Krivicnopravni sistem i sudska praksa u oblasti borbe protiv trgovine ...

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I
SUDSKA PRAKSA U OBLASTI
BORBE PROTIV TRGOVINE
LJUDIMA U SRBIJI
Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM
za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Izdavač:
Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM
za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Bulevar Mihajla Pupina 2
11070 Beograd
Telefon/faks: 011-3129-746
www.ungiftserbia.org
Autori studije:
Prof. dr Milan Žarković, profesor Kriminalističko-policijske akademije
Radmila Dragičević-Dičić, v. f. predsednika Apelacionog suda u Beogradu
Snežana Nikolić-Garotić, sudija Posebnog veća za ratne zločine Višeg suda u
Beogradu
Spec. Gordana Jekić-Bradajić, zamenik tužioca za organizovani kriminal
Dr Miodrag Majić, sudija Apelacionog suda u Beogradu
Mioljub Vitorović, zamenik tužioca za ratne zločine
Saradnici na izradi studije:
Nevena Dičić, Beogradski centar za ljudska prava
Jovana Zorić, Beogradski centar za ljudska prava
Lektura i korektura:
Danijela Drča
Dizajn:
Nikola Radojčić
Štampa:
Colorgrafix
Tiraž:
300
ISBN 978-86-85003-09-7
Sva prava zadržana. Umnožavanje, kopiranje i distribucija ove publikacije u celini ili bilo kog
njenog dela su mogući samo uz prethodnu pismenu saglasnost izdavača. Stavovi izneti u ovoj
publikaciji su autorski i nužno ne izražavaju stavove agencija koje realizuju Zajednički program.
Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji su finansijski
podržale Vlada Belgije, Vlada Švajcarske i UN.GIFT.

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
SADRŽAJ
PREDGOVOR
FOREWORD
UVODNA RAZMATRANJA
MEĐUNARODNI DOKUMENTI I NACIONALNI PROPISI OD
ZNAČAJA ZA SUPROTSTAVLJANJE TRGOVINI LJUDIMA
Određenje trgovine ljudima u međunarodnim dokumentima
Određenje trgovine ljudima u nacionalnom zakonodavstvu
Neke od specifičnosti određenja krivičnog dela trgovina
ljudima u nacionalnim zakonodavstvima zemalja u
susedstvu
Neki od primera neadekvatne procene ključnih elemenata
krivičnog dela trgovina ljudima u praksi nacionalnih sudova
TRGOVINA LJUDIMA I SRODNA KRIVIČNA DELA
Trgovina ljudima - krijumčarenje ljudi
Trgovina ljudima - posredovanje u vršenju prostitucije
ODGOVORNOST PRAVNIH LICA I POSTUPANJE SA IMOVINOM
PRIBAVLJENOM KRIVIČNIM DELOM TRGOVINA LJUDIMA
PODACI O OBIMU I STRUKTURI TRGOVINE LJUDIMA NA
TERITORIJI REPUBLIKE SRBIJE
IDENTIFIKACIJA ŽRTAVA TRGOVINE LJUDIMA
Prepoznavanje krivičnog dela trgovina ljudima i njegovih
žrtava od strane policijskih službenika, prve mere i
procena rizika
Dokazivanje krivičnog dela trgovina ljudima
Reaktivna istraga
Proaktivna istraga
Načini prikupljanja obaveštajnih i dokaznih informacija
Faza lišenja slobode
Saslušanje osumnjičenih
Međunarodna saradnja
ŽRTVA KAO SVEDOK
Specifičnosti položaja žrtve svedoka i mere zaštite
Služba sa pomoć i podršku žrtvama svedocima
posebnosti zaštite maloletnih lica žrtava trgovine
ljudima
KOORDINACIJA I SARADNJA POLICIJE I DRUGIH INSTITUCIJA
I ORGANIZACIJA U PRAKSISUPROTSTAVLJANJA TRGOVINI
LJUDIMA
5
7
9
10
10
13
15
18
20
20
21
24
28
32
32
37
38
39
40
42
43
43
45
45
57
58
64
5

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
OBUKA
PREPORUKE
Normativno određenje bića krivičnih dela trgovina ljudima
i trgovina maloletnim licima
Sugestije za način koncipiranja bića krivičnih dela
trgovina ljudima i trgovina maloletnim licima
Unapređenje odredaba Zakonika o krivičnom postupku i
položaja i zaštite žrtava u krivičnom postupku
Oduzimanje imovinske koristi
Praćenje fenomena
Multiagencijski pristup i koordiniranje aktivnosti
Međunarodna saradnja
Obuka
RECOMMENDATIONS
The normative definition of human trafficking and
trafficking of minors
It is recommended that following criminal acts be
established as follows
Improving the provisions of the Criminal Procedure
Code and the status and protection of victims in
criminal procedures
Asset recovery
Monitoring of the phenomena
Multi-agency approach and coordination of activities
International cooperation
Training
RECENZIJA
65
68
68
71
73
75
76
77
77
78
77
79
82
84
86
87
88
89
89
91
6

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
PREDGOVOR
Sveobuhvatna Studija o krivičnopravnom sistemu i sudskoj praksi u
oblasti borbe protiv trgovine ljudima u Srbiji nastala je u okvirima Zajedničkog
programa Visokog komesarijata za izbeglice Ujedinjenih nacija (UNHCR),
Kancelarije Ujedinjenih nacija za borbu protiv droge i organizovanog kriminala
(UNODC) i Međunarodne organizacije za migracije (IOM) za borbu protiv
trgovine ljudima u Srbiji. Zajednički program (ZP) je nastao pod pokroviteljstvom
Globalne inicijative Ujedinjenih nacija za borbu protiv trgovine
ljudima (UN.GIFT), a finansiran je od strane Vlade Belgije i Vlade Švajcarske,
kao i UN.GIFT-a. Inicijativa za Zajednički program odgovor je na zahteve formulisane
tokom širokog konsultativnog procesa sa svim relevantnim domaćim
i međunarodnim partnerima u cilju formulisanja programskog okvira koji je
u potpunosti zasnovan na potrebama Nacionalnog mehanizma upućivanja u
Republici Srbiji. Zajednički program treba da pruži podršku institucijama u
sprovođenju obaveza iz Konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog
organizovanog kriminala i Protokola za prevenciju, suzbijanje i kažnjavanje
trgovine ljudskim bićima, posebno ženama i decom, kao i drugih relevantnih
međunarodnih konvencija i nacionalnog regulatornog okvira. Zajednički
program se u potpunosti oslanja na dosadašnja postignuća u ovoj oblasti i
partnerstvo s Vladom Republike Srbije, čime omogućava kreiranje održivog
sistema za suzbijanje trgovine ljudima i zaštitu žrtava.
Osnovni cilj programa je operacionalizacija Nacionalnog akcionog plana
za borbu protiv trgovine ljudima, posebno njegovih temeljnih ciljeva:
1. Ojačavanje nacionalnih kapaciteta za sprovođenje Nacionalnog
plana akcije i poboljšavanje koordinacije unutar Nacionalnog mehanizma za
upućivanje;
2. Stvaranje održivog okvira za sistematičnu prevenciju trgovine ljudima
među naročito ugroženim grupama;
3. Ojačavanje kapaciteta pravosuđa i policije radi unapređenja istraga,
suđenja i presuda za slučajeve trgovine ljudima;
4. Unapređivanje mehanizama zaštite i (re)integracije potencijalnih i
postojećih žrtava trgovine ljudima (dece i odraslih), uključujući one identifikovane
u okviru azilnih postupaka.
S tim u vezi, opšti cilj Sveobuhvatne studije o krivičnopravnom sistemu
i sudskoj praksi u oblasti borbe protiv trgovine ljudima u Srbiji (Studija) jeste
utvrđivanje polaznih osnova za planiranje daljih aktivnosti Zajedničkog programa
koje se tiču osnaživanja krivičnopravnog sistema u oblasti borbe protiv
trgovine ljudima u Srbiji. Na osnovu Studije, ZP je u poziciji da donese preliminarne
zaključke o: 1) pravnom okviru i sudskoj praksi, uzimajući u obzir
trendove zabeležene u poslednje četiri godine (od 1. januara 2006. godine),
kada je reč o aktivnostima borbe protiv trgovine ljudima u krivičnopravnom
sistemu zemlje; 2) mapiranju zakonodavstva koje je do sada primenjeno i aktivnosti
u oblasti borbe protiv trgovine ljudima u zemlji, kao i njihov učinak
i 3) predloženim metodama u cilju izmena i dopuna odgovarajućih pravnih
instrumenata u oblasti borbe protiv trgovine ljudima, a koje su zasnovane na
analizi statističkih podataka i identifikovanih trendova.
7

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Studija je rezultat desk analize koja prikazuje pravni okvir i sudsku
praksu u Srbiji u periodu 2006-2010. sa akcentom na: a) pravnom osnovu –
prikazu relevantnog domaćeg zakonodavstva u oblasti borbe protiv trgovine
ljudima vis-à-vis regionalnih i međunarodnih standarda kako u zakonodavstvu
tako i u praksi; b) statistici – pružajući informacije o istragama, procesuiranim
i presuđenim predmetima koji se tiču trgovine ljudima (u svim njenim oblicima)
i c) trendovima – analizirajući statističke podatke, definišući obrasce i
trendove, kao i moguće buduće izazove koji se odnose na krivičnopravni
sistem. Desk analiza se odnosi, pored ostalog, na analizu i upoređivanje statistike
i izveštaja iz različitih izvora kao što su: Ministarstvo pravde, Ministarstvo
unutrašnjih poslova, Republički zavod za statistiku, Visoki savet sudstva,
Državno veće tužilaca, akademske institucije, NVO, međunarodne organizacije
i dr. Desk analiza je upotpunjena intervjuima sa profesionalcima u oblasti
krivičnog prava i drugim relevantnim akterima (koordinator za borbu protiv
trgovine ljudima, specijalizovane jedinice policije i granične policije, tužioci i
sudije, predstavnici Ministarstva pravde, Služba za koordinaciju zaštite žrtava
trgovine ljuidma, NVO i dr), studijama slučaja, uporednopravnom analizom i
sl.
Studiju sačinjava i analiza koja uključuje i identifikovanje uočenih
praznina i tema i mapira do sada primenjeno zakonodavstvo u oblasti borbe
protiv trgovine ljudima i sudsku praksu u zemlji i to: a) nivo primene nacionalnog
zakonodavstva vis-à-vis međunarodnih i regionalnih standarda (sa posebnim
fokusom na zakonodavne standarde UN/EU/Saveta Evrope); b) analizu
domaće sudske prakse u oblasti borbe protiv trgovine ljudima u odnosu na
standarde u međunarodnoj i regionalnoj sudskoj praksi i iskustvima u njihovoj
primeni.
Pored navedenog, Studija se takođe fokusira na: pregled sa analizom
nedostataka/praznina u pogledu raspodele poslova i odgovornosti
među relevantnim akterima u krivičnopravnom sistemu (policija i pravosuđe)
u toku vođenja istraga i procesurianja slučajeva trgovine ljudima; odnos
krivičnopravnog sistema prema saradnji sa NVO sektorom; procenu stepena
korišćenja specijalnih istražnih tehnika (uključujući i finansijske istrage, forenziku
i dr) u slučajevima trgovine ljudima; pregled i analizu praznina u sistemu
zaštite svedoka u slučaju njegove primene na žrtve trgovine ljudima.
Studija predlaže mere, u cilju harmonizovanja i izmena i dopuna pravnih
instrumenata u oblasti borbe protiv trgovine ljudima (zakona i podzakonskih
akata), koje su bazirane na statističkim podacima, uočenim trendovima,
sprovedenoj analizi nedostataka, a sve u cilju unapređivanja efeikasnosti u
istragama, procesuiranju i presuđivanju za slučajeve trgovine ljudima.
Na osnovu zaključaka i preporuka iz Studije, ZP će izraditi Smernice
sa preporukama za krivičnopravni sistem i prateće programe obuke za profesionalce
iz redova pravosuđa i institucija za sprovođenje zakona.
Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv
trgovine ljudima u Srbiji
8

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
FOREWORD
This Comprehensive study on the criminal justice response and jurisprudence
in the area of anti-human trafficking in Serbia has been developed
in the framework of the Joint Programme (JP) of the United Nations High
Commissioner for Refugees (UNHCR), the International Organization for Migration
(IOM) and the United Nations Office on Drugs and Crime (UNODC) in
Serbia. This Joint Programme (JP) has been established under the auspices
of the United Nations Global Initiative to Fight Human Trafficking (UN.GIFT),
and is funded by the Government of Belgium and Government of Switzerland,
as well as by the UN.GIFT. The initiative for this Joint Programme was a
response to all the requirements formulated in broad consultation with all relevant
national and international counterparts, with the aim of creating a programme
based firmly on the needs of the NRM in the Republic of Serbia. This
Joint Programme is designed to provide support to the Serbian authorities in
implementation of their obligations from the UN Convention against Transnational
Organised Crime and Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking
in Persons, especially Women and Children, as well as other relevant
international conventions and national regulatory framework. The Programme
will build on the existing achievements in this area, and on the partnership
with the Government of Serbia, which will enable creation of a sustainable
system to suppress human trafficking and to protect victims.
The overall objective of the Programme is to operationalise the National
Action Plan to Combat Trafficking in Human Beings, especially its specific
objectives:
1. To strengthen national capacities to implement NAP and to improve
coordination within NRM;
2. To create a sustainable framework for systematic prevention of trafficking
in human beings among particularly vulnerable groups;
3. To strengthen the criminal justice and police responses so as to improve
investigations, trials and adjudication of human trafficking cases;
4. To improve mechanisms for protection and (re)integration of potential
and actual victims of human trafficking (children and adults), including
those identified within the asylum channels.
To this end, the overall objective of the Comprehensive study on the
criminal justice response and jurisprudence in the area of anti-human trafficking
in Serbia (the Study) is to assist the JP in planning further activities aimed
at strengthening the response of criminal justice to trafficking in persons in
Serbia. Based on the Study, the JP will be in a position to draw preliminary
conclusions on: 1) legislative framework and judicial practice taking into account
the trends noticed in the last 4 years (as of January 1, 2006) concerning
AHT in the criminal justice system of the country; 2) mapping of the thus far
applied legislative and judicial practice’s anti-trafficking activities in the country
and their impact; 3) methods proposed for amending appropriate antitrafficking
legal instruments based on statistics and trend analysis identified.
The Study shall be a result of a desk review analysing legislative framework
and judicial practice in Serbia in period 2006-2010 with an emphasis placed
9

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
at: a) legal basis – overview of relevant AHT national legislation vis-à-vis regional
and international legislative standards and practices; b) statistics - providing information
on investigated, prosecuted and adjudicated HT cases (in all its forms)
and c) trends – analysis of statistical data, defining patterns and trends, as well as
possible future challenges in the criminal justice sector.
The desk review shall comprise of, inter alia, analysis and cross-checking
of the statistics and reports from different sources e.g. Ministry of Justice,
Ministry of Interior, Statistical Office of the Republic of Serbia, High Court
Council, State Prosecutors’ Council, academic institutions, NGOs, IOs, etc.
The desk review may be supported with interviews and/or focus groups with
criminal justice practitioners and other relevant stakeholders (AHT National
Coordinator, specialized units of the police and border police, prosecutors
and judges, representatives of the Ministry of Justice, the Agency for the coordination
of the protection of victims, NGOs etc.), case studies, comparative
legal analysis etc.
The Study shall include an analysis, comprising the identification of
gaps and issues, and mapping of thus far applied anti-trafficking legislative
and judicial practice in the country including: a) level of implementation of
national legislation vis-à-vis international and regional standards (with a special
focus on UN/EU/CoE’s legislative standards); b) analysis of national AHT
jurisprudence in relation to international and regional judicial practices and
experiences being implemented.
In addition to the above, this Study shall also focus on: a review, including
gap identification, of the division of tasks and responsibilities among
relevant criminal justice actors (law enforcement and judiciary) in investigating
and prosecuting HT cases; and how the criminal justice sector relate itself
and works together with the NGO sector; an assessment on the use of special
investigative techniques (including financial investigations, forensics etc.) in
HT cases; and an overview and gap analysis of the witness protection system
as applied to victims of human trafficking in Serbia.
The Study should propose measures for amending and harmonizing
AHT legal instruments (laws and by-laws) based on statistics, trends and gap
analysis identified with the aim to improve efficiency in investigating, prosecuting
and sentencing HT cases.
Based on the findings and recommendations of the Study, the Programme
will develop Guidelines containing recommendations for criminal justice
system and related training programmes for professionals from judicial
system and law enforcement agencies.
Joint Programme of UNHCR, UNODC and IOM to Combat Human
Trafficking in Serbia
10

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
UVODNA RAZMATRANJA
Zabrinjavajuća je činjenica da je i u savremenom dobu, uprkos opštem
civilizacijskom napretku i razvoju svesti o nužnosti unapređenja i zaštite prava
i sloboda pojedinaca prisutna beskrupulozna praksa drastičnog povređivanja
i poništavanja osnovnih vrednosti, pa i života ljudi – trgovina ljudima. Među
oblicima kršenja ljudskih prava i deliktima organizovanog kriminaliteta, zločin
trgovine ljudima 1 izdvaja se po visini nelegalne dobiti koju donosi, a na nesreću,
i po pogubnosti štetnih posledica. Postojeći modusi vrbovanja, regrutacije,
kontrole i eksploatacije žrtava se menjaju i prilagođavaju novonastalim prilikama
i okolnostima, a iznalaze se i primenjuju novi, po pravilu daleko perfidniji,
ali i sve nehumaniji, brutalniji, svirepiji i sa još težim posledicama po žrtve
i zajednicu u celini. Razlog za zabrinutost, znatno ozbiljnije razmatranje mera
suprotstavljanja i pojačano angažovanje na tom planu predstavlja i činjenica
da je trgovina ljudima jedna od nezakonitih aktivnosti sa najvećom brzinom i
stopom rasta.
Reč je o globalnom fenomenu koji, na različite načine i u različitoj meri,
snažno pogađa sve regije, odnosno, gotovo sve države savremenog sveta. Kao
takva, trgovina ljudima zahteva nedvosmislen, snažan i sinhronizovan odgovor
međunarodne zajednice. U suprotnom, priroda ovog delikta, složenost uzroka,
nedovoljan stepen svesti o postojanju problema, uz nedovoljno usklađene
krivične i druge relevantne propise ugroženih država usloviće smanjenu efikasnost
mera sprečavanja i suzbijanja. Neprimerena pravna regulativa uzrokuje i
uzrokovaće ne samo smanjenu efikasnost u sprečavanju i suzbijanju trgovine
ljudima, već će, u uslovima nerazumevanja ukupne situacije njenog odvijanja,
doprineti novom kršenju ljudskih prava žrtava. Posledice takvog stanja će se
ispoljavati i kroz izostajanje poverenja žrtava u organe vlasti, kroz odsustvo
saradnje žrtava tokom kriminalističko-operativnog i krivičnoprocesnog postupanja,
ali i kroz administrativno i krivično gonjenje žrtava. Ujedno, time će se
umanjiti i šanse za uspešan krivični progon i primereno kažnjavanje trgovaca
ljudima. 2
1
Trgovina ljudima je zločin protiv čovečnosti. Ona se tako označava i tretira u pojedinim međunarodnim dokumentima (npr.
Rimskom statutu međunarodnog krivčnog suda – u naš pravni sistem uveden 2001. godine, „Sl. SRJ”, br. 5/2001), od strane
pojedinih teoretičara i praktičara.
2
„Regionalna norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi”, International Centre for Migration
Policy Development, Vienna, 2003., str. 35.
11

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
MEĐUNARODNI DOKUMENTI I NACIONALNI PROPISI
OD ZNAČAJA ZA SUPROTSTAVLJANJE TRGOVINI
LJUDIMA
Određenje trgovine ljudima u međunarodnim
dokumentima
U nastojanjima da izmeni surovu realnost raznovrsne eksploatacije i
porobljavanja ljudi, šira društvena zajednica, uključujući i međunarodne institucije,
sve češće i organizovanije pokreće i sprovodi različite mere i aktivnosti
usmerene ka sprečavanju i suzbijanju trgovine ljudima. Napori u tom pravcu
ogledaju se i u definisanju pravnog osnova i normativnog okruženja koji treba
da ih učine delotvornijim. Interes subjekata međunarodne zajednice da se suprotstavi
trgovini ljudima i njoj sličnim postupcima je nedeljiv i prepoznatljiv
u brojnim međunarodnim dokumentima. Među njima, kao referentni, najčešće
se izdvajaju: Konvencija o ropstvu iz 1926, Konvencija o prinudnom radu iz
1930, Konvencija o suzbijanju trgovine ljudima i eksploatacije prostitucije iz
1949, Dopunska konvencija o ukidanju ropstva, trgovine robljem i institucija i
prakse slične ropstvu iz 1956, Konvencija o ukidanju prinudnog rada iz 1957,
Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966, Konvencija o
ukidanju svih oblika diskriminacije žena iz 1979, Konvencija o pravima deteta
iz 1989, Konvencija o zabrani najgorih oblika dečijeg rada iz 1999, Fakultativni
protokol uz Konvenciju o pravima deteta u pogledu uključivanja dece u
oružane sukobe iz 2000, Fakultativni protokol uz Konvenciju o pravima deteta,
o prodaji dece, dečijoj prostituciji i dečijoj pornografiji iz 2000, Okvirna
odluka Veća EU o trgovini ljudima iz 2002, Konvencija UN-a protiv transnacionalnog
organizovanog kriminala (u daljem tekstu Konvencija UN) i dopunski
Protokol za sprečavanje, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito
ženama i decom (Protokol iz Palerma), Uredba Saveta EU o dozvolama boravka
za državljane trećih zemalja koji imaju dugogodišnje boravište iz 2003,
Konvencija Saveta Evrope protiv trgovine ljudima iz 2005. (u daljem tekstu
Konvencija SE).
Protokolom iz Palerma, paragrafom 3 (u potparagrafu a), precizirano je
da će trgovina ljudima značiti vrbovanje, prevoz, transfer, smeštanje ili prihvat
lica upotrebom pretnje ili upotrebom sile ili drugih oblika prinude, otmicom,
obmanom, ili prevarom, zloupotrebom ovlašćenja ili stanja nemoći, ili davanjem,
odnosno primanjem novca ili beneficija zbog postizanja pristanka lica da
bude kontrolisano u svrhe eksploatacije. Pri tom, eksploatacija će uključivati, u
najmanju ruku, eksploataciju prostitucije ili drugih oblika seksualne eksploatacije,
prinudni rad ili usluge, ropstvo ili prakse slične ropstvu, servitut - služenje
ili odstranjivanje organa. U istom članu (potparagraf b), predviđeno je da će
pristanak žrtve trgovine ljudima na nameravanu eksploataciju biti irelevantan,
ako je upotrebljeno bilo koje od sredstava navedenih u prvom potparagrafu.
Vrbovanje, prevoz, transfer, smeštanje ili prihvat deteta (lica mlađeg od 18 godina)
u cilju eksploatacije će biti smatrano trgovinom ljudima čak i ako to ne
uključuje nijedno od sredstava navedenih u prvom potparagrafu člana 3. 3
Uzimajući, pored ostalog, u obzir Konvenciju Ujedinjenih nacija protiv
transnacionalnog organizovanog kriminala i njen Protokol za sprečavanje,
12

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, posebno ženama i decom, a u cilju
pružanja bolje zaštite predviđene ovim aktima i unapređivanja njima uspostavljenih
standarda, države članice Saveta Evrope i druge države potpisnice
Konvencije Saveta Evrope o borbi protiv trgovine ljudima sporazumele
su se, i u članu četiri precizirale, da „trgovina ljudima“ znači vrbovanje, prevoz,
premeštanje, skrivanje ili prihvat lica uz primenu pretnje ili sile ili drugih oblika
prinude, otmice, prevare, obmane, zloupotrebe ovlašćenja ili ugroženosti,
ili davanjem ili primanjem novčanih sredstava ili druge koristi radi dobijanja
pristanka lica, koje ima kontrolu nad drugim licem u cilju eksploatacije. Eksploatacija,
u najmanju ruku, uključuje iskorišćavanje prostitucije drugih lica
ili druge oblike seksualnog iskorišćavanja, prisilan rad ili pružanje usluga, ropstvo
ili praksu sličnu ropstvu, služenje ili vađenje ljudskih organa.
Kao i u Protokolu iz Palerma, i u Konvenciji SE zauzet je stav da
pristanak žrtve trgovine ljudima na planiranu eksploataciju nema značaja ni u
jednom slučaju kada se koriste sredstva pomenuta u okviru prve tačke (primena
pretnje, sile ili drugih oblika prinude, otmice, prevare, obmane, zloupotrebe
ovlašćenja ili ugroženosti, ili davanja ili primanja novčanih sredstava ili druge
koristi radi dobijanja pristanka lica, koje ima kontrolu nad drugim licem u cilju
eksploatacije).
S druge strane, vrbovanje, prevoz, premeštanje, skrivanje ili prihvat deteta
radi eksploatacije smatra se „trgovinom ljudima” čak i ako ne uključuje
sredstva navedena u prvoj tački („dete” znači svako lice mlađe od 18 godina).
Članom četiri Konvencije Saveta Evrope precizirano je da je „žrtva”
svako fizičko lice koje je postalo predmet trgovine ljudima u smislu definicije
iz tog člana.
Članom 23 Konvencije SE predviđeno je da će svaka članica doneti
zakonodavne ili druge mere koje su potrebne da se obezbedi kažnjavanje
sankcijama koje su efikasne, srazmerne i koje odvraćaju od vršenja krivičnog
dela (za fizička lica uključuju i lišenje slobode i izručenje, a za pravna lica
krivične i nekrivične sankcije, uključujući i novčano kažnjavanje).
Konvencijom SE, u članu 2, istaknuto je da će se njene odredbe primenjivati
na sve oblike trgovine ljudima, na nacionalnom kao i nadnacionalnom
planu, bez obzira da li je ili nije povezana sa organizovanim kriminalom. Prilikom
određivanja kazne, svaka članica će obezbediti da se sledeće okolnosti
smatraju otežavajućim: ugrožavanje života žrtve namerno ili usled teškog nemara,
vršenje dela nad detetom, od strane državnog funkcionera u vršenju
svoje dužnosti, kao i izvršenje krivičnog dela u okviru zločinačke organizacije
(čl. 24).
Uz to, Konvencijom SE predviđeno je da će svaka članica doneti zakonodavne
ili druge mere, koje će omogućiti da se prilikom izricanja kazne u
obzir uzmu i konačne presude koje je izrekla neka druga članica, a odnose se
na krivična dela predviđena tom konvencijom (čl. 25).
3
Definicijom je potencirana i posebno zaštićena grupacija lica mlađih od osamnaest godina, obuhvaćeni su različiti oblici
eksploatacije i prepoznata različita sredstva (načini negiranja slobode odlučivanja i ponašanja žrtava) i načini sudelovanja u
trgovanju ženama i muškarcima, kako na međunarodnom planu tako i unutar granica jedne države.
13

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
U odnosu na obavezu države da, prema svim navedenim međunarodnim
dokumentima, vodi delotvornu istragu poštujući pravo na život građana, interesantno
je navesti sledeću presudu Evropskog suda za ljudska prava:
Evropski sud za ljudska prava je, 7. januara 2010. godine, doneo prvu
presudu za trgovinu ljudima kojom je država Kipar proglašena krivom po više
tačaka optužnice, zato što nije zaštitila Oksanu Rantsevu, državljanku Rusije,
koja je pod nerazjašnjenim okolnostima preminula u martu 2001. godine.
Dvadesetogodišnja Ruskinja Oksana Rantseva bila je sa umetničkom
vizom trafikovana iz Rusije na Kipar, gde je seksualno eksploatisana u kabareu
u Limasolu. Oksana Rantseva je pronađena mrtva, u martu 2001. godine,
ispod balkona stana koji je pripadao jednom radniku kabarea, a gde ju je iz
policije odveo vlasnik kabarea.
Sud je utvrdio da Kipar, u ovom slučaju zemlja destinacije, ne samo što
nije zaštitio Oksanu Rantsevu od trgovine ljudima i protivzakonitog pritvora
koji je prethodio njenoj smrti već njenu smrt nije ni adekvatno istražio. Što se
tiče zemlje porekla, Sud je utvrdio da Rusija nije adekvatno istražila na koji
način je Oksana Rantseva prebačena preko njenih granica. Sud je naložio kiparskoj
vladi da plati ocu Oksane Rantseve 40.000 evra na ime odštete, dok
je Rusija dužna da plati 2.000 evra. U ovoj presudi Sud je ukazao na obaveze
država u vezi sa suzbijanjem trgovine ljudima, bilo da se radi o zemljama porekla,
tranzita ili destinacije, naglasivši značaj prekogranične saradnje.
Napominjući da se, kao novija pojava, trgovina ljudima ne spominje u
Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima iz 1950. godine, Sud je utvrdio da ona
spada u materiju koju reguliše član 4 Konvencije (zabrana ropstva i prinudnog
rada). U presudi se govori o pozitivnim obavezama država koje proizilaze iz
člana 4 u smislu trgovine ljudima, gde je istaknuto da države imaju pozitivnu
obavezu da usvoje odgovarajuće i efektivne pravne i administrativne okvire,
da preduzmu zaštitne mere i da istraže slučajeve postojeće trgovine ljudima.
Sud smatra da je „nesporno“ da ova poslednja obaveza podrazumeva potrebu
za punom i efikasnom istragom svih aspekata optužbi za trgovinu ljudima,
od regrutovanja do eksploatacije. Sud ukazuje da se ove obaveze odnose na
različite države, koje mogu biti uključene u trgovinu ljudima kao zemlje porekla,
tranzita ili destinacije. Imajući u vidu prekograničnu prirodu trgovine ljudima,
Sud je naglasio značaj prekogranične saradnje u istrazi slučajeva trgovine
ljudima.
Što se tiče Kipra, Sud je utvrdio da režim umetničkih viza nije pružio
praktičnu ni efikasnu zaštitu od trgovine ljudima i eksploatacije. Takođe, Sud
je utvrdio da kiparska policija nije sprovela adekvatnu istragu u slučaju Oksane
Rantseve, kada je postojala osnovana sumnja da se radi o žrtvi trgovine
ljudima. Shodno, Sud je utvrdio da Kipar nije ispunio svoju pozitivnu obavezu
iz člana 4. Nakon što je prethodno utvrdio da Kipar nije izvršio obavezu iz
člana 2 (pravo na život) da istraži smrt Oksane Rantseve, Sud je smatrao da
nije morao da se bavi proceduralnim obavezama iz člana 4.
Što se tiče Rusije, Sud je utvrdio da slučaj trgovine, iz člana 4 Konvencije,
čija je žrtva Oksana Rantseva nije efikasno istražen. U presudi se kaže
da nije istraženo na koji način je Oksana Rantseva regrutovana niti su preduzeti
koraci radi identifikacije onih koji su uključeni u njenu prodaju i njihovog
načina rada. Dalje se kaže da je Rusija bila u mogućnosti da sprovede istragu
nad ljudima i mrežama koje su bile uključene u prodaju Oksane Rantseve, ali
14

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
da je propustila da to učini. Stoga je Rusija proglašena krivom za neispunjenje
svojih procesnih obaveza iz člana 4.
Određenje trgovine ljudima u nacionalnom
zakonodavstvu
Poslednjih godina, Republika Srbija ulaže vidne napore da se što efikasnije
suprotstavi trgovini ljudima. 4 Geneza inkriminacije označene kao trgovina
ljudima, 5 uvedene u nacionalno zakonodavstvo Zakonom o izmenama i dopunama
Krivičnog zakona Republike Srbije iz 2003. 6 godine, povezana je sa potpisivanjem
i ratifikacijom Protokola iz Palerma, 7 kao i uvažavanjem preporuka
sadržanih u odredbama Preporuka principa i smernica o ljudskim pravima i
trgovini ljudima Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za ljudska prava.
Uočena odstupanja od principa proklamovanih međunarodnim konvencijama
bila su povod drugačijeg normativnog određenja bića krivičnog
dela trgovina ljudima u Krivičnom zakoniku Republike Srbije. 8 Rešenost
državnih organa Republike Srbije da se što efikasnije suprotstave trgovini ljudima
potvrđena je i izmenama Krivičnog zakonika koje je Narodna skupština
Republike Srbije usvojila 31. 8. 2009. („Službeni glasnik“, br. 72/2009.)
U okviru glave XXXIV, kojom su obuhvaćena krivična dela protiv
čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim pravom, poslednjim
izmenama iz 2009. godine, u članu 388 koji predviđa krivično delo trgovina ljudima,
predviđena je odgovornost za onoga ko silom ili pretnjom, dovođenjem
u zabludu ili održavanjem u zabludi, zloupotrebom ovlašćenja, poverenja,
odnosa zavisnosti, teških prilika drugog, zadržavanjem ličnih isprava ili davanjem
ili primanjem novca ili druge koristi vrbuje, prevozi, prebacuje, predaje,
prodaje, kupuje, posreduje u prodaji, sakriva ili drži drugo lice, a u cilju eksploatacije
njegovog rada, prinudnog rada, vršenja krivičnih dela, prostitucije
ili druge vrste seksualne eksploatacije, prosjačenja, upotrebe u pornografske
svrhe, uspostavljanja ropskog ili njemu sličnog odnosa, radi oduzimanja organa
ili dela tela ili radi korišćenja u oružanim sukobima i kazniće se zatvorom
od tri do dvanaest godina.
Zakonodavno rešenje, koje je u pogledu lica mlađih od 14 godina (dece)
sadržao član 111b, stav 4 KZ RS, Krivični zakonik proširio je (u skladu sa odredbama
Protokola iz Palerma) na maloletna lica (lica mlađa od 18 godina). Saglasno
tome, članom 388, u stavu 2, propisano je da će se kaznom propisanom za delo
iz stava 1 ovog člana učinjeno prema maloletnom licu učinilac kazniti i kad nije
upotrebio silu, pretnju ili neki drugi od navedenih načina izvršenja.
4
Ustavom Republike Srbije, članom 26, propisano je da niko ne može biti držan u ropstvu ili u položaju sličnom ropstvu, kao i da
je svaki oblik trgovine ljudima zabranjen. Istom odredbom zabranjen je i prinudni rad (prinudnim radom smatra se i seksualno ili
ekonomsko iskorišćavanje lica koje je u nepovoljnom položaju).
5
U pojedinim odredbama Zakonika o krivičnom postupku („Službeni list SRJ“ 70/2001), pitanje uslova i granice primene
pojedinih ovlašćenja vezivalo se za postupanje povodom kriminalne delatnosti određene kao „trgovina ljudima” i pre uvođenja
ovog krivičnog dela u nacionalno zakonodavstvo (članom 232 za nadzor i snimanje telefonskih i drugih razgovora ili komunikacija
drugim tehničkim sredstvima i optička snimanja lica, odnosno članom 535 za obavezu organa pred kojim se vodi krivični
postupak da, bez odlaganja, dostavi Ministarstvu unutrašnjeih poslova podatke o krivičiom delu i učiniocu, a prvostepeni sud i
pravnosnažnu presudu), a pre toga i za „trgovinu belim robljem“ (čl. 521 ZKP iz 1977. – „Sl. list SFRJ“ 4/77).
6
„Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 39 od 11. aprila 2003.
7
U nacionalno zakonodavstvo uveden Zakonom o potvrđivanju Konvencije Ujedinjenih nacija protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala i dopunskih protokola od 22. 6. 2001., „Službeni list SRJ“ - Međunarodni ugovori, broj 6/2001.
8
„Službeni glasnik RS“, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005.
15

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Kvalifikovani oblik i teža sankcija (zatvor najmanje pet godina)
predviđeni su stavom 3 za slučaj da je delo iz stava 1 učinjeno prema maloletnom
licu. Kvalifikovani oblik krivičnog dela trgovina ljudima, propisan u stavu
4, vezuje se za one situacije dela iz st. 1 i 3 u kojima je nastupila teška telesna
povreda nekog lica (učinilac će se kazniti zatvorom od pet do petnaest godina).
Ako je usled dela iz st. 1 i 3 ovog člana nastupila smrt jednog ili više lica,
učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje deset godina (stav 5). Kazna zatvora,
najmanje pet godina, propisana je za slučaj da se učinilac bavi vršenjem
krivičnog dela iz st. 1-3, odnosno da je delo izvršeno od strane grupe (stav 6),
dok je u stavu 7 predviđena kazna zatvora od najmanje deset godina, ako je
delo učinjeno od strane organizovane kriminalne grupe.
Gledano sa aspekta krivičnopravne prevencije trgovine ljudima, posebno
su značajne izmene nacionalnog krivičnog zakonodavstva iz člana 388, st.
8, 9 i 10, koje su primer direktne i efikasne primene Konvencije SE. Njima se
predviđa odgovornost onoga ko zna ili je mogao znati da je lice žrtva trgovine
ljudima pa iskoristi njen položaj ili drugome omogući iskorišćavanje njenog
položaja radi eksploatacije predviđene stavom 1 člana 388. Izvršilac ovog oblika
krivičnog dela trgovina ljudima kazniće se zatvorom od šest meseci do
pet godina (čl. 388, st. 8). Ako je delo iz stava 8 ovog člana učinjeno prema
licu za koje je učinilac znao ili je mogao znati da je maloletno, učinilac će se
kazniti kaznom zatvora od jedne do osam godina (čl. 388, st. 9). 9
Efikasnijem progonu trgovaca ljudima, a time i prevenciji trgovine ljudima,
doprineće i odredba sadržana u stavu 10 člana 388, koji propisuje da
pristanak lica na eksploataciju ili na uspostavljanje ropskog ili njemu sličnog
odnosa iz stava 1 ovog člana ne utiče na postojanje krivičnog dela iz st. 1, 2 i 6
ovog člana. 10
Izmenama iz 2009 povećani su i posebni minimum (sa dve na tri godine
zatvora) i posebni maksimum (sa deset na dvanaest godina zatvora) za
osnovni oblik krivičnog dela trgovina ljudima iz člana 388, st. 1. Uz zadržavanje
apsolutnog maksimuma od dvadeset godina, posebni minimum povećan je
sa tri na pet godina, za slučaj da je osnovni oblik dela izvršen prema maloletnom
licu (čl. 388, st. 3). Povećan je i posebni minimum, sa tri na pet godina,
za slučaj da je usled dela iz čl. 388, st. 1 i st. 3, nastupila teška telesna povreda
(stav 4), dok je maksimum 15 godina zatvora.
Članom 389 Krivičnog zakonika Republike Srbije, kao posebno
krivično delo izdvojena je trgovina decom radi usvojenja. U okviru ovog propisa,
rešenjem do 2009. godine, bila je predviđena odgovornost: za onoga ko
oduzme lice koje nije navršilo četrnaest godina radi njegovog usvojenja protivno
važećim propisima, za onoga ko usvoji takvo lice ili posreduje u takvom
usvojenju ili ko u tom cilju kupi, proda ili preda drugom lice koje nije navršilo
četrnaest godina ili ga prevozi, obezbeđuje mu smeštaj ili ga prikriva. Za ovo
krivično delo propisana je kazna zatvora od jedne do pet godina.
Za kvalifkovani oblik krivičnog dela iz člana 389 (ko se bavi vršenjem
delatnosti iz stava 1 ovog člana ili je delo izvršeno na organizovan način od
strane više lica), stavom 2, predviđena je kazna zatvora, najmanje tri godine.
Izmene uvedene u krivično zakonodavstvo 2009. godine ogledaju se
9
Ovim izmenama izašlo se u susret obavezi sadržanoj u članu 19 Konvencije SE kojom je predviđena kriminalizacija korišćenja
usluga žrtve.
10
O tome da pristanak žrtve na nameravanu eksploataciju može biti irelevantan govori se i u Konvenciji UN (čl. 3) i Konvenciji SE
(čl. 4)
16

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
u proširenju zaštite na lica starosti do šesnaest godina. Odredbe koje su izraz
pooštravanja kaznene reakcije odnose se na slučaj kada je krivično delo
izvršeno od strane organizovane grupe. Umesto kaznom od najmanje tri godine,
izvršilac ovog oblika će se kazniti zatvorom od najmanje pet godina (čl.
389, st. 3). Strože kažnjavanje (kaznom zatvora od najmanje tri godine) izmenama
je uvedeno za slučaj da je delo izvršeno od strane grupe (čl. 389, st. 2).
Može se reći da su rešenja prisutna u važećem domaćem zakonodavstvu
u pogledu krivičnog dela trgovina ljudima u saglasju sa preporučenim principima
o istraživanju i krivičnom gonjenju trgovine ljudima. Sadržaju izmena
prisutnih u novim inkriminacijama nesumnjivo su doprinele i aktivnosti sprovedene
u skladu sa stavom, kojim se naglašava da uspešne i realne strategije
suprotstavljanja kriminalitetu moraju da budu zasnovane na tačnim i aktuelnim
informacijama, iskustvima i analizi. Isto se može zaključiti i u pogledu
sankcija. Ipak, iako poznaje srazmerno veće kazne za lica proglašena krivim
za trgovinu ljudima u otežanim okolnostima, uključujući i dela trgovine decom,
aktuelno krivično zakonodavstvo i dalje ne predviđa strože sankcije za
one oblike krivičnog dela trgovina ljudima u kojima se kao učinioci pojavljuju
službena lica. 11
Koliki značaj se u domaćem zakonodavstvu pridaje iznalaženju rešenja
za adekvatnije kažnjavanje izvršilaca krivičnih dela uopšte, pa i onih koji su
izvršili krivično delo trgovina ljudima, vidljivo je i u izmenama odredaba o
granicama ublažavanja kazne zatvora. Pre svega, zakonodavac je uveo novo
ograničenje, ukoliko je za krivično delo kao najmanja mera kazne propisan
zatvor u trajanju od deset ili više godina. U tom slučaju kazna se može ublažiti
samo do sedam godina zatvora (čl. 57, st. 1, tač. 1). I u tako pooštrenim uslovima
za ublažavanje kazne, zakonodavac je isključio mogućnost ublažavanja
kazne za pojedina krvična dela pa i za slučaj izvršenja krivičnog dela trgovina
ljudima (čl. 57, st. 2).
Neke od specifičnosti određenja krivičnog dela
trgovina ljudima u nacionalnim zakonodavstvima
zemalja u susedstvu
Kako bi se izbegla nepotrebna ponavljanja, u tekstu koji sledi biće
predstavljena samo ona rešenja prisutna u zakonodavstvima susednih zemalja
koja mogu poslužiti kao ilustracija više ili manje adekvatnih normativnih
odgovora na fenomen trgovine ljudima, a time i kao dodatna argumentacija
za iznalaženje prikladnih odgovora nacionalnog zakonodavstva na pojedina
sporna pitanja u vezi sa krivičnim delom trgovina ljudima.
Valja istaći da su nelogičnosti pojedinih zakonskih rešenja prisutnih u
krivičnom zakonodavstvu Republike Srbije, u pogledu sankcija propisanih za
izvršenje krivičnog dela trgovina ljudima nad maloletnim licima prepoznatljive
i u pojedinim odredbama Krivičnog zakonika Republike Crne Gore. 12 To je vidljivo
kod kvalifikovanog oblika krivičnog dela trgovina ljudima, a u slučaju da
11
U mnogim slučajevima pojedinci oklevaju da prijave trgovce ljudima jer nemaju poverenja u policiju ni u sudski sistem. Ovi
problemi se komplikuju kada su službenici organa za sprovođenje zakona involvirani ili su saučesnici u trgovini ljudima. Preporuke
principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima, Ujedinjene nacije, Visoki komesarijat za ljudska prava, 2002., str.
14.
17

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
je usled dela iz čl. 444, st. 1 i 3, nastupila teška telesna povreda nekog lica, za
koje je predviđeno da će se učinilac kazniti zatvorom od jedne do dvanaest
godina (st. 4). Zatvorom, najmanje deset godina, kazniće se učinilac ukoliko
je usled dela iz st. 1 i 3 nastupila smrt jednog ili više lica (st. 5). Time što je za
krivično delo kvalifikovano teškom telesnom povredom žrtve, koja može biti i
maloletno lice, propisao sankciju od jedne do dvanaest godina, zakonodavac
je postupio suprotno prethodno prihvaćenoj logici predviđanja strožih kazni
za izvršioce koji su krivično delo trgovina ljudima izvršili nad maloletnim licem.
Učinio je to tako što je kao posebni minimum za krivično delo praćeno težom
posledicom definisao kaznu zatvora u kraćem trajanju od one, koju je predvideo
za osnovni oblik dela učinjenog nad maloletnim licem (jedna naspram
tri godine). S druge strane, limitiran je i posebni maksimum, i to na nivou od
dvanaest godina zatvora za kvalifikovani oblik dela, dok je za osnovni oblik
dela učinjenog nad maloletnikom on vezan za opšti maksimum i iznosi dvadeset
godina.
Nedoslednost u predviđanju posebnog režima zaštite prepoznatljiva
je i u Kaznenom zakonu Republike Hrvatske kojim se, pored ostalog, predviđa
odgovornost onoga ko, znajući da je osoba kao žrtva trgovanja ljudima na
prisilnom radu ili služenju, seksualnom iskorišćavanju, ropstvu ili njemu sličnom
odnosu, prostituciji ili nedopuštenom presađivanju delova ljudskog tela, iskoristi
njezin položaj ili drugom omogući iskorišćavanje njenog položaja. Za
učinjeno se može izreći kazna zatvora od tri meseca do tri godine (čl. 175,
st. 3). 13 Zakonodavac, pri tom, nije dosledan prethodno prihvaćenoj logici
strožeg kažnjavanja učinioca krivičnog dela trgovina ljudima koje za žrtvu
ima maloletno lice i ne predviđa strože kažnjavanje za slučaj da su žrtve lica
mlađa od osamnaest godina, pa čak ni za žrtve mlađe od četrnaest godina.
Takođe, posebna zaštita maloletnih lica izostaje i u čl. 175, st. 3, koji kao teže
oblike dela iz st. 1 ili 2 izdvaja dela izvršena u sastavu grupe ili zločinačke organizacije,
ona izvršena u odnosu na veći broj osoba, odnosno ona kojima je
prouzrokovana smrt jedne ili više osoba. U navedenim slučajevima, učinilac
će se kazniti kaznom zatvora, najmanje pet godina, ili kaznom dugotrajnog
zatvora. Izmenama iz 2008. godine dodata je još jedna kvalifikatorna okolnost
koja nije propisana zakonodavstvom Republike Srbije (uz onu koja se vezuje
za delo izvršeno u odnosu na više osoba), a koja se odnosi na situaciju kada
je krivično delo učinilo službeno lice. Za to krivično delo propisana je kazna
zatvora od najmanje pet godina ili kazna dugotrajnog zatvora (čl. 175, st. 3).
Krivični zakon Bosne i Hercegovine, u glavi XVII pod nazivom Krivična
djela protiv čovječnosti i vrijednosti zaštićenih međunarodnim pravom,
predviđa kao samostalno krivično delo trgovina ljudima (čl. 186). Rešenje koje
je bilo prihvaćeno u Krivičnom zakonu Bosne i Hercegovine od 2003. godine u
velikoj meri je u pogledu sankcija izmenjeno 2010. 14 U članu 186, st. 3 predviđa
se da će se kaznom zatvora od najmanje pet godina kazniti službeno lice koje
je krivično delo iz stava 1 i 2 izvršilo prilikom obavljanja službene dužnosti.
Da podsetimo, važeći krivični zakonik Republike Srbije ne poznaje ovaj kvalifikovani
oblik iako ga je svojevremeno propisivao, a i danas ga predviđa kod
krivičnog dela nedozvoljen prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi (čl.
350 KZ RS). Krivični zakon BiH sadrži još jedno rešenje koje na tako obuhva-
12
Krivični zakonik Republike Crne Gore („Službeni list RCG”, br. 70/03, 47/06, 40/08 i 25/10 ).
13
„Narodne novine”, br. 110/97, 27/98, 50/00, 129/00, 51/01, 111/03, 190/03, 105/04, 71/06, 110/07 i 152/08).
18

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
tan način nije usvojeno u Srbiji. Reč je o inkriminaciji krivotvorenja, pribavljanja
ili izdavanja putne ili lične isprave kao i korišćenja, zadržavanja, oduzimanja,
menjanja, oštećenja, uništavanja lične ili putne isprave u svrhu omogućavanja
krivičnog dela trgovina ljudima. Za ovo delo iz stava 4, član 186, propisana je
kazna zatvora od jedne do pet godina.
Krivični zakonik Makedonije je noveliran nekoliko puta u periodu od
2002. do 2009. godine. 15 Pri tom gotovo da nema novele KZ koja se ne odnosi
na trgovinu ljudima, a izmene su išle pre svega u pravcu proširivanja odgovornosti
izvršilaca za različite forme eksploatacije, širih i od onih propisanih Protokolom
iz Palerma (2004. god) i posebne zaštite maloletnih lica. Rešenost
države da se odlučnije suprotstavi trgovini ljudima vidljiva je i u propisivanju
sve strožih sankcija, posebno za kvalifikovane oblike. Nakon izmena iz 2008.
godine, kao posebno krivično delo u članu 418-g izdvojena je trgovina maloletnim
licima, a od septembra 2009. za službena lica koja izvrše delo trgovine
ljudima predviđene su kazne od najmanje osam, odnosno deset godina zatvora
(ukoliko je žrtva maloletno lice).
Krivično zakonodavstvo Republike Slovenije poznaje krivično delo
trgovina ljudima od 2004. 16 godine. Izmenama i dopunama važećeg zakona u
članu 387-a predviđena je odgovornost za onoga ko radi prostitucije ili drugih
oblika polne zloupotrebe, prisilnog rada, sužanjstva, službeništva ili trgovine
organima, čovekovim tkivima ili krvlju drugu osobu kupi, preuzme, smesti, preveze,
proda, preda, ili sa njom na drugi način raspolaže ili pri takvim radnjama
posreduje. Za ovako postavljen osnovni oblik krivičnog dela dovoljno je preduzimanje
neke od navedenih radnji izvršenja sa namerom postizanja nekog
od zakonom predviđenih ciljeva. Zakonom zaprećena kazna je u rasponu od
jedne do deset godina zatvora (st. 1). Srože kažnjavanje učinioca predviđeno
je za slučaj da je delo učinjeno nad licem mlađim od osamnaest godina, kao
i za onoga ko pri izvršenju krivičnog dela koristi silu, pretnju, prevaru, ili to
čini pribavljanjem ili zloupotrebom položaja podređenog ili odnosa zavisnosti,
odnosno za delo učinjeno sa namerom prisiljavanja na trudnoću ili veštačku
oplodnju. Za ovako definisan kvalifikovani oblik krivičnog dela trgovina ljudima,
predviđen u stavu 2, zaprećena je kazna zatvora u trajanju od najmanje tri
godine (iako zakon poznaje i kazne zatvora u trajanju od dvadeset, odnosno
trideset godina, opšti zakonski maksimum kazne zatvora je petnaest godina
– čl. 37). Kaznom iz stava 2 kazniće se ko delo iz stava jedan i dva izvrši kao
pripadnik kriminalne grupe, odnosno onaj ko izvršenjem dela pribavi veliku
korist. Ista rešenja u pogledu krivičnopravne zaštite žrtava trgovine ljudima i
sankcionisanja izvršilaca, u čl. 113 predviđa i zakonik iz 2008. godine. 17
14
„Službene novine BIH”, br. 3/03, 32/03, 37/03, 54/04,61/04,30/05,53/06,55/06,32/07 i 8/10
15
„Služben vesnik na Republika Makedonija”, br. 04/02, 43/03, 19/04, 60/06, 7/08, 139/98 i 114/09.
16
Kazenski zakonik („Uradni list Republike Slovenije”, št. 95/2004).
17
Kazenski zakonik („Uradni list Republike Slovenije”, št. 55/08, 66/08, 39/09)
19

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Neki od primera neadekvatne procene ključnih
elemenata krivičnog dela trgovina ljudima u praksi
nacionalnih sudova
Uvid u praksu domaćih sudova ukazuje da su u pojedinim slučajevima,
a u uslovima postojećih zakonskih rešenja, odluke donošene na osnovu nesumnjivo
utvrđenog činjeničnog stanja neprimereno blage. Posebno su ilustrativni
primeri u vezi sa slučajevima izvršenja dela nad maloletnim licima, a
koji su uključivali i otmicu kao način izvršenja, odnosno za ona izvršena od
strane službenog lica. I u Izveštaju o trgovini ljudima Američkog državnog
sekretarijata od 14. juna 2010. godine (TIP Report) stoji da Vlada Srbije ne
ispunjava u potpunosti minimum standarda za suzbijanje trgovine ljudima,
ali čini značajne napore u tom pravcu, kao i to da je Vlada Srbije postigla
značajan suštinski napredak u svojim aktivnostima na suzbijanju trgovine ljudima
tokom 2009. godine, ali da su izrečene kazne za osuđene trgovce i njihove
saučesnike iz redova državnih službenika ostale niske.
Optužnicom iz 2008. godine grupi od četvoro lica stavljeno je na
teret da su kao organizovana grupa izvršili krivično delo trgovina ljudima iz
člana 388, stav 6, u vezi sa stavom 1 KZ (za koje je bila zaprećena kazna najmanje
pet godina zatvora). Prvostepeni sud je u izreci presude (K-270/08),
izostavivši reči „kao organizovana grupa“, krivično delo kvalifikovao kao delo
iz člana 388, stav 1, u saizvršilaštvu u vezi člana 33 KZ (zaprećena je kazna od
dve do deset godina) i izrekao kaznu u trajanju od dve godine i šest meseci za
svakog od okrivljenih. Na taj način sud je krivično delo kvalifikovanog oblika
iz nadležnosti Okružnog suda kvalifikovao kao osnovni oblik iz nadležnosti
Opštinskog suda, za koje je zaprećena mnogo manja kazna, te izrekao kaznu
jedva nešto veću od zakonskog minimuma. Sud je opredelio daleko povoljniji
položaj za osuđene, time što je, iako u obrazloženju presude sve vreme okrivljene
naziva organizovanom grupom, tu kvalifikatornu okolnost izostavio u
izreci presude. U toku postupka oštećene su svedočile vrlo detaljno i precizno
opisivale radnje svakog od okrivljenih, izlažući se najneprijatnijim mogućim
pitanjima od strane branilaca, pa i samih okrivljenih. Sud ih je i suočavao sa
okrivljenima (iako zakon predviđa da okrivljeni može biti suočen sa svedokom,
sud to redovno čini kao da zakon suočenje nalaže kao obavezu).
U drugom slučaju, u kom je optužnicom dvojici okrivljenih stavljeno na
teret da su zajedno sa licima osuđenim pred Specijalnim sudom u Podgorici,
kao organizovana grupa izvršili krivično delo trgovina ljudima iz čl. 388, st. 6,
u vezi sa st. 3 i 1 KZ RS (zaprećena kazna je najmanje pet godina zatvora), sud
je prvookrivljenog (presuda K-1891/08) osudio na četiri godine, a drugookrivljenog
na dve godine i šest meseci zatvora, obrazlažući svoju odluku da izrekne
kazne ispod zakonskog minimuma time što je u slučaju provookrivljenog
reč o mlađoj osobi, a u slučaju drugookrivljenog o porodičnom čoveku, penzioneru
i bivšem policajcu. Sud nije našao otežavajuće okolnosti na strani okrivljenih,
iako je prvookrivljeni, koristeći teške životne prilike maloletne oštećene,
iskazao posebnu upornost u izvršenju krivičnog dela, budući da je u gradu u
kom ona živi, u hotelu proveo dva meseca, kako bi kod maloletne oštećene
20

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
i njenih roditelja učvrstio veru u svoja lažna obećanja da će se sa maloletnom
oštećenom oženiti, da je stranac (to je bilo lice albanske nacionalnosti sa
područja AP KiM), da želi da sa njom ode na more i time joj ispuni želju da vidi
more (na snimcima dobijenim primenom mere nadzora telefonskih razgovora
čuje se da se sve vreme dogovara o ceni za koju će je prodati u AP KiM). Sud
nije našao otežavajuće okolnosti ni na strani drugookrivljenog – penzionisanog
policajca, navodeći u obrazloženju da je njegova uloga u konkretnom slučaju
u celoj organizaciji bila samo u tome da za naknadu izvrši prevoz okrivljenog
i oštećene na relaciji Subotica – Kosovska Mitrovica.
Kao ilustracija potrebe nužnog unapređenja normativnog okvira u
pogledu predviđanja posebnog režima sankcija za službena lica može poslužiti
i primer postupanja pravosudnih organa u predmetu u kom su okrivljeni policijski
službenici OUP-a Vršac. Iako se krivični događaj odvijao u vreme kada
naše zakonodavstvo nije poznavalo krivično delo trgovina ljudima, već su kao
osnov za progon i kažnjavanja izvršilaca korišćene odredbe o odgovornosti
za protivpravno lišenje slobode, zasnivanje ropskog odnosa i prevoz lica u
ropskom odnosu, očigledno da pojedini praktičari nisu prepoznavali svu tragediju
čina prodaje i eksploatacije ljudi uopšte, a posebno u slučajevima kada
su u zločin uključena službena lica. Policijski službenici su pred Okružnim sudom
u Pančevu, 2006. godine (K129/02), osuđeni za krivično delo primanje
mita iz čl. 245, st. 1, tada važećeg KZ RS, jer su 2001. godine, kao policajci u
odseku pogranične policije, umesto da do granice sa Rumunijom sprovedu
dve državljanke Rumunije kojima je izrečena mera zabrane boravka u Srbiji,
odveli devojke do Beograda, predali ih ..... i za to primili 1.000 DEM od ..... koji
je, kao vlasnik kluba ..... devojke, koje je ranije kupio i eksploatisao, vratio u
klub. Delo je otkriveno 2001. godine u novembru mesecu, kada su devojke i
dale izjave u istražnom postupku. Optužnica je podignuta 2002. godine, a tek
u aprilu 2006. doneta je prvostepena presuda kojom su optuženi oglašeni krivim
i osuđeni na kazne zatvora u trajanju od po šest meseci, i to bez obaveze
da vrate imovinsku korist pribavljenu krivičnim delom. Presuda je potvrđena u
drugom stepenu novembra 2006. godine (Kž 1958/06).
Kao uporište za tvrdnju o preovlađujuće blagoj kaznenoj politici prema
trgovcima ljudima navodi se i presuda (K 756) izrečena u krivičnoj stvari u kojoj
je osuđen izvesni ....., koji je stvorio i iskoristio odnos zavisnosti i duga koji je
uspostavljen tako što je oštećenoj pozajmljivao novac za heroin, da bi je, kada
se dug uvećao, ubedio da se za njega bavi prostitucijom u Italiji, prebacio u
Hrvatsku i uz angažovanje lica iz te države obezbedio lažna dokumenta na
hrvatsko ime, prebacio u Italiju i uključio u uličnu prostituciju, uz obavezu da
dnevno zaradi 500 evra. Nakon prvog povrataka u Srbiju oštećena je ponovo
vraćena u Italiju i primorana na prostituciju. Okrivljeni pretnje upućuje i majci
koja živi u Srbiji. Kada se oštećena ponovo vratila u Srbiju, okrivljeni dolazi kod
nje i majke i fizički je napada. Za krivično delo koje je obuhvatalo i eksplotaciju
žrtve kroz prostituciju, godinu i po dana (od maja 2003. do novembra 2004.
godine), izvršilac je osuđen na kaznu zatvora u trajanju devet meseci, dakle na
kaznu ispod zakonskog minimuma, a u presudi su kao olakšavajuće navedene
“uobičajene” okolnosti.
21

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Trgovina ljudima i srodna krivična dela
Trgovina ljudima - krijumčarenje ljudi
Konvencija o međunarodnom organizovanom kriminalu i dopunjujući
protokoli potenciraju potrebu razlikovanja fenomena trgovine ljudima i
krijumčarenja migranata. 18 U osvrtu na trgovinu ženama, s razlogom se ističe
da trgovci manipulišu i izvrću proces migracije kako bi ostvarili svoje kriminalne
ciljeve, ali i napominje da treba zapamtiti da neke osobe dobrovoljno
napuštaju svoje domove u potrazi za boljim životom (zakonito ili nezakonito),
pa bi bilo pogrešno pretpostaviti da je svako ko je nezakoniti migrant
ili se sumnjiči za nezakonitu migraciju ujedno i žrtva trgovine ljudima. Iako
se ukazuje da je trgovina ljudima poseban oblik zloupotrebe migracije, i u
okviru smernice broj 2 Preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i
trgovini ljudima naglašava se da trgovina znači više nego organizovano kretanje
lica u cilju profita, a kao dodatni faktor koji razdvaja trgovinu ljudima od
krijumčarenja imigranata apostrofira se prisustvo sile, prinude ili prevare kroz
ili u nekom delu procesa, pri čemu se prevara, sila ili prinuda koriste u svrhu
eksploatacije. 19
Po pravilu, potencijalni migrant je taj koji prvi kontaktira krijumčara i
zna da se na granici krijumčari, za razliku od osobe koju su trgovci odabrali
kao svoju žrtvu, a koja u tom trenutku obično ne zna ništa o svojoj sudbini
žrtve trgovine ljudima. 20
Gledano kroz prizmu objekta zaštite, krijumčarenje lica je delikt protiv
države kojim se krše njeni zakoni o granicama i imigraciji, a trgovina ljudima
ozbiljan delikt protiv žrtava koji uključuje i neki oblik iskorišćavanja nakon zakonitog
prelaženja državne granice. Uz to, za razliku od ilegalnih migracija
koje podrazumevaju ilegalno prelaženje međunarodnih granica zasnovano na
dobrovoljnoj odluci i takvo angažovanje krijumčara koji, nakon naplate unapred
(u velikoj većini slučajeva), pomažu migrantu da ilegalno uđe u zemlju
njegovog izbora, trgovina ljudima ne mora nužno podrazumevati i prelazak
granice (kod unutrašnje trgovine ljudima).
Nedoumice, koje su proisticale iz zakonske redakcije krivičnog dela
nedozvoljeni prelaz državne granice i krijumčarenje ljudi iz člana 350, stav
2 KZ („Službeni glasnik RS”, br. 85/2005, 88/2005, 107/2005) i tumačenja
prisutnih u doktrini u pogledu toga ko može biti pasivni subjekt, imale su za
posledicu donošenje sudskih odluka koje su direktno uticale na efikasnost suprotstavljanja
izvršiocima ovog krivičnog dela. Na takav zaključak upućuje i
odluka Vrhovnog suda Srbije (Kzz br. 141/07) o tome da su neosnovani navodi
iz zahteva za zaštitu zakonitosti republičkog javnog tužioca da je rešenjima
Opštinskog i Okružnog suda u Subotici učinjena povreda krivičnog zakona
u smislu člana 369, stav 1, tačka 1, u vezi sa članom 274, stav 1, tačka 1 ZKP,
a u vezi sa članom 350, stav 2 KZ, s obzirom na to što drugo lice kome se
18
Priručnik „Regionalna norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u jugoistočnoj Evropi“, International Centre for
Migration Policy Development, Vienna, 2003., str. 20
19
Preporuke principa i smernica o ljudskim pravima i trgovini ljudima usvojene od strane Visokog komesarijata UN za ljudska
prava, 2002., str. 9.
20
Priručnik „Regionalna norma za obuku policije u suzbijanju trgovine ljudima u Jugoistočnoj Evropi“, Beč, 2003., str. 42 i 44.
22

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
omogućava nedozvoljen prelaz državne granice, nedozvoljen boravak ili
nedozvoljen tranzit ne može biti državljanin Republike Srbije, odnosno da je
reč o pasivnom subjektu koji može biti samo stranac (strani državljanin ili tzv.
apatrid, odnosno, lice bez državljanstva).
Izmenama Krivičnog zakonika iz 2009. godine („Službeni glasnik“
72/09) u članu 350 izvršeno je preciziranje teksta zakona u pogledu pasivnog
subjekta, na način da se i ne pominje državljanstvo krijumčarenog lica. Time je
učinjen značajan iskorak ka efikasnijem sprečavanju i suzbijanju krijumčarenja
svih lica (uključujući i domaće državljane), a time i svih štetnih pojava koje
prate ovo krivično delo, kao i posledica koje može da uzrokuje (uključujući i
eksploataciju prethodno krijumčarenih lica). Istovremeno, uslovi i okolnosti
pod kojima se sprovodi krijumčarenje podudaraju se sa onima koji su u vezi
sa radnjama izvršenja krivičnog dela trgovina ljudima. Na primer, od potencijalne
žrtve trgovine ljudima se, kao i od drugih krijumčarenih lica, uzima novac
za ilegalno prebacivanje preko granice, iako je stvarna namera izvršilaca
uspostavljanje eksploatacije krujumčarenih lica u zemlji destinacije. Novac se
uzima radi prikrivanja takve namere i lakše kontrole žrtve. S druge strane, odluku
o eksploataciji krijumčarenog lica izvršioci mogu doneti i nakon kontakta
sa krijumčarenim licem, u nekoj od faza prebacivanja preko granice ili tokom
sakrivanja u zemlji destinacije, uz korišćenje svih pogodnosti rizika i teškog
položaja u kom se krijumčarena lica nalaze. Moguće je i u praksi poznato da
se koriste iste rute prebacivanja, odnosno da se isti izvršioci angažuju, kako za
prebacivanje, prevoženje i sakrivanje krijumčarenih lica tako i za prebacivanje,
prevoženje i sakrivanje žrtava trgovine ljudima.
Trgovina ljudima –
posredovanje u vršenju prostitucije
Baveći se problemom otkrivanja i gonjenja izvršilaca ovog krivičnog
dela u praksi, uočavalo se da su ranija zakonska rešenja proširivala ionako
veliki prostor za podvođenje trgovine ljudima pod druga krivična dela za koja
je zaprećena manja kazna, uključujući i kvalifikaciju radnji izvršilaca kao posredovanje
u vršenju prostitucije (čl. 184 KZ RS). Ovakva praksa je i danas prisutna,
a za posledicu ima fragmentalno krivično gonjenje za pojedine radnje,
odnosno za jedno ili više lakših krivičnih dela, koja se ne sagledavaju u celini
i u svojoj međusobnoj povezanosti. Samim tim ne koristi se ni mogućnost za
izricanje sankcija koje su adekvatne težini izvršenih krivičnih dela i pogubnosti
njihovih posledica. Tome u prilog govore i podaci o izrečenim kaznama koje su
neprimereno blage i ispod posebnog zakonskog minimuma za osnovni oblik
krivičnog dela trgovina ljudima. Kod krivičnog dela posredovanje u prostituciji
ne samo što je mnogo manja zaprećena kazna već se ovakvom kvalifikacijom
isključuje mogućnost primene čitavog niza efikasnih mera prema izvršiocima
(posebne dokazne radnje, oduzimanje imovine).
Iako je trgovina ljudima u Republici Srbiji zakonski priznata i kao oblik
organizovanog kriminala, još uvek u praksi nije sasvim prepoznata na adekvatan
23

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
način, te se iz tih razloga pokazalo kao neophodno da se kroz nova zakonska
rešenja preciziraju elementi za razlikovanje ovog i drugih, u pojedinim elementima
srodnih krivičnih dela. Nerazlikovanje posredovanja u vršenju prostitucije
i eksploatacije žrtava kroz prinudnu prostituciju najčešće se svodi na neprepoznavanje
indikatora prisile, prevare ili zloupotrebe od strane trgovaca koji
žrtve kontrolišu i eksplotaišu.
Gledano šire, kažnjavanje za posredovanje u vršenju prostitucije
previđeno u nacionalnom zakonodavstvu vezuje se za Konvenciju za suzbijanje
i ukidanje trgovine licima i eksplotacije prostituisanja drugih, donete 2. 12.
1949. u Njujorku, koju je naša zemlja ratifikovala 1950. godine. U članu 1 Konvencije
naglašava se da su se potpisnice saglasile da kazne svako lice koje, da
bi zadovoljilo strasti drugog, vrbuje, namamljuje ili zavodi u cilju prostituisanja
drugo lice, čak i sa pristankom tog lica, odnosno da kazne lice koje iskorišćava
prostituisanje drugog lica, čak i sa pristankom tog lica.
Prema nacionalnom zakonodavstvu, posredovanje u vršenju prostitucije
podrazumeva navođenje, odnosno podsticanje drugog na prostituciju
ili učestvovanje u predaji nekog lica drugome radi vršenja prostitucije, kao i
propagiranje i reklamiranje prostitucije putem sredstava javnog informisanja
i drugih sličnih sredstava. Za ovo delo zaprećena je kazna zatvora od šest
meseci do pet godina i novčana kazna. Ako je delo izvršeno prema maloletnom
licu, učinilac će se kazniti zatvorom od jedne do deset godina i novčanom
kaznom.
Radnje izvršenja krivičnog dela posredovanje u vršenju prostitucije
predviđene su alternativno, kao podstrekavanje, navođenje ili podsticanje, a
potom i kao pomaganje u vršenju prostitucije i to učestvovanjem u predaji
nekog lica drugome radi vršenja prostitucije. Delo je moguće izvršiti i putem
propagiranja ili reklamiranja prostitucije sredstvima javnog informisanja i
drugih sličnih sredstava. S razlogom se ističe da, kada je u pitanju podstrekavanje
na prostituciju, pogotovo kada se radi o korišćenju situacije stvorene da
bi se drugo lice navelo ili podstaklo na prostituciju, treba biti oprezan jer se
može dogoditi da ta radnja predstavlja radnju izvršenja krivičnog dela trgovina
ljudima iz čl. 388 KZ RS. Ukoliko bi navođenje ili podsticanje bilo vršeno
na jedan od načina predviđenih u članu 388 KZ RS ili u odnosu na maloletno
lice, to bi bilo krivično delo trgovina ljudima, a ne posredovanje u vršenju
prostitucije. 21 O krivičnom delu posredovanje u vršenju prostitucije moglo bi
se govoriti na primer u situaciji koja podrazumeva dovođenje u vezu klijenta i
osobe koja se prostituiše bez nadoknade ili uz nadoknadu čiju vrstu i vrednost
slobodnom voljom dominantno definiše osoba koja se prostituiše i koja, i u
slučaju prethodnog dogovora, zadržava mogućnost da bira i odbija klijente,
da definiše način, vrste i uslove angažovanja, da donese odluku o prestanku
prostituisanja i sl.
I kod učestvovanja u predaji lica drugom radi prostituisanja nužno je
definisanje kriterijuma za razlikovanje krivičnog dela posredovanje u vršenju
prostitucije i trgovine ljudima. U biti, ne bi bilo posredovanja u vršenju prostitucije
ukoliko se osoba koja se predaje drugome nije saglasila sa time. Naravno,
ni dobrovoljni pristanak nema značaja ako je dobijen na neki od načina
21
Šire: Delibašić V. „U kandžama prostitucije, krivičnopravni aspekt prostitucije“, Čigoja, Beograd, 2010., str. 52 – 64.
24

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
predviđenih u čl. 388 KZ RS, odnosno ukoliko se osoba koja se predaje radi
bavljenja prostitucijom eksploatiše.
Poseban problem proističe iz činjenice zanemarivanja odredaba, koje
predviđaju da za postojanje krivičnog dela trgovina ljudima kroz eksploataciju
maloletnih lica nije potrebno dokazivati upotrebu sile, pretnje ili drugih sredstava
izvršenja, već samo izvršenje neke u zakonu navedene radnje preduzete
u cilju eksploatacije maloletnih lica. S obzirom na to što je najčešći motiv
izvršenja krivičnog dela posredovanje u vršenju prostitucije profit, odnosno
eksploatacija prostitucije, krivično delo koje za pasivne subjekete ima maloletna
lica u praksi gotovo da i ne postoji. Teoretski, i takve su situacije moguće,
npr. ukoliko je cilj osobe koja maloletno lice podstrekava na prostituciju ili
mu pomaže osveta roditeljima, bratu, sestri ili nekoj drugoj osobi bliskoj pasivnom
subjektu kojoj je stalo do očuvanja ugleda pasivnog subjekta i njemu
bliskih lica. Takođe, moguće je da se kao izvršilac pojavljuje lice koje se i samo
prostituiše pa podstrekavanje ili pomaganje vrši sa ciljem da sebi pronađe
adekvatno društvo u zajedničkom poslu. Ukoliko je u pitanju podstrekavanje
ili pomaganje u vršenju prostitucije sa ciljem eksplotacije prostitucije, što
se u praksi redovno dešava, a pasivni subjekt je maloletno lice, tu nije reč o
kvalifikovanom obliku krivičnog dela posredovanje u vršenju prostitucije već
o krivičnom delu trgovina ljudima. To stoga što se termini „navodi ili podstiče“
(čl. 184 KZ) suštinski podudaraju sa terminom „vrbuje“ (čl. 388 KZ), a termin
„predaja“ koristi se u opisu načina izvršenja i krivičnog dela posredovanje u
vršenju prostitucije i krivičnog dela trgovina ljudima. 22
Kao ilustracija pogrešne ocene može poslužiti i stav Okružnog javnog
tužilaštva u Beogradu, izražen u predlogu pravne kvalifikacije krivičnog dela
u optužnici Kt br. 1170/08 od 19. 9. 2008, u kojoj se navodi da je okrivljeni u
periodu maj-jun 2008. godine, u Beogradu, navodio na prostituciju maloletnu
oštećenu time što je podržao njenu želju za bavljenjem prostitucijom i obećao
korist od bavljenja prostitucijom, kao i zaštitu od agresivnih klijenata da bi
tako postigao materijalnu korist u vidu većeg dela zarade koju je maloletna
oštećena dobijala pružajući seksualne usluge, čime je učinio krivično delo
posredovanje u vršenju prostitucije iz čl. 184, st. 2 KZ RS.
Primer za neadekvatno zakonodavno rešenje u pogledu razlikovanja
krivičnog dela trgovina ljudima i krivičnog dela posredovanje u vršenju prostitucije
prisutan je u Krivičnom zakoniku Republike Hrvatske. U čl. 195, koji
sankcioniše krivično delo podvođenje, u stavu tri je navedeno: „Tko drugu osobu
radi zarade, silom ili prijetnjom uporabe sile ili obmanom prisili ili navede
na pružanje seksualnih usluga.“ Više je nego očigledno da je u konkretnom
slučaju reč o trgovini ljudima koja uključuje i primenu sile ili pretnje i ekspolataciju.
22
Ibidem
25

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
ODGOVORNOST PRAVNIH LICA I POSTUPANJE SA
IMOVINOM PRIBAVLJENOM KRIVIČNIM DELOM
TRGOVINA LJUDIMA
Za razumevanje normativnog okvira suprotstavljanja trgovini ljudima na
nivou međunarodnih pravnih instrumenata, na umu treba imati i brojne druge
odredbe, a pre svega one iz Konvencije UN-a protiv transnacionalnog organizovanog
kriminala na koje se oslanja Protokol iz Palerma i čiji je konstitutivni
deo. Tako su na primer od značaja odredbe o krivičnoj, građanskoj, odnosno
administrativnoj odgovornosti pravnih lica. Pri tome, svaka država potpisnica
će, posebno, obezbediti da pravna lica koja su odgovorna, u skladu sa ovim
članom podležu efikasnom, proporcionalnom i preventivnom krivičnom ili
nekrivičnom kažnjavanju, koje uključuje novčane kazne (čl. 10 Konvencije UN).
Odredbe o potrebi uvođenja odgovornosti pravnih lica prisutne su i u Konvenciji
SE (čl. 22).
I Konvencija UN i Konvencija SE posvećuju pažnju pitanjima konfiskacije
i zaplene dobiti i imovine stečene izvršenjem krivičnih dela koja se tim konvencijama
tretiraju. Tako je u članu 12 Konvencije UN predviđeno da se pitanje
konfiskacije i zaplene odnosi ne samo na dobit stečenu izvršenjem krivičnih
dela obuhvaćenih Konvencijom već i na imovinu čija vrednost odgovara vrednosti
te dobiti; imovinu, opremu ili druge instrumente korišćene ili namenjene
za korišćenje u vršenju krivičnih dela iz Konvencije. Istovremeno, ukoliko je dobit
stečena izvršenjem krivičnih dela transformisana ili pretvorena, delimično
ili u celosti, u neku drugu imovinu, takva imovina podleže merama iz ovog
člana umesto navedene dobiti. Ako je dobit od kriminala pomešana sa imovinom
stečenom legitimnim putem, takva imovina će biti, bez narušavanja bilo
kakvih ovlašćenja koja se odnose na zamrzavanje ili zaplenu, podložna konfiskaciji
do procenjene vrednosti pomešanih sredstava od kriminala. Prihod ili
druge beneficije proistekle iz dobiti od kriminala, iz imovine u koju je ta dobit
trasformisana ili pretvorena ili imovine sa kojom je ta dobit pomešana, takođe
podleže merama iz ovog člana, na isti način i u istom stepenu kao i sama dobit
od kriminala.
Konvencijom UN predviđeno je da će države potpisnice usvojiti neophodne
mere kako bi se omogućila identifikacija, ulaženje u trag, zamrzavanje
ili zaplena bilo koje stvari iz čl. 12, st. 1 radi eventualne konfiskacije. Za potrebe
ovog člana i člana 13 ove konvencije svaka država potpisnica će ovlastiti svoje
sudove ili druge nadležne organe da nalože da se bankarska, finansijska ili
komercijalna evidencija stave na raspolaganje ili da budu zaplenjene. Države
potpisnice neće odbiti da postupe po odredbama ovog stava pod izgovorom
bankarske tajne. Države potpisnice mogu razmotriti mogućnost da od
prekršioca zatraže da dokaže zakonitost porekla navodne dobiti od kriminala
ili druge imovine koja podleže konfiskaciji, u meri u kojoj je takav zahtev saobrazan
načelima domaćih zakona i prirodi sudskog i drugih postupaka.
Valja napomenuti da uvažavanje preporuka i smernica koje treba da
unaprede efikasnost suprotstavljanja krivičnom delu trgovina ljudima podrazumeva
i takvu zakonodavnu aktivnost koja će omogućiti zamrzavanje i konfiskovanje
imovine pojedinaca i pravnih lica uključenih u trgovinu ljudima.
26

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
U ovom smislu su date i preporuke da se konfiskovana imovina, koliko
god je to moguće, koristi za podršku i kompenzaciju žrtvama trgovine ljudima.
U cilju postizanja proklamovanih ciljeva, Konvencijom SE (čl. 23, st.
3 i 4) predviđeno je i to da će svaka članica doneti zakonodavne ili druge
mere kako bi mogla da zapleni ili na drugi način oduzme sredstva ili prihode
od krivičnih dela predviđenih Konvencijom, ili imovinu čija vrednost odgovara
takvom prihodu. Uz to, svaka članica će doneti zakonodavne ili druge
mere koje omogućavaju privremeno ili trajno zatvaranje svakog objekta koji
je korišćen za trgovinu ljudima ne dovodeći u pitanje prava trećih lica koja su
delovala u dobroj veri, ili trajno ili privremeno uskraćivanje izvršiocu krivičnog
dela obavljanja delatnosti u okviru koje je izvršeno krivično delo.
S tim u vezi treba istaći da je Republika Srbija donela dva veoma
značajna zakona: Zakon o odgovornosti pravnog lica za krivična dela (97/08)
i Zakon o oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela. Na način kojim se
oživotvoruju preporuke navedenih konvencija UN i SE, zakonom o odgovornosti
pravnih lica za krivična dela bliže su definisani uslovi, tj. osnovi i granice
odgovornosti pravnog lica za krivično delo. Članom 6 predviđeno je da pravno
lice odgovara za krivično delo koje u okviru svojih poslova, odnosno ovlašćenja,
učini odgovorno lice u nameri da za pravno lice ostvari korist. Odgovornost
pravnog lica postoji i ako je zbog nepostojanja nadzora ili kontrole od strane
odgovornog lica omogućeno izvršenje krivičnog dela u korist pravnog lica od
strane fizičkog lica, koje deluje pod nadzorom i kontrolom odgovornog lica.
Pri tom, odgovornost pravnog lica zasniva se na krivici odgovornog lica. Pod
uslovima iz člana 6 ovog zakona, pravno lice odgovara za krivično delo odgovornog
lica i ako je krivični postupak protiv odgovornog lica obustavljen ili je
optužba odbijena.
U vezi sa Zakonom o oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela
može se reći da nijedna sankcija, pa čak ni kazna zatvora u veoma dugom
vremenskom trajanju nije izazvala takve reakcije izvršilaca kao oduzimanje
imovine. Upravo to, kao i činjenica da je sticanje finansijske koristi jedan od
osnovnih motiva za vršenje teških krivičnih dela, uključujući i trgovinu ljudima,
čini neophodnim oslanjanje na ovaj instrument suprotstavljanja kriminalitetu.
O širini zahvata i efektima mera preduzetih saglasno članu 17 Zakona o oduzimanju
imovine proistekle iz krivičnog dela govori i činjenica da je od 1. marta
2009. godine samo Tužilaštvo za organizovani kriminal naredbom pokrenulo
finansijsku istragu prema više od 250 lica, dok vrednost privremeno oduzete
imovine prelazi 300 miliona evra.
U kontekstu sagledavanja položaja žrtve trgovine ljudima u krivičnom
postupku, nužno je i sagledavanje zakonodavnih rešenja i postojeće prakse u
pogledu odlučivanja o imovinsko pravnom zahtevu žrtve i naknadi štete. Ovo
i kroz prizmu međunarodnih dokumenata koje je Republika Srbija ratifikovala,
a koji povezuju mehanizme za naknadu štete sa suzbijanjem organizovanog
kriminala kroz zaplenu i oduzimanje prihoda stečenih kriminalom (čl. 25, st. 2
Konvencije Saveta Evrope o pranju novca, traženju, zapleni i oduzimanju prihoda
stečenih kriminalom i o finansiranju terorizma 23 ). Međunarodnim pravnim
dokumentima predviđa se i to da žrtvama nasilnih krivičnih dela treba garan-
23
U nacionalni pravni sistem uvedena 2009. godine („Službeni glasnik“ 19/09)
27

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
tovati naknadu štete i u slučaju da izvršilac ne može biti krivično gonjen ili
kažnjen (Evropska konvencija o naknadi štete žrtvama nasilnih krivičnih dela,
čl. 2 i 4, usvojena u Strazburu 24. 11. 1983). U obzir se mora uzeti i obaveza iz čl.
6, st. 6 Protokola iz Palerma, kojim se predviđa da će svaka država potpisnica
obezbediti da njen domaći pravni sistem sadrži mere koje žrtvama nelegalne
trgovine ljudima pružaju mogućnost dobijanja nadoknade na ime pretrpljene
štete.
Na nacionalnom nivou, pitanje naknade štete licima oštećenim krivičnim
delom regulisano je pre svega Zakonikom o krivičnom postupku i Zakonom o
oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela. 24 Članom 201 ZKP predviđeno
je da će se imovinsko-pravni zahtev, koji je nastao usled izvršenja krivičnog
dela, raspraviti na predlog ovlašćenih lica u krivičnom postupku, ako se time
ne bi znatno odugovlačio postupak. Pri tom i imovinsko-pravni zahtev se može
odnositi na naknadu štete, povraćaj stvari ili poništaj određenog pravnog posla.
Predlog za ostvarivanje imovinsko-pravnog zahteva u krivičnom postupku
podnosi se organu kome se podnosi krivična prijava ili sudu pred kojim se vodi
postupak, a najdocnije do završetka glavnog pretresa pred prvostepenim sudom.
Pri tom, lice ovlašćeno na podnošenje predloga dužno je da određeno
označi svoj zahtev i da podnese dokaze (čl. 203 ZKP). Sud pred kojim se vodi
postupak saslušaće okrivljenog o činjenicama navedenim u predlogu i izvidiće
okolnosti koje su od važnosti za utvrđivanje imovinsko-pravnog zahteva. Sud je
dužan da prikupi dokaze i izvidi šta je potrebno za odlučivanje o zahtevu i pre
nego što je podnet takav predlog. Ako bi se izviđanjem o imovinsko-pravnom
zahtevu znatno odugovlačio krivični postupak, sud će se ograničiti na prikupljanje
onih podataka čije utvrđivanje docnije ne bi bilo mogućno ili bi bilo
znatno otežano (čl. 205 ZKP). O imovinsko-pravnom zahtevu odlučuje sud.
Pri tom, u presudi kojom okrivljenog oglašava krivim sud može ovlašćenom
licu dosuditi imovinsko-pravni zahtev u celini ili mu može dosuditi imovinskopravni
zahtev delimično, a za višak uputiti na parnični postupak. Ako podaci
krivičnog postupka ne pružaju pouzdan osnov ni za potpuno ni za delimično
presuđenje, sud će ovlašćeno lice uputiti da imovinsko-pravni zahtev u celini
može da ostvaruje u parničnom postupku (čl. 206 st. 1 i 2). Nažalost, uprkos
postojećim zakonskim mogućnostima i naporima koji se čine radi što kvalitetnijeg
opredeljenja imovinsko-pravnih zahteva žrtava krivičnog dela trgovina
ljudima, odlučivanje o njima u krivičnom postupku gotovo da i ne postoji.
Zakonom o oduzimanju imovine proistekle iz krivičnog dela uređuju
se uslovi, postupak i organi nadležni za otkrivanje, oduzimanje i upravljanje
imovinom proisteklom iz krivičnog dela. Shodno čl. 49 Zakona, po odbitku
troškova upravljanja oduzetom imovinom i namirenju imovinsko-pravnog
zahteva oštećenog, novčana sredstva dobijena prodajom trajno oduzete imovine
uplaćuju se u budžet Republike Srbije i raspodeljuju u iznosu od po 20%
za finansiranje rada suda, javnog tužilaštva, Jedinice i Direkcije, dok se preostala
novčana sredstva koriste za finansiranje socijalnih, zdravstvenih, prosvetnih
i drugih ustanova, u skladu sa aktom Vlade. Ova odredba Zakona otvara
mogućnost ustanovljenja posebnog fonda za žrtve, sličnog onome koji već
postoji u brojnim zemljama Evropske unije. 25
Ono što se ne sme izgubiti iz vida je da se o procesu rehabilitacije i re-
24
“Službeni glasnik” 97/08
28

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
integracije žrtve ne može govoriti u uslovima nepostojanja sredstava za koordinaciju
zaštite žrtava. Konvencijom SE, u članu 12, posebno se ističe da će
svaka članica doneti zakonodavne i druge mere koje su potrebne da se osigura
da se pružanje pomoći žrtvi ne uslovljava njenim pristankom na svedočenje.
U članu 15 Konvencije SE ističe se da će svaka članica svojim nacionalnim
zakonodavstvom obezbediti pravo na pravni savet i besplatnu pravnu pomoć
žrtvama, pod uslovima koje propisuje njeno nacionalno zakonodavstvo, kao
i pravo žrtava na odštetu od izvršilaca. Uz to, posebno se ističe da će svaka
članica doneti zakonodavne ili druge mere kako bi se žrtvama garantovala
odšteta u skladu sa uslovima koje propisuje njeno nacionalno zakonodavstvo,
na primer, osnivanjem fonda za obeštećenje žrtava, te merama ili programima
za socijalnu pomoć i socijalnu integracija žrtava koji bi se mogli finansirati iz
sredstava prikupljenih primenom mera iz člana 23 Konvencije SE.
U ovom kontekstu i Vlada Republike Srbije preduzima značajne napore
kako bi se iz oduzete imovine proistekle iz krivičnog dela odvojila sredstva za
rehabilitaciju i reintergaciju i pomoć žrtvama. Na inicijativu ekspertskog tima
koji radi na ovoj studiji, 17. novembra 2010. dat je predlog radnoj grupi za
izmenu Zakona o oduzimanjui movine (ZOIPKD) da se u skladu sa Konvencijom
SE, u članu 49 predvidi osnivanje fondova iz oduzete imovine iz kojih bi
se finasirala pomoć žrtvama.
Unapređenju efikasnosti krivičnog progona trebalo bi da doprinesu i
odredbe člana 21 Konvencije UN, kojim je predviđeno da će države potpisnice
razmotriti mogućnost da jedna na drugu prenesu postupak krivičnog gonjenja
za krivično delo obuhvaćeno ovom konvencijom u slučajevima u kojima
se smatra da bi takav prenos bio u interesu pravilnog sprovođenja pravde,
naročito u slučajevima kada je obuhvaćeno nekoliko jurisdikcija, u cilju jedinstvenog
krivičnog gonjenja. U vezi s tim treba napomenuti da je Republika
Srbija donela Zakon o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim stvarima.
O tome koliki se značaj pridaje postupanju organa Republike Srbije u
postupcima oduzimanja imovine proistekle iz krivičnog dela i saradnji policijskih
i pravosudnih organa na nacionalnom i međunarodnom nivou, posebno u
segmentu koji se vezuje za suprotstavljanje trgovini ljudima svedoči i činjenica
da se brojna pitanja iz Upitnika Evropske komisije, koji je komesar za proširenje
i susedsku politiku uručio predsedniku Vlade Republike Srbije 24. novembra
2010. godine, tiču upravo ove materije.
25
Kao putokaz ka iznalaženju rešenja kompenzacije žrtava može poslužiti i rešenje prisutno u Zakonu o kaznenom postupku
Republike Hrvatske. Ovaj zakon, u članu 202, definiše da je „žrtva kaznenog djela osoba koja zbog počinjenja kaznenog djela
trpi fizičke i duševne posljedice, imovinsku štetu ili bitnu povredu temeljnih prava i sloboda”, a potom brojnim odredbama
definiše njen osoben položaj u krivičnom postupku. Pored ostalog, članom 16, st. 3 i 4 predviđa se da „žrtva koja trpi teža
psihofizička oštećenja ili teže posljedice kaznenog djela ima pravo na stručnu pomoć besplatnog savjetnika za svrhe davanja
iskaza u kaznenom postupku”, kao i to da „žrtva teškog kaznenog djela nasilja ima pravo na naknadu štete iz sredstava
državnog proračuna” (sredstva se prikupljaju iz novčanih kazni i oduzete imovinske koristi stečene krivičnim delom u posebnom
fondu).
29

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Podaci o obimu i strukturi trgovine ljudima
na teritoriji republike Srbije
Jedan od ključnih preduslova za iznalaženje optimalnih odgovora
na trgovinu ljudima je i raspolaganje validnim podacima o obimu, strukturi i
karakteristikama tog oblika kriminala na određenom području i u određenom
vremenskom periodu. Uz to, sve češće se ističe i potreba da se u izgradnji
strategije suprotstavljanja trgovini ljudima pažnja posveti unapređenju sadejstva
subjekata nosilaca tih aktivnosti i fleksibilnosti koja mora da prati one
promene u trendovima vršenja tog krivičnog dela, čije je postojanje utvrđeno
na osnovu validnih pokazatelja, 26 ali i analizi zakonodavstva i sudske prakse
u vezi sa svim oblicima trgovine ljudima. U okviru preporuka sa 54. zasedanja
Komiteta za prava deteta, održanog 22. juna 2010, koje se odnose na Republiku
Srbiju, ističe se potreba centralizacije i daljeg razvijanja mehanizama za
sistematsko prikupljanje podataka u cilju delotvorne analize, praćenja i ocene
uticaja zakona, politika i programa za oblasti prodaje dece, dečije prostitucije
i dečije pornografije, a posebno o izvršiocima i žrtvama. Pri tom, podatke bi
trebalo rasporediti, između ostalog, po prirodi krivičnog dela i po dobu, polu,
etničkoj ili društvenoj pripadnosti, urbanom/seoskom području, sa naročitom
pažnjom na decu koja najčešće mogu postati žrtve navedenih krivičnih dela.
Sagledavanje situacije i trendova trgovine ljudima na teritoriji Republike
Srbije otežano je i zbog različitih polazišnih osnova postupanja
u pojedinačnim situacijama onih nacionalnih institucija koje su uključene u
proces prevencije i suzbijanja trgovine ljudima, identifikacije žrtava i njihovo
osnaživanje kroz pružanje pomoći i zaštite, a čiji izveštaji o ovom krivičnom
delu su korišćeni. Uz to, od strane ovih institucija korišćene su i različite metodologije
prikupljanja, obrade i klasifikovanja podataka o trgovini ljudima,
njenim izvršiocima i žrtvama. U nekima se polazi od podvodljivosti konkretnih
ponašanja pojedinaca i grupa pod važeće propise nacionalnog krivičnog zakonodavstva,
koji su se od uvođenja krivičnog dela trgovine ljudima menjali
u dva navrata, 2005. i 2009. god; druge su uvažavale kriterijume koji su kao
ključni za prepoznavanje trgovine ljudima dati u međunarodnim propisima,
a potom ih i primenjivale samo na osobe koje su kontaktirale i kojima su bile
neophodne pomoć i zaštita. Treće su, uz žrtve koje su već uključene u lanac
trgovine ljudima, razlikovale i potencijalne žrtve. 27
Rezultat različitih metodoloških pristupa vidljiv je u pogledu brojnih
okolnosti pa tako i u podacima o broju otkrivenih žrtava trgovine ljudima.
Tako su npr. krivičnim prijavama MUP-a Republike Srbije, podnetim u periodu
od 1. 1. 2002. do 31. 12. 2009, kao žrtve označene 383 osobe, 2006. godine
56 osoba, 2007. godine 96; 2008. godine 55 i 2009. godine 85. Služba za
koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, u periodu od 1. 3. 2004. do 31.
26
Interview with Barbara Limanowska on Prevention Activities, September 2005, Humantrafficking.org
27
Tako su npr. podaci o broju lica uključenih u izvršenje krivičnog dela trgovine ljudima predstavljeni samo u izveštajima Ministarstva
unutrašnjih poslova Republike Srbije. U značajnom broju otkrivenih slučajeva postojali su dokazi o umešanosti većeg
broja lica u trgovanje ljudima, ali je zbog činjenice da su ti učinioci svoje kriminalne radnje (vrbovanje, tranzit ili eksploatacija)
vršili na teritoriji drugih država, kao i zbog ograničene mogućnosti utvrđivanja identifikacionih podataka tih lica, izostalo je
njihovo obuhvatanje krivičnim prijavama podnetim nadležnim tužilaštvima na teritoriji Republike Srbije.
30

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
12. 2009. godine identifikovala je 395 žrtava (Služba prepoznaje i u svojim
izveštajima iskazuje podatke o potencijalnim žrtvama - od strane trgovaca
bile su uvučene u proces trgovine ljudima, a nameravana eksploatacija nije
vršena), od toga 2006. godine 62 osobe, 2007. godine 60; 2008. godine 55
i 2009. godine 127. U periodu od marta 2002. do 31. 12. 2009. godine od
strane ASTRE identifikovano je 314 žrtava trgovine ljudima. Različiti podaci o
broju identifikovanih žrtava trgovine ljudima, kao i činjenica da uz otkrivene
slučajeve trgovine ljudima nesumnjivo postoje i brojni drugi koji su ostali neotkriveni
omogućavaju zaključivanje samo o opštim odlikama situacije i trendova
manifestovanja na teritoriji Republike Srbije kao zemlji porekla, tranzita i
destinacije žrtava trgovine ljudima.
Kao konstanta u izveštajima svih institucija čiji su izvori korišćeni može
se izdvojiti stalno povećanje zastupljenosti domaćih državljanki/državljana
među žrtvama trgovine ljudima identifikovanim na teritoriji Republike Srbije
u periodu 2002-2009. godine. Primera radi, iako se ističe da je odnos broja
domaćih i stranih državljanki/a, posmatrano na godišnjem nivou, značajno
varirao u poslednjih sedam godina, on se od zastupljenosti od oko 30% naših
državljana iz perioda devedesetih godina povećao do proseka od 72% za period
2002-2009. godine. Prema podacima ASTRE, od 2005. do 2009. godine
74,26% identifikovanih žrtava je poreklom iz Srbije. Pri tom je zastupljenost
državljanki/a Srbije u ukupnom broju identifikovanih žrtava 2007. godine
dostigla 88%. Iste godine, sve maloletne žrtve (njih 10) imale su državljanstvo
Republike Srbije. Prema podacima Službe za koordinaciju zaštite žrtava
trgovine ljudima, 2006. godine od 62 žrtve, njih 48 (74%) je imalo državljanstvo
Srbije; 2007. od 60, njih 48 (80%); 2008. od 55 identifikovanih žrtava, njih 49
(89%); 2009. godine među 127 identifikovanih žrtava, 114 (90%) je imalo je
državljanstvo Srbije. 28 Prema podacima MUP-a RS, 2007. godine od 96 žrtava
69 (72%) je imalo državljanstvo Republike Srbije; 2008. od 55 identifikovanih
žrtava, njih 48 (87%) je imalo je državljanstvo Srbije. 2009. od 85 žrtava, njih
79 (93%) je imalo srpsko državljanstvo.
Kao nepromenjena konstanta prepoznatljiva u svim izveštajima javlja
se i značajno veća zastupljenost osoba ženskog pola među žrtvama trgovine
ljudima identifikovanim na teritoriji Republike Srbije. Prema podacima ASTRE,
u 2002. i 2003. godini žrtve su bile samo osobe ženskog pola, dok je u periodu
2004-2005. zastupljenost osoba ženskog pola bila na nivou od 91,8%. U
periodu 2006-2007, prema podacima ASTRE, zastupljenost osoba ženskog
pola bila je na nivou od 88,4%. Ukupno, u periodu 2002-2009, od 302 žrtve,
zastupljenost osoba ženskog pola bila je na nivou od 94% (284). Prema podacima
Službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, u 2006. god.
od 62, njih 60 bile su osobe ženskog pola (oko 96,7%); u 2007. od 60, njih
51 (85%); u 2008. 48 od 55 (87,3%); 2009. 104 od 127 (oko 82%). Prema podacima
Ministarstva unutrašnjih poslova Republike Srbije, u 2007. god. 34 od
96 (35,4%); u 2008. god. 46 žena (83,4%) i 9 muškaraca (16,6%); u 2009. god.
od 85 žrtava, njih 79 (93%) bile su osobe ženskog pola.
28
U postupku identifikacije, Služba za koordinaciju zaštite žrtava trgovine prepoznaje i u polaznim podacima u svojim
izveštajima iskazuje podatke o potencijalnim žrtvama trgovine ljudima (od strane trgovaca bile su uvučene u proces trgovine
ljudima, a nameravana eksploatacija nije vršena). Tako je 2008. godine među 55 identifikovanih bilo 18 osoba koje su identifikovane
kao potencijalne žrtve. U 2009., među 127 identifikovanih bilo je i 20 potencijalnih žrtava.
31

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Kao konstanta koja odlikuje najveći broj godišnjih izveštaja iz posmatranog
perioda može se izdvojiti i povećanje zastupljenosti maloletnih žrtava
trgovine ljudima. Prema podacima ASTRE, od 314 ukupno identifikovanih
žrtava, u 39,8% slučajeva (125) se radilo o maloletnim licima žrtvama trgovine
(2002-2003. ta zastupljenost je oko 10%; za period 2004-2005. zastupljenost
je znatno veća, 44%; naročito je visoka u 2004. godini - 63,7%; u 2006. je
47,7% , u 2007. god. 40%, u 2008. god. 50%, u 2009. god. 34%). Prema podacima
Službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima: u 2004. 47,4% ;
u 2005. 20,7% ; u 2006. od 62, njih 34 (54,8%); u 2007. od 60, njih 28 (43,3%);
u 2008. 54,5%; u 2009. 47%. Prema podacima iz izveštaja MUP-a Republika
Srbije, zastupljenost maloletnih žrtava trgovine ljudima u periodu 2004-2005.
je 51,7%, a 2006-2007. 36,4%. Prema podacima za 2008. godinu, od 55 identifikovanih
žrtava njih 12 (22%) su bile deca, a 15 žrtava (27%) bilo je maloletno.
Od ukupno 27 (49%) žrtava koje su bile mlađe od osamnaest godina, njih 18
je ženskog pola, a devet muškog. U 2009. od 85 žrtava, njih 15 (18%) bilo je
mlađe od četrnaest godina, a 33 (38%) je bilo maloletno, tj. ukupno 48 žrtava
(56%) je bilo mlađe od osamnaest godina (33 ženskog pola i 15 muškog).
Kao najranjivije kategorije lica prepoznaju se maloletna lica i žene
mlađe životne dobi, a među njima deca ulice i deca iz domova za nezbrinutu
decu ili iz specijalizovanih institucija (zabeleženo je i prisilno odvođenje žrtava
iz doma za decu ili iz institucija za osobe sa psihički izmenjenim ponašanjem).
Usled nepostojanja adekvatnog sistema socijalne pomoći i podrške ovim
vulnerabilnim grupama nije retkost da te osobe, pošto jedanput izađu iz
lanca trgovine ljudima, ponovo postanu žrtve. Uz navedeno, evidentno je i
povećanje broja žrtava dece iz romske populacije koja se eksploatišu kroz
prisilno prosjačenje, a koja su dodatno izložena seksualnoj eksploataciji i
zlostavljanju.
Najzastupljeniji oblik eksploatacije žrtava odvija se kroz seksualnu eksploataciju,
a sve češće se beleže i slučajevi radne eksploatacije, kao i eksploatacije
žrtava u cilju prinudnog prosjačenja. Prema podacima Službe za
koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, 2008. godine, od ukupno 55 identifikovanih
žrtava, njih 22 (40%) bile su izložene seksualnoj eksploataciji, pet
(9%) radnoj, pet (9%) kroz prosjačenje, tri (5%) kroz prinudni brak, jedna kroz
prinudu na vršenje krivičnih dela. Zabeležen je i jedan pokušaj trgovine radi
usvojenja. U 2009. godini, među 127 žrtava, njih 66 (51%) bile su izložene seksualnoj
eksploataciji, 16 (12.6%) radnoj, 14 (11%) kroz prosjačenje, šest (4,1%)
kroz prinudni brak, dve kroz prinudu na vršenje krivičnih dela. Zabeležen je
i jedan pokušaj usvojenja. Prema podacima MUP-a, u 2009. godini, od 85
žrtava, njih 53 (62%) je seksualno eksploatisano (27 maloletnih i 26 punoletnih
osoba ženskog pola). Radno je eksploatisano njih 12 (14%), i to četiri
maloletna i tri punoletna lica muškog pola i jedno maloletno i četiri punoletna
lica ženskog pola. Radi vršenja krivičnog dela eksploatisana su tri lica (dva
maloletna i jedno punoletno lice muškog pola). Kroz prosjačenje eksploatisano
je 14 žrtava (16%), i to devet maloletnih lica muškog pola, četiri maloletne
i jedna punoletna osoba ženskog pola. Prinudno je udato šest osoba ženskog
pola (dve maloletne i četiri punoletne). U jednom slučaju žrtva je eksplotisana
i seksualno i radno, a u drugom i seksualno i radno i radi prinudnog braka.
Angažujući se na sprečavanju i suzbijanju trgovine ljudima Ministarstvo
unutrašnjih poslova Republike Srbije je tokom 2006. godine podnelo 37
32

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
krivičnih prijava, a 2007. 34 (obuhvaćena su ukupno 74 izvršioca - 73 domaća
državljanina i jedan stranac); iste godine podnete su i tri prijave za krivično
delo iz člana 389 KZ RS (trgovina decom radi usvojenja). Tokom 2008. godine
podnete su 32 krivične prijave za krivično delo trgovina ljudima (prijavama je
obuhvaćen 81 izvršilac, 62 muškarca i 19 žena; 78 domaćih i tri državljanina
Bosne i Hercegovine), a podnete su i tri prijave za krivično delo iz člana
389 KZ. U 2009. godini policijski službenici MUP-a RS podneli su 51 krivičnu
prijavu. Ovim prijavama obuhvaćena su 94 lica (73 muškarca i 21 žena) od
kojih je 91 imalo domaće državljanstvo (71 muškarac i 20 žena), dvoje su bili
državljani Makedonije (jedan muškarac i jedna žena), a jedan izvršilac je imao
državljanstvo Turske.
Nova pojavnost krivičnog dela trgovina ljudima na teritoriji Republike
Srbije, naročito u periodu posle 2004-2005. ogleda se i u promenama modusa
rada trgovaca. Tako, uz već prisutne načine vrbovanja od strane bliskih
lica (mladića, prijatelja, rođaka) i nuđenje privlačnih poslovnih i drugih ponuda,
trgovci ljudima za regrutovanje žrtava sve češće koriste žrtve koje se već
eksploatišu (primoravanjem ili davanjem lažnih obećanja da će ih nakon toga
osloboditi), a prisutne su i zloupotrebe ponuda turističkih agencija. Vrbovanje
se, iako još uvek u manjoj meri, odvija i kroz kanale koji su teži za praćenje kao
što su internet ili SMS poruke. U posmatranom periodu uočene su i promene u
mehanizmima kontrole koje trgovci primenjuju prema žrtvama. Umesto, ranije
dominantnih metoda fizičkog zlostavljanja i zastrašivanja (brutalnog prebijanja),
sve češće se pribegava perfidnijim postupcima uslovljavanja, manipulacije
i kontrole.
29
Šire: N. Ilić “Trgovina ljudima (decom), pogled kroz internet prozor”, ASTRA, Beograd, 2006.
33

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
IDENTIFIKACIJA ŽRTAVA TRGOVINE LJUDIMA
Prepoznavanje krivičnog dela trgovina ljudima i
njegovih žrtava od strane policijskih službenika,
prve mere i procena rizika
Do prvog kontakta sa potencijalnim žrtvama, odnosno onima koje su
to već postale dolazi se u sklopu planskog rada i angažovanja usmerenog na
sprečavanje i suzbijanje krivičnog dela trgovina ljudima na određenoj teritoriji,
odnosno u okviru sistematskog prikupljanja i obrade podataka o pojedincima
i grupama koji su evidentirani kao izvršioci tog ili nekog od srodnih ili povezanih
krivičnih dela. Na žrtve se nailazi i tokom policijskog angažovanja usmerenog
na postizanje drugih ciljeva (prikupljanja obaveštenja i postupanja po
saznanjima i prijavama značajnim za sprečavanje i suzbijanje drugih krivičnih
dela ili pojedinih prekršaja, kontrole prelaska državne granice i kretanja i boravka
stranaca, očuvanja javnog reda i mira, kontrole saobraćaja i objekta). Za
postojanje žrtve i aktivnosti trgovaca u fazi vrbovanja, transporta ili eksploatacije
saznaje se i od potencijalnih ili već potčinjenih i eksploatisanih žrtava,
odnosno drugih pojedinaca ili institucija.
Otkrivanje i spasavanje potencijalnih žrtava trgovine ljudima, odnosno
onih koje to već jesu tokom prebacivanja sa različitih lokacija unutar zemlje,
odnosno sa tih lokacija ka inostranstvu (na pravcima ka graničim prelazima,
to jest na njima ili u njihovoj blizini) podrazumeva i uvažavanje činjenice
da trgovci i u toj fazi svoje kriminalne aktivnosti preduzimaju brojne mere
predostrožnosti (menjaju pravce i načine prebacivanja i kontrole situacije,
lažu žrtve, omamljuju ih, prete im, zlostavljaju ih, zatvaraju, drže u uslovima
koji ugrožavaju zdravlje i život, koriste lokalne veze i kontakte, korumpirane
pripadnike službi za primenu zakona). Neretko osobe koje se prevoze ili sprovode
sarađuju sa trgovcima ljudima kako u neznanju i uz uverenje da su na
putu ka boljem životu tako i usled straha od trgovaca. Nažalost, okolnosti
krivičnog dela trgovina ljudima su takve da se i žrtve koje su uvučene u spiralu
zla i eksploatacije, u velikom broju slučajeva nerado upuštaju u komunikaciju
sa policijskim službenicima 30 i takvu saradnju koja bi mogla rezultirati
kriminalističkom obradom i krivičnim progonom trgovaca ljudima. 31
Identifikovanju žrtava doprinosi usmeravanje pažnje na okolnosti
koje ukazuju na zaplašenost, ograničavanje slobode i tragove i posledice
pretrpljenog nasilja i eksploatacije. Na situaciju žrtve može ukazivati: to što
osoba ne poseduje lična dokumenta ili su ona u posedu drugih lica ili su falsifikovana;
nezakonito je ušla ili boravi u zemlji; dolazi iz zemlje, područja ili
sredine koja je prepoznata kao država, oblast ili sredina porekla; ne zna adresu
na kojoj živi ili radi; ulazi u objekte u kojima boravi i njihova unutrašnjost se nadgledaju
i kontrolišu; objekti imaju tajne izlaze, prolaze i prostorije; prevoženje
30
Zbog straha od policije (kao posledice svesti ili uverenja da su i sama učinila neko kažnjivo delo), a ponekad i zbog lošeg
iskustva koja su imala sa pojedinim neodgovornim, pa čak i korumpiranim policijskim službenicima.
31
I nakon otkrivanja od strane policije i hapšenja trgovaca ljudima žrtve najčešće žele samo da se vrate kući svojim porodicama,
bez upuštanja u dugotrajni i iscrpljujući sudski postupak.
34

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
ili sprovođenje osoba vrši se/je vršeno pod neuobičajenim okolnostima
(skriveno, sa nepoznatim licima, znatno starijim osobama, onima koji imaju
kriminalnu prošlost, ne govore jezik na kom bi mogli da komuniciraju iako su
navodni prijatelji, navodno spavaju ili nisu komunikativna jer su tobože jako
umorna ili pod dejstvom lekova, poseduju oskudnu garderobu, odnosno onu
koja nije primerena uslovima u kojima se putovanje odvija ili njihovom socijalnom
ili etičkom poreklu ili statusu i sl); neposedovanje okolnostima situacije
primerenog prtljaga, novca, telefona, ključeva i sl; nepoznavanje jezika
i drugih odlika i osobenosti zemlje ili lokalne sredine sa kojom je povezuju
dokumenta koja poseduje; pronađena je na mestu ili u blizini mesta na kom je
njeno prisustvo pod izgovorom koji daje nelogično; nemogućnost opisivanja
načina i okolnosti pod kojima je dospela na mesto na kom je zatečena; povrede
u vidu rana i podliva, drugi tragovi fizičkog zlostavljanja, znaci straha ili
depresije; nepoverenje prema državnim službenicima; izbegavanje razgovora;
ponašanje i komunikacija po naučenim obrascima uz uzdržanost zbog prisustva
drugih lica.
Pripadnici granične policije prilikom kontakta sa licima koja se
krijumčare, uz intenzivnije angažovanje na otkrivanju lica koja organizuju i realizuju
ilegalna prebacivanja preko državne granice postavljaju i pitanja koja
mogu pomoći u identifikaciji potencijalnih žrtava trgovine ljudima. Preporučuju
se sledeća pitanja: Koja je svrha vašeg putovanja? Ko je organizovao putovanje?
Ko je sređivao dokumenta? Ko snosi troškove? Da li su troškovi već
isplaćeni ili će isplata biti obavljena po dolasku u zemlju odredišta? Na koji
način će isplata biti izvršena? Da li su vam dokumenta oduzeta? Gde i kome
treba da se javite? Kakva obećanja su vam data? Šta je ispunjeno od datih
obećanja? Kojim se poslom bavite? Da li ste plaćeni za posao koji radite? Da li
ste prisiljeni da radite taj posao? Da li vama ili vašoj porodici prete ili vas ucenjuju?
Da li možete da napustite taj posao kada želite? Da li vas drže zaključanu/
og ili pod prismotrom? 32
U nastojanju da ostvare svoju zločinačku nameru i da uz što je moguće
manji rizik i maksimalno veliku korist eksploataciju žrtava ostvaruju u dužem
vremenskom periodu trgovci čine baš sve što doprinosi kontroli situacije.
Među mehanizmima pokoravanja, kontrole i sprečavanja neposlušnosti i bekstva
izdvajaju se oni suptilniji i ne tako nasilni, ali i oni krajnje okrutni i po zdravlje
i život opasni (obavezivanje zbog zaduženosti, izolacija, pretnja nasiljem
i njegova primena nad žrtvom ili drugim licima, držanje u duževremenskoj
izolaciji, lišavanje hrane i vode i primena drugih metoda mučenja i fizičkog
kažnjavanja, prinuda na korišćenje alkohola i psihoaktivnih supstanci, pretnja
sramoćenjem, pretnja prijavljivanjem žrtve za krivično delo ili prekršaj i sl) 33 .
Neretko, trgovci ljudima uspevaju da stvore i zavisnost koja se više zasniva na
psihološkoj manipulaciji nego na nasilju. U nekoliko slučajeva utvrđeno je da su
žrtve primale platu čijom visinom su navodno bile zadovoljne (u proseku oko
32
Deo navedenih pitanja sadržan je i u prilogu Obavezne instrukcije o postupanju sa krijumčarenim licima (01 br. 10734/08-3),
koju je ministar unutrašnjih poslova Republike Srbije doneo 7. 4. 2009. godine. U Instrukciji je data i lista indikatora za prepoznavanje
stvarne ili potencijalne žrtve trgovine ljudima i trgovine decom radi usvojenja među krijumčarenim licima: korišćenje
falsifikovanih dokumenata od strane maloletnih lica, odnosno mlađih ženskih lica koja ne mogu objasniti okolnosti putovanja,
razloge putovanja i krajnje odredište; zaticanje u ilegalnom prelaženju državne granice grupe mlađih žena ili dece sa jednim ili
više muških pratilaca; putovanje maloletnih lica bez pratnje roditelja ili staratelja i sl.
33
Žrtva može postati poslušna i popustljiva prema naredbama trgovca i u potpunosti ih izvršavati da bi izbegla nasilje. U slučaju
seksualne eksploatacije kroz prostituciju prisutan je obrazac po kome se žrtva ponaša tako da „zadovolji” klijenta i zaradi dovoljno
novca da zadovolji i trgovca. Poistovećavanja žrtve sa ponašanjem koje trgovac odobrava ogleda se i u odbijanju saradnje
sa policijom.
35

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
500 evra mesečno), iako je taj iznos savim beznačajan u poređenju sa velikim
sumama koje su trgovci zarađivali njihovom eksplotacijom. U cilju pojačavanja
zbunjenosti i dezorijentacije žrtve, pojedini trgovci su žrtvama dopuštali izvesnu,
ali vrlo efikasno kontrolisanu slobodu (kontakte sa porodicom, raspolaganje
delom novčanih sredstava koje su zaradile kroz eksploataciju i sl). Na taj
način stvaraju se dodatne teškoće pri prepoznavanja žrtava trgovine ljudima,
posebno u slučajevima u kojima osobe uvučene u lanac trgovine nisu uvidele
do koje mere su eksploatisane pa sebe i ne smatraju žrtvom.
Primenjeni zajedno, mehanizmi kontrole i manipulacije rezultiraju stanjem
faktičkog i psihološkog zarobljavanja pa ne čudi što žrtve ostaju u nametnutoj
im situaciji i ne pokušavaju da pobegnu ili delo prijave policiji. Faktor
odvraćanja za brojne bilo je i to što su pojedini policijski službenici učestvovali
u procesu trgovine ljudima, a znatno češće su bili „povlašćeni korisnici usluga“.
Jednom zameniku okružnog javnog tužioca izrečena je uslovna kazna zatvora
zbog zloupotrebe službenog položaja jer nije preduzeo ništa u slučaju trgovine
devojkom, čije je „usluge koristio“ uz znanje o njenom položaju žrtve.
Prilikom kontakta sa policajcima i tužiocima žrtve neretko izbegavaju
razgovor simuliranjem umora, mentalne odsutnosti, nezainteresovanosti, izbegavanjem
pogleda, od strane trgovaca naučenim izjavama i sl. To čine i
zbog lošeg mišljenje o sebi, niskog stepena samopoštovanja, stida i straha od
nastupanja štetnih posledica po nju ili njoj bliska lica.
Indikatori za prepoznavanje žrtve koja se eksploatiše kroz prinudnu
prostituciju su i: ograničena joj je ili potpuno oduzeta sloboda povratka
kući, pod nadzorom je (ako i ima mobilni telefon, i on se koristi u cilju nadziranja)
i ima nekoga u pratnji; silovana je ili pretučena kako bi prihvatila
potčinjavanje; nema slobodu odlučivanja o tome šta će, kada će i koliko dugo
raditi, a kada će se i kako odmarati; upućuju joj se pretnje odmazdom u slučaju
pokušaja bekstva (stavlja se u izgled nanošenja zla njoj i licima koja su joj
bliska); ima ograničenu mogućnost raspolaganja sopstvenom zaradom (novac
se delimično ili u potpunosti oduzima); ima vidljive povrede i druge tragove
fizičkog zlostavljanja ili bolesti (rane, podlive, ožiljke i sl); ima tetovaže
ili druge oznake koje ukazuju na to da je pod kotrolom određene grupe ljudi;
nosi odeću koja je tipična za osobe koje su uključene u seksualnu eksploataciju;
ako je strana državljanka zna jako malo reči, a među njima i one koje
su u vezi sa seksualnm uslugama; suočena je sa brojnim zdravstvenim rizicima
(nezaštićeni seksualni odnosi sa brojnim klijentima kao posledicu mogu
imati i inficiranje polno prenosivim bolestima, infekcije reproduktivnog trakta,
neželjenu trudnoću i sl); pristup zdravstvenoj zaštiti nije moguć ili je vrlo
ograničen; samopovređivanje (obično posekotine i opekotine od cigareta po
rukama); pokušaji samoubistava (uzimanje sedativa, sečenje vena ili namerno
trovanje hemikalijama neretko su deo plana žrtve o bekstvu); uočena je zavisnost
od narkotika (ispitati da li je stečena za vreme eksploatacije ili pre).
Kod prinudnog rada (u industriji, građevinarstvu, poljoprivredi, ugostiteljstvu,
uslugama čišćenja itd) indikatori su i: živi se i radi na istoj lokaciji i u
degradirajućim i nehumanim uslovima; uslovi rada veoma se razlikuju od onih
koje je radnik dogovorio; nisu mogući pregovori o uslovima rada; radnik nije
prošao obuku neophodnu za konkretan rad; odeća u kojoj radi i oprema koju
koristi je ispod propisanih standarda; na radnom mestu nisu istaknuta upozorenja
o opasnostima po zdravlje i bezbednosnim rizicima; hrana koju dobija je
36

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
jednolična i nekvalitetna; uposlen je na izuzetno teškim i opasnim poslovima
uz izuzetno nisku nadoknadu (niža od minimalne plate ili niže od razumnih i
pravičnih naknada za izvršen posao); nema životno osiguranje; naknada za
rad koji se odvija celodnevno i svekodnevno je neprimereno niska; radnik ne
zadržava platu jer mora vratiti dug poslodavcu; strogo se kažnjava za navodne
i stvarne propuste; ne postoje pisani dokazi o isplatama radnika; ne može da
raskine radni odnos i napusti radno mesto; ograničene su mu sloboda kretanja
i komunikacija sa drugim licima (posebno sa predstavnicima državnih i javnih
službi); drži se pod kontrolom pretnjama da će biti prijavljen vlastima; izložen
je/bio je izložen fizičkom nasilju ili zastrašivanju. 34
Primer neprepoznavanja fenomena vidljiv je u slučaju koji je iniciran
podnošenjem jedne od prvih krivičnih prijava za radnu eksploataciju od
strane policije u Zaječaru. Prijava nije prihvaćena od strane tužioca, iako je
kriminalističkom obradom utvrđeno da u putujućem cirkusu rade dvojica
stranih državljana, čiji boravak i zapošljavanje vlasnik nije prijavio nadležnim
državnim organima, čija je lična dokumenta držao kod sebe, kojima nije davao
platu, iako su i nju prethodno dogovorili, već im je samo obezbeđivao hranu,
cigarete i smeštaj.
Uz navedene, signali za trgovinu čije su žrtve deca (maloletnici) su i: u
objektima u kojima se vrši eksploatacija pronađeni su kreveti, odeća, oprema
ili drugi predmeti koji su po svojoj prirodi ili veličini primereni deci; angažovani
su na poslovima koji nisu primereni njihovom uzrastu; nemaju prijatelje svojih
godina van sredine u kojoj su zatečena; prisni su i slobodni u ponašanju u meri
koja odudara od tipičnog za osobe njihovih godina; ne pohađaju školu; nemaju
vremena za igru; žive sa odraslima koji im nisu roditelji; hrane se odvojeno
od drugih lica prisutnih u istom objektu; odeća koja je pronađena odgovara
im po veličini, ali je tipična za seksualnu eksploataciju; poseduju telefon sa
memorisanim brojevima malog broja lica ili npr. taksi službi; kreću se u grupi
uz prisustvo nekog od odraslih lica (na ulici, kroz pijacu, voz i sl); menjaju
lokacije i prelaze velike distance u toku jednog dana; bila su angažovana u
više država; prinuđena su da prose na javnim mestima ili u javnom prevozu, da
kradu ili prodaju narkotike i sl.
Kad postoji pretpostavka ili je izvesno da je žrtva maloletno lice 35
policijski službenici su u obavezi da preduzmu mere: 36 za utvrđivanje identiteta
i državljanstva deteta; za pronalaženje njegove porodice (ako je to u
njegovom najboljem interesu); za smeštaj u sklonište; za stupanje u kontakt
sa službom koja obezbeđuje staratelje kako bi se imenovao staratelj. 37 U cilju
34
“Law Enforcement Manual for Combating Trafficking in Human Beings“, International Centre for Migration Policy Development
(ICMPD), United Nations Development Program (UNDP), 2006., str. 34
35
Pored ostalog, Ustavom Republike Srbije predviđeno je da deca uživaju ljudska prava primereno svom uzrastu i duševnoj
zrelosti, da su zaštićena od psihičkog, fizičkog, ekonomskog i svakog drugog iskorišćavanja ili zloupotrebljavanja (čl. 64), da
roditelji imaju pravo i dužnost da izdržavaju, vaspitavaju i obrazuju svoju decu, da sva ili pojedina prava mogu jednom ili oboma
roditeljima biti oduzeta ili ograničena samo odlukom suda, ako je to u najboljem interesu deteta, u skladu sa zakonom (čl. 65),
da deca mlađa od 15 godina ne mogu biti zaposlena niti, ako su mlađa od 18 godina mogu da rade na poslovima štetnim po
njihovo zdravlje ili moral (čl. 66). Može se dakle zaključiti da se saglasno Ustavu detetom smatra osoba mlađa od osamnaest
godina. Ovo je i u skladu sa definicijom sadržanom u Konvenciji o pravima deteta (20. novembar 1989), ali i u „Protokolu iz
Palerma“ i Konvenciji SE. U Krivičnom zakoniku Republike Srbije precizirano je da se detetom smatra lice koje nije navršilo
četrnaest godina, a maloletnim licem ono koje nije navršilo osamnaest godina (čl. 112, st. 8. i 10).
36
Svaka institucija ili praksa u kojoj jedan ili oba roditelja ili staratelja ili generalno osoba od poverenja predaju drugom licu dete
ili lice mlađe od 18 godina, bilo za naknadu ili bez nje, a sa ciljem eksploatacije tog deteta ili maloletnika ili eksploatacije njegovog
rada suprotna je propisima i kažnjiva (Human Rights Education Associates 2000., vidi http://www. hrea. org/learn/guides/
slavery. html).
37
Kada starosna dob žrtve nije izvesna, a postoji opravdana sumnja da je žrtva dete, to lice će se smatrati detetom i pružiće mu
se posebne zaštitne mere sve do potvrđivanja njegove starosne dobi (Konvencija SE čl. 10, st. 3). Pri utvrđivanju uzrasta žrtve
treba uzeti u obzir: fizički izgled deteta i njegovu psihičku zrelost, izjave deteta žrtve, dokumentaciju, proveru u ambasadama i
drugim relevantnim organima, medicinski pregled uz pristanak, te mišljenje lekara.
37

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
stvaranja uslova za primerenije postupanje i zaštitu maloletnih lica oštećenih
krivičnim delima, Smernicama za standardne operativne postupke postupanja
sa žrtvama trgovine ljudima 38 predviđeno je da, ukoliko nijedna od ovih mera
ne pomaže da se sa sigurnošću utvrdi uzrast žrtve/osobe za koju se sumnja da
je žrtva, Služba polazi od pretpostavke da je u pitanju maloletno lice, te mu/joj
obezbeđuje pružanje relevantne zaštite i mere pomoći u skladu s tim, dok se
ne pronađu konačni dokazi o uzrastu te osobe. Dalje mere s ciljem utvrđivanja
uzrasta osobe mogu da uključe lekarski pregled, zatim inicijalne kontakte s
ambasadom i državnim vlastima pretpostavljene zemlje porekla žrtve. Navedene
mere, međutim, ne smeju da budu preduzete dok se ne odredi lice koje
će se starati o najboljem interesu maloletnog lica.
Čim se utvrdi da je maloletno lice moguća žrtva trgovine ljudima ili
da postoje uverljivi razlozi na osnovu kojih se veruje da je određena osoba
maloletno lice ujedno i žrtva trgovine ljudima, potrebno je odrediti lice koje će
se starati o njegovom najboljem interesu i pratiti ga tokom celog procesa dok
se ne pronađe i ne sprovede trajnije rešenje, koje će biti u najboljem interesu
maloletnog lica. Ako je moguće, tokom celog procesa to lice bi trebalo da
bude ista osoba.
Preduslovima, principima i pravilima vođenja identifikacionog intervjua,
informisanju žrtve, angažovanju stručnih lica i drugim relevantnim pitanjima
posvećena je posebna pažnja u dokumentu Smernice za standardne
operativne postupke postupanja sa žrtvama trgovine ljudima.
38
Sporazum između Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva finansija, Ministarstva pravde, Ministarstva zdravlja, Ministarstva
prosvete i Ministarstva rada i socijalne politike o saradnji u oblasti borbe protiv trgovine ljudima zaključen je 12. novembra 2009.
godine. Sastavni deo tog dokumenta su i Smernice za standardne operativne postupke postupanja sa žrtvama trgovine ljudima.
38

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Dokazivanje krivičnog dela trgovina
ljudima
Trgovina ljudima je ne samo u Republici Srbji nego u čitavom svetu jedno
od krivičnih dela koje je u najvećem broju slučajeva vrlo teško za dokazivanje.
Iako novi ZKP daje mogućnost primene raznovrsnih istražnih tehnika, time se ne
obezbeđuje garancija punog uspeha. Nedovoljno kvalitetno obavljen posao, posebno
u pretkrivičnom postupku, eliminiše šansu za uspeh ukupnih napora u suzbijanju
ovog oblika kriminaliteta. Do toga dolazi i zato što pojedini učesnici u inonako
složenom procesu prikupljanja i ocene dokaza nisu upućeni u složenost i osobenosti
krivičnog dela trgovina ljudima. Nažalost, nisu retki ni oni koji su i dalje opterećeni
predrasudama i shvatanjem da su žrtve „same krive“. Takvi stavovi imaju ishodište
i u iscrpljujuće dugim postupcima, gubitku poverenja žrtve u institucije i njenom
destimulisanju da se aktivnije uključi u postupak, obezvređivanju napora onih aktera
čije je angažovanje motivisano željom da, uz razumevanje složenosti situacije,
doprinesu utvrđivanju istine, zaštiti žrtve i izricanju pravične sankcije izvršiocu.
S druge strane, profesionalni pristup i posvećenost službenih lica, njihova
spremnost da se bave suštinom svakog konkretnog slučaja, tj. da „gledaju ispod
površine“, da u tom kontekstu stvari sagledaju iz pozicije žrtve rezultirali su postupcima
u kojima su žrtve prepoznale rešenost države da ih zaštiti, dok su izvršiocima
izricane sankcije koje su u značajnoj meri odražavale težinu izvršenih krivičnih dela.
Među pozitivne primere svakako se ubraja i postupanje u stvari koja
je okončana pravnosnažnom presudom početkom 2006. godine (KP 4/05),
kojom su na kazne zatvora u trajanju od osam, šest, četiri i tri godine osuđena
lica koja su kao članovi kriminalne organizacije stupili u kontakt sa dve strane
državljanke i doveli ih u zabludu, zloupotrebljavajući njihove teške prilike, da
će im obezbediti zaposlenje u inostranstvu, a potom ih prebacili u Republiku
Srbiju. Prava namera učinilaca da devojke prebace u Italiju radi uključivanja u
prinudnu prostituciju otkrivena je i osujećena angažovanjem specijalizovanih
službi MUP-a i tužilaštva, a izvršiocima su na osnovu ocene pribavljenih i izvedenih
dokaza izrečene sankcije koje odgovaraju prirodi i težini krivičnog dela
trgovina ljudima.
Trgovinu ljudima, koja se u praksi prepoznaje kao oblik organizovanog
kriminala, karakteriše čitav niz različitih modaliteta ponašanja pa je u lanac
trgovine ljudima uključen i veliki broj pojedinaca (počev od organizatora
preko posrednika do eksploatatora, odnosno vlasnika barova, noćnih klubova,
firmi, hotela i tome slično). Specifičnost vođenja pretkrivičnog postupka neretko
je uslovljena i geografskim, strukturalnim i ekonomskim komponenatama
koje su utkane u krivično delo trgovina ljudima, a sa tim u vezi brojne su i
specifičnosti u pogledu obezbeđenja operativnih podataka i dokaznog materijala.
Opcije koje su prisutne u vođenju pretkrivičnog postupka za trgovinu
ljudima definisane su kao:
- reaktivna istraga - odvija se nakon otkrivanja postojanja krivičnog dela u fazi
eksploatacije i dobrim delom se zasniva na izjavama žrtve;
- proaktivna istraga - sprovodi se planski pre početka eksploatacije i zasnovana
je na blagovremeno pribavljenim operativnim podacima.
39

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Reaktivna istraga
Reaktivni pristup se sastoji u reagovanju na osnovu prijava žrtava, prijava
građana i tome slično. Ovaj pristup je dugo vremena bio osnovni pristup,
a prati ga težak i nezaštićen položaj žrtve i njoj bliskih lica. Pri tom, veliki izazov
predstavlja uspostavljanje i razvijanje kontakta, a zatim i poverenja, kao i
stvaranje uslova pod kojima će žrtva biti spremna i u stanju da sarađuje, najpre
sa policijom, a zatim i sa pravosudnim organima.
Otkrivanje npr. prinudne prostitucije dodatno je otežano zato što u
manipulisanju žrtvama trgovci koriste taktiku štapa i šargarepe. Iako se odnos
prema ženama svodi na obezvređivanje i ponižavanje, žrtve se ponekad
novčano „nagrađuju“ pa usled toga oklevaju da sarađuju i prihvate pomoć.
Uz sve to, pri činjenici da je zarada velika ne čudi što trafikeri ne prezaju od
svih mogućih načina zastrašivanja, ucena, manipulacija, lažnih obećanja pa
i navikavanja na opijate, a sve u svrhu što veće eksploatacije žrtve i njenog
dovođenja u odnos potpune zavisnosti i svojevrsnog robovanja.
Pokazalo se da je razumevanje situacije, strahova i potreba žrtve preduslov
zadobijanja poverenja i spremnosti i rešenosti žrtve da sarađuje tokom
čitavog procesa krivičnog gonjenja. Evidentno je i da su šanse da žrtva u tome
istraje veće kada joj se na samom početku predoči kako i koliko ona može doprineti
krivičnom progonu izvršilaca i čemu će sve tokom krivičnog postupka
i u vezi s njim biti izložena.
Uz žrtve koje odbijaju svaki oblik saradnje, u praksi su prepoznate i
žrtve koje pristaju da pruže poverljive podatke i ne žele da daju izjavu niti
da svedoče na sudu, ali i žrtve koje pristaju da daju iskaz i da svedoče tokom
sudskog procesa.
Do odbijanja saradnje uglavnom dolazi iz straha za sopstveni život i
život svojih najbližih koji je sasvim razumljiv. Žrtve koje su donekle spremne
na saradnju, odnosno žrtve koje žele da pruže poverljive obaveštajne podatke
ali ne žele da daju izjavu niti da svedoče na sudu čine to uz svest o postojanju
rizika da budu otkrivene kao izvor zbog specifičnosti podataka koje iznose,
ali i činjenice da im nacionalno zakonodavstvo ne pruža punu zaštitu identiteta
u krivičnom postupku. I kada su žrtve potpuno spremne na saradnju
procena rizika je nužna i to u kontekstu značaja koje njihovo svedočenje ima.
Donošenje odluke da se ne insistira na iskazu žrtve po svaku cenu ne podrazumeva
i odustajenje od krivičnog progona trgovaca ljudima. Uspehu mogu
doprineti, kako pribavljeni operativni podaci tako i dokazi dobijeni drugim
dokaznim radnjama.
Pokazalo se, u brojnim slučajevima, da je u postupku obezbeđivanja
dokaza od presudnog značaja bio kvalitet informacija pribavljenih kroz razgovor
sa žrtvom. Kao relevantne posebno su prepoznate informacije koje se
tiču načina vrbovanja, odnosno regrutovanja, transporta, transfera, prihvata i
smeštaja lica, a potom i specifičnosti načina i sredstava potčinjavanja, kontrole
i eksploatacije. Važni su i detalji o godinama života, načinu na koji je žrtva stupila
u kontakt sa „trafikerima“, njihovom opisu, sredstvima komunikacije, prvobitnom
dogovoru, činjenici da li je neko iz porodice žrtve primio ili dao novac
ili drugu materijalnu dobit u zamenu za nju, tome da li ima svedoka navedenih
događaja, datumu, vremenu i mestu polaska iz zemlje porekla, ulaska u zemlju
tranzita, odnosno, dolaska u zemlju odredišta, o tome da li se išlo ilegalno ili
40

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
legalno, ko je putovao sa žrtvom, o opisu vozila kojima se vršio transport i sl.
Kao preduslov kvalitetne primarne identifikacije žrtava uključenih u prinudnu
prostituciju prepoznati su i podaci o vidu prostitucije kroz koji je žrva eksploatisana
(na ulici, u privatnim stanovima, ugostiteljskim objektima i sl), o tome
da li je radila i sa drugim devojkama i kojim, koliko sati dnevno je radila, kakve
usluge je morala da pruža klijentima, o tome da li je primoravana na vršenje
seksualnih odnosa bez sredstava za kontracepciju i drugih zaštitnih sredstava,
o tome ko je prevodio njene razgovore sa klijentima (ukoliko nije znala jezik
zemlje u kojoj je radila), da li je morala plaćati i dodatne troškove, da li je
nešto o tome znala pre nego što je napustila svoju zemlju, u kom trenutku je
saznala da će se baviti prostitucijom, da li je bila pod nadzorom i ako jeste ko
je vršio nadzor, kakvu slobodu kretanja je imala, da li je mogla napuštati objekat,
da li je tom prilikom imala susrete sa policijom ili drugim organima, da
li je legitimisana, hapšena ili krivično gonjena, ako jeste gde, kada i pod kojim
identitetom, da li je bila u mogućnosti da pobegne ili potraži pomoć i da li je to
pokušavala, a ako nije zašto nije, da li je podvrgavana narkotičkim sredstvima,
ako jeste kojim, u kom periodu i na koji način, o tome da li je bilo svedoka celokupnog
procesa i ko su oni.
Od značaja su i detalji o različitim oblicima zlostavljanja, a sa tim u vezi
i fizički dokazi do kojih je moguće doći, npr. vidljive povrede treba fotografisati,
izvršiti lekarske preglede, laboratorijske analize i tome slično. Veliki dokazni
potencijal mogu imati i dokumenti kao što su npr. dnevnici koje je žrtva
vodila, primerci oglasa, obrasci za vizu, carinske deklaracije, „bording“ karte,
priznanice iz hotela i tome slično. S obzirom na značaj finansijske istrage, prilikom
prikupljanja dokaza treba se posvetiti i onima koji se tiču finansijskih
transakcija pa u tom pravcu takođe treba doći do podataka o kojima žrtva
eventualno ima saznanja.
Iz svega navedenog vidi se da je saradnja žrtve u prikupljanju dokaznih
informacija i dokaza u pretkrivičnom postupku, a i kasnije u istrazi i samom
krivičnom postupku značajna, te je i iz tih razloga treba osnaživati i ohrabrivati
za saradnju, uz neprestanu brigu za njenu i bezbednost njoj bliskih lica.
Takođe, može se reći da je krajnje neprimereno insistiranje suda na neposrednom
učešću žrtve tokom čitavog postupka, uključujući i njeno svedočenje u
prisustvu izvršioca, pa i suočenje sa njim.
Proaktivna istraga
Proaktivni pristup podrazumeva inicijativu policije i operativni rad na
prikupljanju informacija, reagovanje na osnovu tih informacija kroz nadziranje
i kontrolu pojedinaca, kao i prostora, objekata i institucija za koje postoji
sumnja da se u njima vrši krivično delo trgovina ljudima, odnosno da služe
kao paravan za to. Nadalje, proaktivna opcija podrazumeva sprečavanje da
određena osoba koju trgovci uvlače u lanac trgovine ljudima postane žrtva, ali i
pretkrivični postupak, lišenje slobode, istragu, suđenje i adekvatno kažnjavanje
trgovaca ljudima bez oslanjanja ne spremnost žrtve da sarađuje i svedoči. Reč
je o složenijem zahvatu koji podrazumeva kombinaciju operativnih podataka
41

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
prikupljanih posebnim dokaznim tehnikama (nadzorom, optičkim i audio snimanjima,
„under cover“ operacijama) i standardnim istražnim tehnikama u
cilju identifikacije trgovaca ljudima i njihovog procesuiranja i kažnjavanja.
Imajući u vidu činjenicu da se žrtve trgovine ljudima često susreću sa
nepremostivim teškoćima kada reše da svedoče protiv eksploatatora, da su
vrlo često sekundarno viktimizirane, ova opcija je i najbezbednija. S druge
strane, ona je i daleko zahtevnija u prikupljanju brojnih dokaza u skladu sa zakonom,
pri čemu njihovo pažljivo analiziranje i dovođenje u međusobnu vezu
ne dopušta ni najmanji propust. Iz tih razloga proaktivne operacije iziskuju
dosta i vremena i novca. Međutim, ukoliko se u obzir uzme uticaj koji trgovina
ljudima ima na žrtve pa i strateški rizici u oblasti ekonomije i društvenog
života, izdvojena sredstava su minimalna spram dobiti koja se kvalitetnim
proaktivnim istragama ostvaruje.
Pokazalo se da je, u kontekstu izbora najadekvatnijeg odgovora na
kriminalne namere i radnje trgovaca ljudima, veoma bitan i odabir najbolje
lokacije, kao i trenutka otvorenog nastupa usmerenog na lišenje slobode
izvršilaca protiv kog je obezbeđena takva količina dokaza koja će dovesti do
presecanja nameravane eksploatacije žrtava, odnosno efikasnog krivičnog
gonjenja. Kada se proaktivna istraga obavlja u međunarodnim razmerama,
razmatraju se i mogućnosti formiranja zajedničkih istražnih timova, ali i multiagencijski
pristup koji uključuje angažovanje pograničnih policija, carina, nacionalnih
i regionalnih organizacija specijalizovanih za suprotstavljanje trgovini
ljudima, ministarstava inostranih poslova, konzularnih predstavništava,
socijalnih službi, kao i brojnih drugih nacionalnih i međunarodnih vladinih i
nevladinih organizacija.
Praksa je pokazala da je u postupku otkrivanja, rasvetljavanja i dokazivanja
krivičnog dela trgovina ljudima, u najvećem broju slučajeva nužna i finansijska
istraga. Drugim rečima, tokom rada na rasvetljavanju predmeta trgovine
ljudima posebno se treba usredsrediti na tokove novca, čijim praćenjem se
može doći do presudnih materijalnih dokaza koji povezuju sve aktere trgovine
ljudima – različita lica koja učestvuju u različitim fazama izvršenja krivičnog
dela, a ravnopravno ili na drugi način učestvuju u podeli novca stečenog eksploatacijom
žrtava (npr. transfer novca putem kurira ili „Western Uniona“ iz
mesta/države gde se vrši eksploatacija - povratno u zemlje gde je izvršeno
vrbovanje, odnosno preko kojih je vršen tranzit).
Načini prikupljanja obaveštajnih i dokaznih
informacija
Prikupljanje podataka odvija se na dva podjednako važna nivoa,
strateškom i taktičkom. Kvalitetni strateški obaveštajni podaci omogućavaju
preciznu procenu obima, metodologije i težine krivičnog dela na lokalnom,
nacionalnom, regionalnom i međunarodnom nivou, a potom i planiranje
adekvatnih mera suprotstavljanja, uključujući i podizanje nivoa svesti medija
i javnosti o problemu i uticanje na političku volju da se on reši, da se izvrše
potrebne zakonske izmene, razvije neophodna međunarodna saradnja kao i
strategija prevencije, kampanja vezana za edukaciju i tako dalje.
42

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Značaj taktičkih obaveštajnih podataka proističe iz činjenice da prikupljanje
i dostavljanje obaveštajnih podataka može dovesti do spasavanja
žrtava. Oni obezbeđuju „sirov“ materijal i čine osnov za reaktivnu, proaktivnu
ili istragu čiji je cilj ometanje i prekid radnji organizatora i izvršilaca trgovine
ljudima na lokalnom, nacionalnom, regionalnom i širem međunarodnon nivou,
uključujući sprovođenje zajedničkih operacija.
Trenutno, kao najefikasniji načini prikupljanja obaveštajnih podataka
izdvajaju se posebne istražne tehnike. Prema Zakoniku o krivičnom postupku
Republike Srbije to su i: 1. nadzor telefonskih i drugih komunikacija i optička
i audio snimanja osumnjičenih lica (504e-504z); 2. pružanje simulovanih
poslovnih usluga (504i-504k); 3. prikriveni islednik (504m-504nj); 4. svedok
saradnik (504o-504ć).
Kao najdelotvornija mera u otkrivanju i gonjenju izvršilaca krivičnog
dela trgovina ljudima izdvaja se nadzor telefonske komunikacije osumnjičenih
lica. Analiza izvedenih dokaza omogućila je utvrđivanje povezanosti izvršilaca,
njihovih kontakata i dogovora, namera, uloga i radnji svakog od njih. Tokom
2006. godine, mera nadzora i snimanja telefonskih i drugih razgovora ili komunikacije
sprovođena je na osnovu naredaba nadležnih istražnih sudija u
slučajevima krivičnog dela trgovina ljudima iz člana 388 KZ u odnosu na 11
lica, 2007. u odnosu na 20 lica, 2008. u odnosu na 37 lica, a 2009. godine u
odnosu na 23 lica. Pri tom, 2006. godine nijedna mera nadzora iz člana 504e
nije bila uspostavljena na inicijativu operativnih radnika službe za borbu protiv
organizovanog kriminala specijalizovanih za sprečavanje i suzbijanje ilegalnih
migracija i trgovine ljudima. U 2007. godini šest lica bilo je pod merom iz člana
504e, a na inicijativu poteklu od ove službe, 2008. u takvoj situaciji bilo je 20
lica, a 2009. godine - 10. Istovremeno, u periodu 2006-2009. specijalizovana
služba SBPOK-a podnela je šest krivičnih prijava i lišila slobode 35 lica.
Kao faktore koji značajno utiču na efikasnost preduzetih mera nadzora,
sudije Posebnog odeljenja Višeg suda u Beogradu izdvojili su: revnost i
pronicljivost službenih lica koja nadzor neposredno sprovode; često menjanje
telefona i kartica od strane izvršilaca; sve češću komunikaciju u šiframa; negiranje
učešća u komunikaciji; visoku cenu veštačenja audio-zapisa; iscrpljivanje
preslušavanjem komukacija čiji su sadržaji irelevantni u konkretnoj stvari.
Angažovanje službenih lica u ulogama lažnih klijenata i prikrivenog
islednika spada u najopasnije tehnike jer su rizici konstantni i akutni zbog
bezobzirnosti i nasilja kom su sklone grupe koje se bave trgovinom ljudima,
pa osnovno pitanje i osnovna odgovornost onoga ko donosi odluku da se te
tehnike primene zavise od procene rizika. Primera radi, kada je osnovni zadatak
utvrđivanje postojanja trgovine ljudima u cilju seksualne eksploatacije,
angažovanje službenog lica ženskog pola za ulogu potencijalne žrtve ili prostitutke
koja traži posao je taktika kojom se svakako može obezbediti značajan
dokazni materijal, ali je istovremeno i veoma rizična pa joj ne treba pribegavati
ukoliko postoji mogućnost primene drugih načina prikupljanja dokaznog materijala.
Prema odredbama ZKP koje regulišu postupak za organizovani kriminal,
korupciju i druga izuzetno teška krivična dela, javni tužilac može sudu
predložiti da se, uz određene pogodnosti, kao svedok ispita pripadnik organizovane
kriminalne grupe (svedok saradnik) koji je priznao da joj pripada, protiv
koga se vodi krivični postupak za krivično delo iz čl. 504a, st. 3 ZKP, pod
43

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
uslovom da je u potpunosti priznao izvršenje krivičnog dela i ako je značaj
njegovog iskaza za otkrivanje, dokazivanje ili sprečavanje drugih krivičnih dela
organizovane kriminalne grupe pretežniji od posledica krivičnog dela koje je
učinio.
Faza lišenja slobode
Generalno gledano, lišenje slobode se preduzima nakon prikupljanja
dovoljno dokaznog materijala, koji će omogućiti uspešno krivično gonjenje
trgovaca ljudima. Međutim, s obzirom na vrstu krivičnog dela, moguće je da
će hapšenje morati da usledi u veoma kratkom roku, npr. odmah nakon analize
podataka dobijenih putem nadzora ili praćenja ili nakon iznenadnog porasta
stepena rizika u odnosu na žrtve. Da li je prikupljeno dovoljno dokaza koji će
opravdati lišenje slobode procenjuje se kroz konsultacije i saradnju policije i
tužioca, pri čemu rukovodeća uloga tužioca u pretkrivičnom postupku dolazi
do izražaja u pravom smislu te reči, a od presudnog značaja je definisanje trenutka
i načina efikasnog ispunjenja tri cilja:
1. istovremenog lišenja slobode maksimalnog broja osumnjičenih,
2. spasavanja maksimalnog broja žrtava i
3. prikupljanja kvalitetnih dokaza i nakon hapšenja.
Pripadnici policije koji vrše lišenje slobode uz kontakt sa izvršiocima
krivičnog dela trgovina ljudima na istoj lokaciji mogu zateći i žrtve i klijente
koji su saglasno odredbama važećeg KZ RS i mogući izvršioci jednog od oblika
ovog krivičnog dela. Pri tom ne treba isključivati mogućnost da su žrtve
trgovine ljudima istovremeno i prekršioci pojedinih zakonskih normi (npr. onih
o uslovima boravka, rada, o odgovornosti za posedovanje i prodaju narkotika,
bavljenje prostitucijom i sl). Ipak, u ovoj fazi postupanja ne sme se izgubiti
iz vida da su žrtve pre svega žrtve i potencijalni važni svedoci protiv trgovaca
ljudima, i kao takve ih treba i tretirati, zaštiti, što je moguće pre skloniti
sa lokacije na kojoj su zatečene i zbrinuti na sigurnom mestu. Pokazalo se
da samo ovakav pristup doprinosi izgradnji odnosa poverenja između žrtve i
policijskih službenika, a u kasnijim fazama i između žrtve i tužilaca i sudija.
Kada god je moguće, ulazak ekipe koja vrši upad u objekat u cilju
lišenja slobode osumnjičenih treba snimiti kamerom, a u okviru koji zakon
dozvoljava, prilikom pretresa treba zapleniti apsolutno sve što može poslužiti
kao dokaz (npr. reklamni materijal, novac, knjige o dnevnim pazarima, rukom
pisani iznosi novca, svu dokumentaciju vezanu za izdavanje pasoša i viza, garantna
pisma, ugovore o radu, ugovore o zapošljavanju u agencijama, formulare,
spisak usluga koje se pružaju klijentima, tekst koji se čita preko telefona
klijentima, dokumentaciju o iznajmljivanju objekata, stanova, dokumentaciju
o načinu plaćanja, svu opremu za komunikaciju i informisanje kao što su
kompjuteri, mobilni telefoni, faks aparati, lični planeri i tome slično, skupocena
vozila, nakit, tehničku robu i druge predmete koji će ilustrovati činjenicu da
su izvršioci trošili enormne sume novca, ključeve koji budu pronađeni, a koje
treba proveriti na svim relevantnim adresama i tome slično).
44

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Saslušanje osumnjičenih
S obzirom na karakter krivičnog dela trgovina ljudima, prilikom uzimanja
izjava od osumnjičenih pristupa se proveri i utvrđivanju brojnih činjenica.
Profesionalni pristup podrazumeva njihovo definisanje i opredeljivanje za spisak
prioritetnih pitanja, kao i za polazišnu taktiku postupanja. Ukoliko uslovi
dozvoljavaju, pre saslušanja potrebno je izvršiti detaljnu analizu svih zaplenjenih
predmeta, a poželjno je, ukoliko je to moguće i ukoliko žrtva pristaje,
obaviti i razgovor sa njom.
Od osumnjičenih treba prikupiti što više podataka o njima samima, o
tome koliko dugo poznaju žrtvu/žrtve, kako su se, gde i kada sreli, u kakvim
su odnosima, a potom i o krivičnom delu, radnjama koje su vršene, smeštaju,
saradnicima, visini zarade, organizaciji posla, načinu života i tome slično.
Osumnjičenima treba predočiti i dokazni materijal koji je prikupljen, te tražiti
da se izjasne po pitanju istog i pružiti im mogućnost da priznaju ili poreknu
svoju umešanost. U praksi, osumnjičeni se najčešće odlučuju za „odbranu
ćutanjem“. Ovo stoga što žele da dobiju na vremenu, najčešće radi dogovora
sa braniocima, i to iz razloga što „svoju priču“ obično plasiraju na kraju,
kada se u potpunosti upoznaju sa dokazima koji ih terete. Zapravo, iskustva
iz prakse pokazuju da osumnjičeni izaberu da se „brane ćutanjem“, postupak
krene, prikupljaju se dokazi ispitivanjem svedoka, te drugih lica uključenih u
izvršenje krivičnog dela, saučesnika, prikrivača, pomagača, pa kada se istraga
privede kraju i advokati se u potpunosti upoznaju sa spisima predmeta koji su
im u svakoj fazi postupka dostupni, ili prisustvuju svim saslušanjima i ispitivanjima
s pravom da postavljaju pitanja, u svetlu svega toga „grade odbranu“
za svog branjenika. Tada on prestaje da se „brani ćutanjem“ i prihvata da iznese
svoju odbranu, potpuno upoznat sa sadržajem istražnih spisa, naravno
negirajući izvršenje samog krivičnog dela kao i svoje učešće u istom.
Upravo zbog te činjenice, koja je u svakodnevnoj praksi najprisutnija,
neophodno je da saradnja policije i tužioca bude što tešnja, da se prikupi
što veći broj validnih i neoborivih dokaza, takvih da ih bilo kako „iskonstruisana“
odbrana osumnjičenih, odnosno okrivljenih ne može ugroziti, a koji će,
po završetku sudskog postupka, neminovno dovesti do osuđujuće presude
izvršilaca krivičnog dela trgovina ljudima. Zbog toga je pretkrivični postupak
često veoma dugačak i traje i po nekoliko meseci, pogotovo kada uključuje i
međunarodnu saradnju i različite jurisdikcije.
Međunarodna saradnja
Bez obzira na svu složenost i potencijalne rizike koje sa sobom nosi,
međunarodna saradnja je od velikog značaja za uspešnu borbu protiv trgovine
ljudima. Multiagencijski pristup i zajedničke operacije predstavljaju najefikasnij
način organizovanja borbe protiv ovog vida kriminala, posebno ukoliko on
u nekom od svojih segmenata ima međunarodni karakter (žrtve i izvršioci su
strani državljani, pojedine radnje izvršenja su vršene u stranoj državi, domaći
državljani se eksploatišu u inostranstvu, pojedini dokazi se mogu pronaći
samo uz pomoć drugih država i sl). Ukoliko trgovci ljudima vrše krivično delo
45

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
u više zemalja, najbolje rezultate daje unapred dogovorena i sinhronizovana
(bilo bi poželjno maksimalno proaktivna) operacija službenika policije, tužilaštva
i sudova svih tih zemalja, i to iz veoma jednostavnog razloga - i izvršioci i žrtve i
informacije i dokazi su prisutni u njima svima.
Na nacionalnom nivou, zlatno pravilo postupanja podrazumeva sastanak
policijskih službenika sa tužiocem i dogovaranje strategije pre pokretanja
bilo kakve zajedničke međunarodne operacije. Na tom sastanku vrši se pregled
dostupnog materijala, identifikuju operativni ciljevi, utvrđuje ispunjenost zakonskih
i proceduralnih uslova za postupanje i prikupljanje i korišćenje dokaza
u pogledu svake zemlje učesnice u zajedničkoj operaciji. Predsulov uspeha je
i pravovremeno stupanje u kontakt sa partnerskom jedinicom ili oficirima za
vezu u zemljama u kojima se zajedničke operacije odvijaju. Pokazalo se da
jednu od značajnijih uloga u ostavrivanju neposrednih operativnih kontakata
i razmeni informacija imaju oficiri za vezu nacionalnih policija stacionirani i
angažovani u drugim državama (u Republici Srbiji trenutno je angažovano 26
oficira za vezu iz 19 zemalja, a u inostranstvu su angažovna četiri naša odficira
za vezu).
Sastavni deo planiranja međunarodne saradnje je i razmišljanje o
mogućim ishodima istrage. U tom kontekstu definiše se šta se želi postići i da li
je za ostvarivanje cilja potrebno zahtevati krivičnopravnu pomoć ili ne. Praksa je
pokazala da postupanje koje je bilo delotvorno u jednom slučaju nije po definiciji
najadekvatnije za sve situacije koje nužno obiluju brojnim specifičnostima.
Stoga je, prilikom podnošenja zahteva za pružanje krivičnopravne pomoći,
neophodno navesti sve relevante podatke i time izbeći naknadno dostavljanje
dopunskih podataka o bitnim pojedinostima. Preciziranje je nužno i u pogledu
prirode traženih mera i aktivnosti, kao i informacija i dokaza koje treba pribaviti.
U svakom slučaju, pa i u uslovima maksimalno korektne komunikacije
i angažovanja, na umu se moraju imati ograničenja koja postavljaju različite
jurisdikcije u pojedinim zemljama.
Interes subjekata međunarodne zajednice da se suprotstave trgovini
ljudima (i njoj sličnim postupcima) nedeljiv je i prepoznatljiv u brojnim
međunarodnim dokumentima pa je prilikom prikupljanja dokaza putem
međunarodne pravne pomoći, odnosno pružanja pomoći ili traženja
krivičnopravne pomoći od druge zemlje nužno pozvati se na međunarodne
pravne instrumente o uzajamnoj pravnoj pomoći. Postoji niz sistemskih rešenja
na koja se možemo pozvati jer su ratifikacijom postali i deo unutrašnjeg zakonodavstva
Republike Srbije, a najrelevantiji su: Evropska konvencija o uzajamnoj
pravnoj pomoći u krivičnopravnim pitanjima, Dodatni protokol navedenoj
konvenciji, Evropska konvencija o zaštiti ljudskih prava i osnovnih sloboda,
Konvencija UN protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i, kao dodatak
toj konvenciji, Protokol o prevenciji, suzbijanju i kažnjavanju trgovine
ljudskim bićima, posebno ženama i decom, Konvencija Saveta Evrope o borbi
protiv trgovine ljudima, Zakon o međunarodnoj pravnoj pomoći u krivičnim
stvarima Republike Srbije, te brojni bilateralni i multilateralni sporazumi.
46

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
ŽRTVA KAO SVEDOK
Specifičnosti položaja žrtve svedoka i mere zaštite
Iskustvo je pokazalo da razgovori sa žrtvama trgovine ljudima spadaju
među najsloženije i najstresnije službene razgovore. Upravo stoga, ali i zbog
važnosti iskaza žrtve u postupku rasvetljavanja i dokazivanja kriminalne aktivnosti
trgovaca veoma pažljivo treba pristupiti izboru službenih lica koja će
kontaktirati sa žrtvom i razgovarati sa njom. Prednost treba dati službenim
licima koja su već učestvovala u kriminalističkim obradama te vrste i koja su
u mogućnosti da pravilno obaveste žrtvu o položaju, pravima i obavezama u
krivičnom postupku.
Složenost događaja koji u biti menja život čoveka, njegovo trajanje,
mnoštvo konkretnih činova brutalnosti, brojnost aktera, ali i važnost naizgled
nebitnih detalja, kao i potreba da se iz hronologije događaja izvuče što je
moguće više informacija zahtevaju mnogo vremena. U pojedinim slučajevima
to će uzrokovati učestalije ponavljanje razgovora. O njihovom broju i trajanju
odlučivaće se i u zavisnosti od okolnosti slučaja, psihofizičkog stanja žrtve i
ozbiljnosti traumatskih događaja povodom kojih se razgovara. 39 Važno je da
hronologija dešavanja koja se razjašnjavaju bude postavljena na logičan i dosledan
način. To ne samo da pomaže žrtvi da se priseti događaja nego čini izjavu
lakšom za razumevanje onim službenim licima koja će se naknadno uključiti u
postupak. Potrebno je odvojiti vreme za beleženje hronologije i glavnih tačaka
priče, kako bi ona poprimila logičan sled. Te početne beleške se mogu koristiti
kao okvir za celovitije izjave (pribavljene razgovorom ili saslušanjem). 40
Vrlo je važno da se, uz dato objašnjenje, od početka pa do kraja
postupka žrtvi ukazuje na potrebu, pa i obavezu, da govori istinu i da ništa ne
prećutkuje. Naime, žrtva treba da shvati da će u cilju utvrđivanja činjeničnog
stanja, kao nezaobilazni deo postupka, službeno lice istraživati i lične prilike
prošlosti žrtve, odnosno da će to uvek raditi advokati trgovca ljudima. Iz tih
razloga, važno je da žrtva razume da će svaka laž, poluistina ili prećutkivanje
pojedinih činjenica u bilo kojoj fazi postupka biti otkriveni i da će to umanjiti
njen kredibilitet kao svedoka i ugroziti pokrenuti postupak.
Dokumentovanju razgovora sa žrtvom mora se posvetiti posebna
pažnja. Iz niza praktičnih razloga, uz obaveznu, zakonom predviđenu formu,
što je moguće vernijeg dokumentovanja razgovora sačinjavanjem službene
beleške ili zapisnika, preporučuje se ton-filmsko snimanje razgovora. Ovakav
pristup je taktički povoljniji, između ostalog zato što diktiranje i ponovno reprodukovanje
u cilju doslovnog zapisivanja daje razgovoru naglašeno službeni
ton, usporava njegov ritam, deluje destimulativno na žrtvu koja je u atmosferi
poverenja i bliskosti donela odluku da ispriča sve detalje zločina koji je nad
njom izvršen. Značaj ovakvog načina dokumentovanja razgovora dolazi do
izražaja i zbog toga što se službeno lice ne mora koncentrisati na beleženje
sadržine datog iskaza već se može potpuno posvetiti praćenju, analizi i usmeravanju
toka razgovora; što omogućava verno prenošenje sadržine iskaza
(naročito je značajno ako se fiksira iskaz dece, maloletnika, lica koja imaju
39
Preporučuje se uvažavanje mišljenja psihologa (savetnika) o tome koje je optimalno trajanje razgovora.
40
Od značaja je i uspostavljanje niza hronoloških struktura u vezi sa pojedinim događajima i datumima koje žrtva pamti. Ostali
značajni događaji mogu se staviti u kontekst „pre“ ili „kasnije“ od datuma koji su precizirani. Ibid., str. 72-78.
47

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
neki psihički poremećaj ili su zaostala u duševnom razvoju, ako je angažovan
tumač, kada su data obaveštenja od velikog operativnog i procesnog značaja);
što se prilikom ovakvog načina dokumentovanja razgovora ne registruje samo
glas lica koje daje iskaz već i celokupna atmosfera u kojoj se razgovor vodi,
pitanje, glas i ponašanje službenog lica, psihofizičko stanje i promene koje su
nastajale kod žrtve tokom davanja iskaza.
Generalno, pa i u slučaju žrtava trgovine ljudima, značajna, a ponekad
ključna i presudna uloga svedoka, u postupku obezbeđenja dokaza i presuđenju
krivične stvari neretko čini njegovu ličnu situaciju veoma složenom i delikatnom.
Pri tome, mora se prihvatiti kao činjenica i njegova lična zainteresovanost
za ishod postupka, ali i nesigurnost i ranjivost. Posebno je značajno
prepoznavanje naročite potrebe za specifičnostima u postupanju i izboru i
primeni zaštitnih mera prema određenim kategorijama osetljivih ili ugroženih
svedoka, uslovljenih, pre svega, osobenostima izvršenog krivičnog dela i prilikama
i okolnostima svedoka.
Činjenica je da mnoge žrtve trgovine ljudima ne žele da pruže dokaze
protiv učinilaca jer se plaše za svoju i bezbednost svoje porodice i to najčešće
s razlogom. Praksa iz mnogih država destinacije pokazuje da se trgovci ljudima
koriste pretnjama, ucenama, pa i fizičkim nasiljem da bi sprečili žrtve
da se obrate policiji i prijave šta im se dogodilo. Pored toga, kako su učinioci
najčešće deo organizovanih kriminalnih grupa, njihovo lišenje slobode ne
znači automatski da su žrtva i njena porodica bezbedni, jer su ostali članovi
i dalje na slobodi. Ukoliko žrtva pomogne policiji i pravosudnim organima u
identifikovanju učinilaca i pristane da svedoči, sasvim je izvesno da će ona i
njena porodica biti izloženi različitim oblicima ugrožavanja. Ako se tome doda
i evidentno prisutna korupcija pojedinih pripadnika policijskih i pravosudnih
službi, jasan je veliki strah žrtava od saradnje sa državnim organima. Negativni
primeri zabeleženi u mnogim zemljama daju im za pravo. U tom kontekstu
može se zaključiti da svaki sistem zaštite svedoka žrtava trgovine ljudima
treba da da primaran značaj fizičkoj bezbednosti žrtve i njene porodice.
Osim pomenutih, postoji još mnoštvo razloga zašto žrtve trgovine ljudima
ne žele da se pojave u svojstvu svedoka. Naime, žrtve po pravilu strahuju
od stigmatizacije, a često se veoma boje da će i same biti optužene kao ilegalni
imigranti koji rade bez dozvole za rad ili za neku drugu kažnjivu radnju.
41
Žrtve ponekad misle da su same krive za ono što im se dogodilo ili se toga
stide. 42 Smatraju da će proces izvođenja učinilaca pred sud biti dugotrajan i
prosto žele da se vrate kući, svojim porodicama, bez dugog sudskog postupka
u kome bi doživele nove neprijatnosti i poniženja zbog ponovnog susretanja
sa ljudima koji su ih zlostavljali i nužnog prisećanja i iznošenja detalja
traumatičnog iskustva.
Posebnu brigu žrtve predstavlja i navodni dug prema trgovcu koji
još nije izmiren. Naime, jedan od primarnih mehanizama kontrole žrtve je
obavezivanje zbog zaduženosti koji podrazumeva da se od žrtve traži da vrati
uveličane troškove, navodno iskrsle zbog dovođenja žrtve u zemlju destinacije.
Čak i za žrtve koje nemaju dugovanja, ekonomska stvarnost je da se kući
41
Vidi: B. Simeunović-Patić, „Prepoznavanje viktimizacije trgovinom ljudima“, Temida, br. 4, Beograd, 2008, str. 69-86.
42
U slučajevima seksualne eksploatacije stid je veoma značajan mehanizam kontrole žrtve. Trgovci ljudima često snimaju seksualne
odnose u koje je uključena žrtva, a sačinjene snimke koriste kao svojevrsno obezbeđenje poslušnosti žrtve, uz konstantnu
mogućnost njenog ponižavanja i blaćenja prikazivanjem snimaka njenoj porodici i drugim bliskim licima, odnosno onima iz
sredine u kojoj želi da nastavi „normalan“ život.
48

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
vraćaju praznih ruku i nemoćni da materijalno pomognu svojim porodicama.
Kod takvih osoba često se javlja potreba da ponovo odu van zemlje da bi
zaradili novac za sebe ili svoje porodice. One nemaju skoro nikakvih motiva da
provedu više meseci ili čak godina bez posla u zemlji destinacije, samo zato da
bi svedočile protiv trgovaca ljudima. Posebno kod dela trgovine ljudima treba
predvideti i obavezu očuvanja prava na privatnost žrtve, na čuvanje njenog
dostojanstva i zabrane pitanja koja bi kršila to pravo.
Preporuka Saveta Evrope R (97) 13 43 široko definiše ugroženost svedoka
kao „svaku direktnu, indirektnu ili potencijalnu pretnju, koja može da
utiče na dužnost svedoka da iznese dokaze bez ikakvih uticaja“. Ovde je
obuhvaćeno i ugrožavanje koje je rezultat samog postojanja kriminalne organizacije
koja ima izrazitu reputaciju nasilja i osvete, ili same činjenice da svedoci
pripadaju zatvorenoj socijalnoj grupaciji, usled čega su u lošijoj poziciji. 44
Pomenuta preporuka Saveta Evrope naročito naglašava da u nekim oblastima
kriminaliteta, kao što su organizovani kriminal i druga teška krivična dela, kao i
kriminal u okviru porodice, postoji rastući rizik da svedoci budu ugroženi pa, u
skladu sa tim, preporučuje mere zaštite potencijalno ugroženih svedoka koje
bi trebalo da obezbede neophodnu ravnotežu između prevencije nereda ili
kriminala i očuvanja prava optužene osobe na pravično suđenje. 45
Rimski statut Međunarodnog krivičnog suda (MKS), 46 u čl. 68 predviđa
dužnost suda da preduzme odgovarajuće mere kako bi zaštitio fizički i
psihički integritet, dostojanstvo i privatnost oštećenih i svedoka, ceneći starost
oštećenih i svedoka, pol, zdravstveno stanje i prirodu izvršenog krivičnog
dela. Ovo se čini posebno, ali ne i isključivo, u slučajevima kada je u konkretnom
krivičnom delu reč o radnjama seksualnog zlostavljanja ili zlostavljanja
dece. Ista odredba predviđa da sudeće veće može, u cilju zaštite oštećenih,
svedoka ili okrivljenog, pojedine procesne radnje koje uključuju prisustvo
pomenutih učesnika u postupku sprovesti u posebnoj sudskoj prostoriji (in
camera), ili može dozvoliti da se dokazi prezentuju elektronskim putem ili
drugim sličnim sredstvima. Ove mere posebno se imaju primeniti u slučaju
da se u ulozi oštećenog ili svedoka pojavljuju deca, stare osobe i žrtve. Pravilom
88 predviđene su specijalne zaštitne mere u odnosu na traumatizovane
svedoke i decu žrtve seksualnog nasilja. Naročito je istaknuta mogućnost da
se, tokom ispitivanja, dozvoli prisustvo savetnika, zakonskog zastupnika, psihologa
ili člana porodice svedoka, odnosno žrtve.
Praksa Evropskog suda za ljudska prava stoji na stanovištu da mora postojati
jasna i ozbiljna pretnja ugrožavanjem pre nego što zaštita dostigne nivo
na kojem je omogućeno ograničavanje prava optuženog. Prema tumačenju
pomenutog suda, priroda i stepen zaštite svedoka zavise od pojedinačnih
okolnosti, ali je sud prihvatio sledeće vrste zaštite kao dozvoljene u određenim
situacijama: suđenje bez publike i/ili prisutnih medija; čitanje izjave svedoka
bez njegovog prisustva; svedočenje na sudu svedoka koji je prerušen; neiden-
43
Council of Europe, Recommendation No. R (97) 13 on Intimidation of Witnesses and Rights of the Defence, Adopted by the
Committee of Ministers on 10 September 1997, at the 600th Meeting of the Ministers’ Deputies.
44
Ibidem.
45
Predlažući državama članicama mere za zaštitu ugroženih i ranjivih svedoka, Preporuka R (97) 13 poziva se na druge relevantne
dokumente Saveta Evrope koji tretiraju sličnu problematiku: Preporuku R (85) 4 o nasilju u porodici, Preporuku R (85) 11
o položaju žrtve u okviru krivičnog zakona i krivičnog postupka, Preporuku R (87) 21 o pomoći žrtvama i prevenciji viktimizacije,
Preporuku R (91) 11 o seksualnoj eksploataciji, pornografiji i prostituciji i o trgovini decom i mladim odraslim ljudima, i Preporuku
R (96) 8 o kriminalnoj politici u Evropi tokom promena.
46
Kod nas je ovaj dokument na snazi od donošenja Zakona o potvrđivanju Rimskog statuta Međunarodnog krivičnog suda,
„Službeni list SRJ“, Međunarodni ugovori br. 5/2001.
49

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
tifikovanje svedoka na sudu ili saopštavanje samo odabranih detalja o identitetu;
deformisanje glasa svedoka na suđenju; svedočenje iz druge prostorije,
putem video-veze i otkrivanje identiteta svedoka u poslednjim fazama procesa.
Posebno značajan oblik zaštite odnosi se na položaj žrtava koje se kao
svedoci pojavljuju u krivičnim postupcima. Učinjeno je to i u članu 24 Konvencije
UN koja predviđa preduzimanje odgovarajućih mera u cilju zaštite od
moguće odmazde ili zastrašivanja svedoka, uvek pa i onda kada se u takvoj
ulozi nađu žrtve trgovine ljudima. Odredbom člana 6, st. 1 Protokola iz Palerma
istaknut je značaj zaštite privatnosti i identiteta žrtava nelegalne trgovine
ljudima koja, između ostalog, uključuje poverljivo vođenje zakonskih postupaka
koji se odnose na nelegalnu trgovinu.
Razvoj nacionalnog krivično-procesnog zakonodavstva u pogledu
zaštite žrtava-svedoka u krivičnom postupku pokazuje nastojanje da se u zakonodavnom
rešenju i primeni zakonskih odredaba u pružanju zaštite prate
sve savremene tendencije. Zaštita žrtava i svedoka je predviđena u Zakoniku
o krivičnom postupku, Zakonu o programu zaštite učesnika u postupku. Uz
to, i zakoni koji uređuju postupke za krivična dela organizovanog kriminala i
ratne zločine predviđaju mogućnost saslušanja svedoka i oštećenog putem
video-konferencijske veze ili međunarodne krivično-pravne pomoći, kao i
mogućnost da sud na obrazložen predlog zainteresovanog lica odluči o zaštiti
ličnih podataka svedoka ili oštećenog.
Određene mere procesne zaštite maloletnog lica svakako predstavljaju
posebna dokazna pravila i prilagođavanje određenih procesnih rešenja u cilju
zaštite maloletnih lica od sekundarne i tercijalne viktimizacije.
Procesna zaštita žrtava i svedoka razvijala se tako što je od samo jedne
odredbe Zakona o krivičnom postupku - člana 109, kojim je bilo predviđeno
da je sud dužan da svedoke i oštećenog zaštiti od uvreda i pretnji i svakog
drugog napada, a da na predlog istražnog sudije ili predsednika veća predsednik
suda ili javni tužilac mogu zahtevati da organi unutrašnjih poslova preduzmu
posebne mere zaštite svedoka i oštećenog (odredba i danas postoji u
važećem zakoniku o krivičnom postupku), došlo do novih rešenja. U Zakoniku
o krivičnom postupku je zaštita svedoka regulisana u pet odredaba u delu
zakona koji se odnosi na ispitivanje svedoka.
U razvoju zaštite žrtava u krivičnom postupku svakako su interesantne
i odredbe Zakonika o krivičnom postupku od 1. 1. 2006. godine, koje su samo
u tom delu stupile na snagu i primenjivale se, a koje se odnose na posebna
pravila ispitivanja posebno ranjivih kategorija svedoka i drugih učesnika u
postupku.
Važeći sistem u Srbiji, uz mere zaštite svedoka i oštećenog od uvrede,
pretnje i svakog drugog napada, članom 109, st. 3 ZKP predviđa da predsednik
suda ili javni tužilac na predlog istražnog sudije ili predsednika veća može
zahtevati da organi unutrašnjih poslova preduzmu posebne mere zaštite svedoka
i oštećenog.
U funkciji zaštite svedoka su i odredbe koje predviđaju privremeno
udaljenje iz sudnice optuženog u toku glavnog pretresa, ako svedok odbija da
daje iskaz u njegovom prisustvu ili ako okolnosti ukazuju da u njegovom prisustvu
neće govoriti istinu (čl. 324 ZKP). O ograničenim dometima ovog zakonskog
rešenja u pogledu zaštite trgovine ljudima govori i to što se optuženom
50

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
po povratku u zasedanje može pročitati izkaz svedoka, što optuženi ima pravo
da postavlja pitanja svedoku, a po potrebi se može i suočiti sa njim.
U fukciji zaštite ličnog ili porodičnog života oštećenog su i odredbe
koje ukazuju na potrebu i mogućnosti obavezivanja na čuvanje tajne, odnosno
isključenje javnosti pri izvođenju pojedinih radnji u postupku. Pored ostalog,
članom 261 ZKP predviđeno je da, ako to zahtevaju interesi morala, javnog
poretka, interesi zaštite maloletnika ili privatnog života učesnika u postupku,
službeno lice koje preduzima istražnu radnju naredi licima koja saslušavaju,
odnosno ispituju ili koja prisustvuju istražnim radnjama ili razgledaju spise istrage
da čuvaju kao tajnu određene činjenice ili podatke koje su tom prilikom
saznala i ukaže im da odavanje tajne predstavlja krivično delo. Ova naredba
uneće se u zapisnik o istražnoj radnji, odnosno zabeležiće se na spisima koji
se razgledaju uz potpis lica koje je upozoreno.
Istovremeno, članom 292 ZKP predviđeno je da od otvaranja zasedanja
pa do završetka glavnog pretresa veće može u svako doba, po službenoj
dužnosti ili po predlogu stranaka, ali uvek po uzimanju njihovih izjava isključiti
javnost za ceo glavni pretres ili jedan njegov deo, i u slučaju ako to zahtevaju
interesi zaštite morala, zaštite javnog poretka, zaštite maloletnika ili zaštite
privatnog života učesnika u postupku.
U funkciji zaštite žrtava trgovine ljudima mogu se sagledati i rešenja
prisutna u odredbama o merama za obezbeđenje prisustva okrivljenog i
za nesmetano vođenje krivičnog postupka. Tako je članom 136 ZKP, u st. 2
predviđeno da se okrivljenom, uz zabranu da bez odobrenja napusti svoj stan
ili mesto boravišta može zabraniti i prilaženje određenim licima. Pored ostalog,
navedena mera, kao i ona koja podrazumeva primenu elektronskog nadzora
radi kontrolisanja poštovanja ograničenja koja su nametnuta okrivljenom,
može se odrediti kao samostalna mera ako je potrebna radi zaštite oštećenog
ili svedoka, ili ako postoji opasnost da okrivljeni dovrši započeto krivično delo,
ponovi krivično delo, odnosno učini krivično delo kojim preti.
Zaštiti žrtve trgovine ljudima koja u krivičnom postupku učestvuje kao
svedok od trauma koje izaziva ponovno ispitivanje može se doprineti i kroz primenu
pocesnih mogućnosti predviđenih članom 309, st. 5 ZKP. Ovom odredbom
se propisuje da veće iz člana 24, stav 6 ZKP može rešenjem odlučiti da se
pročitaju zapisnici o ranijem ispitivanju na ranijem glavnom pretresu, ukoliko
ustanovi da je zbog proteka vremena, zaštite svedoka ili drugih važnih razloga
opravdano da se određeni svedoci i veštaci ne ispituju ponovo. Inače opšte
pravilo dato u čl. 309, st. 1 predviđa da, kada je glavni pretres odložen i počinje
iznova jer se izmenio sastav veća, veće može odlučiti, po uzimanju izjava od
stranaka, da se svedoci i veštaci ne ispituju ponovo nego da se pročitaju njihovi
iskazi dati na ranijem glavnom pretresu. Da se pažnja poklanja zaštiti svedoka
vidljivo je i po tome što u slučajevima iz čl. 309, st. 5 žalba protiv rešenja
o čitanju zapisnika nije dozvoljena.
Članom 109a Zakonika o krivičnom postupku predviđeno je da sud
može rešenjem odobriti da se svedoku obezbede mere posebne zaštite
(zaštićeni svedok) kada postoje okolnosti koje ukazuju da bi svedoku ili njemu
bliskim licima javnim svedočenjem bili ugroženi život, telo, zdravlje, sloboda
ili imovina većeg obima, a naročito kada su u pitanju krivična dela organizovanog
kriminala, korupcija i druga izuzetno teška krivična dela.
51

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Mere posebne zaštite obuhvataju ispitivanje svedoka pod uslovima i
na način koji obezbeđuju da se ne otkrije njegova istovetnost, i mere fizičkog
obezbeđenja u toku postupka. Rešenje o merama posebne zaštite svedoka
sud može doneti po službenoj dužnosti ili na zahtev stranaka ili samog svedoka.
Zahtev se podnosi u zapečaćenom omotu na kome je naznačeno „zaštita
svedoka - službena tajna” i predaje se u toku istrage istražnom sudiji, a nakon
stupanja optužnice na pravnu snagu predsedniku veća (109b st. 1 i 3 ZKP). Uz
to, ako svedok prilikom ispitivanja kod istražnog sudije uskrati podatke o sebi,
odgovor na pojedina pitanja ili svedočenje u celini, uz obrazloženje da postoje
okolnosti iz čl. 109a, st. 1 ZKP, smatraće se da je podneo zahtev da mu se obezbede
mere posebne zaštite, nakon čega će ga istražni sudija, ako oceni da je
opasnost osnovana, pozvati da u roku od tri dana podnese formalni zahtev.
Ako istražni sudija oceni da je uskraćivanje podataka, odgovora ili svedočenja
očigledno neosnovano, ili svedok u ostavljenom roku ne postupi po preporuci
sudije, pošto je upozoren na posledice ukoliko neće bez zakonskog razloga da
svedoči, može se kazniti novčano do 100.000 dinara, a ako i posle toga odbije
da svedoči, može se još jednom kazniti istom kaznom (čl. 109b, st. 4 ZKP).
Rešenje o merama posebne zaštite svedoka donosi u toku istrage
istražni sudija, a nakon stupanja optužnice na pravnu snagu pretresno veće,
ako je u zasedanju, odnosno veće iz čl. 24, st. 6 ZKP, ako pretresno veće nije
u zasedanju, odnosno ako se istražni sudija ne saglasi sa zahtevom. Veće je
dužno da odluku donese u roku od tri dana od prijema spisa. Pretresno veće,
prilikom odlučivanja o merama posebne zaštite svedoka, isključuje javnost.
Ako istražni sudija ili pretresno veće prihvate zahtev iz člana 109b ovog zakonika,
doneće rešenje koje sadrži: šifru koja će zamenjivati ime svedoka, naredbu
za brisanje iz spisa imena i drugih podataka pomoću kojih se može utvrditi
istovetnost svedoka, način na koji će se ispitivanje sprovesti i mere koje
je potrebno preduzeti da bi se sprečilo otkrivanje istovetnosti, prebivališta
i mesta boravka svedoka ili njemu bliskih lica. Protiv ovog rešenja stranke i
svedok mogu izjaviti žalbu o kojoj u istrazi odlučuje veće iz čl. 24, st. 6 ZKP, a
nakon stupanja optužnice na pravnu snagu, drugostepeni sud. Odluku o žalbi
veće je dužno da donese u roku od tri dana, a drugostepeni sud u roku od
osam dana od prijema spisa (čl. 109v st. 1 do 3 ZKP).
Kada rešenje o merama posebne zaštite postane pravnosnažno, sud
pismenom naredbom, koja predstavlja službenu tajnu, na poverljiv način
obaveštava stranke i svedoka o danu, satu i mestu ispitivanja svedoka. Pre
početka ispitivanja, svedok se obaveštava da će biti ispitan pod merama
posebne zaštite, koje su to mere, i da se njegova istovetnost neće otkriti
nikome osim sudijama koje odlučuju o predmetu, a mesec dana pre početka
glavnog pretresa strankama i braniocu. Ispitivanje zaštićenog svedoka može
da se obavi na određeni način: isključenjem javnosti sa pretresa, prikrivanjem
izgleda svedoka, svedočenjem iz posebne prostorije uz promenu glasa i lika
svedoka podsredstvom tehničkih uređaja za prenos zvuka i slike.
Podatke o istovetnosti svedoka i njemu bliskih lica i o drugim okolnostima
koje mogu dovesti do otkrivanja njihove istovetnosti istražni sudija,
odnosno veće, zatvoriće u poseban omot, zapečatiti i predati na čuvanje jedinici
za zaštitu svedoka. Zapečaćeni omot može otvarati samo drugostepeno
veće koje odlučuje o žalbi protiv presude. Na omotu će se naznačiti dan i čas
otvaranja i imena članova veća koji su upoznati sa sadržajem podataka, na-
52

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
kon čega će se omot ponovo zapečatiti i vratiti jedinici za zaštitu svedoka (čl.
109v, st. 1 do 4 ZKP).
Sud je dužan da sva lica koja prisustvuju ispitivanju zaštićenog svedoka
upozori da podatke o njemu ili bliskim licima, njihovom prebivalištu, boravištu,
premeštanju, dovođenju, čuvanju, mestu i načinu ispitivanja zaštićenog svedoka
čuvaju kao tajnu i da njihovo odavanje predstavlja krivično delo (čl. 109đ
ZKP). Zakon o krivičnom postupku sadrži posebno ograničenje utoliko što je
odredbom člana 109d predviđeno da se presuda ne može zasnivati samo na
izjavi zaštićenog svedoka.
U praksi se odmah pojavio komentar da je onda veliko pitanje kako će
se doneti presuda, npr. kod krivičnog dela silovanje ako materijalnih tragova
nema, a nema svedoka već je jedini dokaz svedočenje žrtve, i da to može da
bude do te mere ograničavajuće da praktično onemogućava sud da donese
razumnu, pravednu i jedino životnu logičnu i moguću presudu. Moguće je da
kod krivičnog dela trgovina ljudima više žrtava dobije mere zaštite, koje su
realno nužne, da drugih dokaza nema niti materijalnih niti pak drugih svedoka
jer je priroda samog krivičnog dela takva, pa u tom slučaju ova mera zapravo
može u praksi umnogom da pogoduje optuženom da izbegne krivični progon
i odgovarajuću osudu i kaznu. Međutim, ovo naravno nije plediranje da
se odredba ukine, jer je i inače oslanjanje na samo jedan dokaz u krivičnom
postupku loše i pravno nemoguće.
S druge strane, zakon nalaže da se, u slučaju kada se zaštita traži,
podnesu činjenice i dokazi koji ukazuju da u slučaju javnog svedočenja postoji
ozbiljna i stvarna opasnost za život, telo, zdravlje, slobodu ili imovinu većeg
obima svedoka ili njemu bliskih lica. Te činjenice i dokazi u praksi u slučajevima
u kojima su svedoci dobijali jednu ili više mera zašite nisu bili na odgovarajući
način obrazloženi, posebno nema podataka da li su takvi navodi ispitivani
i proveravani, na koji način i ko je to proveravao. Često, čak u velikom broju
slučajeva, kao razlog za traženje mera zaštite navedeni su osećaj straha
i ugroženosti koje svedok - žrtva ima zbog svedočenja, ali bez ikakve konkretne
činjenice, pretnje upućene lično, telefonom ili nekih drugih činjenica ili
događaja koji mogu da predstavljaju pretnju svedoku ili bliskim licima. Naravno
da se kod krivičnih dela trgovine ljudima, posebno kada se postupak u
velikoj meri oslanja na iskaz svedoka kao jedan od ključnih dokaza, navodima
u zahtevu za određivanje mera o osećaju straha i ugroženosti mora pristupiti
na znatno drugačiji način, pa bi se nekim od tih slučajeva zbog značaja
svedočenja mogle opravdati odluke suda da se svedocima pruži zaštita, bez
obzira što nije bilo konkretnih dokaza i činjenica koje ukazuju da postoji ozbiljna
opasnost. Na taj način zapravo bi se obezbeđivao ključni dokaz pa bi
se stoga davanje zaštite u takvim slučajevima, bez ozbiljne procene ili stvarne
opasnosti, moglo smatrati opravdanim.
S druge strane, određivanje mere zaštite bez preciznog i detaljnog
navođenja činjenica i dokaza o pretnjama ili opasnostima za dobra svedoka i
bliskih lica kojima se opravdava njihovo donošenje može da dovede do toga
da se zaštita olako određuje i samim tim da dovodi u pitanje ozbiljnost samog
postupka, ozbiljnost mera koje su predviđene za izuzetne slučajeve u kojima
zaštita jeste nužna, pa u neku ruku i položaj optuženih u postupku. Ukoliko
bi se uzelo da kod žrtava krivičnog dela trgovina ljudima koje se saslušavaju
kao svedoci, već zbog prirode samog dela i svedočenja postoji opasnost za
53

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
život i telo pa se u tom slučaju uz manje provera može žrtvi odrediti zaštita, to
nikako ne može biti pravilo.
Dilema oko otkrivanja identiteta svedoka strankama u postupku postoji
u sudskoj praksi, kako domaćoj tako i međunarodnoj. Problem se sagledava u
svetlu prava na pravično suđenje, kao i mogućnosti stranaka da ispituju svedoke
i osporavaju njihov kredibilitet. Opet, rešenje koje nalaže otkrivanje identiteta
žrtve pre početka glavnog pretresa se predstavlja kao problematično
sa aspetka stvarne i delotvorne zaštite žrtve. Čini se opravdanim da za slučaj
postojanja posebno teških okolnosti, koje podrazumevaju izvesnu i opravdanu
bojazan za narušavanje integriteta i života žrtve, Zakonik o krivičnom postupku
predvidi mogućnost potpune zaštite identiteta žrtve. Takva rešenja već postoje
u uporednom zakonodavstvu, a i praksa Evropskog suda za ljudska prava
daje osnova za stanovište po kom bi u izuzetnim slučajevima to moglo biti
dozvoljeno. U presudi povodom slučaja „Van Mechelen i drugi protiv Holandije“,
a povodom presude zasnovane na izjavama policajaca koji su u postupku
saslušani kao anonimni svedoci, „Sud je istakao kao opšte načelo da je, ako se
identitet svedoka optužbe krije, odbrana suočena sa teškoćama koje krivični
postupci ne bi trebalo da uključuju u redovnim okolnostima. Ovo nalaže da
teškoće u pripremi odbrane budu u dovoljnoj meri nadomeštene postupkom
koji sudske vlasti provode. Ovo uravnoteženje interesa odbrane i zahteva za
skrivanje identiteta svedoka dovodi do posebnih problema ako su svedoci o
kojima je reč pripadnici državnih policijskih snaga. Njihova pozicija je, Sud je
primetio, do izvesnog stepena drugačija od položaja nepristrasnih svedoka ili
žrtve. Oni imaju opštu dužnost poslušnosti prema državnim izvršnim vlastima
i obično su povezani sa tužilačkom stranom. Iz tih razloga njih treba koristiti
kao anonimne svedoke samo u izuzetnim okolnostima“.
Treba istaći da je i u postupku za krivično delo trgovina ljudima, koji se
vodio pred posebnim odeljenejm Okružnog suda u Beogradu, žrtvi svedoku
pružena zaštita u postupku ali i nakon njegovog okončanja, iako u to vreme
nisu postojale odredbe o zaštićenom svedoku već samo one opšteg karaktera
o zaštiti svih učesnka u postupku.
Uz opšte odredbe o zaštiti učesnika u krivičnom postupku, odnosno
one koje se odnose na postupak za krivična dela organizovanog kriminala,
važeće nacionalno zakonodavstvo sadrži i posebne propise o programu
zaštite učesnika u postupku. 47 Ova materija regulisana je Zakonom o programu
zaštite učesnika u krivičnom postupku. Tim zakonom uređeni su uslovi
i postupak za pružanje zaštite i pomoći učesnicima u krivičnom postupku i
njima bliskim licima, koji su usled davanja iskaza ili obaveštenja značajnih za
dokazivanje u krivičnom postupku izloženi opasnosti po život, zdravlje, fizički
integritet, slobodu ili imovinu, a bez tog iskaza ili obaveštenja bilo bi znatno
otežano ili nemoguće dokazivanje u krivičnim postupcima za krivična dela:
protiv ustavnog uređenja i bezbednosti, protiv čovečnosti i drugih dobara
zaštićenih međunarodnim pravom i protiv organizovanog kriminala. (čl. 1 i čl.
5). Učesnicima u krivičnom postupku smatraju se osumnjičeni, okrivljeni, svedok
saradnik, svedok, oštećeni, veštak i stručno lice, a blisko lice je lice za koje
učesnik u krivičnom postupku zahteva uključenje u Program zaštite (čl. 3).
Program zaštite može se sprovesti pre, u toku i nakon pravnosnažnog
okončanja krivičnog postupka i podrazumeva skup mera koje se primenjuju u
47
„Službeni glasnik RS“, br. 85/2005.
54

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
cilju zaštite života, zdravlja, fizičkog integriteta, slobode ili imovine zaštićenog
lica (čl. 2 i čl. 4). Podaci u vezi sa Programom zaštite su poverljivi i predstavljaju
službenu tajnu. Pored službenih lica, te podatke ne mogu saopštavati ni
druga lica kojima podaci postanu dostupni. Službeno lice je dužno da drugo
lice obavesti da ti podaci predstavljaju tajnu (čl. 6). Odluku o uključenju,
produženju, obustavi i prestanku Programa zaštite donosi tročlana komisija za
sprovođenje Programa zaštite. Jednog člana Komisije imenuje iz reda sudija
Vrhovnog kasacionog suda Srbije predsednik tog suda, drugog člana imenuje
iz reda svojih zamenika republički javni tužilac, a rukovodilac specijalizovane
organizacione jedinice Ministarstva unutrašnjih poslova član je Komisije po
položaju. Članovi Komisije imaju po jednog zamenika (čl. 7).
U sprovođenju Programa zaštite, Jedinica za zaštitu obezbeđuje
zaštićenom licu i potrebnu ekonomsku, psihološku, socijalnu i pravnu pomoć.
Svi državni organi, organizacije i službe dužni su da pruže pomoć Jedinici
za zaštitu i da na njen zahtev izvrše radnje iz svoje nadležnosti potrebne za
sprovođenje Programa zaštite (čl. 12, st. 2). U okviru Programa zaštite primenjuju
se sledeće mere: fizička zaštita ličnosti i imovine; 48 promena prebivališta
ili premeštanje u drugu zavodsku ustanovu; prikrivanje identiteta i podataka o
vlasništvu; promena identiteta. U toku sprovođenja Programa zaštite mogu se
primeniti jedna ili više mera, s tim što se mera promene identiteta može primeniti
samo kada se cilj Programa zaštite ne može ostvariti primenom drugih
mera (čl. 14). Rešenje o određivanju neke od prve tri navedne mere donosi
Jedinica za zaštitu, dok rešenje o promeni identiteta donosi Komisija na predlog
Jedinice za zaštitu (čl. 15). Ako je zaštićeno lice pozvano pred sud kao
okrivljeni, svedok saradnik, svedok, oštećeni, veštak i stručno lice povodom
krivičnog dela učinjenog pre promene identiteta, zaštićeno lice učestvuje u
krivičnom postupku sa izvornim identitetom. U drugom postupku pred sudom
ili državnim organom u kojem je neophodna upotreba izvornog identiteta
zaštićeno lice može učestvovati samo uz saglasnost Jedinice za zaštitu. Ako
Jedinica za zaštitu ne da saglasnost, zaštićeno lice vrši svoja prava u postupku
preko punomoćnika. Pozivanje zaštićenog lica vrši se preko Jedinice za zaštitu
koja obezbeđuje njegov dolazak (čl. 23).
Zahtev za uključenje učesnika u krivičnom postupku i bliskih lica u Program
zaštite, nadležni javni tužilac, istražni sudija ili predsednik veća mogu
po službenoj dužnosti ili na predlog učesnika u krivičnom postupku podneti
Komisiji. Nakon pravnosnažnog okončanja krivičnog postupka zahtev iz stava
1 ovog člana može podneti i Jedinica za zaštitu (čl. 25). Ukoliko nadležni
javni tužilac, istražni sudija ili predsednik veća ocene da postoji neposredna
opasnost po život, zdravlje, fizički integritet, slobodu ili imovinu učesnika u
krivičnom postupku ili bliskog lica, obavestiće Jedinicu za zaštitu o potrebi
primene hitnih mera, a rukovodilac Jedinice za zaštitu naređuje primenu hitnih
mera, uz saglasnost učesnika u krivičnom postupku, odnosno bliskog lica. Saglasnost
u ime maloletnog lica ili lica potpuno lišenog poslovne sposobnosti
daje zakonski zastupnik ili staralac (čl. 27).
O programu zaštite sačinjava se poseban sporazum koji, uz podatke
o potpisnicima sporazuma i druge podatke, sadrži i izjavu zaštićenog lica o
48
Jedinica za zaštitu samostalno primenjuje mere iz člana 14, stav 1 ovog zakona. Prema zaštićenom licu koje je lišeno slobode
Jedinica za zaštitu primenjuje ove mere u saradnji sa Ministarstvom pravde. Kada se na drugi način ne mogu primeniti mere iz
člana 14, stava 1 ovog zakona, Jedinica za zaštitu u obavljanju poslova iz svog delokruga može prikriti identitet svojih pripadnika,
kao i podatke o vlasništvu nad stvarima kojima se služi u primeni određene mere.
55

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
dobrovoljnom uključenju u Program zaštite, spisak obaveza koje zaštićeno
lice prihvata, kao i obaveze Jedinice za zaštitu, vreme trajanja Programa
zaštite, kao i uslove za raskid sporazuma (čl. 30). Međunarodna saradnja u
sprovođenju Programa zaštite predviđenog ovim zakonom ostvaruje se na
osnovu međunarodnog sporazuma ili uzajamnosti (čl. 39).
Iz izloženog se može zaključiti da su u domaćem pravnom sistemu
prisutna dva osnovna vida zaštite svedoka koji učestvuju u krivičnom postupku,
koji mogu biti od značaja i kada je reč o primeni tih mera na žrtve trgovine
ljudima. Prvi se najčešće naziva procesnom, a drugi vanprocesnom zaštitom.
U prvom slučaju reč je o svim onim merama zaštite koje je moguće preduzeti
u sklopu samog krivičnog postupka u okviru kojeg se i pojavila potreba za
preduzimanjem posebnih mera. Drugi vid zaštite označava posebne mere
koje nadležni državni organi preduzimaju „izvan sudnice“, kako bi svedoka i
njemu bliska lica zaštitili od mogućih posledica iskaza koji će dati ili koji je dao
u postupku.
Kada je reč o procesnoj zaštiti, aktuelni zakonik o krivičnom postupku
predviđa nekoliko mogućnosti. Najpre, reč je o opštoj obavezi suda da svakog
svedoka i oštećenog zaštiti od uvrede, pretnje i svakog drugog napada.
Imajući u vidu prirodu predviđene reakcije (opomena, novčana kazna i u
najtežim slučajevima prijava Javnom tužiocu), evidentno je reč o mehanizmu
koji je namenjen situacijama u kojima će i blaža reakcija biti dovoljna da zaštiti
svedoka.
Međutim, u narednim članovima zakonodavac je predvideo i mogućnosti
primene posebnih mera zaštite, koje se u takvim slučajevima preduzimaju sa
ciljem prikrivanja identiteta svedoka i njegovog fizičkog obezbeđenja tokom
postupka. Osnovu ovih posebnih mera zaštite predstavljaju različiti oblici
prikrivanja identiteta svedoka (počev od isključenja javnosti sa glavnog pretresa,
pa do prikrivanja izgleda svedoka uz promenu glasa i slike). U vezi sa
odredbom po kojoj identitet svedoka strankama i braniocu ipak mora biti
otkriven najkasnije mesec dana pre početka glavnog pretresa prisutne su
brojne polemike u stručnoj javnosti. To stoga što je reč o rešenju koje reflektuje
različite i povremeno nepomirljive tenzije, koje postoje između potrebe
zaštite svedoka i prava na odbranu koje može biti ozbiljno dovedeno u pitanje
ukoliko bi identitet svedoka bio trajno prikriven.
Ovakvo zakonsko rešenje takođe bi u drastičnijim slučajevim moglo
da dovede i sam sud u iskušenje da bira između dve mogućnosti – primene
mere zaštite i automatske „blokade“ dokaza ili odustajanja od mere uz sve
rizike koje to sa sobom nosi, u cilju očuvanja dokazne snage svedočenja. Na
posletku, treba istaći i to da, posmatrano u celini, zakonski tekst u delu u
kojem reguliše ovu materiju u izvesnoj meri odaje utisak nedovršenosti. Pored
stilskih i jezičkih nedorečenosti, izostalo je i sistematičnije definisanje različitih
mera koje je moguće primeniti prema opštoj javnosti sa jedne strane i prema
učesnicima u postupku sa druge.
Ipak, stiče se utisak da Nacrt novog zakonika o krivičnom postupku
ovu oblast uređuje na sistematičniji način. Tako, Nacrt razlikuje nekoliko vidova
zaštite. Na prvom mestu, reč je o osnovnoj zaštiti oštećenog i svedoka
od uvrede, pretnje i svakog drugog napada koju u zavisnosti od faze postupka
preduzimaju javni tužilac ili sud. 49
49
Član 106 Nacrta.
56

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
U Nacrtu se posebno predviđa i zaštita „posebno osetljivog svedoka“,
kojim se smatra lice koje je, s obzirom na uzrast, životno iskustvo, način života,
pol, zdravstveno stanje, prirodu, način ili posledice krivičnog dela ili druge
okolnosti slučaja posebno osetljivo. Rešenje o dodeljivanju tog statusa, koji
podrazumeva posebna pravila o ispitivanju ovakvog lica (ispitivanje u stanu,
uz pomoć psihologa, primenom posebnih tehničkih mera, zabranu suočenja i
dr) donosi sud. 50
Naposletku, predviđen je i poseban set pravila koja se odnose na
zaštitu svedoka od zastrašivanja, odnosno pravila o ispitivanju takozvanog
zaštićenog svedoka. 51 Najznačajniju razliku u odnosu na aktuelno rešenje
predstavlja brisanje odredbe prema kojoj presuda ne može biti zasnovana
isključivo na iskazu zaštićenog svedoka. Pored toga, učinjena je jasna distinkcija
mera posebne zaštite usmerenih prema opštoj javnosti i onih orijentisanih
prvenstveno prema okrivljenom i njegovom braniocu.
Imajući u vidu prethodno iznete napomene možemo zaključiti da Nacrt
novog zakonika o krivičnom postupku, i kada je reč o žrtvama trgovine
ljudima unosi kvalitetnija rešenja. Pre svega, reč je o institutu posebno osetljivog
svedoka, koji može biti naročito pogodan za ovakve postupke. Naime,
određivanje ovakvog statusa može se sprovesti po proceduri koja je jednostavnija
nego kada je reč o zaštićenom svedoku. U tom smislu, mišljenja smo
da će ova procesna mogućnost, ukoliko bude usvojena, značajno olakšati
svedočenja posebno osetljivih osoba, koje, iako nisu možda neposredno
životno ugrožene, usled svedočenja trpe intenzivnu sekundarnu traumu.
Izuzetno značajnim za postupke ove vrste smatramo i predloženo
rešenje po kojem nema više procesne smetnje da presuda bude zasnovana
isključivo na iskazu zaštićenog svedoka. Kritiku aktuelnog rešenja po kojem
to nije moguće izneli smo ranije, tako da na ovom mestu samo još jednom
ističemo da bi bilo izuzetno značajno da do izmene procesnog zakonodavstva
u tom smislu dođe što skorije.
Program i mere vanprocesne zaštite uspostavljeni su kao veoma
komplikovan i skup mehanizam koji je zakonodavac namenio samo najtežim
slučajevima, u kojima je bezbednost učesnika u krivičnom postupku u toj meri
ugrožena da se osnovano može pretpostaviti da ostale „konvencionalne“
mere u konkretnom slučaju ne bi bile dovoljne. Zato je primena programa i dodatno
ograničena na učesnike u krivičnim postupcima za krivična dela protiv
ustavnog uređenja i bezbednosti, protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih
međunarodnim pravom, i organizovanog kriminala. Kako je jedno od krivičnih
dela iz grupe dela protiv čovečnosti i drugih dobara zaštićenih međunarodnim
pravom i krivično delo trgovina ljudima, to krivični postupci u tim slučajevima
takođe mogu dovesti do aktiviranja ovog posebnog mehanizma zaštite svedoka
i oštećenih.
Zakonom o programu zaštite učesnika u krivičnom postupku
predviđeno je nekoliko različitih mera zaštite koje je moguće preduzeti. Na prvom
mestu to je fizička zaštita ličnosti i imovine koja se sastoji u sprečavanju
protivpravnog ugrožavanja života, zdravlja, fizičkog integriteta, slobode ili imovine
zaštićenog lica upotrebom fizičko-tehničkih mera. 52
50
Članovi 107 i 108 Nacrta.
51
Članovi 109-116 Nacrta.
52
Član 16 Zakona.
57

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Zatim, moguće je pristupiti promeni prebivališta ili premeštanju u drugu
zavodsku ustanovu, u zavisnosti od toga da li je reč o licu koje je lišeno
slobode ili to nije slučaj.
Posebnu meru predstavlja prikrivanje identiteta ili podataka o
vlasništvu. Ta mera sastoji se od izrade ili upotrebe lične isprave ili isprave o
vlasništvu zaštićenog lica u kojoj su privremeno izmenjeni izvorni podaci. 53
Na posletku, kao najkompleksnija može se odrediti i mera promene
identiteta kod koje dolazi do potpune ili delimične izmene ličnih podataka
zaštićenog lica. Uz tu meru može biti određena i promena fizičkih karakteristika
zaštićenog lica. 54
Analiza zakonskih odredaba ali i njihova dosadašnja primena ukazuju
da je reč o efiksanom zakonskom okviru kada je u pitanju poseban program
zaštite učesnika u krivičnom postupku. U Zakonu su predviđeni postupak i
mere zaštite koji su uobičajeni u uporednom pravu u ovoj oblasti. Međutim,
imajući u vidu složenost ali i troškove čitavog sistema, program je zamišljen
kao mehanizam kojem treba pribegavati samo u situaciji kada drugim merama
nije moguće otkloniti opasnost po učesnike u postupku. U tom smislu, i
kada je reč o svedocima i oštećenima u postupcima za krivično delo trgovina
ljudima i povezana krivična dela, smatramo da će osnovni mehanizam njihove
zaštite u najvećem broju slučajeva predstavljati mere procesne zaštite o kojima
je ranije bilo reči. Utoliko je značajnije da ovaj mehanizam bude adekvatno
profilisan i prilagođen specifičnim potrebama postupka.
Praksa primene Zakona o programu zaštite učesnika u krivičnom
postupku pokazala je ozbiljne nedostatke. Svedoci/žrtve su, kada se primene
mere zaštite koje sprovodi Jedinica za zaštitu žrtava i svedoka, često izolovani
predugo i neopravdano. Stoga se najstrože mere, koje podrazumevaju
potpuno premeštanje iz sredine u kojoj žrtva živi i smeštaj u drugu ili boravak
u posebnim stanovima i mestima za to bez kontakta sa porodicom ili bliskim
licima, moraju primenjivati restriktivno i samo onda kada je zaista opravdano.
Kontakti sa bliskim licima iz porodice koja bi mogla pružiti podršku
izostaju ili su kontrolisani i ograničeni vremenski i odvijaju se u prostorijama
gde se žrtve i njima bliska lica ne mogu opustiti, tako da žrtve iz njih ne mogu
izvući nikakvu korist. To je za žrtve ponekad vrlo traumatično, jer su susreti sa
porodicom i bliskim licima veoma bitni za one koji su preživeli nasilje, posebno
za žrtve trgovine ljudima koje su preživele i seksualnu eksploataciju, a od
posebnog su značaja i za dalji oporavak žrtve.
I druge mere zaštite koje pruža Jedinica, kao što su na primer pratnja
i obezbeđenje objekta gde žrtva ili njoj bliska lica žive, ukoliko se robusno
sprovode uznemiravaju, a ne ohrabruju žrtvu. Takođe, žrtve uživaju i finansijsku
podršku koja im vrlo često deluje kao nedovoljna, dok pripadnicima Jedinice
koji još uvek nemaju sopstveni budžet, iako je to predviđeno zakonom,
deluje enormno velika, pa je davanje ponekad praćeno, ako ne komentarima
koji mogu povrediti žrtvu, ono pogledima ili gestovima koji takođe mogu i
te kako da povrede. Pored toga, ulazak u Program zaštite neretko je praćen
i nestručno vođenim razgovorima sa žrtvom od strane tužioca ili pripadnika
Jedinice, te žrtve ostaju razočarane, a neke i samoinicijativno napuštaju Program
kada se uvere da, npr. neće biti prebačene u inostranstvo, odnosno da
neće dobiti onakvu pomoć kakvu im je obećala jedna strana.
53
Član 18 Zakona.
54
Član 20 Zakona.
58

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Služba za pomoć i podršku žrtvama i svedocima
U iznalaženju adekvatnog normativnog i organizacionog odgovora
na problem efikasne zaštite žrtava trgovine ljudima, od značaja mogu biti
iskustva Službe za pomoć i podršku pri Višem sudu u Beogradu, Odeljenje
za ratne zločine. Služba je osnovana 2006. godine pri Okružnom sudu da bi
svedocima i žrtvama pružala različite vrste pomoći: pružanje stručnih saveta
i podrške, kao i adekvatne bezbednosti i sigurnosti, predlaganje mera i preduzimanje
radnji za zaštitu svedoka koji su, ili će svedočiti pred Tribunalom,
obaveštavanje svedoka u postupku i njihovim pravima, obavljanje poslova u
vezi sa putovanjem, smeštajem, finansijama i ostalim logističkim i administrativnim
poslovima za svedoke i lica koja ih prate, održavanje bliskih kontakata
sa istražnim timovima u vezi sa svim aspektima pojavljivanja svedoka pred
Tribunalom. U Službi postoje tri jedinice: jedinica za zaštitu koja vrši koordinaciju
i aktivnosti u vezi sa bezbednosnim potrebama, jedinica za podršku
koja pruža socijalno i psihološko savetovanje i pomoć i operativna jedinica
koja je odgovorna za logistiku i administrativne poslove u vezi sa svedocima.
Članom 11 Zakona o organizaciji i nadležnosti državnih organa u
postupku za ratne zločine, nakon izmena iz 2009. godine (“Službeni glasnik
RS“, br. 67/03, 135/04, 61/05 i 101/07, 72/09) predviđeno je da se u Višem
sudu u Beogradu obrazuje Služba za pomoć i podršku oštećenim i svedocima,
koja obavlja administrativno-tehničke poslove, poslove vezane za pomoć
i podršku oštećenima i svedocima, kao i poslove obezbeđenja uslova za primenu
procesnih odredaba ovog zakona. Ova služba, uz kontakte sa identičnim
službama koje postoje u zemljama u susedstvu ili drugim državama ili pri
Međunarodnom krivičnom tribunalu za bivšu Jugoslaviju, kada je potrebno da
svedok dođe iz druge države preduzima i sledeće:
• uspostavlja kontakt sa svedocima i žrtvama nakon što se pozovu na
pretres ili na saslušanje pred istražnim sudijom;
• uz poziv svedocima i žrtvama dostavlja pisanu brošuru o radu
Službe i mogućnostima da im pruži tehničku pomoć oko dolaska i
svedočenja;
• uspostavlja kontakt sa svedocima i žrtvama i, u dogovoru sa sudijom,
kada žrtva navede da ima neprijatnosti ili da postoji opasnost
oko svedočenja upoznaje je sa mogućnostima da u postupku dobije
zaštitu; u razgovoru sa žrtvama zajedno procenjuje da li je reč o
strahu ili realnoj opasnost pa, kada se žrtva izjasni da je u pitanju
strah osnažuje je;
• pruža tehničku pomoć oko dolaska, smeštaja, putovanja, dolaska do
zgrade suda;
• sa žrtvom i svedokom u zgradi suda pre ispitivanja u razgovoru
nastoji da se žrtva opusti što je više moguće, pokazuje joj sudnicu,
objašnjava tok postupka i ispitivanja, u pauzi nastoji da se žrtve
osveže i odmore.
Razgovor sa žrtvama koje Služba obavlja od izuzetne je važnosti za žrtvu
ali i postupak. Svojevrsno uzbuđenje zbog dolaska u sudnicu i učestvovanja u
sudskom postupku opterećeno je time što žrtve ponovo preživljavaju sve što
se desilo, a pred njih se postavljaju zahtevi da se sete detalja koje možda nisu
smatrale bitnim ili su ih iz nekog razloga potisnule. Žrtve silovanja i seksual-
59

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
nog zlostavljanja dodatno su opterećene stidom, kao i time da su po prirodi
samog dela one, uz učinioca, najčešće jedini svedoci čitavog događaja. Ispitivanje
takvih žrtava je teško i složeno. Prema iskustvu u postupcima, u kojima
su žrtve prethodno kontaktirale i izvesno vreme pre ulaska u sudnicu provele
u razgovoru sa službenicima Službe za pomoć i podršku svedocima, žrtve
su uspele u neku ruku da ovladaju situacijom, prethodno su videle sudnicu,
mesto gde će se nalaziti, videle su i objašnjeno im je gde se nalaze stranke i
sud, znaju da je moguće zatražiti vodu ili izneti da žele da se odmore ili da se
ne osećaju dobro, i da će ih predstavnici Službe sačekati.
Rad Službe pozitivno je uticao na kvalitet davanja iskaza žrtava i svedoka
u postupcima za ratne zločine. Sudu je takođe omogućeno da pre ispitivanja
sazna da li je žrtva spremna ili je u lošem psihičkom stanju pa može da prilagodi
tempo ispitivanja. Razgovori u Službi za pomoć ohrabruju svedokinje, one
dolaze i - kada im se objasni da ništa nije strašno, da svi znaju da će svedočiti o
silovanju, da niko neće zameriti zbog obrazovanja ili rečnika koji koristi, da će biti
i neprijatnih pitanja, da mogu da kažu sve - dešavalo se da tek na pretresu žrtve
pričaju o nečemu po prvi put, uz objašnjenje da sada znaju da smeju sve da kažu.
Osim toga, sud pred sobom ima relevantne podatke o zdravstvenom stanju koje
može da bude od značaja tokom svedočenja (ako je žrtva obolela i određeno
vreme uzima terapiju zbog neke hronične bolesti ili ima neku bolest koja se može
pogoršati tokom svedočenja, na primer hipertenziju i slično). Takođe, kada je reč
o svedocima čiji su podaci bili prikriveni (na primer svedoci pod pseudonimom)
ili saslušavani uz neke od mera zaštite, koje se pružaju prema ZKP-u ili Zakonu
o programu zaštite učesnika u postupku, po pravilu se sve sumnje branilaca i
optuženih da su svedoci instruirani od strane tužilaštva otklanjaju, jer se zna da
kontakt sa žrtvama i svedocima ima Služba.
Podrška kakvu pruža Služba za pomoć i podršku oštećenim i svedocima
bila bi od velikog značaja i za žrtve i svedoke u postupcima za krivična dela
trgovine ljudima, posebno kada se radi o seksualnoj eksploataciji. Iskustva koja su
do sada stečena u radu Službe i potrebe žrtava krivičnog dela trgovina ljudima,
posebno kada je reč o seksualnoj eksploataciji, ali i žrtava drugih krivičnih dela
sa elementima nasilja opravdavaju osnivanje službi za pomoć i pri drugim sudovima.
Posebnosti zaštite maloletnih lica žrtava
trgovine ljudima
Poseban razlog za brigu i apel za preduzimanje adekvatnijih mera
sprečavanja i suzbijanja trgovine ljudima predstavlja činjenica da su vrlo često
žrtve ovog oblika organizovanog kriminala deca, odnosno maloletnici. Neophodnost
posebne i pojačane zaštite ove kategorije stanovništva, kako na
nacionalnom tako i na međunarodnom nivou, proizilazi iz njihove naročite
osetljivosti i neiskustva. Takođe, činjenica je da su posledice zarobljavanja i
eksploatacije mnogo teže kada su žrtve deca i maloletnici.
Iskorišćavanje dece i maloletnika se ispoljava u više oblika od kojih
su, kako se uglavnom smatra, dva dominantna - iskorišćavanje dečijeg rada
i seksualno iskorišćavanje. Međutim, činjenica je da se o pojedinim oblicima
60

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
eksploatacije malo zna, budući da se većina istraživanja odnosi na problem
seksualnog iskorišćavanja. Na ovom mestu će se kroz navođenje rezultata
pojedinih istraživanja ukratko ukazati na oblike viktimizacije dece i mladih
trgovinom ljudima.
Jedno od novijih istraživanja o trgovini decom koje je sproveo Unicef 55
ukazuje na kompleksnost i dinamiku ovog problema. Deca i mladi ljudi žrtve
trgovine ljudima koji su intervjuisani dolaze iz veoma različitih sredina. Rezultati
intervjua su pokazali da se kao faktori odbacivanja najčešće javljaju nasilje
u porodici i zlostavljanje, kao i zloupotreba alkohola od strane roditelja. Sa tim
u vezi, rezultati nekih drugih istraživanja pokazuju da trgovci sve češće upotrebljavaju
otmicu ili kidnapovanje dece u cilju ilegalnog usvojenja ili trgovine
organima. Tako se npr. u Izveštaju generalnog sekretara UN-a ističe da, iako
nema odlučujućih dokaza u odnosu na trgovinu decom u svrhe oduzimanja
organa, činjenica je da su tela mnoge otete ili nestale dece koja su kasnije
pronađena mrtva, unakažena i određeni organi uklonjeni, kao i da je medicinski
moguće presaditi detetov organ u telo odraslog čoveka. 56
Čak i kad je reč o seksualnoj eksploataciji, postoji problem identifikacije
dečaka kao žrtava trgovine ljudima u tom smislu. U izveštaju Stejt departmenta
za 2008. godinu navodi se da dva procenta dečaka žrtava seksualne
eksploatacije, koliko ih ima prema podacima Međunarodne organizacije rada
(ILO) i UNICEF-a, ne predstavlja pravo stanje stvari, pre svega zbog društvenih
osuda koje se odnose na seks sa dečacima. 57 Tranzicija u bivšim komunističkim
državama je donela i sve više problema u pogledu seksualnog iskorišćavanja
dece. 58 U tim državama je pojava najčešće vezana za turizam, prisustvo vojnih
baza ili mirovnih operacija. 59 Zatim, deca koja se prisiljavaju na prošenje ili na
vršenje krivičnih dela 60 pripadaju tzv. „skrivenoj populaciji“, koja je teška za
istraživanje zbog toga što se njeni pripadnici ne mogu lako identifikovati niti
pronaći. 61
Prisiljavanje dece na vršenje krivičnih dela u vezi je i sa trgovinom
drogom. S obzirom na činjenicu da ne mogu krivičnopravno odgovarati za
učinjeno delo, deca se koriste za poslove ilegalne proizvodnje i prometa narkotika.
Upravo ta okolnost ukazuje da postoji dodirna tačka između organizovane
trgovine drogom i trgovine ljudima, odnosno da se organizovane kriminalne
grupe mogu baviti i jednom i drugom delatnošću. U takvim situacijama
deca žrtve doživljavaju višestruku viktimizaciju. Eksploatacija takvih žrtava
podrazumeva njihovo korišćenje u trgovini drogom, pri čemu je moguće da
to nije i jedini oblik eksploatacije trgovinom ljudima na koju se primoravaju.
Takođe, vrlo mali procenat takve dece ostaje van sveta konzumenata droga,
odnosno ulaženje u svet narkomana predstavlja još jedan oblik njihove viktimizacije.
55
Uzorak u ovom istraživanju činilo je 31 dete iz jugoistočne Evrope. Dottridge M., “Young People’s Voices on Child Trafficking:
Experiences from South Eastern Europe”, UNICEF, Innocenti Research Centre, December 2008., dostupno na: www.unicef-irc.
org/publication/pdf (adresa je posećena 5. marta 2009. godine).
56
Report of the Secretary – General to the Commission on Crime Prevention and Criminal Justice on preventing, combating
and punishing trafficking in human organs (E/CN.15/2006/ 10). Dostupno na: www.unodc.org/unodc/en/commissions/CCPCJ/
session/15.html
57
Izveštaj Stejt departmenta o trgovini ljudima za 2008. godinu, dostupno na: www.state.gov/tip (adresa je posećena 10. marta
2009. godine).
58
Vučković-Šahović N., „Prava deteta i međunarodno pravo“, Jugoslovenski centar za prava deteta, Beograd, 2000, str. 238.
59
Sa tim u vezi značajno je utvrditi kakva je uloga mirovnih operacija UN-a.
60
Uzorak u ovom istraživanju činilo je 31 dete iz Jugoistočne Evrope. Dottridge M., “Young People’s Voices on Child Trafficking:
Experiences from South Eastern Europe”, UNICEF, Innocenti Research Centre, December 2008, dostupno na: www.unicef-irc.
org/publication/pdf (adresa je posećena 5. marta 2009. godine).
61
Ibidem.
61

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Cilj Konvencije o najgorim oblicima dečijeg rada usvojene od strane
Međunarodne organizacije rada i pratećih protokola je zabrana i eliminisanje
najgorih oblika dečijeg rada (čl. 1 Konvencije). Za svrhe Konvencije, izraz
“najgori oblici dečijeg rada” obuhvata: sve oblike ropstva ili običaja sličnih
ropstvu, kao što su prodaja i krijumčarenje dece, dužničko ropstvo i kmetstvo
i prinudni ili obavezni rad uključujući prinudno ili obavezno regrutovanje
dece za učešće u oružanim sukobima; korišćenje, nabavljanje ili nuđenje deteta
radi prostitucije, proizvodnje pornografije ili za pornografske predstave;
korišćenje, nabavljanje ili nuđenje deteta za nedozvoljene aktivnosti, naročito
za proizvodnju i krijumčarenje droge; rad koji je, po svojoj prirodi ili okolnostima
u kojima se obavlja, verovatno štetan po zdravlje, bezbednost ili moral
dece (čl. 3).
U preporuci br. 190 o zabrani i hitnoj akciji za ukidanje najgorih oblika
dečijeg rada, u okviru programa akcije, ukazuje se na potrebu hitnog koncipiranja
i realizacije programa koji, pored ostalog treba da imaju za cilj: a)
identifikaciju i osudu najgorih oblika dečijeg rada; b) sprečavanje angažovanja
i uklanjanje dece iz najgorih oblika dečijeg rada štiteći ih od represalija i
obezbeđujući njihovu rehabilitaciju i socijalnu integraciju kroz mere kojima se
rešavaju njihove vaspitne, fizičke i psihološke potrebe; c) poklanjanje posebne
pažnje mlađoj deci; ženskoj deci; problemu prikrivenih radnih situacija u kojima
su posebno ugrožene devojčice; ostalim grupama dece koja su posebno
ugrožena ili imaju posebne potrebe.
Kolika se pažnja poklanja zabrani i iskorenjivanju dečijeg rada govori i
činjenica da je u članu 12 Preporuke br. 190 naglašeno da članice treba da utvrde
da se sledeći najgori oblici dečijeg rada smatraju krivičnim delima: a) svi
oblici ropstva ili prakse slične ropstvu kao što su prodaja i nedozvoljena trgovina
decom, dužničko ropstvo i robovanje i prinudni ili obavezni rad uključujući
prinudno ili obavezno regrutovanje dece kako bi se koristila u oružanom sukobu;
b) korišćenje, nalaženje ili ponuda nekog deteta za prostituciju, proizvodnju
pornografije ili za pornografske seanse; c) korišćenje, nabavljanje ili
ponuda nekog deteta za nedozvoljene aktivnosti (konkretno za proizvodnju
i nedozvoljenu trgovinu drogom) ili za aktivnosti koje uključuju nedozvoljeno
nošenje ili korišćenje vatrenog oružja ili drugog naoružanja.
Preambulom Konvencije SE o borbi protiv trgovine ljudima 62 naglašava
se da delovanja i inicijative protiv trgovine ljudima moraju biti nediskriminatorne,
da vode računa o ravnopravnosti polova, kao i pristupu zasnovanom na
pravima deteta. Da se i u ovom dokumentu apostrofiraju prava deteta i zaštita
dece od različitih načina zloupotrebe i iskorišćavanja vidljivo je i po tome što
se naglašava da Savet ministara donosi Konvenciju oslanjajući se, između ostalog,
i na preporuke Komiteta ministara državama članicama Saveta Evrope,
pa i Preporuku R (91) 11 o seksualnom iskorišćavanju, pornografiji i prostituciji
i trgovini decom i adolescentima i Preporuku Rec (2001) 16 o zaštiti dece od
seksualnog iskorišćavanja.
Članom 5 Konvencije SE predviđeno je da svaka strana ugovornica
treba da preduzme posebne mere u cilju smanjenja izloženosti dece trgovini
ljudima, uključujući i stvaranje klime koja pogoduje zaštiti dece. U tom kontekstu
treba razumeti i preporuku mera kojima se obeshrabruje potražnja koja
podstiče sve oblike iskorišćavanja ljudi i dovodi do trgovine ljudima (posebno
62
Sačinjena 16. maja 2005. godine u Varšavi, a u naš pravni sistem uvedena 2009. godine, „Službeni glasnik“ br. 19/09
62

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
ženama i decom). U tom cilju, svaka strana ugovornica treba da usvoji ili da
unapredi zakonodavne, upravne, obrazovne, socijalne, kulturne ili druge mere
(čl. 6).
O osobenostima postupanja čiji je osnovni cilj očuvanje dobrobiti i
zaštite deteta govori se i u okviru odredaba Konvencije SE koje se bave pitanjem
zaštite privatnosti žrtava (čl. 11). I u delu koji tretira materiju dozvole
boravka posebno se apostrofira da se boravišna dozvola za decu koja su žrtve
trgovine ljudima, ako to zakon predviđa izdaje u skladu sa najboljim interesima
deteta i, kad je to potrebno, produžava se pod istim uslovima (čl. 14, st. 2).
Posebna pažnja u postupanju sa decom traži se i kod mera čiji je cilj repatrijacija
i povratak žrtava trgovine ljudima (čl. 16, st. 5 i st. 7).
Ono što je od posebnog značaja za praksu suprotstavljanja trgovini
ljudima i za krivičnopravnu zaštitu dece žrtava trgovine ljudima sadržano
je u odredbi člana 24 Konvencije SE. Govoreći o otežavajućim okolnostima,
naglašava se da svaka strana ugovornica treba da osigura da se kao takva
okolnost, kod određivanja kazne za krivična dela utvrđena u skladu sa članom
18 Konvencije, pored ostalog, 63 predvidi i činjenica da je krivično delo učinjeno
protiv deteta.
Posebna pažnja zaštiti dece poklanja se i u delu koji tretira mere zaštite
žrtava, svedoka i lica koja sarađuju sa sudskim organima. Ističe se da će dete
žrtva trgovine ljudima dobiti posebne mere zaštite kojima će se voditi računa
o njegovim najboljim interesima (čl. 28 st. 3). Naglašava se i to da, u skladu sa
Konvencijom za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda, posebno članom 6,
svaka strana ugovornica treba da usvoji zakonodavne ili druge mere kako bi se
tokom sudskih postupaka obezbedila: a) zaštita privatnosti žrtve i, po potrebi,
njenog identiteta; b) bezbednost žrtve i zaštita od zastrašivanja, u skladu sa
uslovima propisanim unutrašnjim pravom i, u slučaju da su žrtve deca, poklanjanjem
posebne pažnje potrebama dece i obezbeđivanjem njihovog prava na
posebne mere zaštite (čl. 30). Apostrofiranje dece kao kategorije žrtava koja
zaslužuje posebnu pažnju prisutno je i u članu 33 Konvencije. Ova odredba se
bavi merama koja se odnose na ugrožena ili nestala lica i potrebu razmatranja
mogućnosti jačanja saradnje u traganju za nestalim licima (ako na osnovu
dostupnih informacija može da se zaključi da je reč o žrtvi trgovine ljudima).
Kada se govori o specifičnostima krivičnopravne zaštite žrtava trgovine
ljudima mlađeg životnog doba, Republika Srbija je učinila korak napred u
odnosu na inkriminaciju iz 2003. godine, 64 kojom je prvi put to krivično delo
uvedeno u nacionalno krivično zakonodavstvo, pri čemu je poseban režim
zaštite predviđen za osobe mlađe od četrnaest godina. Od 2005. poseban
režim zaštite proširen je na maloletna lica, tj. osobe koje nisu navršile osamnaest
godina.
Primedba se može uputiti u vezi sa kvalifikovanim oblikom krivičnog
dela koji podrazumeva da je nastupila teška telesna povreda oštećenog lica -
žrtve. Zakonodavac je za ovakvu situaciju, u odredbi čl. 388, st. 4, predvideo
kaznu zatvora od najmanje tri godine. Ovo rešenje u pogledu krivičnopravne
zaštite maloletnog lica, u smislu propisane sankcije, nije sledilo logiku koja je
ispoštovana kod predviđanja sankcija za izvršenje osnovnog oblika krivičnog
63
Krivično delo kojim se svesno ili zbog teškog nemara ugrožava život žrtve; krivično delo koje je izvršio državni funkcioner u
vršenju svojih dužnosti; krivično delo izvršeno u okviru zločinačke organizacije.
64
“Službeni glasnik Republike Srbije“, broj 39 od 11. aprila 2003.
63

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
dela. Naime, izjednačava se situacija kada delo učinjeno prema maloletnom
licu za posledicu ima tešku telesnu povredu, sa onom kada te posledice nema,
što svakako ne može biti isto. Iste logike trebalo se držati i kod propisivanja
sankcije za teži oblik, i to na taj način što bi se posebni minimum zaprećene
kazne za izvršenje krivičnog dela, koje za žrtvu ima maloletno lice i koje je pri
tom za posedicu imalo i tešku telesnu povredu žrtve, odredio na nivou višem
od tri, ali i od pet godina (npr. osam). Ovo rešenje ima logiku u slučaju da je
žrtva punoletno lice, jer su i posebni minimum i posebni maksimum postavljeni
tako da omogućavaju teže kažnjavanje za krivično delo praćeno težom
posledicom. U svakom slučaju, zaključak je da takva rešenja nisu primeren
odgovor na trend prisutan u izvršenju krivičnog dela trgovina ljudima, a koji
pokazuje da učinioci krivično delo sve češće čine nad maloletnim licima, to jest
decom i maloletnicima. Da apsurd bude veći, u ovom slučaju zakonodavac je
propisao i petnaest godina zatvora kao posebni maksimum za teži oblik dela
(kod osnovnog oblika dela učinjenog nad maloletnikom posebni maksimum
nije predviđen, već važi opšti maksimum od dvadeset godina). Iskorak u pravom
smeru je napravljen povećanjem posebnog minimuma na deset godina
zatvora za delo trgovine ljudima koje za posledicu ima smrt žrtve (međutim,
ni ovde se ne pravi razlika za slučaj da je žrtva maloletno lice) u odnosu na
rešenje iz 2003. godine.
Takođe treba spomenuti i Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela
i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica 65 (u daljem tekstu: ZMUKD) koji sadrži
odredbe koje se odnose na zaštitu maloletnih žrtava trgovine ljudima. Deo treći
ZMUKD-a nosi naziv Posebne odredbe o zaštiti maloletnih lica kao oštećenih
u krivičnom postupku. U članu 150 ZMUKD-a se, između ostalih krivičnih dela,
navode i krivična dela trgovine ljudima, trgovina decom radi usvojenja i zasnivanje
ropskog odnosa i prevoz lica u ropskom odnosu, u odnosu na koja
se primenjuju te posebne odredbe o zaštiti maloletnih lica. Naime, da bi se
izbegle štetne posledice po maloletnika i njegov razvoj zahteva se da svi procesni
akteri poseduju posebna znanja iz oblasti prava deteta i krivičnopravne
zaštite maloletnih lica. U postupku za krivična dela učinjena na štetu maloletnih
lica javni tužilac, istražni suduja i sudije u veću će postupati na način da se
izbegnu štetne posledice po maloletno lice (čl. 152 i 153 ZMUKD-a). Tako se
u čl. 152 ZMUKD-a između ostalog predviđa da se saslušanje maloletnih lica
obavlja uz pomoć psihologa, pedagoga ili drugog stručnog lica.
Saslušanje maloletnog lica oštećenog krivičnim delom navedenim u čl.
150 ovog zakona može se sprovesti najviše dva puta, a izuzetno više ako je to
neophodno radi ostvarenja svrhe krivičnog postupka, ali u tom slučaju sudija
je dužan da posebno vodi računa o zaštiti ličnosti i razvoja maloletnog lica. U
stavu 3 i 4 istog člana propisana je mogućnost posebnog načina saslušanja
maloletnih lica pod određenim uslovima. Tako će sudija, ukoliko oceni da je to
potrebno, narediti da se maloletno lice saslušava upotrebom tehničkih sredstava
za prenos slike i zvuka, a saslušanje će se sprovesti bez prisustva stranaka
i drugih učesnika postupka, tako da mu stranke i lica koja na to imaju pravo
pitanja postavljaju posredstvom sudije ili stručnih lica. Kriterijum za primenu
ove odredbe su osobenost krivičnog dela i svojstva ličnosti maloletnog lica.
S obzirom na osobenosti krivičnih dela trgovine ljudima ili trgovine decom
radi usvojenja, kao i psihičke posledice koje viktimizacija tim delima ostavlja
na ličnost maloletnog lica, trebalo bi u praksi očekivati široku primenu ovih
odredaba u takvim slučajevima. Takođe, maloletno lice kao svedok-oštećeni se
65
Zakon o maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica („Službeni glasnik RS”, br. 85/2005).
64

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
može saslušati i u svom stanu ili drugoj prostoriji, odnosno ovlašćenoj ustanovi,
organizaciji, stručno osposobljenoj za ispitivanje maloletnih lica. Na ovom
mestu bi još trebalo samo spomenuti i posebne odredbe u vezi sa suočenjem
kao dokaznom radnjom kao i kada je reč o prepoznavanju okrivljenog od
strane maloletnog lica. Ako se kao svedok saslušava maloletno lice koje je
usled prirode krivičnog dela, posledica ili drugih okolnosti posebno osetljivo,
odnosno nalazi se u posebno teškom duševnom stanju, zabranjeno je vršiti
suočenje između njega i okrivljenog (čl. 153 ZMUKD-a). Takođe, kada prepoznavanje
okrivljenog vrši oštećeno maloletno lice, sud će postupati posebno
obazrivo, a takvo prepoznavanje će se u svim fazama postupka vršiti na način
koji u potpunosti onemogućava da okrivljeni vidi ovo lice (čl. 155 ZMUKD-a).
U osvrtu na postojeća rešenja u Krivičnom zakoniku, Komitet za prava
deteta u preporukama iz 2010. godine podržava izmene Krivičnog zakonika,
ali i izražava zabrinutost što je primena zakona u praksi i dalje problem i što
se u Republici Srbiji izričito ne inkriminiše prodaja dece shodno čl. 2 i 3 Fakultativnog
protokola o prodaji dece, dečijoj prostituciji i dečijoj pornografiji u
kojima se naglašava da prodaja dece podrazumeva bilo koju radnju ili transakciju
kojim bilo koje lice ili grupa lica daju neko dete nekom drugom za
novčanu ili bilo koju drugu naknadu. Ovim odredbama predviđeno je i da će
svaka država ugovornica u kontekstu inkriminacije prodaje dece obezbediti,
kao minimum, da sledeće radnje i delatnosti budu u punoj meri obuhvaćene
njenim krivičnim ili kaznenim zakonom, bez obzira da li su takva dela izvršena
u zemlji ili transnacionalno, odnosno na individualnoj ili organizovanoj osnovi:
nuđenje, isporuka ili prihvatanje, bilo kojim sredstvima, nekog deteta u svrhu
seksualnog iskorišćavanja deteta, prebacivanja organa deteta radi ostvarivanja
profita, korišćenje deteta za prinudni rad, neodgovarajuće navođenje od
strane posrednika na pristanak da se usvoji neko dete kršenjem važećih
međunarodnopravnih instrumenata o usvajanju. Isto će važiti i za pokušaj da
se izvrši bilo koje od navedenih dela, kao i za saučestvovanje ili učešće u bilo
kom od navedenih dela, pri čemu će svaka država ugovornica na takva dela
primenjivati odgovarajuće kazne koje uzimaju u obzir njihovu tešku prirodu.
U delu posvećenom zaštiti prava dece žrtava ističe se zabrinutost
Komiteta što se deca žrtve povreda prava zagarantovanih Fakultativnim protokolom
u praksi često ne smatraju i ne tretiraju kao žrtve, te da se malo
čini kako bi se izbegla marginalizacija i stigmatizacija dece žrtava, pa sa
preporučuje da Republika Srbija omogući zaštitu deci žrtvama i svedocima
u svim fazama krivičnog procesa i da se tom prilikom rukovodi Uputstvima o
pravdi u slučajevima dece žrtava i svedoka zločina (Aneks Rezolucije 2005/20
Ekonomskog i socijalnog saveta).
Stoga već naziv trgovina maloletnim licima radi usvojenja kao posebo
krivično delo, i posebni stav za vršenje dela nad maloletnim licima u krivičnom
delu trgovina ljudima možda i nisu najbolje rešenje. Osim toga, izdvajanje starosne
granice od šesnaest godina koju ne poznaje Konvencija o pravima deteta
je nepotrebno, iako je činjenica da se u postupku usvojenja dete sa šesnaest
godina može izjasniti o usvojenju. Unošenje ove granice u elemente krivičnog
dela je suvišno. Situacija sa važećom zakonskom regulativom je takva da je
moguće kroz ovo krivično delo rešavati samo slučajeve trgovine radi usvojenja,
dok bi se eventualno situacija sa prodajom dece mogla rešavati kroz krivično
delo trgovina ljudima. Zabrinjavajuće je i insistiranje na uvek posebnom stavu
koje vrši organizovana kriminalna grupa, a s druge strane na takvom definisanju
radnji krivičnog dela da se može ući u problem dokazivanja.
65

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
KOORDINACIJA I SARADNJA POLICIJE I DRUGIH
INSTITUCIJA I ORGANIZACIJA U PRAKSI
SUPROTSTAVLJANJA TRGOVINI LJUDIMA
Jedan od prioriteta u radu MUP-a Republike Srbije je borba protiv organizovanog
kriminala, posebno u segmentu borbe protiv trgovine ljudima.
Imajući u vidu navedene prioritete, uz organizacione jedinice koje postupaju u
svim slučajevima izvršenja krivičnih dela pa i onima koji se vezuju za trgovinu
ljudima (dežurna služba, kriminalistička, granična, saobraćajna i policija opšte
nadležnosti), u okviru Uprave kriminalističke policije u Službi za borbu protiv
organizovanog kriminala oformljen je Odsek za suzbijanje trgovine ljudima,
a u okviru Uprave granične policije, Odeljenje za suzbijanje prekograničnog
kriminala i kriminalističko-obaveštajne poslove sa Odsekom za suzbijanje ilegalnih
migracija i trgovine ljudima.
Policijski službenici koji nisu specijalizovani za suprostavljanje trgovini
ljudima, a dođu do saznanja o postojanju krivičnog dela trgovina ljudima, o
takvim saznanjima obaveštavaju neposredne starešine, a ovi stupaju u kontakt
sa specijalnim timovima ili jedinicama za borbu protiv trgovine ljudima.
Sa druge strane, postupanje policije u slučajevima trgovine ljudima
neretko podrazumeva i saradnju sa kriminalističkim službama drugih zemalja
(tokom prikupljanja početnih podataka, u fazi kriminalističke obrade, pa i nakon
toga - pored ostalog da bi se procenio nivo rizika za žrtve koje svedoče,
ili da bi se obezbedio njihov siguran povratak u zemlju porekla). Razlozi su
jednostavni: trgovci ljudima se bave kriminalnim radnjama u više država pa
zajedničke proaktivne operacije i koordinirane akcije povećavaju efikasnost
suprotstavljanja; zajedničke operacije omogućuju prikupljanje dokaza u zemlji
porekla, tranzita i odredišta o regrutovanju, transportu i eksploataciji (to
podrazumeva ne samo dogovor o tome na šta će se usredsrediti kriminalistička
obrada već i odluke o načinima koordinacije, taktikama za prikupljanje dokaza,
praćenju krivičnih dela i najboljoj lokaciji za krivično gonjenje).
Međunarodna policijska saradnja odvija se prevashodno preko NCB
Interpola. Ovaj oblik saradnje obuhvata: međusobnu pomoć između organa
kriminalističkih policija u cilju prikupljanja obaveštajnih podataka, tj. pružanja
operativne pomoći putem baza podataka i obaveštajnih kapaciteta u odnosu
na kriminalne aktivnosti; zajedničke proaktivne operacije; zahteve za pružanje
operativne pomoći poput nadzora, kontrolisane isporuke, presretanja itd. Kontakti
kriminalističkih službi se odvijaju uz uvažavanje činjenice da obezbeđenje
dokaza podrazumeva poštovanje odredaba koje regulišu pravila i postupak
pružanja međunarodne pravne pomoći. U suprotnom, u pitanje se može dovesti
valjanost dokaznih materijala dobijenih van okvira propisa i odredaba sporazuma
za međunarodnu pravnu pomoć.
Međunarodna policijska saradnja odvija se i na regionalnom nivou i
kroz povremene ili redovne kontakte sa nadležnim organima drugih država
(nejčešće susednih, ali ne samo njih). Radi stvaranja uslova za, što je moguće
neposredniju i kvalitetniju saradnju Republika Srbija je zaključila i veći broj
multilateralnih i bilateralnih sporazuma, kako u oblasti policijske saradnje sa
susednim zemljama tako i sa pojedim zemljama Evropske Unije.
66

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Članom 19 Konvencije UN predviđena je i mogućnost zajedničkih istraga,
pri čemu će države potpisnice razmatrati zaključivanje bilateralnih ili
multilateralnih sporazuma ili aranžmana prema kojima, u odnosu na stvari koje
su predmet istraga, krivičnih gonjenja ili sudskih postupaka u jednoj ili više
država, zainteresovani nadležni organi mogu da obrazuju zajedničke istražne
organe. U odsustvu takvih sporazuma ili aranžmana, zajedničke istrage mogu
da se preduzimaju na osnovu dogovora za svaki pojedinačni slučaj. Države
potpisnice o kojima je reč postaraće se da se u potpunosti poštuje suverenitet
države potpisnice na čijoj bi teritoriji takva istraga trebalo da bude preduzeta.
Nužnost posebnog pristupa i primene adekvatnih mera u istraživanju
vidljiva je i u odredbi o primeni specijalnih istražnih tehnika (čl. 20). Te tehnike
uključuju korišćenje kontrolisane isporuke i, tamo gde se proceni da je to celishodno,
korišćenje drugih specijalnih istražnih tehnika kao što je elektronsko
praćenje ili drugi oblici nadzora, i tajne operacije od strane nadležnih organa
na njenoj teritoriji za potrebe efikasne borbe protiv organizovanog kriminala,
i to i na nacionalnom i na međunarodnom nivou.
U delu posvećenom međunarodnoj pomoći i saradnji, Komitet za prava deteta
preporučuje Republici Srbiji da učvrsti bilateralne, regionalne i međunarodne
pravosudne, policijske aktivnosti i aktivnosti koje su orijentisane ka žrtvama, sa
drugim državama i međunarodnim organizacijama sa ciljem da se spreče i suzbiju
prodaja dece, dečija prostitucija i dečija pornografija.
Obuka
Izgradnja efikasnijeg mehanizma krivičnopravnog reagovanja na
krivično delo trgovina ljudima podrazumeva i osmišljavanje, razradu i
sprovođenje adekvatnih programa obuke namenjene pripadnicima relevantnih
službi, pre svega službenicima policije, tužiocima i sudijama. U kontekstu mera
namenjenih sprečavanju i suzbijanju svih krivičnih dela obuhvaćenih Konvencijom
UN, članom 29, preporučuju se i ciljevi i sadržaji relevantni i za izgradnju
i unapređenje programa obuke suprotstavljanja trgovini ljudima. Očekivanja
su da se pažnja posveti: metodama koje se koriste u prevenciji, otkrivanju
i kontroli svih krivičnih dela, a posebno onih primerenih specifičnostima
krivičnog dela trgovina ljudima; sagledavanju složenosti i težini krivičnog
dela trgovina ljudima; oblicima eksploatacije; situaciji, problemima i potrebama
žrtava; tipologiji ličnosti izvršilaca krivičnih dela i delinkventskoj taktici
regrutovanja, potčinjavanja, eksploatacije i kontrole žrtava trgovine ljudima;
načinima otkrivanja krivičnih dela i žrtava; prvim merama po saznanju za
pripremu izvršenja, odnosno izvršenje krivičnog dela; prikupljanju dokaza uz
primenu konvencionalnih i specijalnih istražnih tehnika; otkrivanju i praćenju
kretanja dobiti od kriminala, imovine, opreme ili drugih sredstava i metoda
koje se koriste za prenos, sakrivanje ili prikrivanje te dobiti, imovine; primeni
metoda, sredstava i tehnika koje se koriste u borbi protiv pranja novca i drugih
finansijskih krivičnih dela; merama zaštite žrtava i svedoka; međunarodnoj
kriminalističkoj saradnji i pravnoj pomoći.
67

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Preporučuje se i saradnja država u planiranju i sprovođenju programa
istraživanja i obuke namenjenih razmeni stručnih znanja. Potrebno je koristiti
regionalne i međunarodne konferencije i seminare za unapređivanje saradnje i
za stimulisanje razgovora o problemima koji brinu sve, uključujući i specijalne
probleme i potrebe pojedinih država i regija.
U funkciji efikasnijeg suprotstavljanja trgovini ljudima su i odredbe
čl. 10 Protokola iz Palerma posvećene razmeni informacija i obuci. Organi
zaduženi za primenu zakona, za poslove imigracije i drugi relevantni organi
država potpisnica će, po potrebi, međusobno sarađivati putem razmene podataka,
u skladu sa njihovim domaćim zakonskim propisima, da bi na taj način
mogli da utvrde: a) da li su pojedinci koji prelaze ili koji pokušavaju da pređu
međunarodnu granicu sa putnim dokumentima koja pripadaju drugim licima ili
bez putnih dokumenata počinioci ili žrtve nelegalne trgovine ljudima; b) vrste
putnog dokumenta koje su pojedinci koristili ili pokušali da koriste da bi prešli
međunarodnu granicu radi obavljanja nelegalne trgovine ljudima; c) sredstva
i metode koje koriste grupe za organizovani kriminal radi obavljanja trgovine
ljudima, uključujući vrbovanje i prevoz žrtava, puteve i veze između pojedinaca
i grupa koje se angažuju za ovu nelegalnu trgovinu i moguće mere za
njihovo otkrivanje. Države potpisnice će obezbediti ili pojačati obuku ljudi koji
rade na sprovođenju zakona i drugih relevantnih službenih lica na sprečavanju
nelegalne trgovine ljudima. Obuka treba da bude usmerena na metode koje
se koriste u sprečavanju trgovine ljudima, na gonjenje njihovih izvršilaca i na
zaštitu prava žrtava, uključujući i zaštitu žrtava od lica koja sprovode trgovinu
ljudima. Obuka takođe treba da uzme u obzir i potrebu razmatranja ljudskih
prava i pitanja osetljive prirode koja se odnose na decu i na pol i da pospešuje
saradnju sa nevladinim organizacijama, drugim relevantnim institucijama i
drugim elementima građanskog društva. Država potpisnica koja prima informacije
ispoštovaće svaki zahtev države potpisnice koja je prenela informacije,
a koji se odnosi na ograničeno korišćenje tih informacija.
I u Konvenciji SE, članom 5, u delu posvećenom sprečavanju, saradnji
i drugim merama, pažnja je posvećena potrebi uspostavljanja i učvršćivanja
nacionalne koordinacije različitih tela nadležnih za sprečavanje i suzbijanje
trgovine ljudima, kao i mera i programa za sprečavanje trgovine ljudima i to
putem: istraživanja, informisanja, kampanja namenjenih podizanju svesti i
edukaciji, socijalnih i ekonomskih inicijativa i programa obuke, posebno za
lica koja su izložena trgovini ljudima i za stručnjake koji se bave problematikom
trgovine ljudima. Posebno se ističe obuka nadležnih funkcionera za
sprečavanje i borbu protiv trgovine ljudima, uključujući i obuku iz oblasti ljudskih
prava. Obuka se može organizovati samo za pojedine resore i po potrebi
se može usredsrediti na: metode koje se koriste za sprečavanje trgovine ljudima,
krivično gonjenje i zaštitu prava žrtava, uključujući i zaštitu žrtava od
trgovaca ljudima.
U istom kontekstu treba posmatrati i odredbe o specijalizovanim
stručnim organima i koordinacionim telima. Preporuka je donošenje mera,
kojima će se određena lica ili entiteti specijalizovali za borbu protiv trgovine
ljudima i zaštitu žrtava. Pretpostavka efikasnijeg vršenja funkcije tih organa
je obezbeđenje finansijskih sredstava za rad, ali i smišljanje i sprovođenje
odgovarajućih programa obuke.
68

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Na nacionalnom nivou pitanjima obuke i saradnje pažnja je posvećena
i u Sporazumu o saradnji između Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva
finansija, Ministarstva pravde, Ministarstva zdravlja, Ministarstva prosvete
i Ministarstva rada i socijalne politike u oblasti borbe protiv trgovine ljudima,
zaključenom 12. novembra 2009. godine. Sastavni deo ovog dokumenta su i
smernice za standardne operativne postupke postupanja sa žrtvama trgovine
ljudima.
Do sada smišljeni i sprovedeni programi obuke za pripadnike državnih
organa okrenutih krivičnopravnoj reakciji na krivično delo trgovina ljudima
organizovani su od strane nacionalnih instucija i udruženja i uz pomoć
međunarodnih organizacija (OEBS, ICMD, UNDP, IOM). Od strane MUP-a - za
pripadnike specilajizovanih timova MUP-a Republike Srbije za borbu protiv
trgovine ljudima (dvodnevni seminar), odnosno pripadnike granične policije
(jednodnevni seminari). U organizaciji Društva sudija Srbije i OEBS-a, u prethodnom
periodu održano je 40 dvodnevnih seminara za službenike policije,
tužilaštava i sudova, a u organizaciji Udruženja javnih tužilaca, tokom 2010.
godine, organizovano je pet jednodnevnih seminara namenjenih prevashodno
nosiocima javnotužilačkih funkcija.
69

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
PREPORUKE
Normativno određenje bića krivičnih dela trgovina
ljudima i trgovina maloletnim licima
1. U pogledu uslova za postojanje krivičnog dela trgovina ljudima, elemente
bića vezati za alternativno date radnje, ciljeve i načine izvršenja, pri
čemu bi se pojedine okolnosti u vezi sa osobenošću sredstva i načina izvršenja,
svojstvima žrtava ili izvršilaca, odnosno posledicama predvidele kao kvalifikatorne.
2. Kao moguće radnje izvršenja predvideti i ucenu, zloupotrebu odnosa
zaduženosti.
3. Uz postojeće, predvideti i druge radnje, koje se tiču identifikacionih
i putnih isprava, preduzete u cilju omogućavanja trgovine ljudima (izradu
lažnih identifikacionih i putnih isprava ili njihovo zadržavanje, odnosno
preinačenje, oštećenje, uništenje ili zadržavanje pravih). Skretanje pažnje na
potrebu zaštite i kontrole putnih i ličnih dokumenata prisutno je i u relevantnim
međunarodnim konvecijama o trgovini ljudima. Uz to, u čl. 20 Konvencije
SE naglašava se da će svaka članica doneti zakonodavne ili druge mere koje su
potrebne da sledeći postupci, ako su izvršeni namerno i u cilju omogućavanja
trgovine ljudima, predstavljaju krivično delo: a) falsifikovanje putne ili lične
isprave; b) pribavljanje ili izrada takve isprave; c) zadržavanje, oduzimanje,
skrivanje, oštećivanje ili uništavanje putne ili lične isprave drugog lica.
4. Kao jedan od ciljeva radnji trgovaca ljudima treba izričito predvideti
i prinudno sklapanje brakova ili formiranje drugih zajednica.
5. Precizirati značenje pojma eksploatacije nečijeg rada, a u cilju jasnijeg
identifikovanja krivičnog dela. Kako u nekim zemljama, kao što su Nemačka,
Belgija i Francuska, u krivičnim zakonicima postoji takva definicija, smatramo
da bi njeno uvođenje u naš KZ znatno doprinelo krivičnom gonjenju i sankcionisanju
trgovine ljudima. Uvažavajući postojeća uporedna rešenja, smatramo
da bi dobra definicija bila ona koja eksploataciju nečijeg rada povezuje sa
„skupom okolnosti i uslova koji ukazuju da se određeni rad obavlja pod uslovima
koji su suprotni principu poštovanja ljudskog dostojanstva, telesnog i
psihičkog integriteta i zdravlja i koji su u velikoj nesrazmeri sa uslovima drugih
lica, koja obavljaju iste ili slične poslove“. Ova definicija bi se dodala u član 112
KZ koji daje tumačenje izraza. O potrebi preciznijeg definisanja pojmova koji
se u tekstovima zakona koriste govori se i u Direktivi Evropskog parlamenta
i Saveta za sprečavanje i borbu protiv trgovine ljudima i zaštitu žrtava, usvojenoj
14. decembra 2010. godine u Strazburu (u daljem tekstu Direktiva EP):
„Prosjačenje pod prisilom bi trebalo da bude smatrano kao oblik prinudnog
rada ili usluge, kao što je to definisano u ILO Konveniciji No. 29 (International
Labour Organization, 1930), a tiče se prinudnog i prisilnog rada. Zbog toga,
zloupotreba prosjačenja (moljenja), uključujući i upotrebu zavisne osobe kojom
se trguje u cilju prosjačenja, potpada u okvir definicije trgovine ljudima
70

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
jedino kada su svi elementi prinudnog rada ili usluga prisutni.”
6. Prvu grupu kvalifikatornih okolnosti vezati za vršenje radnji krivičnog
dela otmicom, na svirep ili naročito ponižavajući način, od strane grupe, u
vršenju službene dužnosti, iskorišćenjem fizičke nemoći ili oboljenja, duševnog
oboljenja, zaostalog duševnog razvoja i druge duševne poremećenosti ili
u odnosu na više lica ili tako da je za posledicu imalo trudnoću. Drugu za
nastupanje teške telesne povrede žrtava, teško narušenog njenog zdravlja i
druge teške posledice. Treću za vršenje dela od strane organizovane kriminalne
grupe. Četvrtu za smrt jednog ili više lica. O nužnosti uspostavljanja
posebnog režima odgovornosti za pojedine situacije govori se i u Direktivi
EP: “Kada je prekršaj počinjen u određenim okolnostima, na primer protiv
posebno vulnerabilne (osetljive) žrtve, kazna bi morala biti ozbiljnija. U kontekstu
ove direktive, među posebno vulnerabilne osobe bi trebalo uključiti svu
decu. Drugi faktori koji se mogu uzeti u obzir kada se određuje vulnerabilnost
žrtve uključuju, na primer, pol, trudnoću, zdravstveno stanje i invalidnost.
Kada je prekršaj posebno težak, kao kada je na primer život žrtve u opasnosti,
ili kada prekršaj uključuje teško nasilje kao što su tortura, prinudna upotreba
droge/medikamenata, silovanje ili druge ozbiljne forme psihološkog, fizičkog
ili seksualnog nasilja, ili na drugi način izaziva izuzetno veliku povredu žrtve,
to bi trebalo da bude posebno teško kažnjeno”. U članu 4 Direktive EP ističe
se da zemlje članice moraju preduzeti neohodne mere kako bi osigurale da se
dela pomenuta u članu 2 kažnjavaju maksimalnim kaznama ili najmanje pet
godina zatvora, a da se maksimalnim kaznama ili najmanje 10 godina zatvora
kažnjavaju za krivična dela počinjena u bilo kojoj od sledećih okolnosti: a)
učinjeno je protiv žrtve koja je posebno ugrožena, što u kontektsu Direktive
znači da je barem u pitanju dete; b) učinjeno je u okviru kriminalne organizacije,
u značenju Okvirne odluke Saveta 2008/841/JHA od 24. oktobra 2008. o
borbi protiv organizovanog kriminala; c) namerno je ili uz grubu nepažnju
ugrožen život žrtve; d) učinjeno je upotrebom teškog nasilja ili je prouzrokovalo
teške povrede žrtve.
7. Predvideti mogućnost oduzimanja nepokretnosti, prevoznih sredstava
i drugih predmeta upotrebljenih za izvršenje dela, odnosno privremenog
ili trajnog zatvaranja objekata. Rešenje u pogledu oduzimanja nepokretnosti
uvedeno je u krivično zakonodavstvo Republike Makedonije 2008. godine (SV
br. 7/2008, čl. 418-a st. 7). Oduzimanje imovine u slučajevima krivičnih dela organizovanog
kriminala preporučuje se članom 12 Konvencije UN. Države potpisnice
će, u najvećem mogućem stepenu koji dopušta njihov pravni sistem
usvojiti neophodne mere koje će omogućiti konfiskaciju: a) dobiti stečene
izvršenjem krivičnih dela obuhvaćenih ovom konvencijom ili imovine čija vrednost
odgovara vrednosti te dobiti; b) imovine, opreme ili drugih instrumenata
korišćenih ili namenjenih za korišćenje u vršenju krivičnih dela iz ove konvencije.
Pri tom, terminom „imovina“ označavaju se stvari svake vrste, bilo materijalne
ili nematerijalne, pokretne ili nepokretne, procenjive ili neprocenjive,
kao i pravna dokumenta ili instrumenti kojima se dokazuje pravo ili interes u
odnosu na takve stvari (čl. 2 Konvencije UN). S druge strane, shodno čl. 23, st.
4 Konvencije SE, objekti koji su korišćeni u svrhu trgovine ljudima mogu se i
privremeno ili trajno zatvoriti.
8. Kako se u praksi javljaju veliki problemi kod otkrivanja, optuženja
i dokazivanja u vezi sa uočavanjem razlike između krivičnog dela posredo-
71

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
vanje u vršenju prostitucije, čl. 184 KZ, i krivičnog dela trgovina ljudima, čl.
388 KZ, potrebno je kroz zakonski tekst učiniti jasnim šta se podrazumeva
pod seksualnom eksploatacijom (iskorišćavanjem) u koju spada i prostitucija
u meri da to jeste trgovina ljudima. Ovaj problem se može rešiti i kvalitetnim
programom obuke, koji bi podrazumevao i izgradnju sudske prakse, vezano
za međunarodne standarde i preporuke i apostrofiranje činjenice da prevara
kao način izvršenja krivičnog dela trgovina ljudima podrazumeva i lažno
prikazivanje ili prikrivanje činjenica, kao i obmanu u pogledu važnih okolnosti,
koje se tiču pružanja seksualnih usluga (pre svega uslova rada, načina rada i
vrste usluga, mogućnosti slobodnog odlučivanja da se napusti mesto rada ili
određena vrsta posla, da se napusti mesto stalnog ili privremenog smeštaja
koji služi za pružanje seksualnih usluga).
9. Trgovinu maloletnim licima predvideti kao samostalno krivično delo
i u njega inkorporirati sve odredbe o maloletnim žrtvama trgovine ljudima,
predviđene u čl. 388 i 389, uz unapređenje normativnog odgovora primerenog
posebnim svojstvima maloletnih lica. Predloženo rešenje je u skladu sa preporukama
sadržanim u međunarodnim pravnim dokumentima i već je prisutno
u nacionalnim zakonodavstvima pojedinih zemalja (npr. Republike Makedonije).
To rešenje bilo bi i u skladu sa Fakultativnim protokolom o prodaji dece,
dečijoj prostituciji i dečijoj pornografiji 66 uz Konvenciju Ujedinjenih nacija o
pravima deteta, 67 a predstavljalo bi korak ka oživotvorenju preporuka sa 54.
zasedanja Komiteta za prava deteta koje se odnose na Republiku Srbiju, od
22. juna 2010. godine.
10. Kod krivičnog dela trgovina maloletnim licima koncipiranog kao
radnja izvršenja trebalo bi obuhvatiti sve prodaje i kupovine, bez obzira na to
da li su izvršioci srodnici i u kom stepenu srodstva i bez obzira na svrhu. Svrha
poput npr. usvojenja ili prodaje radi uključivanja u prosjačenje ili krađe mogla
bi biti sankcionisana kao poseban stav, ali u svakom slučaju sve to bi moralo
biti opisano kroz opštiju formulaciju, a svrhe navedene samo primera radi, jer
bi se u suprotnom moglo dogoditi da neke radnje preduzete u svrhu koja nije
navedena ostanu nesankcionisane.
66
Usvojen rezolucijom Generalne skupštine UN, 25. maja 2000. godine. Stupio na snagu 10. novembra 2002. godine „Službeni
list SRJ“, Međunarodni ugovori, br. 7/2002.
67
Usvojena je 20. novembra 1989. godine na 44. zasedanju Generalne skupštine Ujedinjenih nacija u Njujorku. Stupila je na snagu
2. septembra 1991. godine („Službeni list SFRJ“ - Međunarodni ugovori, br. 15/90; „Službeni list SRJ“, Međunarodni ugovori, br.
4/96, 2/97).
72

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Sugestije za način koncipiranja bića Krivičnih dela
trgovina ljudima i trgovina maloletnim licima
Trgovina ljudima, član 388
(1) Ko silom ili pretnjom, ucenom, dovođenjem u zabludu ili
održavanjem u zabludi, zloupotrebom ovlašćenja, poverenja, odnosa zavisnosti,
zaduženosti, teških prilika drugog, izradom lažnih ličnih isprava ili
zadržavanjem, preinačenjem, oštećenjem ili uništenjem pravih ili davanjem ili
primanjem novca ili druge koristi vrbuje, prevozi, prebacuje, predaje, prodaje,
kupuje, posreduje u prodaji, sakriva ili drži drugo lice, a u cilju eksploatacije
njegovog rada, prinudnog rada, vršenja krivičnih dela, prostitucije ili druge
vrste seksualne eksploatacije, prosjačenja, upotrebe u pornografske svrhe,
uspostavljanja ropskog ili njemu sličnog odnosa, prinudnog braka ili drugih
zajednica, drugih oblika eksploatacije, radi oduzimanja organa ili dela tela ili
radi korišćenja u oružanim sukobima kazniće se zatvorom od tri do dvanaest
godina.
(2) Ako je delo iz stava 1 ovog člana izvršeno otmicom, na svirep ili
naročito ponižavajući način, od strane grupe, u vršenju službene dužnosti,
iskorišćenjem fizičke nemoći ili oboljenja, duševnog stanja ili oboljenja, zaostalog
duševnog razvoja i druge duševne poremećenosti ili u odnosu na više
lica ili je za posedicu imalo trudnoću, učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje
pet godina.
(3) Ako je usled dela iz st. 1 ovog člana nastupila teška telesna povreda
nekog lica ili mu je zdravlje teško narušeno ili su nastupile druge teške posledice,
učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje osam godina.
(4) Ako je delo iz st. 1 ovog člana izvršeno od strane organizovane
kriminalne grupe,
učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje deset godina.
(5) Ako je usled dela iz st. 1 ovog člana nastupila smrt jednog ili više
lica, učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje deset godina, ili kaznom zatvora
od trideset do četrdeset godina.
(7) Ko zna ili je mogao znati da je lice žrtva trgovine ljudima pa iskoristi
njen položaj ili drugome omogući iskorišćavanje njenog položaja radi
eksploatacije predviđene stavom 1 ovog člana kazniće se zatvorom od šest
meseci do osam godina.
(8) Pristanak lica na eksploataciju ili na uspostavljanje ropskog ili njemu
sličnog odnosa iz stava 1 ovog člana ne utiče na postojanje krivičnog dela
iz st. 1-7 ovog člana.
(9) Prevozna i druga sredstva upotrebljena za izvršenje krivičnog dela
iz st. 1-6 mogu se oduzeti, a objekti se mogu oduzeti ili privremeno ili trajno
zatvoriti.
73

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Trgovina maloletnim licima, član 389
(1) Ko maloletno lice vrbuje, prevozi, prebacuje, predaje, prodaje, kupuje,
posreduje u prodaji, sakriva ili drži, a u cilju eksploatacije njegovog rada,
prinudnog rada, radi usvojenja protivno važećim propisima, prebacivanja u
drugu porodicu, vršenja krivičnih dela, prostitucije ili druge vrste seksualne
eksploatacije, prosjačenja, upotrebe u pornografske svrhe, uspostavljanja
ropskog ili njemu sličnog odnosa, prinudnog braka ili drugih zajednica, drugih
oblika eksploatacije, radi oduzimanja organa ili dela tela ili radi korišćenja u
oružanim sukobima kazniće se zatvorom od pet do petnaest godina.
(2) Ko delo iz stava 1 ovog člana izvrši silom ili pretnjom, ucenom,
dovođenjem u zabludu ili održavanjem u zabludi, zloupotrebom ovlašćenja,
poverenja, odnosa zavisnosti, zaduženosti, teških prilika drugog, izradom
lažnih ličnih isprava ili zadržavanjem, preinačenjem, oštećenjem ili uništenjem
pravih ili davanjem ili primanjem novca ili druge koristi kazniće se zatvorom,
najmanje pet godina.
(3) Ako je delo iz stava 1 ovog člana izvršeno otmicom, na svirep ili
naročito ponižavajući način, od strane grupe, u vršenju službene dužnosti,
iskorišćenjem fizičke nemoći ili oboljenja, duševnog stanja ili oboljenja, zaostalog
duševnog razvoja i druge duševne poremećenosti ili u odnosu na više
lica ili je za posledicu imalo trudnoću, učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje
osam godina.
(4) Ako je usled dela iz stava 1 ovog člana nastupila teška telesna povreda
lica ili mu je zdravlje teško narušeno ili su nastupile druge teške posledice,
ili je delo izvršeno od strane organizovane kriminalne grupe, učinilac će
se kazniti zatvorom, najmanje deset godina.
(5) Ako je usled dela iz stava 1 ovog člana nastupila smrt jednog ili više
lica, učinilac će se kazniti zatvorom, najmanje deset godina, ili kaznom zatvora
od trideset do četrdeset godina.
(6) Ko zna ili je mogao znati da je maloletno lice žrtva trgovine ljudima,
pa iskoristi njen položaj ili drugome omogući iskorišćavanje njenog položaja
radi eksploatacije predviđene stavom 1 ovog člana kazniće se zatvorom od
jedne do deset godina.
(7) Pristanak lica na eksploataciju ili na uspostavljanje ropskog ili njemu
sličnog odnosa iz stava 1 ovog člana ne utiče na postojanje krivičnog dela
iz st. 1-7 ovog člana.
(8) Prevozna i druga sredstva upotrebljena za izvršenje krivičnog dela
iz st. 1-7 mogu se oduzeti, a objekti se mogu oduzeti ili privremeno ili trajno
zatvoriti.
74

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Unapređenje odredaba Zakonika o krivičnom postupku i
položaja i zaštite žrtava u krivičnom postupku
1. Uvesti pojam žrtve u Zakonik o krivičnom postupku. Rešenje je već
prisutno u nacionalnim zakonodavstvima susednih država i sa sobom povlači
niz osobenosti vezanih za položaj i prava ove kategorije lica (uključujući i
poseban režim davanja iskaza, zaštite, kompenzacije i sl).
2. Podržati verziju predloga novog ZKP koja reguliše i ponovo uvodi
kategoriju posebno osetljivih svedoka, uz rezervu u pogledu dela koji se
odnosi na obavezu otkrivanja identiteta posebno osetljivog svedoka mesec
dana pre suđenja. I u čl. 11 st. 7 Direktive EP ističe se da će se zemlje članice
pobrinuti za žrtve sa posebnim potrebama koje nastaju u slučajevima ili kao
posledica trudnoće, zdravstvenog stanja, invalidnosti, mentalnih ili psiholoških
poremećaja, ili ozbiljnih formi psihološkog, fizičkog ili seksualnog nasilja.
3. Predvideti mogućnost da se identitet žrtve u posebno teškim i izvesno
opasnim okolnostima po žrtvu prikriva tokom celog krivičnog postupka,
uz eventualno ograničenje dokaznog potencijala njegovog iskaza.
4. Stvoriti mogućnost korišćenja dokaza prikupljenih u drugim zemljama,
posebno onih dobijenih posebnim istražnim tehnikama.
5. Potencirati ispitivanje žrtve putem video-linka, odnosno konferencijske
veze, na čemu tužilaštvo treba da insistira uvek kada su u pitanju ova
krivična dela.
6. Predvideti obavezno video i audio snimanje iskaza žrtve zbog
činjenice da one često nisu dostupne na glavnom pretresu i da njihovo pojavljivanje
pred sudom doprinosi novoj viktimizaciji i otežava proces integracije.
Ovakav način dokumentovanja treba sagledati i u kontekstu promene iskaza
žrtve uzrokovane nekim od mnoštva motiva, uključujući i strah.
7. Predvideti zabranu suočenja žrtve (za maloletna lica bez izuzetka),
osim na njen izričit zahtev i to samo u slučajevima kada se proceni da je
suočenje celishodno. O nužnosti usvajanja i poštovanja posebnih pravila
postupanja sa žrtvama trgovine ljudima u krivičnom postupku govori se i u
čl. 12 st. 4 Direktive EP: „Bez obzira na prava odbrane, i u skladu sa individualnom
procenom nadležnih organa o ličnim okolnostima/uslovima žrtve, zemlje
članice će osigurati da žrtve trgovine ljudima dobiju specijalan tretman u cilju
prevencije sekundarne viktimizacije izbegavanjem, koliko je moguće i u skladu
sa definisanim osnovama nacionalnog zakonodavstva kao i pravila pravne
diskrecije, prakse ili smernica sledećeg: nepotrebnog ponavljanja intervjua
tokom istrage, prosekucije i suđenja; vizuelnog kontakta između žrtava i branilaca,
čak i prilikom davanja iskaza/dokaza prilikom intervjua ili unakrsnog
ispitivanja - uz odgovarajuća sredstva koja uključuju i upotrebu komunikacionih
tehnologija; davanja dokaza/iskaza na glavnom pretresu; nepotrebnog
ispitivanja koje se tiče privatnog života.“
8. U pogledu mera zaštite predviđenih članom 109 Zakonika o krivičnom
postuku, potrebno je taksativno navesti mere koje mogu da se odrede zajedno,
jer se pri primeni sadašnjih odredaba pojavljuje tumačenje da određivanje
jedne mere zaštite čini drugu suvišnom.
9. Precizirati odgovornost za sačinjavanje procene i davanje razloga za
donošenje rešenja o primeni mera zaštite i njihovoj izmeni.
75

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
10. U posebnom stavu ili članu ZKP za krivično delo trgovina ljudima,
kao i za krivična dela sa elementima seksualnog nasilja omogućiti dodeljivanje
mera zaštite od početka postupka i u slučajevima kada žrtva smatra da je u
opasnosti ili da će joj biti izložena zbog svedočenja.
11. Ustanoviti službu za podršku i pomoć žrtvama i svedocima pri osnovnim
ili/i višim sudovima, uz angažovanje stručnih lica odgovarajućeg profesionalnog
profila (pre svega, diplomiranih pravnika i psihologa).
12. Predvideti obavezu obaveštavanja žrtve o rezultatu postupka, ali i
o određivanju pritvora, puštanju izvršioca na slobodu (iz pritvora, na uslovni
otpust, odsustvo, po izdržanoj kazni, po ublažavanju kazne, pomilovanju...)
ukoliko postoji opravdani interes žrtve da bude obaveštena.
13. Urediti jedinstven način čuvanja podataka za sve svedoke kojima je
zaštita dodeljena od momenta unošenja ove odredbe u procesni zakon.
14. Regulisati u kojim slučajevima, po čijoj naredbi ili rešenju, kom
službenom organu, organ koji podatke čuva (Jedinica za zaštitu) može te podatke
otkriti uz zakonom predviđeno upozorenje.
15. Detaljnije urediti pitanje načina čuvanja podataka o zaštićenim
svedocima. Odredbom o tome da se podaci u zapečaćenom omotu predaju
na čuvanje Jedinici za zaštitu, ZKP je otvorio nedoumice zbog mogućnosti
zaštite svedoka u postupku koja ne podrazumeva nužno da se u zaštitu uključi
Jedinica. Prelaznim i završnim odredbama nije rešeno pitanje čuvanja ranije
formiranih podataka o zaštićenim licima (prema ranije važećem ZKP čuvao
ih je istražni sudija), pa ne postoji jedinstvena evidencija o primeni zaštitnih
mera. U praksi, to posao čuvanja podataka može da učini složenijim u raznim
situacijama, kao npr. kada je zaštita određena jednom broju svedoka po ranije
važećem, a nekima po novom zakonu, kada se sudi po ukinutoj presudi, kada
je potrebno radi ispitivanja pronaći svedoka pa je policijskoj službi koja to radi
potrebno otkriti podatke o identitetu, što po Zakonu Jedinica za zaštitu ne
može da učini, niti je jasno kako to može sud koji postupa.
16. Uvesti kao procesnu mogućnost da lice koje je podrška žrtvi (psiholog,
lice iz Službe za koordinaciju zaštite žrtava trgovine ljudima, stručno
lice iz druge relevantne institucije koje uživa poverenje žrtve) bude uz žrtvu
prilikom njenog pojavljivanja u svim fazama i radnjama krivičnog postupka.
17. Uvesti mogućnost, odnosno obavezu smeštaja maloletnog lica žrtve
trgovine ljudima u posebnu ustanovu (za vreme dok se vodi postupak, pa i nakon
njegovog okončanja) i predvideti rokove za dovršavanje postupka.
18. U postupcima u kojima su maloletna lica žrtve trgovine ljudima
dosledno primanjivati procesne odredbe i mere zaštite sadržane u Zakonu o
maloletnim učiniocima krivičnih dela i krivičnopravnoj zaštiti maloletnih lica.
19. Predvideti obavezu odlučivanja suda o imovinsko-pravnom zahtevu
žrtve i obeštećenju žrtve (slično rešenju predviđenom u čl. 101 st. 2 ZKP Makedonije).
Ovo stoga što je donošenje odluke o imovinsko pravnom zahtevu žrtve
trgovine ljudima ne samo pitanje ostvarivanja prava žrtve na zaštitu od strane
države već i pitanje adekvatnosti odgovora države na patnju i stradanje žrtve
i njenu spremnost da svedoči i ponovo je proživi i tako doprinese donošenju
adekvatne sudske odluke u krivičnoj stvari koja je bolom obeležila njen život.
Teškoće na koje se nailazi kada se o ovoj stvari rešava u krivičnom postupku, a
nema sumnje da su prisutne, nisu ni tog kvaliteta ni sa takvim pratećim efektima
i posledicama kakve su one koje doživljava već traumatizovana, i u javnosti
76

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
sudnice i prisustvu izvršilaca iznova izranjavana žrtva, koja će odlukom suda
radi ostvarivanja imovinsko-pravnog zahteva biti upćena na parnicu. Krivični
sud će ovim dodatno doprineti urušavanju samopoštovanja žrtve i produžiti
njenu agoniju, umesto da joj se, u situaciji kada je pomogla da „država svodeći
račune sa onima koji su krišli krivičnopravne norme“, oduži i sačuva čast svih
onih u čije ime presuđuje. Okončanje suđenja u opštem interesu nije to, ukoliko
nije i okončanje suđenja u interesu žrtve. Samo u slučaju dosuđenja imovinsko-
pravnog zahteva (eventualno kompenzacije za žrtvu), sve do tada
uređeno od strane policije, tužilaštva, sudova i drugih, kako državnih tako i
nedržavnih organizacija, dobija svoj puni smisao i uvećava šansu za uspeh u
brizi o žrtvi, njenoj zašititi i oporavku.
20. Žrtvama trgovine ljudima treba, bez zadrške, omogućiti pravnog
savetnika i u skladu sa ulogom žrtve u postupku i legalnog predstavnika za,
između ostalog, potraživanje kompenzacije (iz Direktive EP).
21. Podsticati aktivno učešće i razvijanje regionalnih programa za
zaštitu svedoka kroz izgradnju normativnog okvira i izgradnju institucija i to
na način koji je kompatibilan sa onima koji postoje u drugim zemljama u regionu
i u EU. Programom obuhvatiti i razvijajanje kapaciteta za premeštanje
žrtve i svedoka, kao i sastanke koji će doprineti razmeni iskustva.
Oduzimanje imovinske koristi
1. Vođenje finansijke istrage uporedo sa krivičnom, pri čemu bi predlog
za oduzimanje imovine mogao predstavljati posebnu tačku optužnice, i to uz
zadržavanje dokaznog standarda koji je po kvalitetu takav da pribavljen i izveden
dokaz bude podoban i za postupak oduzimanja imovine. Budući da je
sticanje finansijske koristi jedan od osnovnih motiva za vršenje teških krivičnih
dela, pri čemu se prihod od nezakonitih aktivnosti koristi za finansiranje novih
kriminalnih aktivnosti ili se pere u cilju unošenja u legalne ekonomske tokove,
oduzimanje imovine pribavljene krivičnim delom je jedno od najmoćnijih sredstva
u borbi protiv organizovanog kriminala i drugih krivičnih dela kojima se
stiče znatna materijalna korist.
2. Definisati i izgraditi mehanizme koji će dodatno omogućiti
oživotvorenje preporuka sadržanih u relevantnim međunarodnim dokumentima
o odgovornosti pravnih lica, o zapleni imovine i imovinske koristi i kompenzaciji
žrtava krivičnih dela (u ovom slučaju žrtava trgovine ljudima).
3. Kroz zakone i dobru praksu oduzetu imovinu koristiti za podršku
i kompenzaciju žrtvama krivičnih dela (trgovine ljudima). Stvoriti i poseban
državni fond za kompenzaciju žrtava (trgovine ljudima), koji bi se dopunjavao
i sredstvima dobijenim od oduzimanja imovine stečene kriminalom.
4. U borbi protiv trgovine ljudima trebalo bi u potpunosti upotrebiti
postojeće instrumente zaplene i konfiskacije prihoda od kriminala, kao što su
Konvencija UN o transnacionalnom organizovanom kriminalu i njeni protokoli,
Konvencija Saveta Evrope iz 1990. o pranju, traženju, zapleni i konfiskaciji prihoda
od kriminala, Okvirna odluka Saveta 2001/500/JHA od 26. juna 2001. o
pranju novca, identifikaciji, praćenju, zamrzavanju, zapleni i konfiskaciji sredstava
i prihoda od kriminala, Okvirna odluka Saveta 2005/212/JHA od 24. feb-
77

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
ruara 2005. o zapleni prihoda, sredstava i imovine povezanih sa kriminalom.
Trebalo bi ohrabriti upotrebu zaplenjenih i konfiskovanih sredstava i prihoda
od kriminala, koju Direktiva pominje, za podršku u pomoći i zaštiti žrtava,
uključujući kompenzaciju žrtvama i aktivnosti iz zajedničke prekogranične
primene zakona protiv aktivnosti trgovine (iz Direktive EP).
Praćenje fenomena
1. Unapređenje postojećeg koncepta suprotstavljanja trgovini ljudima na
teritoriji Republike Srbije i podizanje nivoa efikasnosti preduzetih mera na planu
prevencije ovog krivičnog dela, a sa tim i vezi i preduzimanje adekvatnih mera
pomoći žrtvama podrazumeva detaljnije izučavanje ovog složenog društvenog
fenomena i mnogih drugih sa kojima je on u bližoj ili daljoj korelaciji.
2. Skretanje pažnje na postojeće stanje, uz ukazivanje na osobenosti
prepoznate tokom rada institucija angažovanih u suprotstavljanju trgovini ljudima
i pružanju pomoći i podrške njenim žrtvama, podrazumeva i definisanje
i izgradnju jasnijih kriterijuma i metodologije vođenja i ažuriranja podataka
o svim relevantnim aspektima izvršenja krivičnog dela trgovina ljudima,
uključujući i podatke o načinima i sredstvima izvršenja, oblicima eksploatacije,
izvršiocima, žrtvama, merama zaštite i pomoći i sl. Sve ovo bilo bi deo
postupka oživotvorenja preporuka iz člana 28 Konvencije UN, po kojima će
svaka država potpisnica analizirati, u konsultaciji sa naučnim i akademskim
udruženjima, trendove organizovanog kriminala na svojoj teritoriji, okolnosti
u kojima organizovani kriminal deluje i profesionalne grupe i tehnologije
koje u tome učestvuju, kao i razradu i razmenu analitičkih stručnih znanja
koja se odnose na aktivnosti organizovanog kriminala između sebe i kroz
međunarodne i regionalne organizacije. U tu svrhu treba izraditi zajedničke
definicije, standarde i metodologije i primeniti ih prema potrebi. Istovremeno,
svaka država potpisnica će razmotriti praćenje svoje politike i stvarnih mera
za borbu protiv organizovanog kriminala i ocenjivanje njihove delotvornosti i
efikasnosti.
3. Pored uvođenja jedinstvene baze podataka za dela trgovine ljudima,
potrebno je uvesti obavezu zajedničkog vođenja baze podataka za dela trgovine
ljudima i dela krijumčarenja ljudi. Ovo je važno zbog toga što je u sudskoj i
praksi organa gonjenja utvrđeno da je vrlo često otežano utvrđivanje razlike
između trgovine ljudima i krijumčarenja ljudi. Zatim, vrlo često krijumčarena
lica u zemljama destinacije postaju žrtve trgovine ljudima, a izvršioci krivičnih
dela trgovine ljudima su često isti oni koji se bave krijumčarenjem ljudi i za to
koriste iste rute.
4. Uspostavljanje mehanizma monitoringa svakog konkretnog slučaja
trgovine ljudima od momenta podnošenja krivične prijave od strane policije,
kroz angažovanje tužilaštva i odlučivanje od strane sudova. Kao korisno može
poslužiti i iskustvo Republike Crne Gore u kojoj je za te potrebe formiran upisnik
za zavođenje predmeta oformljenog od strane policije pod odgovarajućim KU
brojem, za koji se u skladu sa kretanjem postupka vezuju i brojevi upisnika koje
inicijalni materijal dobija u tužilaštvu, odnosno od strane suda. Rešenju problema
prisutnog u praksi značajno bi moglo doprineti proširenje elektronskog
sistema za upravljanje predmetima baziranog na sistemu integrisanog broja
78

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
predmeta i to na način koji omogućava razmenu informacija i pripremu i izradu
statističkih podataka. U skladu sa dobrom praksom opisanom u Priručniku
Ujedinjenih nacija o sistemu statistike krivičnog pravosuđa, treba razmotriti pitanje
pravljenja i uvođenja jedinstvenog identifikatora za celi sistem tužilaštva u
Republici Srbiji, a potom i za sve druge pravosudne organe.
5. Ustrojavanje i vođenje posebnih evidencija o žrtvama i izvršiocima
krvičnog dela trgovina ljudima i to na način koji će omogućiti kvalitetnije
praćenje fenomena i njegovo efikasnije sprečavanje i suzbijanje.
Multiagencijski pristup i koordiniranje aktivnosti
1. Formiranje zajedničkih istražnih timova i timova za podršku.
2. U cilju stvaranja uslova za nesmetano i blagovremeno kontaktiranje
sa timovima i jedinicama policije specijalizovanim za suprotstavljanje trgovini
ljudima i drugim državnim i nevladinim organizacijama koje se bave pitanjima
trgovine ljudima, podatke o procedurama i kontaktima treba učiniti dostupnim
u svakoj stanici policije i svakom tužilaštvu.
3. Izdvajanje sredstava iz budžeta za stručno osoblje koje učestvuje u
pružanju pomoći i zaštiti žrtava, kao i za službenike angažovane u kancelariji
nacionalnog koordinatora.
Međunarodna saradnja
1. Procenjivanje efekata postojećih propisa i prakse usmerene ka
sprečavanju i suzbijanju trgovine ljudima i zaštiti i podršci žrtava kroz regionalne
sastanke, izveštavanje i analizu.
2. Učešće u međunarodnim projektima koji imaju za cilj prevenciju
transnacionalnog organizovanog kriminala uopšte, a posebno trgovine ljudima
kao jednog od oblika.
3. Formiranje zajedničkih istražnih timova i timova za podršku na nivou
država u regionu i šire u ad hoc slučajevima i izbor osoba za kontakt sa
predstavnicima nadležnih institucija drugih država, zaduženih za praćenje i
koordiniranje aktivnosti na sprečavnju i suzbijanju trgovine ljudima.
4. Uspostavljanje tehničkih preduslova i mreže razmene relevantnih informacija
i pružanja pomoći u identifikaciji, zaštiti, pomoći, podršci i repatrijaciji
i reintegraciji žrtava trgovine ljudima, kao i u obezbeđenju dokaza i lišenju
slobode i procesuiranju izvršilaca na regionalnom nivou, uz angažovanje zemalja
tranzita žrtava i zemalja krajnje destinacije.
5. Koordinacija istrage i gonjenja slučajeva trgovine ljudima treba da
bude olakšana i putem poboljšane saradnje sa Evropolom i Eurojustom, kroz
formiranje zajedničkih istražnih timova, kao i kroz sprovođenje Okvirne odluke
Saveta 2009/948/JHA od 30. novembra 2009. za sprečavanje i rešavanje sukoba
nadležnosti u krivičnom postupku (iz Direktive EP).
79

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Obuka
1. Podizati kapacitete za prepoznavanje slučajeva trgovine ljudima svih
lica usmerenih na kontakte sa krivičnim delom trgovina ljudima, njegovim
izvršiocima i žrtvama kroz organizaciju poslova, definisanje uloga tih lica i
njihovu obuku. Time bi se stvorili uslovi za prevazilaženje postojećih problema
identifikacije žrtava i to ne samo kod eksploatacije kroz prostituciju i
prosjačenje, već i kod radne i drugih oblika eksploatacije. Ovo stoga što je
mogućnost i efikasnost krivičnog progona trgovaca ljudima uslovljena kvalitetom
zakonskih odredaba, ali i načinom njihovog oživotvorenja u kriminalističkoj
i krivičnoprocesnoj praksi.
2. Razvijati spremnost i sposobnost službenika policije, tužilaštva i sudova
da prepoznaju trgovinu ljudima kao drastičan oblik kršenja ljudskih prava
i ozbiljan i složen kriminalni fenomen i da na njega primereno reaguju. Obuku
bi trebalo usmeriti ka unapređenju profesionalnih sposobnosti i učinaka
sudija, tužilaca i policije, na način na koji se to već radi u organizaciji OEBS-a
i Društva sudija Srbije. Uz izgradnju sveobuhvatnog programa obuke, primerenog
osobenostima krivičnog dela trgovina ljudima i ulozi koju u njegovom
sprečavanju, otkrivanju, rasvetljavanju, dokazivanju, suđenju i presuđenju, kao
i u obezbeđenju i pružanju zaštite žrtava imaju policija, tužilaštvo i sudovi, raditi
na ažuriranju i razvijanju priručnika koji se trenutno koriste na seminarima
posvećenim unapređenju znanja i veština potrebnih za suprotstavljanje trgovini
ljudima. I u preporukama Komiteta za prava deteta iz 2010. godine, Republika
Srbija se poziva da izdvoji adekvatna namenska sredstva, da nastavi i ojača
obuku, razvoj programa i izradu materijala za obuku za stručnjake, uključujući
medicinsko osoblje, službenike socijalne zaštite, policiju, javne tužioce, sudije,
medije i druge grupe stručnjaka u svim oblastima Fakultativnog protokola.
3. Izvršiti analizu i dati komentare od značaja za unapređenje razumevanja
odredaba Krivičnog zakonika, Zakonika o krivičnom postupku i drugih
propisa i unapređenje prakse sprečavanja, suzbijanja, dokazivanja, suđenja i
presuđenja krivičnog dela trgovina ljudima.
4. Kroz programe edukacije policije, tužilaca i sudija povećati informisanost
o mogućnostima i prednostima korišćenja posebnih istražnih tehnika,
povećati njihovu primenu, doprineti kvalitetu i zakonitosti takvih dokaza, kako
bi oni, u krajnjem ishodu, na glavnom pretresu mogli biti korišćeni kao pravno
valjani dokazi u postupcima za krivično delo trgovina ljudima.
5. Pažnju treba posvetiti i unapređenju prakse postupanja sa mobilnim
telefonima i personalnim računarima pronađenim kod lica osumnjičenih za
izvršenje krivičnog dela trgovina ljudima, tj. njihovom oduzimanju, dostavljanju
sudu i veštačenju.
6. Sačiniti posebno pripremljene programe obuke policije, tužilaštva
i suda, a u vezi primarnog kontakta, ček lista i tretmana žrtve saglasno
međunarodnim i nacionalnim pravnim instrumentima, o merama pomoći,
podrške zaštite, posebnih odredaba o razgovoru sa žrtvama i njihovom tretmanu
u krivičnom postupku, o postupanju sa izvršiocima, o značaju, celishodnosti
i pravilima vođenja finansijske istrage, o oduzimanju imovine i imovinske
koristi.
80

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
RECOMMENDATIONS
The normative definition of human trafficking and
trafficking of minors
1. In terms of conditions for the existence of human trafficking, the elements
of the crime shall be associated with alternative actions, objectives and
means of execution, when particular conditions concerning the characteristics
of means and manner of execution, for the characteristics of victims or perpetrators,
or consequences, shall be considered as qualifying.
2. Extortion and abuse of indebtedness shall also be provided for as the
possible acts of commission.
3. In addition to the existing actions, more actions concerning the obtaining
of the identification and travel documents in order to facilitate human
trafficking shall be provided for (forgery of identification and travel documents
or their withholding, or altering, destroying or withholding the real documents).
The relevant international conventions on human trafficking draw attention to
the necessary protection and control of identification and travel documents.
In addition, Article 20 of the convention of the Council of Europe emphasizes
that each member state shall adopt the legislative or other measures required
to qualify the following acts, if committed intentionally and in order to facilitate
trafficking, as a crime: a. forgery of travel or identity documents; b. acquisition
or production of such documents; c. withholding, seizing, concealing, damaging
or destroying a travel or identity document of another person.
4. Forced marriage or the establishment of other communities shall be
explicitly provided for as one of the goals of human trafficking.
5. The meaning of the term exploitation of someone’s labour shall be
specified with a view of better identification of a criminal act. Criminal Codes of
some countries, such as Germany, Belgium and France, include such definition,
and we believe that the inclusion of such definition into our Criminal Code will
significantly contribute to better prosecution, and sanctioning of human trafficking.
Having recognized the existing parallel solutions, we believe that a good
definition would be the one that associates the exploit of one’s labour with “the
set of circumstances and conditions which indicate that the work is performed
under conditions that are contrary to the principle of respect for human dignity,
bodily and psychological integrity, health, and which are disproportionate to
the conditions of other persons that perform the same or similar jobs”. Such
definition would be added to Article 112 of the Criminal Code that interprets the
term. The Directive of the European Parliament and the Council for prevention
and combating the human trafficking and protection of victims, adopted on
December 14, 2010 in Strasbourg (hereinafter: the EP Directive), also deals with
the necessity for precise definitions of terms used in the laws. “Begging under
duress shall be regarded as a form of forced labour or services, as defined in
ILO Convention No. 29 (International Labour Organization, 1930) and concerns
forced labour. Therefore, the misuse of begging, including the use of dependent
people that are trafficked for begging, falls within the definition of trafficking
only when all the elements of forced labour or services are present. “
81

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
6. The first group of qualifying conditions shall be associated to the
criminal act of kidnapping in a cruel or particularly humiliating manner committed
by a group performing official duties by taking advantage of physical
disability or disease, mental illness or mental retardation and other mental disorder
or concerning more than one person and resulting in pregnancy. The
second group shall be associated to the occurrence of serious bodily injuries
among victims, severely impaired health and other serious consequences. The
third group shall be associated to the organized crime group committing the
criminal act. The fourth group shall be associated to the death of one or more
persons. The EP Directive deals with the necessity to establish a special regime
of responsibility for particular situations “When the crime is committed in
particular conditions, for example, against particularly vulnerable victims, the
penalty would have to be more severe. In the context of this Directive, all children
shall be included in the group of particularly vulnerable persons. Other
factors that may be taken into account when determining vulnerability of the
victims include, for example, gender, pregnancy, health status and disability.
When the offence is particularly serious, as when, for example, the victim’s life
is in danger or if the crime involves serious violence such as torture, forced use
of drugs/medicines, rape or other serious forms of psychological, physical or
sexual violence, or otherwise causes extremely serious injury among victims,
it shall be punished particularly severely.” Article 4 of the Directive highlights
that the member states must take necessary measures in order to secure that
criminal acts from Article 2 are be punished with maximum sentences or no less
than 5 years or prison, and that criminal acts committed in some of the following
conditions are punished with maximum sentences or no less than 10 years
or prison: a) was committed against victims who are particularly vulnerable,
which in context by the Directive means that it is at least a child; b) was committed
by a criminal organization, in the meaning of Council Framework Decision
2008/841/JHA of October 24, 2008 on the fight against organized crime;
c) has intentionally or by negligence endangered the life of the victim; d) was
committed using severe violence or caused serious injury among victims.
7. Confiscation of property, vehicles and other items used in committing
the criminal act of temporary of permanent closing of the object shall
be provided for. The decision on confiscating property has been introduced
in Criminal Code of the Republic of Macedonia in 2008 (“the Official Gazette
No. 7/2008, paragraph 7 of Article 418-a) Asset recovery in cases of organized
crime offences is recommended in Article 12 of the UN Convention (States
Parties shall, to the extent feasible, and allowed by their legal system, adopt
the necessary measures to enable confiscation of: (a) the profit acquired by
committing crimes covered by this Convention or property whose value corresponds
to the value of such profit; (b) property, equipment or other instruments
used or intended for use in the criminal acts covered by this Convention.
Here, the term property means the assets of every kind, whether tangible or
intangible, movable or immovable, whose value can or can not be determined,
and legal documents or instruments to prove entitlement or interest in such
property (Article 2 of the UN Convention). On the other hand, in accordance
to paragraph 4 of the Article 23 of the CE Convention, the property used for
purpose of human trafficking may be temporarily or permanently closed.
82

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
8. As major problems appear in practice of discovering, prosecuting
and providing evidence regarding the identification of differences between the
criminal act of mediation in prostitution from Article 184 of the Criminal Code
and human trafficking from Article 388 of the Criminal Code, it is essential for
the text of the Code to be unambiguous on what is considered sexual exploitation
which includes prostitution, to the extent that it is human trafficking. This
problem can be solved by a high-quality training program, which would involve
the construction of legal practice, concerning international standards and recommendations
and highlighting the fact that fraud as a means for the criminal
act of trafficking involves misrepresentation or concealment of facts, as well as
deception with respect to important circumstances related to the provision of
sexual services (primarily for working conditions, work methods and types of
services, ability to leave the place of work or particular kinds of work, to leave
the place of permanent or temporary accommodation, which is related to the
provision of sexual services ).
9. Trafficking of minors shall be treated as an independent criminal act and
it should incorporate all provisions relating to minor victims provided for in Articles
388 and 389 with improvement of the normative response adequate to the particular
characteristics of minors. The proposed solution is in accordance with the
recommendations contained in international legal documents, and is already present
in the national legislation of certain countries (e.g. the Republic of Macedonia).
This solution would also be in accordance with the Optional Protocol on the child
trafficking, child prostitution and child pornography 1 with the UN Convention on
the Rights of the Child, and would be a step towards realising the recommendations
from the fifty fourth session of the Committee on the Rights of the Child
relating to the Republic of Serbia from June 22, 2010. 2
10. With the established criminal act of trafficking of minors, the acts of
commission should 1 include all sales and purchases, regardless or whether the
perpetrators are related to victims and to which degree they are related and
regardless of the purpose. The purpose such as adoption or sale for inclusion
in begging or theft may be sanctioned as a separate act, but in any case all it
would have to be described in a more general formulation, and the purposes
shall be specified only for an example, because otherwise, some actions committed
for the purpose that is not defined may remain unsanctioned.
1
Adopted by the resolution of the General Assembly of the UN on May 25, 2000. Entered into force on November 10, 2002. (the
Official Gazette of the FR Yugoslavia – international treaties No. 7/2002).
2
Adopted on November 20, 1989 on the 44th session of the General Assembly of the UN in New York. Entered into force on
September 2, 1991(the Official Gazette of the SFR Yugoslavia – international treaties No. 15/90; the Official Gazette of the FR
Yugoslavia – international treaties No. 4/96, 2/97 )
83

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Suggestions on conceptualizing the criminal
offences of human trafficking and trafficking
of minors
Human trafficking
Article 388
(1) Anyone who recruits, transports, transfers, delivers, sells, buys, mediates
in the sale, harbours another person by force or threat, blackmail, fraud or
deception, abuse of of power or of a position, trust, dependence, indebtedness,
the difficult circumstances of the others, forging false identity documents or
withholding, alternating, damaging or destruction of real documents or giving
or receiving money or other benefits and for the purpose of exploitation of
their labour, forced labour, committing criminal acts, prostitution or other forms
of sexual exploitation, begging, use in pornography, establishment of slavery
or similar relationship, forced marriage or other communities, other forms of
exploitation, for taking away organs or body parts or for use in armed conflicts,
shall be punished with imprisonment from three to twelve years.
(2) If the offence referred to in paragraph 1 of this Article is committed
by kidnapping in a cruel or particularly humiliating manner committed by a
group performing official duties by taking advantage of physical disability or
disease, mental illness or mental retardation and other mental disorder or concerning
more than one person and resulting in pregnancy, the perpetrator shall
be punished by imprisonment for not less than five years.
(3) If the consequences of any act referred to in paragraph 1 of this Article
include the occurrence of serious bodily injuries among victims, severely
impaired health and other serious consequences, the perpetrator shall be punished
by imprisonment for not less than eight years.
(4) If the act referred to in paragraph 1 of this Article is committed by an
organized criminal group, the perpetrator shall be punished by imprisonment
for not less than ten years.
(5) If any act referred to in paragraph 1 of this Article resulted in death
of one or more persons, the perpetrator shall be punished by imprisonment for
not less than ten years or imprisonment from thirty to forty years.
(7) Anyone who knows or could have known that the person is a victim
of human trafficking, and uses their position or allows another person to use
their position for exploitation referred to in paragraph 1 of this Article, shall be
punished with imprisonment from six months to eight years.
(8) The consent of a person to exploitation or establishment of slavery
or similar relationship from paragraph 1 of this Article shall not affect the existence
of crime from paragraphs 1 to 7 of this Article.
(9) Transport vehicles and other means used to commit a criminal act
referred to in paragraphs 1 to 6 may be confiscated, and the property may be
confiscated or temporarily or permanently closed.
84

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
Trafficking of minors
Article 389
1. Anyone who recruits, transports, transfers, delivers, sells, buys, mediates
in the sale, harbours a minor for exploiting their labour, forced labour, for
adoption contrary to applicable legislation, transfer to another family, committing
criminal acts, prostitution or other forms of sexual exploitation, begging,
use in pornography, the establishment of slavery or similar relationship, forced
marriage or other communities, other forms of exploitation, taking away organs
or body parts or for use in armed conflicts, shall be punished with imprisonment
from five to fifteen years.
2. Anyone who commits acts from paragraph 1 of this Article by force or
threat, blackmail, deception or maintaining deception, abuse of authority, trust,
dependence, indebtedness, the difficult circumstances of the others, forging
false identity documents or withholding, alternating, damaging or destruction
of real documents or giving or receiving money or other benefits, shall be punished
by imprisonment for not less than five years.
3. If the act referred to in paragraph 1 of this Article is committed by
kidnapping in a cruel or particularly humiliating manner committed by a group
performing official duties by taking advantage of physical disability or disease,
mental illness or mental retardation and other mental disorder or concerning
more than one person and resulting in pregnancy, the perpetrator shall be punished
by imprisonment for not less than five years.
4. If the consequences of any act referred to in paragraph 1 of this Article
include the occurrence of serious bodily injuries among victims, severely
impaired health and other serious consequences, or if it is committed by an
organized criminal group, the perpetrator shall be punished by imprisonment
for not less than 10 years.
5. If any act referred to in paragraph 1 of this Article resulted in death
of one or more persons, the perpetrator shall be punished by imprisonment for
not less than ten years or imprisonment from thirty to forty years.
6. Anyone who knows or could have known that the minor is a victim
of human trafficking, and uses their position or allows another person to use
their position for exploitation referred to in paragraph 1 of this Article, shall be
punished with imprisonment from one to ten years.
7. The consent of a person to exploitation or establishment of slavery or
similar relationship from paragraph 1 of this Article shall not affect the existence
of crime from paragraphs 1 to 7 of this Article.
8. Transport vehicles and other means used to commit a criminal act
referred to in paragraphs 1 to 7 may be confiscated, and the property may be
confiscated or temporarily or permanently closed.
85

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
Improving the provisions of the Criminal Procedure
Code and the status and protection of victims in
criminal proceedings
1. Introduce the concept of victim in the Code of Criminal Procedure.
The solution is already present in national legislations of countries in the region
and result in a series of features related to the status and rights of this category
of persons (including a special regime of giving testimony, security, compensation,
etc.).
2. Support the proposal of a new version of the CPC that shall regulate
and re-introduce the category of vulnerable witnesses, with reserve in respect
of the obligation of disclosure of identity of the particularly vulnerable witness
one month before trial. The paragraph 7 of Article 11 of the EP Directive also
states that the member states shall take care of victims with special needs that
arise in cases or as a result of pregnancy, health condition, disability, mental
or psychological disorder, or severe forms of psychological, physical or sexual
violence.
3. Provide for the possibility that the identity of victim in particularly
difficult and dangerous circumstances for the victim remains secret throughout
the criminal proceedings, with prospective limitation of the potential evidence
of their statement.
4. Create the possibility of using evidence collected in other countries,
especially those obtained by the special investigative techniques.
5. The prosecution shall, in case of this type of criminal acts, always insist
on interrogating the victim via a video link or conference call.
6. Provide for the obligatory video and audio recording of the testimony
of victim due to the fact that they often are not available for the main hearing
and that their court appearance contributes to the new victimisation and
makes the process of integration more difficult. This method of documentation
should be considered in the context of the changes in the victim’s testimony
due to some of the many possible motives, including fear.
7. Prohibit the confrontation of the victim (without exception for minors),
except on their specific request and only in cases where it is assessed
that the confrontation is purposeful. The necessity of adopting and respecting
special rules of dealing with trafficking victims in criminal proceedings is described
in paragraph 4 of Article 12 of the EP Directive “regardless of the rights
of defence, and in accordance with the individual assessment of the competent
authorities of the personal circumstances/conditions of the victim, the member
states shall ensure that victims of trafficking receive special treatment in order
to prevent secondary victimization by avoiding, as much as possible, and in
accordance with the defined outlines of the national legislation and the rules
of legal discretion, practices or guidelines, the following: unnecessary repetition
of interviews during the investigation, prosecution and trial; visual contact
between victims and defenders, even when giving testimony/evidence in an
interview or cross - examination - with the appropriate resources that include
the use of communication technologies; providing evidence/testimony at the
main hearing; unnecessary questions concerning their private life. “
8. In terms of safeguards provided for in Article 109 of the CPC, it is
86

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
necessary to explicitly state the measures that can be determined together because
when applying the current provisions, the interpretation that determining
one measure of protection makes the other superfluous appears.
9. Specify the responsibility for making assessments and giving reasons
for the adoption of the decision on the application of protective measures and
their changes.
10. In a separate paragraph or Article of the CPC, the criminal act of
trafficking, as well as for criminal acts with elements of sexual violence shall be
allocated the protective measures from the beginning of the procedure in cases
where the victim believes that they are in danger or that they will be exposed
to danger due to the testimony.
11. Establish the Service for Support and Assistance to Victims and Witnesses
in the basic and/or higher courts under the guidance of experts of the
corresponding professional profile (primarily lawyers and psychologists).
12. Provide for the obligation to inform the victim about the outcome
of the proceeding, as well as about the placement into custody, release of the
offender to freedom (from custody, on parole, leave, upon the completion of
sentence, any reduction of sentence, pardon...) if the victim is having a legitimate
interest to be informed.
13. Establish a unique way of storing data for all the witnesses that have
been granted the protection from the moment of the introduction of this provision
in the procedural law.
14. Regulate in which cases, by whose order or decision, and to which
authority, the authority that the stores the data (Protection Unit) can reveal
them, with a due warning stipulated by the law.
15. Further regulate issue of methods for storing the data about protected
witnesses. With the provision on the data being given to the Protection
Unit in a sealed envelope for safekeeping, the CPC has created doubts about
the witness protection in the proceeding that does not necessarily mean that
the Unit is involved in protection. Transitional and final provisions do not solve
issue of storing the previously gathered data on protected persons (as per the
previous CPC they were stored by the investigating judge), so there is no single
record of the implementation of protective measures. In practice, the data protection
can prove to be more complex in many situations, e.g. when protection
is granted to a number of witnesses on the basis of the previous and to some on
the basis of the current legislation, for trials on revoked verdict, when it is necessary
to find the witnesses for questioning and the police service is provided
with the identity, which, according to Law, the Protection Unit may not do, nor
is it clear how the court may do it.
16. Introduce the option that the person supporting the victim (a psychologist,
person from the Office for coordination of protection of the victims
of human trafficking, expert from another relevant institution that enjoys the
confidence of the victim) stays with the victim during their appearance at all
stages of the criminal proceedings.
17. Introduce the option or obligation of accommodating a victim of
trafficking of minors in a special institution (during the time of the proceeding,
even after its completion) and provide deadlines for the completion of the procedure.
18. In proceedings where minors are the victims of human trafficking,
87

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
the procedural provisions and safeguards contained in the Law on Juvenile Offenders
and Criminal Protection of Minors shall be consistently applied.
19. Provide for the obligation of the court to act on the victim’s request
for asset rights and compensation (similar to the solution provided for in paragraph
2 of Article 101 of the CPC of the Republic of Macedonia). This is because
the decision on the request of property rights of trafficking victims is not just a
issue of exercising the right to protect the victim by the state, but also the issue
of the adequate response of the state to pain and suffering of victim and their
willingness to testify and relive it again and so contribute to making adequate
judicial decisions in the criminal act that stained their life with pain The difficulties
encountered when such matter is resolved in the criminal proceedings,
and there is no doubt that they are present, are neither of the quality nor with
such side effects and consequences, such as those seen already felt by traumatized,
newly wounded victim in the public courtroom and in the presence
of the offenders, who will be directed to a litigation by a court decision. This
way, the criminal court shall further contribute to the undermining of victim’s
self-esteem and prolong their agony, instead to repay them and preserve the
honour of all those on whose behalf they adjudicated in a situation where they
helped “the state in dealing with those who violated the criminal law norms”.
The completion of the trial is not in the general interest if it is not in the interests
of the victim. Only in case of awarding legal claims (compensation for
the victim) will every action performed by the police, prosecution, courts and
other government and non-government organization have a full meaning and
increase the chances of success in caring about victim, their protection and
recovery.
20. Victims of trafficking shall, without delay, be provided with legal
counsel, and in accordance with the role of victim in the proceedings, a legal
representative for, among other things, claims for compensation (from the EC
Directive).
21. Encourage active participation and development of regional witness
protection program through the establishment of the normative framework and
institution building in a manner that is compatible with those existing in other
countries in the region and the EU. The program shall also include the capacity
building for transferring the victim and the witnesses, as well as meetings that
will contribute to the exchange experiences.
Asset recovery
1. Conducting financial investigations along with the criminal, where the
proposals for the asset recovery may constitute a separate count of the indictment,
with the retention of evidentiary standards of such quality that the obtained
and executed proof is being eligible for the procedure of asset recovery.
Since the acquisition of financial gain is one of the main motives for committing
serious crimes, and the proceeds of illegal activities are used to finance new
criminal activity or laundered in order to enter into legal economic flows, asset
recovery is one of the most powerful instrument in the combat against the
organized crime and other criminal acts where considerable material benefit
is gained.
88

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
2. Define and develop mechanisms that will further enable the realisation
of the recommendations contained in the relevant international instruments
on liability of legal persons, the recovery of assets and the compensation
to victims of criminal acts (in this case, the victims of human trafficking).
3. Through legislation and good practice, use the recovered assets to
support and compensate victims of criminal acts (human trafficking). Establish
a special state fund to compensate victims (of human trafficking), which would
be supplemented by funds received from the assets recovery.
4. In combating human trafficking, the existing instruments of asset recovery
shall be fully implemented, such as the UN Convention on Transnational
Organized Crime and its Protocols, the Council of Europe Convention from
1990 on money laundering and assets recovery, Council Framework Decision
2001/500/JHA of June 26, 2001 on money laundering, identification, tracing,
freezing, seizure and confiscation of assets and proceeds from crime, Council
Framework Decision 2005/212/JHA of February 24, 2005 on asset recovery.
The use of recovered assets mentioned in this Directive for support in assisting
and protecting victims shall be encouraged, including compensation to the
victims and the activities of the joint cross-border law enforcement activities
against trafficking (from EC Directive).
Monitoring of the phenomena
1. A more detailed study of this complex social phenomenon and other
various closely or remotely related phenomena is implied with regard to the improvement
of the existing concept to oppose human trafficking in the territory
of the Republic of Serbia and the increase in the level of efficiency of the undertaken
measures relating to the prevention of the mentioned criminal act, as
well as to undertaking appropriate measures to provide assistance to victims.
2. Drawing attention to the existing condition, along with emphasising
distinctive features recognized during the course of work of institutions engaged
in opposing human trafficking and providing assistance and support
to victims thereof, also implies the defining and development of more distinctive
criteria and methodology of record keeping and updating of data on all
relevant aspects related to perpetration of human trafficking, including data
on manners and means of perpetration, forms of exploitations, perpetrators,
victims, protection and assistance measures etc. All the aforementioned would
represent a materialisation of the recommendations referred to in Article 28
of the UN Convention, prescribing each State Party to analyse in consultation
with the scientific and academic communities, trends in organised crime in its
territory, the circumstances in which organised crime operates, as well as the
professional groups and technologies involved, and the development and sharing
of analytical expertise concerning organised criminal activities with each
other and through international and regional organisations. For that purpose,
common definitions, standards and methodologies should be developed and
applied as appropriate. At the vsame time, each State Party should consider
monitoring its policies and actual measures to combat organised crime and
make assessments of their effectiveness and efficiency.
89

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
3. Apart from the introduction of a single database for human trafficking,
it is necessary to introduce an obligatory joint record keeping of the
database for criminal acts of human trafficking and human smuggling. The
aforementioned is of extreme importance due to the fact that it has been determined
in the judicial practice and the practice of prosecution authorities
that the determination of the difference between human trafficking and human
smuggling is often rather difficult. Moreover, smuggled persons in the destination
countries become victims of human trafficking, while perpetrators of the
mentioned criminal acts are quite often those engaged in human trafficking, for
the purposes of which they even use the same routes.
4. Establishing mechanisms for monitoring of each concrete case of human
smuggling from the moment of pressing criminal charges by the police,
through engaging of the public prosecutor`s office and sentence passing by
courts. Experience of the Republic of Montenegro in this respect might be useful,
since the police of Montenegro established a register for files which is used
to record built cases under appropriate CR number, and which is, in accordance
with the procedure development, related to numbers of registers that obtain
the initial material from the prosecutor`s office, i.e. from the court. The problem
that exists in practice could be solved by the extension of the electronic system
for files management based on the system of an integrated file number in the
manner that enables the information exchange and preparation and drafting of
statistic data. In accordance with a good practice described in the UN Manual
for the Development of A System of Criminal Justice Statistics, it is necessary
to consider the issue of drafting and introduction of a unique identifier for the
whole judicial system in the Republic of Serbia, and subsequently, for all other
judicial authorities as well.
5. Structuring and keeping special records on victims and perpetrators
of human trafficking in the manner that will enable more quality monitoring of
the phenomenon and its more effective prevention and suppression.
Multi-agency approach and coordination of activities
1. Creating joint investigation teams and support teams.
2. Data on procedures and contacts should be made available at any
police precinct and any prosecutor`s office with the purpose of creating conditions
for an undisturbed and timely communication with teams and police
units specialised in combating human trafficking, and with other state and nongovernmental
organisations dealing with human trafficking.
3. Allocation of budget resources for expert staff who participate in
the assistance and protection of victims, as well as for officials of the national
coordinator`s office.
90

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
International co-operation
1. Conducting an assessment of effects of the existing regulations and
practice directed towards prevention and suppression of human trafficking and
towards victim protection and support through regional meetings, reporting,
and analysis.
2. Participation in international projects aimed at the prevention of
transnational organised crime in general, and in particular at human trafficking
as one of its forms.
3. Creating joint investigation teams and support teams on the country
level in the region and beyond, in ad hoc cases, and the selection of contact
persons with representatives of other countries’ institutions in charge of monitoring
and coordination of activities related to prevention and suppression of
human trafficking.
4. Setting up technical preconditions and a relevant information exchange
network as well as providing assistance with the identification, protection,
assistance, support and repatriation and reintegration of human trafficking
victims, as well as with the provision of evidence and deprivation of liberty and
prosecution of perpetrators on the regional level and with the engagement of
the transition and destination countries.
5. Coordination of the investigation and prosecution of cases of human
trafficking should also be facilitated by improved cooperation with Europol and
Eurojust through the creation of joint investigation teams, as well as through
the implementation of the Framework Decision of 30 November 2009 on
prevention and settlement of conflict of exercise of jurisdiction in criminal proceedings
(under the EP Directive).
Training
1. Raising capabilities for the recognition of cases involving human trafficking
by all persons in contact with the criminal side of human trafficking, its
perpetrators and victims through the organisation of activities, definition of
roles of executors and their training. This would create conditions to overcome
the existing problems relating to identification of victims, not just in terms of
exploitation through prostitution and beggary, but also in terms of labour exploitation
and other forms thereof. The aforementioned is due to the fact that
the possibility and efficiency of criminal prosecution of human traffickers is
conditioned by the quality of legal provisions and the manner of their materialisation
in the criminal and criminal justice practice.
2. Developing readiness and capability of police officers, public
prosecutor`s office and courts to recognise human trafficking as a drastic
form of human rights violation, as well as a serious and yet complex criminal
phenomenon that needs to be appropriately responded to. Training should be
directed towards improvement of professional skills and performance of justices,
prosecutors and police in the manner that is already in place in OSCE and
Serbian Association of Magistrates. Putting efforts into work on updating and
drafting of manuals currently used at seminars dedicated to the improvement
91

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
of knowledge and skills necessary to combat human trafficking, together with
the drafting of a comprehensive training programme appropriate for distinctive
features of human trafficking and the role that the police, prosecutor`s office
and courts have in its prevention, disclosure, solving, provision of evidence, trialling
and passing of sentences, as well as in securing and provision of protection
to victims. The 2010 recommendations of the Committee on the Rights of
the Child call for the Republic of Serbia to allocate appropriate special-purpose
resources, to continue with and improve training, including the development
of the programme and drafting of training material for experts such as medical
staff, social protection officers, police, public prosecutors, justices, media and
other expert groups in all areas under the Facultative protocol.
3. Making an analysis and providing comments of significance for the
improvement of understanding of provisions of the Criminal Code, Criminal
Procedure Code and other regulations and the improvement of prevention,
suppression, providing evidence, trialling and passing of sentences for human
trafficking.
4. Raising awareness through education programmes for the police,
prosecutors and justices, of possibilities and advantages of use of special investigation
techniques, increasing their application, contributing to the quality
and lawfulness of such evidence so that they could be used in trial as legally
valid evidence in human trafficking proceedings.
5. Attention should be paid also to the improvement of handling of cellular
telephones and personal computers found on persons suspected of human
trafficking i.e. their repossession, submission to court and expertise.
6. Drafting training programmes especially designed for the police,
prosecutor`s office and court relating to the primary contact, check lists and
treatment of the victim in compliance with international and national legal instruments,
on the measures of assistance, protection support, special provisions
on conducting interviews with victims and their treatment in criminal proceedings,
on the treatment of perpetrators, on the significance, relevance and
rules of conducting of a financial investigation, on asset recovery and illegally
obtained assets.
AUTHORS:
• Prof. Milan Žarković, professor at the Academy for Criminalistics and
Police Studies
• Radmila Dragičević-Dičić, Acting Chairperson of Belgrade Appellate Court
• Snežana Nikolić Garotić, Belgrade High Court judge – the Special War
Crimes Chamber
• Spec. Gordana Jekić-Bradajić, Deputy Prosecutor for Organized Crime
• Dr Miodrag Majić, Belgrade Appellate Court judge
• Mioljub Vitorović, Deputy Prosecutor for War Crimes
• Nevena Dićić, Belgrade Centre for Human Rights
• Jovana Zorić, Belgrade Centre for Human Rights]
92

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
RECENZIJA
Sveobuhvatne studije o krivičnopravnom sistemu i
sudskoj praksi u oblasti borbe protiv trgovine ljudima
u Srbiji
Sveobuhvatna studija o krivičnopravnom sistemu i sudskoj praksi u
oblasti borbe protiv trgovine ljudima u Srbiji, koju je izradila grupa eksperata
u sastavu: prof. dr Milan Žarković, Radmila Dragičević-Dičić, Snežana Nikolić
Garotić, spec. Gordana Jekić-Bradajić, dr Miodrag Majić i Mioljub Vitorović,
nastala je u okviru Zajedničkog programa za borbu protiv trgovine ljudima Visokog
komesarijata za izbeglice Ujedinjenih nacija, Međunarodne organizacije
za migracije i Kancelarije Ujedinjenih nacija za borbu protiv droge i kriminala u
Srbiji, a pod pokroviteljstvom Globalne inicijative Ujedinjenih nacija za borbu
protiv trgovine ljudima. Uvažavajući do sada uložene napore i postignuća, kao
i ciljeve proklamovane Nacionalnim planom akcije za borbu protiv trgovine
ljudima, a u sklopu toga i potrebu osnaživanja krivičnopravnog sistema, autori
su analizirali postojeći normativni okvir reagovanja i praksu državnih organa,
a potom dali i niz konkretnih preporuka.
U okviru uvodnih razmatranja ukazano je na ozbiljnost krivičnog dela
trgovine ljudima i posledice drastičnog povređivanja i poništavanja osnovnih
vrednosti, pa i života ljudi, kao i na potrebu nedvosmislenog, snažnog i sinhronizovanog
odgovora međunarodne zajednice na ovaj oblik, najčešće organizovanog,
kriminalnog delovanja.
Polazeći od toga da neprimerena pravna regulativa uzrokuje smanjenu
efikasnost u sprečavanju i suzbijanju trgovine ljudima, kao i da u uslovima
nerazumevanja fenomena trgovine ljudima doprinosi novom kršenju ljudskih
prava žrtava, autori su u okviru dela koji sledi pažnju posvetili međunarodnim
dokumentima i nacionalnim propisima od značaja za postupanje u ovoj oblasti.
Sa posebnom pažnjom analzirana su rešenja prisutna u Konvenciji UN-a
protiv transnacionalnog organizovanog kriminala i dopunskom Protokolu
za sprečavanje, suzbijanje i kažnjavanje trgovine ljudima, naročito ženama i
decom, a potom i ona iz Konvencije Saveta Evrope protiv trgovine ljudima.
Ovim međunarodnim dokumentima postavljen normativni okvir poslužio je i
za analizu prethodnih, a potom i postojećeg odgovora nacionalnog krivičnog
zakonodavstva Republike Srbije na fenomen trgovine ljudima. Istovremeno,
ukazano je i na neke od specifičnosti određenja krivičnog dela trgovina ljudima
u nacionalnim zakonodavstvima zemalja u okruženju.
Nakon osvrta na neke od primera neadekvatne procene ključnih elemenata
krivičnog dela trgovina ljudima u praksi nacionalnih sudova, koje su
predstavili na kraju drugog dela rada, autori su u trećem delu pristupili analizi
krivičnog dela trgovina ljudima i srodnih krivičnih dela, krijumčarenja ljudi s
jedne strane, odnosno posredovanja u vršenju prostitucije s druge strane.
U nastojanju da ukažu na potrebu sveobuhvatnog odgovora države
na kriminalne aktivnosti uopšte, a time i na različite modalitete krivičnog dela
93

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
trgovina ljudima, u četvrtom delu teksta autori su analizirali pitanja odgovornosti
pravnih lica, kao i ona koja se tiču postupanja sa imovinom koja je pribavljena
izvršenjem krivičnog dela. Sve to učinjeno je u svetlu rešenja sadržanih
u relevantnim međunarodnim pravnim dokumentima, ali i sa naglaskom na sagledavanje
položaja žrtve trgovine ljudima u krivičnom postupku i postojeća
rešenja prisutna u nacionalnom zakonodavstvu u pogledu odlučivanja o imovinsko-pravnom
zahtevu žrtve i naknadi štete.
Pitanjima koja su od nesumnjivog značaja za praćenje, analizu i
unapređenje krivičnopravnog reagovanja na fenomen trgovine ljudima, a koja
se odnose na podatke o obimu i strukturi trgovine ljudima na teritoriji Republike
Srbije, autori su se bavili u petom delu studije. Polazeći od toga da je
sagledavanje situacije i trendova trgovine ljudima na teritoriji Republike Srbije
otežano zbog nepostojanja jedinstvene metodologije prikupljanja, obrade i
klasifikovanja podataka o trgovini ljudima, njenim izvršiocima i žrtvama, autori
su ukazali na zajedničke trendove, prepoznatljive u izveštajima različitih institucija.
U delu posvećenom identifikaciji žrtava trgovine ljudima autori su ukazali
na značaj, ali i na probleme prepoznavanja krivičnog dela trgovina ljudima
i njegovih žrtava od strane policijskih službenika, kao i na prve mere i procenu
rizika koja se mora obavezno vršiti.
Kao posebna celina, u okviru sedmog dela studije, izdvojena je ona
koja se odnosi na dokazivanje krivičnog dela trgovina ljudima. Autori posebno
ukazuju na činjenicu da nedovoljno kvalitetno obavljen posao u pretkrivičnom
postupku eliminiše šansu za uspeh ukupnih napora u suzbijanju ovog oblika
kriminaliteta. Negativne posledice ogledaju se i u gubitku poverenja žrtve u
institucije, odnosno njenom destimulisanju da se aktivnije uključi u postupak
i tako doprinese utvrđivanju istine, sopstvenoj zaštiti i izricanju takve sankcije
izvršiocu koja će u značajnoj meri odražavati težinu izvršenog krivičnog dela.
Uz predstavljanje modela, postupaka i taktike primene konkretnih mera i radnji
reaktivne i proaktivne istrage krivičnih dela trgovine ljudima na nacionalnom
i međunarodnom nivou, u ovom delu rada ukazano je i na nužnost i prednosti
blagovremenog sprovođenja finansijske istrage.
Uvažavajući specifičnosti položaja žrtve trgovine ljudima kao svedoka,
autori su, u okviru posebne celine, obuhvatno i sa izuzetnom preciznošću
analizirali postupke i mere koje se reflektuju na spremnost žrtve da svedoči u
postupku, kvalitet njenog iskaza, kao i za njenu zaštitu na procesnom i vanprocesnom
planu. Uz ukazivanje na primere dobre i loše prakse, autori su
predstavili konkretne mere kojima bi se postojeće stanje značajno unapredilo,
i to ne samo u pogledu zaštite žrtava kao svedoka već i ostalih učesnika u
krivičnom postupku. Nakon ovoga, u devetom delu, autori su se bavili osobenostima
mera zaštite maloletnih lica, kako u segmentu koji se vezuje za
postavljanje posebnog režima krivičnopravne odgovornosti izvršilaca u slučaju
maloletnih lica žrtava trgovine ljudima, tako i u pogledu njihovog procesnog
položaja.
U desetoj i jedanaestoj celini autori su analizirali odnose koordinacije
i saradnje policije i drugih institucija i organizacija u praksi suprotstavljanja
trgovini ljudima i ukazali na potrebu, postignuća i pravce obuke kadrova koji
su u ovim institucijama i organizacijama angažovani.
Na kraju, autori su sistematizovali i predstavili preporuke usmerene ka
94

Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji
unapređenju efikasnosti mera krivičnopravne represije u praksi suprotstavljanja
trgovini ljudima u Republici Srbiji. Učinjeno je to i kroz preporuke koje
se odnose na dalju dogradnju normativnog određenja osnovnog oblika bića
krivičnih dela trgovine ljudima i brojnih kvalifikatornih okolnosti. U ovom kontekstu
treba posmatrati i zalaganje za izdvajanje trgovine maloletnim licima
kao samostalnog krivičnog dela, za predviđanje mogućnosti oduzimanja nepokretnosti,
predmeta i prevoznih sredstava upotrebljenih za izvršenje dela
trgovine ljudima (maloletnim licima), odnosno privremenog ili trajnog zatvaranja
objekata. Pored ostalog, u ovom delu rada autori su predstavili i svoje
viđenje izmena odredaba Zakonika o krivičnom postupku (uvođenje pojma
žrtve, odnosno posebno osetljivih svedoka i posledično priznavanje niza osobenosti
položaja i prava ove kategorije lica).
Sadržavajući obuhvatan prikaz, ali i iscrpnu i kvalitetnu analizu
postojećeg normativnog okvira reagovanja i prakse državnih organa u domenu
suprotstavljanja trgovini ljudima u Republici Srbiji, uz konkretne preporuke
za njihovo unapređenje, ova studija ne samo da je izuzetno informativna
i od velike koristi za naučnu i stručnu javnost već može nesumnjivo pružiti i
jasan i veoma vredan doprinos usaglašavanju formalnog odgovora na problem
trgovine ljudima u našoj zemlji sa relevantnim međunardonim standardima,
i to, kako na planu sprečavanja i suzbijanja ovog teškog krivičnog dela
tako i u oblasti zaštite žrtava. Značaj i kvalitet ovog teksta, oličen u obuhvatnom
pristupu ozbiljnom problemu, sjajnoj ekspertizi i inovativnim rešenjima
koje studija sadrži, snažno ga preporučuju za objavljivanje. Preglednost, dobra
strukturiranost teksta i jasnoća stila učiniće da ova studija bude razumljiva
i korisna i široj naučnoj i stručnoj javnosti u kojoj će, bez sumnje, naići na
odličan prijem.
U Beogradu, 2. 2. 2011. god.
prof. dr Goran Ilić,
Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu
prof. dr Božidar Banović,
Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu
doc. dr Biljana Simeunović Patić,
Kriminalističko-policijska akademija u Beogradu
95

KRIVIČNOPRAVNI SISTEM I SUDSKA PRAKSA U OBLASTI BORBE PROTIV TRGOVINE LJUDIMA U SRBIJI
CIP - Каталогизација у публикацији
Народна библиотека Србије, Београд
343.85:343.431(497.11)
340.142:343(497.11)
KRIVIČNOPRAVNI sistem i sudska praksa u
oblasti borbe trgovine ljudima u Srbiji /
[Milan Žarković ... [et al.]]. - Beograd :
Zajednički program UNHCR, UNODC i IOM za
borbu protiv trgovine ljudima u Srbiji, 2011
(Beograd : Colograx). - 94 str. ; 25 cm
Tiraž 300. - Napomene i bibliografske
reference uz tekst.
ISBN 978-86-85003-09-7
1. Жарковић, Милан, 1958- [аутор]
a) Трговина људима - Сузбијање - Србија
b) Судска пракса - Кривично право - Србија
COBISS.SR-ID 182373132
96