,2 

Hráprótein 7,4 8,1 6,3 8,4 

Tréni 18,1 20,3 16,1 20,2 

Sterkja 31,8 28,1 28,1 35,5 

NDF 35,2 35,2 31,8 38,9 

Meltanleg lífræn efni 76,9 75 74,8 78,8 

Heilsæðismaís er ræktaður á svæðum þar 

sem nokkuð tryggt er að hann nái 30 – 

35% þurrefni á rót, en þá hefur 

uppskerumagn og fóðrunarvirði náð 

hámarki og verkunartap er í lágmarki. Á 

þessu stigi eru kólfarnir oftast orðnir vel 

fylltir sterkju og áætlað fóðurgildi í 

fullverkuðum maís er 0,85 – 0,95 

FEm/kg þe, allt eftir sterkjuhlutfalli. 

Sterkja er þá orðin stærsti 

kolvetnahlutinn í plöntunni. Sterkjuhlutfallið 

vex með þroska plöntunnar ef 

frjóvgun hefur tekist vel, en hlutfall 

trénis og hrápróteins breytist lítið eða 

lækkar örlítið með auknu þroskastigi. 

Meltanleiki trénis fellur þó nokkuð með 

kynþroska. Á blaðvaxtarstiginu fram að 

B 10 , er þurrefni plöntunnar um 10% en á 

kynvaxtarstiginu þegar kímsekkir hafa 

frjóvgast og myndað kím (fóstur) hefst 

þurrefnissöfnunin fyrir alvöru. 

Tilflutningur á sykrum (súkrósa) úr 

stöngli og blöðum í fræið, þar sem 

súkrósa er breytt í sterkju, gerist mjög 

hratt svo fremi sem nægur hiti og næring 

(fyrst og fremst N og P) er til staðar. 

Fóðurgildi í FE 

Kg þurrefni 1,14 1,21 1,08 1,19 

Í fóðri 3,2 4 2,8 3,6 

Melt. hráprótein, g 44 55 33 54 

AAT, g 97 99 94 99 

PBV, gram -85 -76 -96 -75 

Fylli mjólkurkýr 0,46 0,51 0,42 0,5 

Fylli geldneyti 1,24 1,36 1,17 1,31 

Tygggitími mínútur 37 44 32 43 

Vaxtartími maíss er á milli síðustu 

vorfrosta undir -2°C og fyrstu 

haustfrosta undir -2 til -4°C. Á vorin lifir 

maís af meira frost svo fremi sem 

vaxtarbrum hans er enn undir 

jarðvegsyfirborði (blaðstig 

frystir. Maís þarf mikinn hita til að geta 

vaxið og vöxtur stöðvast þegar hiti fer 

undir 10°C. Til þess að meta þroskalíkur 

maíss á jaðarsvæðum hefur verið stuðst 

við jöfnur sem reikna s.k. maís 

hitaeiningar (MHE); 

Y hám = 3,33 x (H hám - 10) - 0,084 x (H hám - 10) 2 

Y lág = 1,8 x (H lág - 4,4) 

MHE = (Y hám + Y lág )/2 

þar sem H hám er hámarkshiti sólarhringsins 

og H lág er lágmarkshiti sólarhringsins 

í tveggja m hæð. Nýtanlegar 

MHE er summa MHE (>0 MHE) frá 

síðasta vorfrosti (H lág < -2°C), eða við 

sáningu ef að hún er seinna og fram að 

uppskerudegi eða fyrstu haustfrostum 

(H lág < -2°C). Fljótþroskuðustu maísyrkin 

þurfa samtals um 2300 MHE til þess að 

ná viðunandi þroskastigi sem heilsæði 

9

(K 5 ). Á jaðarsvæðum, eins og í 

Danmörku og á N-Írlandi, næst þessi 

þroski í 5 af hverjum 10 árum en í Suður 

Englandi í 9 af hverjum 10 árum. Í 

hlýjustu sveitum hér á landi eru 

samanlagðar MHE frá byrjun maí til 

loka september um 7 – 900 MHE. Það er 

einungis um þriðjungur þeirra 

hitaeininga sem þarf til að ná 

ásættanlegum þroska í maís. 

Maíshitaeiningar í Danmörku 

Akkumuleret MVE 

fra 15/4 til 15/10 

Region 

2002 1971-1990 

Nordjylland 2885 2288 

Midt- og Vestjylland 2911 2342 

Østjylland 2890 2408 

Sydjylland 2943 2385 

Øerne 3074 2561 

Bornholm 3018 2357 

Mt. 2954 2390 

MVE = Maíshitaeiningar (MHE) 

Á jaðarsvæðum er lögð áhersla á að 

rækta maís á ökrum sem snúa mót suðri 

og raðsá í norður suður stefnu til þess að 

sólin geti sem lengst hitað upp 

jarðveginn á milli sáðraða. Maísinn þarf 

góðan jarðvegshita til þess að geta vaxið 

framan af. Er það vegna þess að 

vaxtarbrumið, sem vex í réttu hlutfalli 

við hitamagn, er undir jarðvegsyfirborðinu 

á fyrstu fimm blaðstigunum. Það er 

ekki talið ráðlegt að sá maís fyrr en 

jarðvegshitinn hefur náð 8°C. Til þess að 

flýta fyrir upphitun jarðvegs þarf að 

plægja 8 – 10 dögum fyrir sáningu og 

fara svo nokkrar umferðir með herfi. Í 

Danmörku er hægt að sá í fyrstu 

maísakrana upp úr miðjum apríl. Á 

Íslandi hefur jarðvegshitinn í túnum (5 

sm dýpt) náð 8°C í fyrstu eða annarri 

viku af júní. Í unnum flögum hitnar 

jarðvegur þó mun fyrr. 

Maísinn þrífst best á steinefnaríkum, 

vatnsleiðandi og myldnum móa- eða 

sandjarðvegi sem hlýnar fljótt á vorin og 

við sýrustig pH 5,5 – 6,5. 

Á jaðarsvæðum er mykja undirstöðuáburður 

í maísrækt og hún á að fullnægja 

öllum næringarefnaþörfum fyrir utan 

auðleystan fosfór og nitur við sáningu. 

Mykjunni er dreift á um vorið rétt fyrir 

plægingu. Þar sem hætta er á 

jarðvegsfoki er einnig ráðlagt að dreifa 

10 – 12 t/ha af mykju rétt fyrir eða eftir 

sáningu. Um þriðjungur af heildar 

niturþörfinni (140 – 200 kg N/ha) þarf 

að koma úr tilbúnum áburði auk 

hugsanlegs fosfóráburðar. Mykjan er 

mikilvæg vegna þess að hún veitir 

aðgengilegt N fyrir maísinn á kynvaxtarstiginu 

þegar N þörfin er hvað mest. Þar 

að auki er maís kalífrekur fram að 

kynvaxtarstiginu. Á jaðarsvæðum þar 

sem jarðvegur er kaldur er eindregið 

mælt með fosfór (P) flýtiáburði. Hann er 

felldur niður við hliðina á sáðrásinni. Ef 

korntegund hefur verið ræktuð í akrinum 

árið á undan, er einnig mælt með nitur 

flýtiáburði. Maísinn er líkt og flestar 

aðrar nytjajurtir, bestur í sáðskiptum 

með öðrum tegundum en einræktun 

magnar upp alls konar vandamál sem 

erfitt er að leysa. Maísnum er raðsáð 

með 50 – 75 sm millibili. Þar sem 

fræþyngd er afar mismunandi eftir 

yrkjum er sáðmagnið miðað við fjölda 

fræja á ha en ekki þyngd eins og 

algengast er með aðrar fóðurjurtir. 

Yfirleitt er stefnt að því að sá um 100000 

fræjum á ha en á bestu jaðarsvæðunum 

er mælt með 10 – 20% stærri 

fræskammti. Fræbilið (innan raða) liggur 

því á bilinu 11 – 20 sm eftir raðbili og 

fræmagni. 

Vegna þess hvað maísinn er lengi að 

mynda fulla laufþekju er illgresi mikið 

vandamál nema tekið sé á því föstum 

tökum strax í upphafi ræktunar. Beitt er 

bæði jarðvegs- og kerfisvirkum lyfjum 2 

– 3 sinnum á fyrri hluta vaxtarskeiðsins. 

10

Raðhreinsun kemur einnig til greina ein 

og sér eða með lyfjum. 

Við köld skilyrði á vorin geta sveppir 

(Fusarium) ráðist á rætur og stöngulhold 

með þeim afleiðingum að vöxtur truflast. 

Ekki er hægt að eitra fyrir þessum 

sveppum en ráðlegt er að sáðkornið sé 

kuldaprófað (cold test) af vottunaraðilum. 

Sveppir geta einnig verið vandamál 

í stönglum og kólfum þegar líður á 

haustið. 

Fuglahópar sækja stundum í sáðkornið á 

vorin og skemma þá mikið. Þar sem 

þetta er viðvarandi vandamál er mælt 

með sérstökum bæsiefnum sem úðað er á 

kornið fyrir sáningu. Flugulirfur og 

blaðlýs geta einnig sóst í maísplöntur og 

valdið skaða. 

Síðsumars og á haustin, þegar maísinn er 

að nálgast fulla hæð, getur rok og haglél 

brotið hann niður og skemmt mikið. Þess 

vegna er ráðlegt að sá maís innan 

skjólbelta í halla eða nálægt miklu vatni 

eða sjó til þess að draga jafnframt úr 

frosthættu á haustin. 

RÆKTUN UNDIR PLASTI – 

REYNSLA FRÁ EVRÓPU 

Hér að ofan hefur verið farið yfir helstu 

atriði við ræktun fóðurmaíss á 

jaðarsvæðum. Þar kemur fram að 

maísræktun er vandasöm og lítið má 

bregða útaf til þess að uppskeran 

misfarist eða verði óviðunandi. Með 

aukið öryggi ræktunarinnar í huga, hefur 

nýlega verið þróuð aðferð til þess að 

rækta fóðurmaís undir plasti. Ræktun á 

sætum maís undir jarðvegsyfirbreiðslu úr 

plasti er vel þekkt aðferð. Þannig er hægt 

að flýta sáningu og hafa betri stjórn á 

illgresi. Tilgangurinn er fyrst og fremst 

að koma ferskum sætmaís fyrr í sölu 

þegar markaðsverð er í hámarki. Þessi 

aðferð hefur verið þróuð á undanförnum 

árum fyrir fóðurmaís nema að í stað þess 

að sá maísnum í gegnum plastyfirbreiðslu 

er honum sáð undir heilt glært 

plast. Þegar maísinn hefur náð ákveðinni 

hæð undir plastinu er plastið rifað eða 

maísinn látinn rífa gat á plastið með 

eigin afli. Með tímanum á plastið að 

brotna niður og eyðast af völdum 

sólarljóss og jarðvegsraka. Plastyfirbreiðslan 

hækkar jarðvegs- og lofthitann 

til muna sem skilar sér í meiri þroska og 

öruggari uppskeru. 

Á Írlandi og í Bretlandi hafa áhrif 

plastyfirbreiðslu á hita, vöxt, uppskeru 

og gæði fóðurmaíss verið rannsökuð í 

nokkrum tilraunum. Helstu niðurstöður 

eru þessar: 

Jarðvegs- og lofthiti 

Hitaaukning undir plastinu ræðst fyrst og 

fremst af styrk inngeislunar frá sólu 

(mynd). Meðalstyrkur inngeislunar er 

háður skýjahulu og getur hann verið afar 

breytilegur frá einum stað til annars. 

Plastyfirbreiðsla hækkar jarðvegshita um 

2-5°C en lofthita um 6 – 18°C allt eftir 

styrk sólarinngeislunar. Hitabilið utan og 

innan við plastið jókst sömuleiðis eftir 

því sem leið á vorið og þar til plastið var 

rifið, 45 – 60 dögum seinna, en þá 

jafnaðist hitamunurinn út. 

11

Hitaaukning undir plasti, °C 

20 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

Lofthiti undir plasti 

Jarðvegshiti undir plasti (5cm dýpt) 

0 

0 20 40 60 80 100 120 140 160 

Aðfallandi sólargeislun, w m -2 klst -1 

Plastyfirbreiðsla gefur því möguleika á 

að sá maís fyrr á vorin. Jafnframt er maís 

undir plasti betur varinn gegn vægum 

vorfrostum. Hins vegar hefur það komið 

fyrir á Írlandi að vorfrost hafi drepið 

maís undir plasti vegna þess hvað hann 

var kominn langt í þroska. Á sama tíma 

slapp maís sem sáð var í beran jarðveg. 

Þess vegna er ekki hægt að sá maís undir 

plasti fyrr en eftir að hætta á slæmum 

frostköflum er liðin hjá. 

Vöxtur 

Plastyfirbreiðsla flýtir fyrir þroska 

maísplöntunnar. Maís undir plasti er 7 – 

21 degi fyrr að ná K 1 stiginu 

(silkistiginu) en maís án plasts. Að 

jafnaði þarf maís undir plasti um 260 

færri MHE til þess að ná þessu stigi en 

maís án plasts. Þetta er um 15% munur. 

Það hefur hins vegar í för með sér um 

33% aukningu í aðgengilegum MHE 

fyrir kynvaxtarskeiðið (miðað við írskar 

aðstæður). 

Uppskera 

Meðal þurrefnisuppskera heilsæðismaíss 

án plasts var á bilinu 9 – 13 t/ha. 

Plastyfirbreiðsla jók þurrefni 

uppskerunnar af rót um 7 – 21%, minnst 

í slæmum árum. Plastyfirbreiðsla jók 

heildar þurrefnisuppskeru um 16 – 36%, 

uppskeru kólfa um 60 – 300% og sterkju 

um 40 – 500%, mest í slæmum árum. 

Hámarksuppskera fékkst með því að rifa 

plastið á milli B 6 – B 8 stigs. Plast sem 

ekki var rifað fyrr en eftir B 6 stigið eða 

ekkert rifað (maísinn látinn sjálfur rífa 

plastið), skemmdi blöð plantnanna og 

við B 8 fór það að hafa neikvæð áhrif á 

uppskeru. 

Annað 

Niðurbrot plastsins að hausti var 

óviðunandi og getur það valdið umhverfismengun. 

Þessar tilraunir gefa þó að flestu leyti 

mjög jákvæðar niðurstöður. En 

plastyfirbreiðsla hefur líka ýmsa ókosti í 

för með sér sem komið hafa í ljós þegar 

farið var að nota þessa aðferð í stærri stíl 

og skal nefna þá helstu hér. 

Kostnaður 

Það sem helst kemur í veg fyrir 

útbreiðslu þessarar ræktunar meðal 

nautgripabænda í Evrópu er eflaust 

kostnaðurinn. Kostnaðurinn á hverja 

fóðureiningu er einfaldlega of hár miðað 

við aðra valkosti. Breytingar á 

styrkjakerfi Evrópusambandsins, getur 

þó breytt viðhorfi bænda á einni nóttu. 

Söluaðilar hafa einnig bent á að 

kostnaður við yfirbreiðsluna hefur 

lækkað umtalsvert frá því sem áður var 

og að hann eigi eftir að lækka enn frekar. 

Ófullnægjandi frágangur á plasti 

Vegna þess að ekki er nægilega vel 

gengið frá jöðrum á plastið það til að 

fjúka af á stórum köflum og þar með 

draga úr árangrinum af plastyfirbreiðslunni. 

Of sterkt plast 

Í sumum tilvikum ná maísplönturnar 

ekki að rífa gat á plastið og þær koðna 

þá niður ef ekkert er að gert. Í öðrum 

tilvikum hefur plastið skemmt 

maísblöðin það mikið áður en plastið 

rifnar að uppskeran verður undir 

væntingum. 

12

Aukin vinna 

Ef plastið er rifað eins og 

tilraunaniðurstöður mæla með, fylgir því 

talsverð fyrirhöfn jafnvel þó að ekki 

þurfi að fjarlæga plastið. 

Umhverfismengun 

Bent hefur verið á, a.m.k. í vissum 

tilvikum, að plastið brotnar ekki eins 

hratt niður og fyrirheit voru gefin um. 

Þar sem það hefur gerst er 

umhverfismengun af þessum sökum 

óviðunandi. Plastframleiðendur benda þó 

á að gæði yfirbreiðsluplasts, hvað þetta 

varðar séu stöðugt að aukast. 

Illgresi 

Með plastyfirbreiðslunni er einungis 

hægt að nota jarðvegsvirk illgresislyf 

fyrir eða við sáningu. Sýnt hefur verið 

fram á að það oft nægi en ekki alltaf. Í 

þeim tilvikum gerir plastyfirbreiðslan 

mönnum erfitt fyrir að stjórna 

illgresisvexti án þess að rifa eða fjarlæga 

fyrst plastið. 

RÆKTUN MAÍS UNDIR PLASTI Á 

ÍSLANDI 

Sáðvélin sem Vélar & Þjónusta hf flutti 

inn er frá SAMCO Agricultural 

Manufacturing heitir Samco X-Tend 

Drill. Vélin sáir í tvær raðir í einu með 

70 sm millibili, úðar með jarðvegsvirku 

illgresislyfi og leggur plastfilmu yfir, allt 

í sömu umferð. Að sögn innflytjandans 

fékkst ekki leyfi til að flytja inn 

illgresislyfið sem á að nota með tækinu 

og þess vegna var ekkert lyf notað. 

Einnig kom vélin seint til landsins sem 

seinkaði sáningu. Sáð var hjá 19 

bændum á Suðurlandi, í Skagafirði og í 

Eyjafirði. 

Bær 

Þorvaldseyri 

Móeiðarhvoll II 

Tóftir 

Bjóla 

Stífla 

Akur 

Hallgeirsey 

Stóra Hildisey I 

Miklaholt 

Böðmóðsstaðir 

Kolsholtshellir 

Miðdalskot 

Birtingarholt 1 

Gunnbjarnarholt 

Daufá 

Gil I 

Stóru Akrar Ib 

Keldudalur 

Garður 

Maísbæir 2003 

Sveit 

Vestur Eyjafjöllum 

Hvolhreppi 

Árborg 

Rangárþingi ytra 

Landeyjum 

Hvolhreppi 

Vestur Landeyjum 

Austur Landeyjum 

Biskupstungum 

Laugardal 

Villingaholtshreppi 

Laugardal 

Hrunamannahreppi 

Gnjúpverjahreppi 

Skagafirði 

Skagafirði 

Skagafirði 

Skagafirði 

Eyjafjarðarsveit 

Til þess að meta árangurinn hafði 

starfsmaður RALA samband við alla 

ræktendurna í byrjun september og 

spurði þá um árangurinn. Einnig 

heimsóttu starfsmenn RALA 8 bændur á 

tímabilinu 1. – 24. september og 

mynduðu, skoðuðu og mældu akra. Á 5 

búanna var uppskera mæld. 

Áburður 

Það var afar mismunandi hvað 

bændurnir báru mikið á og kvörtuðu 

sumir yfir misvísandi leiðbeiningum frá 

innflytjendum. Nokkrir leituðu til 

ráðunautar til að fá frekari upplýsingar. 

Fimm bændanna (26%) báru engan skít á 

en aðrir báru á 10 – 100 t/ha. Einn bar á 

taðhálm (undirburð). Þrír bændanna 

(16%) báru engan tilbúinn áburð á. Aðrir 

13

áru á 400 – 1000 kg/ha, aðallega Græði 

5 eða samsvarandi, en einnig aðrar 

þrígildar tegundir ætlaðar á tún. 

Næringarefnaskortur var greinilegur í 

flestum ökrum. Í sumum ökrum voru 

plöntur þó fagurgrænar á einum stað en 

ljósgrænar á öðrum. Um 43% akranna 

voru allir eða að hluta til bláleitir sem 

bendir eindregið til fosfórskorts (mynd). 

Greinilegur nitur- eða kalískortur var í 

allt að 80% akranna. 

blendings yrkjum frá Pioneer Northern 

Europe; Justina og PR39B29, var sáð á 

flestum stöðum. Bæði þessi yrki hafa 

verið prófuð undir plasti í Bretlandi. Þar 

mældist þurrefnisuppskera sumarið 2001 

14 – 17 t/ha. 

Spírun 

Flestir bændanna eða 74% töldu spírun 

hafa verið góða og að maísinn hafa farið 

vel af stað. Mælingar um haustið í 

röðum, sem höfðu náð að komast upp úr 

illgresi og/eða plastinu, staðfesta þetta. Í 

ökrum þar sem plöntur voru taldar voru 

að jafnaði 91176 (+/- 10189) plöntur á 

ha. Plöntubilið (innan raða) reyndist 13,0 

(+/- 1,6) sm að jafnaði. Þetta bendir til 

þess að sáðmagnið hafi verið á bilinu 

100 – 110 þúsund fræ á ha. 

Sáning 

Sáning hófst á Þorvaldseyri 27. apríl og 

endað í Garði í Eyjafjarðarsveit 20. maí. 

Margir töldu sig hafa getað sáð fyrr. 

Innbyrðis raðbil var 70 sm en á milli 

umferða (hjólfara) 100 sm þar sem það 

var mælt um haustið. Meðalraðbilið var 

því 85 sm sem er meira en mælt er með. 

Ástæðan fyrir því var sú að 

dráttarvélarnar, sem voru notaðar við 

sáninguna, voru með of breið dekk til 

þess að hægt væri sá þéttar. Tveimur 

Plastfok 

Á öllum bæjum nema tveimur fauk plast 

af einhverjum eða stærstum hluta 

akranna, sumsstaðar fáeinum dögum 

eftir sáningu. Í verstu tilfellunum hafði 

fokið allt að 80% af akrinum en algengt 

var að plastið rifnaði af um 40 – 60% af 

ökrunum vegna vindálags eða skorts á 

góðum frágangi. Sumir bændur kvörtuðu 

yfir óvönduðum vinnubrögðum 

vélamanna og sögðu þá hafa flýtt sér um 

of. Það kom mest niður á fergingu 

14

plastsins sem sumsstaðar var alls ekki 

nægilega góð. Einnig var reynsluleysi 

vélamanna kennt um. Plastfokið leiddi til 

þess að vöxtur og þroski plantna var afar 

breytilegur innan sama akurs. Þar sem 

plastið hafði fokið af snemma náðu 

plöntur mest um 30 – 40 sm hæð en 100 

– 190 sm hæð í sama akri þar sem 

plastið hafði haldist lengur (mynd). 

Plastskemmdir 

Sumsstaðar, sérstaklega í efri röð (af 

tveimur) í hliðarhalla, virtust 

maísplönturnar ekki hafa haft afl til þess 

að rífa gat á plastið með þeim 

afleiðingum að þær koðnuðu niður og 

urðu að engu (mynd). Í þessum tilvikum 

var algengt að neðri röðin rifaði plastið 

eðlilega. Við skoðun um haustið var 

algengt að sjá skemmdir á blöðum sem 

annaðhvort voru taldar vera vegna 

plastsins sem hafði rifnað of seint eða 

vegna vindbarnings. Hvorugt er hægt að 

útiloka og ekki ósennilegt að um 

samverkandi áhrif sé að ræða. 

Illgresi 

Ásamt plastfokinu var illgresi stærsta 

vandamálið hjá flestum. Í um 80% 

akranna var óhemju illgresisvöxtur undir 

plastinu sem venjulega dróg úr þrótti 

plantnanna. Mest bar á einkímblaða 

illgresi og haugarfa. Í 53% akranna var 

þar að auki mikið illgresi ofan á plastinu 

þannig að allt sem var undir plasti 

drapst. Það illgresi óx úr jarðveginum 

sem fergði plastið á hliðum. Einungis í 

einum akri var lítill sem enginn arfi og 

það var á Bjólu í Rangárþingi ytra. Því 

miður komust starfsmenn RALA ekki til 

þess að skoða akurinn áður en hann var 

sleginn en samkvæmt lýsingum var 

þroskastig og hæð maíssins svipaður og 

þar sem hann mældist bestur annars 

staðar. 

15

Vöxtur og þroski 

Eins og komið hefur fram var búið að 

dæma flesta akrana ónýta í byrjun ágúst 

af starfsmönnum Véla & Þjónustu og 

bændunum sjálfum. Mánuði seinna var 

útlitið allt annað og þá voru þroskuðustu 

plöntur víða búnar að ná 100 – 190 sm 

hæð samkvæmt upplýsingum frá 

bændum og mælingum starfsmanna 

RALA. Hæðin var mæld frá 

jarðvegsyfirborði og að hæsta upprétta 

blaðenda. Að meðaltali var hæðin 154 

(+/- 26) sm á hæstu plöntum ef allir 

akrarnir er teknir með, en 145 (+/- 33) 

sm í mældum ökrum. Afar misjafnt var 

hversu stór hluti akursins náði þessari 

hæð en að jafnaði var það 20 (+/-14) %. 

Afgangurinn var á breytilegu vaxtarstigi 

eða allt frá engum vexti (vegna illgresis, 

plastleysis og/eða plastskemmda) og upp 

í 100 sm hæðarvöxt. Mesta ummál 

stöngla var 6 – 8,5 sm. Af myndum, 

viðtölum og skoðunum að dæma virtust 

bestu plönturnar vera á svipuðu 

þroskastigi hvað skúfmyndun varðaði en 

blaðstigið var á bilinu B 8 – B 12 í byrjun 

september. Skúfurinn var við það að 

brjótast fram og í allra þroskuðustu 

plöntunum var hann orðinn vel 

sýnilegur. 

Fyrstu tvær vikur af september héldu 

plönturnar áfram að vaxa og þroskast. 

En í kuldakasti sem gerði 18. – 20. 

september féll maísinn, annað hvort af 

völdum frosts eða roks (mynd). 

Þrír akrar voru skoðaðir á Suðurlandi 24. 

september. Stærstur hluti akranna var 

fallinn og farinn að þorna upp. Algengt 

var að stöngullin hafði kubbast í sundur 

um miðjuna (mynd). Einstaka plöntur 

stóðu þó uppréttar á Þorvaldseyri og það 

virtust vera plöntur sem höfðu náð lengst 

í þroska. Á öllum stöðum fundust 

sjáanlegir axvísar og voru þeir stærstu 10 

– 12 sm langir. Á þroskuðustu 

plöntunum voru komnir kólfar með silki 

fram úr hýðinu (K 1 ). Silkiendarnir voru 

orðnir brúnir og visnaðir sem á að vera 

vísbending um að frjóvgun sé lokið 

(mynd). 

16

starfsmenn RALA skoðuðu var 

greinilegur munur á yrkjum. Hins vegar 

var landmunur oft það mikill í ökrunum 

að ekki er hægt að útiloka að munurinn 

hafi stafað af breytilegum ræktunarskilyrðum. 

Hvort blöðrustiginu (K 2 ) hafi verið náð 

skal ósagt látið en það markar upphaf 

forðasöfnunar í fræinu. Plönturnar höfðu 

þó ekki náð eðlilegri hæð miðað við 

þroskastig og þær voru rýrar. Það bendir 

til þess að kólfamyndun hafi fyrst og 

fremst verið framkölluð með flutningi á 

efni úr stöngli í ax en ekki vegna beinnar 

ljóstillífunar frá blöðum. 

Yrkjamunur 

Um 43% bændanna sögðust sjá 

greinilegan eða einhvern yrkjaamun. 

Fæstir vissu þó hvaða yrki var hvað. 

Hinir bændurnir vissu annað hvort ekki 

að sáð hafði verið tveimur yrkjum eða 

sáu engan mun. Í 6 af 8 ökrum sem 

Uppskera 

Uppskera var mæld á 5 ökrum 

Norðanlands 1. september. Ákveðið var 

að velja bestu raðirnar til 

uppskerumælinga á hverjum stað. Það 

var gert til þess að fá mat á mögulega 

uppskeru ef allur akurinn hefði þroskast 

jafn vel, en það á að vera mögulegt ef 

rétt er staðið að frágangi á plasti, 

illgresisvörnum og áburðargjöf. Þó að 

uppskerumælingar hafi einungis verið 

gerðar á Norðurlandi má ætla, af 

myndum að dæma sem teknar voru um 

svipað leyti af sunnlenskum ökrum, að 

uppskeran á bestu blettunum hafi þar 

verið svipuð og fyrir norðan. Sláttuhæð 

var um 15 sm. Uppskera var að meðaltali 

2,2 (+/-0,6) þurrefnistonn af ha og 

þurrefni uppskerunnar reyndist vera 10,4 

(+/-0,8)%. Ljóst var að bil milli raða var 

óþarflega mikið. Ef raðbilið hefði verið 

70 sm í stað 85 sm hefði uppskeran orðið 

um 2,4 þurrefnistonn en 2,9 tonn ef 

miðað er við 50 sm raðbil. 

17

Nýting 

Minnst af maísnum var nýttur. Á a.m.k. 

tveimur bæjum var hann nýttur til beitar 

fyrir mjólkurkýr. Annar bóndinn sagði 

kýrnar vera vitlausar í maísinn og að þær 

ætu hann alveg niður. Hinn bóndinn 

sagði að kýrnar veldu repju og rýgresi 

fram yfir maísinn. Á a.m.k. tveimur 

bæjum var maísinn sleginn um miðjan 

september. Á Stóru Ökrum í Skagafirði 

fengust 5 rúllur af 0,3 ha (samsvarar um 

16 rúllum/ha). Þar var mikið grasillgresi 

sem hugsanlega hefur slæðst með. 

Miðað við 10 – 15% þurrefni má 

gróflega áætla að uppskeran sé á bilinu 

1,6 – 2,0 þurrefnistonn/ha. Á Bjólu í 

Rangárþingi ytra, þar sem maísræktunin 

heppnaðist hvað best skv lýsingum að 

dæma, voru uppskornar 12 rúllur af ha. 

Maísinn var saxaður í rúllurnar og 

þurrefnisstigið var sennilega 15% hið 

minnsta. Gróft áætlað er uppskeran því 

svipuð og á Stóru Ökrum. Þá má gera 

ráð fyrir talsverðu þurrefnistapi með 

safafrárennsli. 

Mat bænda 

Þegar bændurnir voru beðnir um að meta 

hvort árangurinn hafi staðist væntingar 

sögðu fimm þeirra svo vera miðað við 

allt sem betur hefði mátt gera. Sjö sögðu 

að árangurinn væri undir væntingum og 

nokkrir nefndu að árangurinn væri fjarri 

því sem að þeim hafði verið talin trú um. 

Aðrir voru ekki vissir. 

UMRÆÐUR 

Sumarið 2003 var óvenju hagstætt fyrir 

nytjagróður þar sem meðalhiti var víða 

allt að 2°C yfir meðallagi yfir 

vaxtartímann. Til merkis um það voru 

kornakrar, sem sáð var til seint í apríl, 

orðnir fullþroskaðir og gulir niður í rót í 

lok ágúst. Það er mjög óvenjulegt. 

Segja má að á öllum stöðum, fyrir utan 

Bjólu, hafi maísræktunin meira og minna 

misfarist. Fyrst og fremst var það vegna 

illgresis og plastfoks en einnig vegna 

áburðarskorts. Þess vegna er erfitt að 

meta hvort raunveruleg vaxtargeta maíss 

undir plasti hafi komið í ljós í sumar eða 

ekki. Miðað við árangurinn á Bjólu og 

með því að skoða bara bestu blettina á 

öðrum stöðum, má þó draga vissar 

ályktanir. 

Á Bjólu var borið á um 100 t af 

mykju og 1 t af Græði 7 á ha. Plastið 

hélst á og ekkert illgresi var í akrinum. 

Engin skortseinkenni voru á plöntum og 

meira en helmingur akursins náði um 

180 sm hæð. Í byrjun september gerði 

slagveður sem tætti blöð og stönglar fóru 

að halla og brotna niður. Uppskeran var 

eins og áður segir 12 rúllur af ha en 

fóðurgildið á eftir að meta. Að sögn 

bóndans varð talsvert eftir vegna þess að 

plastið þvældist fyrir við slátt og 

bindingu. Maísinn var látinn liggja í 

sólarhring áður en hann var bundinn. Á 

sama tíma var slegin vetrarrepja sem 

einnig var látin liggja í þurrki í 

sólarhring. Uppskera í repjunni var 51 

18

úlla af ha eða ríflega fjórum sinnum 

meiri en af maísnum. 

Maíshitaeiningar alls, °C 

1400 

1200 

1000 

800 

600 

400 

200 

Heildar MHE 

Steinar 2003 

Skálholt 2003 

Möðruvellir 2003 


0 

0 50 100 150 200 250 

Dagar frá 1. apríl 

Með veðurfarsgögnum frá þremur 

sjálfvirkum stöðvum næst 

ræktunarsvæðum má reikna út 

nýtanlegar maíshitaeiningar (MHE) og 

mögulegan vaxtartíma maíss. Stöðvarnar 

eru Steinar undir Eyjafjöllum, Skálholt í 

Biskupstungum og Möðruvellir í 

Hörgárdal. Til samanburðar voru einnig 

tekin saman veðurfarsgögn fyrir sumarið 

2002 frá Möðruvöllum en það var nær 

meðalári hvað hita varðaði. Niðurstöður 

eru sýndar í meðfylgjandi myndröð. Þar 

kemur fram að mögulegur vaxtatími 

maís sumarið 2003 var 111 – 149 dagar, 

stystur á Möðruvöllum og lengstur á 

Steinum. Á Steinum gerði vægan 

frostakafla 2. – 5. maí sem maís hefði 

hugsanlega þolað undir plasti og þá hefði 

bæst við ríflega mánuður. Nýtanlegar 

MHE á þessum tíma voru á bilinu 988 – 

1276, fæstar á Möðruvöllum og flestar á 

Steinum og Skálholti. Þessar tölur eru 

talsvert yfir fjölda MHE í meðalári sem 

hafa verið áætlaðar 7-900. Til dæmis eru 

nýtanlegar MHE á Möðruvöllum 783 

sumarið 2002 þrátt fyrir talsvert lengra 

vaxtartímabil eða 134 dagar. Út frá 

þessum veðurfarsgögnum má álykta að 

hvergi hefur verið vænlegt að sá maís 

fyrr en gert var þetta vor, nema einna 

helst undir Eyjafjöllum. Eins og kemur 

fram á myndunum gefa hlýjustu 

sólarhringarnir ríflega 20 MHE, en að 

meðaltali 5,8 – 7,2 MHE/dag. Einnig 

kemur skýrt fram áramunurinn sem 

sýndur er á Möðruvöllum. 

Maíshitaeiningar, °C 



25 

20 

15 

10 

5 

MHE alls = 1.276°C 

Frost 4/5 -2,4°C 

Steinar 2003 

0 

0 50 100 150 200 


25 

20 

15 

10 

5 

MHE alls = 1.236°C 

Frost 13/5 -4,8°C 

Skálholt 2003 

Frost 19/9 -4,0°C 

0 

0 50 100 150 200 

Dagar eftir 1. apríl 

25 

20 

15 

10 

5 

MHE alls = 988°C 

Frost 30/5 -3,0°C 


Frost 18/9 -4,2°C 

0 

0 50 100 150 200 


Írskar tilraunir sýna að maís þarf um 

1600 – 1700 MHE til þess að ná 

silkistiginu (K 1 ) og um 700 MHE til 

viðbótar til þess að ná heilsæðisstiginu 

(K 5 ). Sömu tilraunir sýna að maís undir 

plasti þarf 250 – 300 færri MHE til þess 

að ná K 1 en maís sem er án plasts þ.e. 

um 1300 MHE. Á veðurstöðvum á 

Suðurlandi voru MHE tæplega 1300 

19

sumarið 2003 og þar náði maís 

sumsstaðar silkistiginu. Þroskastig 

maíssins var því í góðu samræmi við 

væntingar samkvæmt írsku niðurstöðunum. 

Þrátt fyrir óvenju góð ræktunarskilyrði á 

landinu sumarið 2003 voru plönturnar 

hvergi nálægt því að ná ásættanlegum 

þroska sem heilsæði. Gæði maíss sem 

ekki nær lágmarks þroska eru óviðunandi 

og þar að auki er uppskeran 

óásættanlega lítil. Til þess að ná 

ásættanlegum gæðum í maís sem 

ræktaður er undir plasti, þarf samtals um 

2000 MHE eða 700 fleiri MHE en 

fengust sumarið 2003. Á meðfylgjandi 

mynd er sýndur 30 ára (1931 – 1960) 

meðalhiti í Reykjavík og 20 ára (1971 – 

1990) meðalhiti í Danmörku. Í Danmörku 

á þessum tíma voru heildar MHE 

á ári 2390 að meðaltali og því ríflega 

helmingslíkur á að maís næði ásættanlegum 

þroska fyrir heilsæði. Myndin 

sýnir að á vaxtartíma maís er meðalhitinn 

í Danmörku um 4°C hærri í en í 

Reykjavík. 

Meðalhiti, °C 

18 

16 

14 

12 

10 

8 

6 

4 

2 

0 

Janúar 

Febrúar 

Reykjavík 

Danmörk 

Mars 

Apríl 

Maí 

Júní 

Júlí 

Ágúst 

September 

Október 

Nóvember 

Desember 

Að lokum er vert að benda á 

mikilvægasta atriðið í allri fóðuröflun en 

það er kostnaðurinn. Hagkvæm eigin 

fóðuröflun er undirstaða góðrar afkomu 

á kúabúum. Þar þarf að vera samhengi á 

milli útlagðs kostnaðar, magns, gæða, 

ræktunaröryggis og afurðatekna. Í dag er 

hlutur heimaaflaðs gróffóðurs á 

kúabúum um 80-85% af heildarfóðri. 

Afgangurinn er aðkeypt kjarnfóður og 

heimaræktað korn. Heimaræktaður maís 

þarf að vera samkeppnisfær við annað 

gróffóður sem ræktað er hér landi. 

Komið hefur fram að bændur greiddu 

sem svaraði 60000 kr/ha fyrir 

maíssáninguna. Innifalið í því verði var 

fræ, plast og vinna við að sá. Það hefur 

einnig komið fram að þessi kostnaður 

var niðurgreiddur. Allur annar kostnaður 

eins og vegna áburðar, illgresislyfja, 

jarðvinnslu og verkunar er þá eftir. Því 

er ekki ólíklegt að áætla að 

heildarkostnaður slagi upp í 100000 

kr/ha þegar allt er meðtalið og sáningin 

keypt á réttu verði. Miðað við 

uppskeruvæntingar og ræktunaröryggi 

deilist þessi kostnaður niður á allt of fáar 

fóðureiningar til þess að hann sé 

samkeppnisfær við aðra fóðuröflun. 

ÁLYKTANIR 

Benda má á ótalmörg atriði sem fóru 

úrskeiðis í maísræktuninni sumarið 2003 

og sem má bæta verulega með 

þróunarvinnu. Það verður að teljast mjög 

ólíklegt að sú þróunarvinna skili þeim 

árangri að maísræktun verði hagkvæm á 

Íslandi. Miðað við núverandi ræktunarskilyrði 

eru litlar sem engar líkur á því 

að maís, ræktaður undir plasti eða ekki, 

geti keppt við annað gróffóður sem 

ræktað er hér á landi, eins og t.d. 

vallarfoxgras, vetrarrepju og rýgresi. Til 

þess er Ísland of langt fyrir utan 

jaðarsvæði maísræktunar. 

20

HEIMILDIR 

Crowley JG 1998. Improving yield and quality 

of forage maize. Teagasc, 19 Sandymount 

Avenue, Dublin 4, ISBN 1 90113872 0, 10 s. 

Easson DL og Fearnehough W 2000. Effects of 

plastic mulch, sowing date and cultivar on the 

yield and maturity of forage maize grown under 

marginal climatic conditions in Northern Ireland. 

Grass and Forage Science, 55, s 221 – 231. 

Galston AW Davies PJ Satter RL 1980. The life 

of the green plant. Library of Congress 

Cataloging in Publication data, Prentice Hall 

International, Inc., s 103 – 110. 

Gilliland TJ 2002. Maize varieties excel with and 

without plastic. Department of Agriculture and 

Rural Development, Press Articles, Press Office, 

Dard Media Services, Belfast, Northern Ireland, 

4 s. 

Keane GP 2002. Agronomic factors affecting the 

yield and quality of forage maize in Ireland: 

effect of sowing date and plastic film treatment. 

Grass and Forage Science, 57, s 3 – 10. 

Kelley AF 1988. Seed production of agricultural 

crops. Library of Congress Cataloging in 

Publication data, Longman Group UK Limited, s 

81-88. 

McDonald P Edwards RA Greenhalgh JFD 

Morgan CA 2002. Animal nutrition. 6th edition. 

Pearson Education Limited, s 570-572. 

Norman EG og Duncan HB 1980. 

Photosynthesis, plant productivity, and crop 

yield. Í:Carlson PS (ritstjóri) The biology of crop 

production. Library of Congress Cataloging in 

Publication data, Academic Press Inc. s 3 - 50. 

Sowinski J Kristensen IS og Hermansen JE 

2002. A field study of maize yield on mixed 

organic and conventional dairy farms in 

Denmark in 2001. In: Scientific aspects of 

organic farming, 21.-22. March 2002. Latvia 

University of Agriculture in Jelgava, 9 s. 

Tesar MB (ritstj.) 1984. Physiological basis of 

crop growth and development. Foundation for 

Modern Science Series, American Society of 

Agronomy, Crop Science Society of America, 

Madison Wisconsin, s 3 – 9, 135 – 151. 

Heimasíður 

http://search.eb.com/ 

Almennur fróðleikur í Encyclopædia Britannica. 

http://maize.agron.iastate.edu/ 

Ítarlegur gagnagrunnur um maís frá Iowa State 

University. 

http://www.lr.dk/forsider/lrforside.asp?ID=lr 

Víðtækur gagnabanki um m.a. maísræktun á 

jaðarsvæðum. Til þess að fá óheftan aðgang að 

heimasíðunni þarf að fara í gegn um heimasíðu 

Landssambands kúabænda 

( 

http://www.naut.is/default.asp?sid_id=3390&tre 

_rod=006|&tId=1 ). 

http://www.wesfarmerslandmark.com.au/articlep 

ics/Maize_under_plastic280103.pdf 

Reynslusaga af maísræktun undir plasti frá 

Ástralíu 

http://www.dardni.gov.uk/pa2002/pa020006.htm 

Norður Írskar yrkjaprófanir í maís með eða án 

plasts. Þar á meðal eru yrkin sem notuð voru á 

Íslandi sumarið 2003. 

http://www.teagasc.ie/research/reports/crops/416 

2/eopr-4162.pdf 

Írskar tilraunaniðurstöður með ræktun maís á 

plasti. 

http://europa.eu.int/comm/research/biosociety/pd 

f/rt_angevin_abstract.pdf 

Skýrsla til Evrópusambandsins um mögulega 

erfðablöndun frá erfðabreyttum maís. 

http://www.vedur.is/ 

Veðurstofa Íslands 

http://www.dmi.dk/ 

Danska veðurstofan. 

http://www.velar.is 

Heimasíða Véla og Þjónustu hf. 

http://www.samco.ie/xtendsys.htm 

Heimasíða Samco Agricultural Manufacturing. 

21

Maísræktun á jaðarsvæðum - Landbunadur.is

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?