012012 - Prešovská univerzita v Prešove

THEOLOGOS 1/2012 | ŠTÚDIE
no spiralę ze znakiem krzyża i stąd pochodzi kształt irlandzkich krzyży
kamiennych. Dla religii chrześcijańskiej spirala stanowiła symbol wędrówki
ku Bogu przez cierpienie, a także następujących po sobie tajemnic w
roku kościelnym. Ponadto widziano w spirali (traktowanej jako linia biegnąca
do punktu środkowego) symbol kontemplacji, dzięki której można
usunąć z myśli to co zewnętrzne by osiągnąć zjednoczenie w Bogu, natomiast
poruszając się w kierunku odwrotnym, dąży się do porzucenia własnego
ego by wniknąć w sferę nieskończonej świętości 50 .
Symbolem najczęściej kojarzonym z upływem czasu i jego cyklicznością
jest klepsydra (zegar piaskowy). Kiedy piasek przesypie się z naczynia
górnego do dolnego trzeba ją odwrócić, bo dalej móc odmierzać czas.
Z tego względu jest symbolem końca i równocześnie nowego początku.
Klepsydra jako symbol miała przypominać o śmiertelności człowieka,
dając równocześnie nadzieję na życie wieczne. Ze względu na swą wyrazistą
symbolikę była często wykorzystywana jako atrybut w przedstawieniach
Śmierci i Czasu, na których ukazywano szkielet trzymający w ręku
klepsydry – a oprócz niej także kosę lub sierp, które symbolizują niszczący
wszystko upływ czasu i śmierć 51 .
W symbolice chrześcijańskiej motywem, wykorzystywanym od pierwszych
wieków są dwie litery A i Ω – pierwsza i ostatnia litera alfabetu greckiego
jako symbole początku i końca czasów. Uzasadnienie takiej symboliki
odnaleźć można w tekście Apokalipsy, gdzie Chrystus nazywa się
A i Ω – Bogiem Który jest Który był i Który przychodzi. Ta symbolika liter
rozwijana przez Ojców Kościoła znalazła swoje szerokie zastosowanie w
sztuce chrześcijańskiej. Umieszczano ów symbol w połączeniu z monogramem
Hi Ro – co miało wskazywać na Chrystusa jako początek i koniec
czasów. Symbole A i Ω umieszczano także na wyrobach związanych ze
sztuką sepulkralną, jako wyraz nadziei na zbawienie 52 .
Warto wspomnieć wreszcie o symbolice związanej z rzeką. Często
spotykanym jest wyobrażenie czterech rzek. Symbolika wody jest powszechna
w wielu kulturach i religiach. W symbolice rzeki istotą jest woda
bieżąca, płynąca – jej niepowtarzalność i nieodwracalność. Równocześnie
rzeka z natury swojej rozdzielająca dwa brzegi stanowi symbol granicy.
Przez taką rzekę przeprawiać mieli się zmarli Grecy (była to jedna z pięciu
50 H. Biedermann, Leksykon..., s. 348; D. Forstner, Świat symboliki..., s.58-59; J. Ślósarska,
W świetle symboli..., s. 49.
51 M. Oesterreicher-Mollwo, Leksykon symboli…, s. 117 - 128; M. Feuillet, Leksykon
symboli..., s. 53.
52 B. Filarska, Archeologia chrześcijańska, Warszawa 1999, s. 19 – 31; B. Wronikowska,
Picturae sacrae. Motywy ikonograficzne malowideł przedkonstantyniańskich w
chrześcijańskich katakumbach rzymu, Lublin 1990, passim; D. Forstner, Świat
symboliki..., s. 28 - 30; H. Biedermann, Leksykon..., s. 16 – 17;
105