recenzje - Portret

ecenzje
Anita Frankowiak
Oswajanie świata
„Młodość” to kolejna
autobiograficzna opowieść
J. M. Coetzee. Można by od
razu postawić tezę, że książka jest
rozpamiętywaniem i poszukiwaniem
tożsamości. Tak byłoby najprościej.
Jednakże autobiografia podlega
pewnej złożoności – opisać
niewypowiedziane, omówić
– niewysłowione. Klucz
autobiograficzny w tej powieści
sięga dalej. To nie tylko dobrze
rozpoznawane przez bohateranarratora-autora
(zastosuję
pakt autobiograficzny Phillippa
Lejeunne’a) miejsca, czyli
geograficzny konkret, lecz także, a
może przede wszystkim, ucieczka
przed dawnym życiem, przed
więzami rodzinnymi, przed
afrykańskimi korzeniami. Bohater
„coś w ten sposób udowadnia: to – że
każdy człowiek jest wyspą, a rodzice
są niepotrzebni” (s. 9).
Dwudziestokilkuletni John
porzuca Afrykę, nadopiekuńczą
matkę i złudzenia. Chce być
artystą, poetą, literatem, ale studiuje
matematykę. Pracuje dorywczo,
tak, by starczyło mu na opłacenie
czynszu, skromne jedzenie i książki.
Wieczorami dyżuruje w czytelni,
w każdą środę pomaga prowadzić
seminaria dla studentów pierwszego
roku matematyki, w piątki omawia
ze studentami wydziału teatralnego
komedie Szekspira, uczy na kursach
przygotowawczych, a w czasie
wakacji weryfikuje dane statystyczne
w urzędzie gminnym. Ilość i
różnorodność zajęć nie dziwiłaby,
gdyby dotyczyła człowieka, który
musi zapewnić rodzinie byt. Jednakże
wszystkie te obowiązki spoczywają
na barkach młodego studenta,
którego celem jest tak naprawdę
oswajanie świata.
Pierwszym etapem tego
swoistego oswojenia są kobiety.
Bohater wygląda dziwacznie i wciąż
zastanawia się, czy mógłby podobać
92
się płci przeciwnej. „Jest szczupły i gibki, a jednocześnie
sflaczały. Chciałby się podobać, ale wie, że nie ma szans. Brakuje
mu czegoś istotnego, jakiejś wyrazistości rysów. Pozostało
w nim coś z dziecka” (s. 9). Zapewne dlatego też boi się
głębokich relacji. Jacquelin, Marie, Sarah to ikony kobiecości
– nieodgadnione, nieakceptowane przez bohatera. Ulotności i
nietrwałości tych kontaktów nie przerywa nawet ciąża Sarah.
Aborcja jest normalną koleją rzeczy. John natomiast wciąż
zastanawia się nad sposobem wspólnego życia z kobietą. Nie
inicjował tych związków, nie chciał ich kontynuować, ale tkwi
w nich, bo „nie ma dość energii”. Związek z kobietą określa
mianem choroby. Ten aspekt jego życia jest więc przesądzony.
Oswajanie poprzez pracę też niesie ze sobą pewne
niepożądane skutki. Bohater wie, że są na świecie miejsca, w
których mógłby żyć intensywnie. To Londyn, Paryż i Wiedeń.
„Lecz żeby mieszkać w Paryżu, trzeba skończyć szkołę dla
dzieci z wyższych sfer, z nauką francuskiego. Z kolei Wiedeń
jest dla Żydów, którzy wracają, aby upomnieć się o to, co im
się od urodzenia należy: pozytywizm logiczny, dodekafonię i
psychoanalizę. Pozostaje więc Londyn, w którym przybysze z
Południowej Afryki nie muszą nosić przy sobie dokumentów,
a miejscowi mówią po angielsku” (s. 52). Wynajmuje więc
kawalerkę w Londynie, odwiedza biuro rady miejskiej i
wpisuje się na listę nauczycieli. Dostaje dość szybko propozycję
pracy w zawodówce, lecz na szczęście odrzuca ją. Trafia do
podlondyńskiej stacji rolniczej i stara się o posadę młodszego
eksperymentatora. „Owszem chce pracować w Rothamsed,
chce wykorzystać w praktyce znajomość matematyki, nad którą
ślęczał tyle lat, ale pragnie także chodzić na wieczory poezji,
poznawać pisarzy i malarzy, i romansować” (s. 55).
John odkrywa, że tym, co go gubi, jest brak solidności w
działaniu. „Solidność to jego pięta achillesowa. Bystrości ma
dość (choć nie aż tyle, ile przypisuje mu matka, i mniej, niż
sam niegdyś sobie przypisywał); ale solidny nie był nigdy.
Rothamsted dałoby mu – jeśli nie solidność, a przynajmniej
nie od razu – chociaż tytuł, biuro, skorupę” (s. 55). Ale on
nie chce być w skorupie. Przyszedł na świat, by przeistaczać
doświadczenia i przeżycia w sztukę. Zostaje więc pracownikiem
IBM. „Za pośrednictwem szarego, bezdusznego IBM świat
realny poddaje go próbie, a on musi się opancerzyć, żeby jej
sprostać” (s. 59).
Oswajanie siebie jest najtrudniejsze. Postępuje najwolniej,
ale jest spektakularne. Ucieka w świat filmów. Popada w pewną
regularność dorosłości. Odżywia się monotonnie, wraca późno
do domu, w soboty odwiedza księgarnie, muzea, galerie, w
niedzielę czyta, idzie do kina lub spaceruje. Wieczory są
najtrudniejsze. „Ogarnia go wtedy poczucie osamotnienia,
nad którym w pozostałe dni zwykle udaje mu się panować” (s.
64). Jednakże John przezwycięża napady paniki. Ukojeniem
są książki. Postanawia poświęcić się „życiu umysłowemu”.
Cokolwiek znaczą te słowa.