recenzje - Portret

według określonego klucza. Stąd
czytelnik odnajdzie legendyhorrory,
opowieści wyjaśniające
obecność tropikalnych zwierząt
w sprzedawanych roślinach (sam
pamiętam opowieści o jadowitych
pająkach ukrytych w tropikalnych
roślinach doniczkowych, które kupić
rzekomo można było w polskich
kwiaciarniach, czy też o żmijkach
kryjących się w zakończeniach
importowanych do naszego kraju
bananów), wreszcie liczne historie z
dreszczykiem dotyczące kulinariów i
produktów żywnościowych obecnych
na półkach sklepów spożywczych.
We wstępie do „Legend
miejskich” Mark Barber wskazuje
nie tylko na narodziny pojęcia,
analizuje także na mechanizm
rozprzestrzeniania, który mimo
obecności niezwykle wydajnych
środków komunikowania bazuje
prawie wyłącznie na przekazie
ustnym. Stąd też natychmiastowe
skojarzenie z pojęciem i konstrukcją
mitu. Dlaczego jednak te krótkie,
zawsze budzące przerażenie, lęk,
obrzydzenie, niesmak historie są
tak popularne? Wydaje się, że ich
atrakcyjność wynika z tego, że w
starciu z aparatem państwowym,
z rzeczywistością, poszukujemy
zawsze jakichś „onych”, którzy
próbują nas oszukać. Skoro tak,
nie mogąc wierzyć im i temu, co
do nas mówią za pośrednictwem
mediów, przekazujemy sobie jedyną
i ostateczną prawdę o świecie,
nie zważając na utrwalony obieg
informacyjny. Stąd legendy miejskie
zawierać mają w opiniach osób je
rozpowszechniających, prawdę, całą
prawdę i tylko prawdę. Jednocześnie,
co paradoksalne, owej prawdzie
przeczy sposób prezentacji. Prawie
zawsze opowiadana historia
przydarzyła się nie nam, tylko
naszemu dobremu znajomemu,
naszym bliskim. Owa relacja ma
legendę uprawomocniać. Co się
jednak okazuje, gdy pragniemy
dotrzeć do źródła opowieści? Nasi
bliscy również usłyszeli ją od kogoś,
kogo znali i kto był oczywiście
niezwykle wiarygodny. W ten sposób
tworzymy długi łańcuch osób, które
przekazując sobie „prawdę”, dodają
coś od siebie. Stąd zasadne jest
70
pojęcie makroplotki, plotki na wielką skalę.
Pragnąc prawdy, chcąc dostąpić zaszczytu wiedzy
absolutnej, jednocześnie zgłaszamy pretensję do tego, by ów
przekaz był czymś sensacyjnym, poruszającym, niezwykłym.
Sensacyjność i niezwykłość gwarantuje historia eksploatująca
te z instynktów, które odwołują się do strachu, poczucia
zagrożenia, także ciekawości. Wreszcie czynnik ostatni, jakże
jednak ważny zwłaszcza z perspektywy „wideologii” (ideologii
wizualnej, związanej z sektorem inforozrywkowym, o którym
pisze Benjamin Barber w książce „Dżihad kontra McŚwiat”),
makroplotka musi być atrakcyjna, ponieważ człowiek jest
istotą bawiącą się. Musi zaspokoić swe pragnienia, także, a
współcześnie przede wszystkim, pragnienie rozrywki. Stąd
niebywała popularność wszelkich opowieści grozy: piątków 13-
tego, koszmarów z Ulic Wiązów, w Polsce zaś wilczyc.
Rozważania o legendach miejskich zacząłem od zbioru
tego, w co prawdopodobnie nigdy ludzkość nie będzie
chciała uwierzyć, oraz tego, w co bez względu na ilość
wystąpień dementujących, wierzyć będzie zawsze. Wiara lub
niewiara, w zależności od tego, czego ma dotyczyć, jest czymś
ponadczasowym, tak więc nie dziwi fakt, że niektóre z legend
mają wielowiekowy rodowód. Przy czym ciekawe jest również
to, że niczym organizmom żywym czy mikrobom właściwy jest
im mechanizm adaptacyjny. Adaptują się zatem do zmiennych
uwarunkowań cywilizacyjnych i kulturowych. Rycerz bez głowy
być może zatem kierowcą bez głowy. Konie są wypierane przez
samochody, demony tkwiące w starych domach lub starych
mechanizmach umiejscowione zostać mogą w złośliwych
komputerach, windach, supermarketach, na autostradach.
Oprócz właściwości dyfuzyjnych charakteryzujących nie
tylko legendy miejskie, lecz cały system kulturowy, właściwości
adaptacyjnych, makroplotki, niczym to, co zwiemy ludową
mądrością, bywają czasem instrumentem umożliwiającym
przyswajanie wiedzy o świecie. Czynią tę wiedzę bardziej
dostępną, bardziej zrozumiałą. Na myśl przychodzi mi legenda
łącząca w sobie ostatnie dwie właściwości: adaptacyjną i
dydaktyczną. Podobno w grudniu 2000 roku skazany potem
na śmierć iracki dyktator Saddam Hussain nabyć miał przez
podstawionych w USA kontrahentów cztery tysiące konsol
video Playstation 2, by zbudować superkomputer. Działanie
to miało też mieć inny skutek. Tym samym były dyktator
doprowadzić miał do rozpaczy amerykańskie dzieci i ich
rodziców, którzy swym pociechom nie mogli ofiarować
wymarzonego prezentu gwiazdkowego. Bzdura czy milenijna
legenda miejska? Historyjka pozwala jednak wskazać na kolejną
z własności współczesnej mitologii rozprzestrzeniającej się
w kulturze masowej. Pierwotnie nośnikiem legend miejskich
był przekaz ustny, prymarnie ustny. Zmieniające się jednak
uwarunkowania cywilizacyjne spowodowały, że legendy niczym
wirusy rozprzestrzeniają się w systemie naczyń połączonych
globalnej infostrady. Jest tak choćby w przypadku przywołanej
przeze mnie legendy. Nie mniej jednak wciąż najważniejszym z
nośników jest słowo wypowiedziane.
Wracając jednak do zbioru legend Marka Barbera, wskazać
warto na polski dodatek do jego publikacji. Mam na myśli
opracowany przez Wojciecha Orlińskiego wybór legend
polskich. Mowa w nich zarówno o kultowej już czarnej wołdze,
wybuchu w warszawskiej Rotundzie czy śmierci Anny Jantar. Ja
zaś z dzieciństwa pamiętam jeszcze historię ślubnej sukni, którą