recenzje - Portret

ecenzje
Agata Zawiszewska
Dzieje przygód Przystupy
i jej towarzysza Pana Narratora
Z punktu widzenia budowy najnowsza powieść Grażyny
Plebanek „Przystupa” jest dziełem o strukturze otwartej, to
znaczy, że zawsze można do niej dopisać ciąg dalszy. Powieść
składa się z kilku części: „Gwiazda”, „Hyra”, „Pani Słaba”,
„Baba Jojo”, „Gun”, „Przystupa”, z czego widać już na pierwszy
rzut oka, że jest to powieść przede wszystkim o kobietach.
Kobiety te żyją własnym życiem, następują kolejno po sobie w
życiorysie emigracyjnym Przystupy jako jej pracodawczynie,
nie mają zahamowań moralnych, choć każda w innej dziedzinie
zasady moralności łamie, ale Przystupa ich nie piętnuje. Robi
to za nią narrator. Powieść tę można uznać za realistyczną w
tym sensie, że opisuje zdarzenia, które rzeczywiście mogły się
zdarzyć – Plebanek zresztą składa podziękowania kobietom,
które zechciały jej opowiedzieć o własnym doświadczeniu
sprzątania domów polskich i obcych. Wprawdzie wrażenie
realizmu złamane jest w inicjalnych i finalnych fragmentach
każdego rozdziału, kiedy Przystupa po prostu opuszcza dom
swojej dotychczasowej pracodawczyni i idzie, gdzie ją oczy
poniosą lub autobus zawiezie – i zawsze trafia na kogoś, kto za
jej usługi proponuje dach nad głową i coraz mniejszą pensję.
Nie jest to zabieg sprzeczny z realistyczną metodą opisu, lecz
można powiedzieć, że chodzi tu mniej o realizm powieściowy,
a bardziej o realizm przygody. Uroku dodaje książce styl, lekki,
niemal krotochwilny.
Natychmiast po otwarciu książki uderza coś, co można
trywialnie określić jako czerpanie pełnymi garściami ze
skarbnicy tradycyjnych rozwiązań literackich: postaci,
tematów, zdarzeń i sposobów opowiadania. Szczególnie ta
ostatnia wymaga podkreślenia, albowiem już w „prologu” na
pierwszy plan powieści wychodzi narrator wszechwiedzący
w swej odsłonie osiemnastowiecznej – narrator-komentator,
narrator-moralista, narrator uprawiający z czytelnikiem grę
w ciuciubabkę, narrator raz sugerujący swoją przynależność
do świata opowiadanych wydarzeń, raz podkreślający swą
kreacyjną nad tym światem przewagę, narrator z upodobaniem
zawłaszczający zarówno mowę swej faworyty – Przystupy, jak i
pozostałych postaci: „Wiedziała, że będzie żyła sto lat. Oparta
plecami o ścianę chałupy, z głową okrytą kwiecistą chustą,
wysnuje historię Gwiazdy, tej niby-Madonny i Hyry, podłości
się nie bojącej, i trzeciej Pani, delikatnej, co męża zabiła, i
czwartej, Gun, diablicy, która wstydu nie miała. Poprawi węzeł
pod brodą, przesunie językiem po bezzębnych dziąsłach i
będzie memłać ich dzieje jak paciorki różańca, aż przyjdzie sen,
który poniesie ją nad złem jak nad kupą gnoju. Skąd wiedziała?
Trudno zgadnąć, ona niewiele mówiła, trzymała wszystko dla
siebie. A zaczęło się od ucieczki. Wciąż jeszcze ją widzę, jak stoi
pośrodku izby i powtarza uparcie: - Muszem jechać…” (s. 7).
A ja chętnie podejmuję tę grę z narratorem, bo choć sama
gadam zwykle jak najęta, to lubię bardzo posłuchać, jakie
historie mają do opowiedzenia inni.
Tytuły kolejnych fragmentów, np.
„Początek tej historii”, „O tym,
jak Przystupa spotkała w kościele
Gwiazdę i jej Pana” albo „O tym,
jak Przystupa wyruszyła w świat”,
odsyłają do chwytów stosowanych
co najmniej od Cervantesa, którego
bohaterowi „z braku snu, a zbytku
czytania, tak mózg wysechł, aż
wreszcie rozsądek utracił” (Don
Kichote, przeł. A. L. i Z. Czerny,
Warszawa 1983, t. 1, s. 28).
Niektóre tytuły odnoszą się do
klasycznych tekstów literackich,
np. tytuł rozdziału „O tym, jak
Gwiazda zabłysła, a Przystupa dzięki
polerowaniu sztućców stanęła na
drodze awansu do wyższych sfer
(chociaż takie rzeczy zdarzają się
tylko w powieściach)” aktualizuje
wzorzec wzorców, czyli „Pamelę”
Samuela Richardsona. Innym
smakowitym odwołaniem, tym razem
do „Rozważnej i romantycznej”
Jane Austin, jest tytuł rozdziału
traktującego „O tym, że mężczyźni
są jak dzieci i mają dużego, a także
o rasie kobiet, które są skłonne ich o
tym zapewniać, wbrew cennej radzie:
‘If you cannot think of anything
appropriate to say, you will please
restrict your remarks to the weather’”.
Jeszcze inny tytuł odsyła do świata
tekstów kultury na poziomie
meta, w tym wypadku do analiz
produkowanych w obrębie krytyki
feministycznej, jak np. rozdział
ósmy „A w nim sugestia sprzed
wieku, że kobiety reprezentują to, co
irracjonalne (‘And women represent
>>the irrational