recenzje - Portret

ecenzje
Jarosław Czechowicz
O symbolicznej roli
literackiego pożegnania
Niełatwo jest pisać o śmierci. Śmierć bowiem to temat
mało wdzięczny. Ze śmiercią żadnej książce nie jest do twarzy.
Jest ona czymś, z czym ludzka świadomość zawsze mierzy
się nieudolnie i boleśnie. Nie sposób napisać o kimś, kogo
nie ma już wśród żywych, nie ożywiając go jednocześnie we
wspomnieniu. Pisząc o swoim ojcu, który odszedł zbyt nagle i
zbyt nieoczekiwanie, Aleksander Jurewicz dokonuje podwójnej
sztuki. Składając zmarłemu hołd, oddaje zarówno grozę jak i
powagę śmierci. Jest jednocześnie na tyle wnikliwy, że pośród
słów o umieraniu odkrywa nowe znaczenia pojęć związanych
z trwaniem – zarówno tym rzeczywistym jak i trwaniem w
pamięci. „Dzień przed końcem świata” w piękny sposób kłania
się śmierci, ale jest jednocześnie wzruszającą afirmacją życia,
które wyraźnie przeciwstawia się bezruchowi, bezwładowi i
końcowi ostatecznemu. Ta książka to swoista spowiedź, jaką
czyni autor w konfesjonale swojej własnej pamięci. Spowiedź
i wspomnienie. Zatrzymanie w słowie i jednoczesny ruch. To
opowieść o sile przywiązania do życia i sztuce zrozumienia, iż
życie dane jest nam tylko na chwilę.
Przybywając do rodzinnego domu, w którym zastaje
martwego ojca, autor jednocześnie zatrzymuje czas w
miejscu dlań magicznym i związanym z ciepłem familijnych
wspomnień. Nie tylko sama przestrzeń domu, ale przede
wszystkim pracownia ojca jest miejscem, w jakim zaczynają
napierać na siebie gesty, słowa, zdarzenia i postacie z
przeszłości. Trudno jest je wszystkie tam pomieścić, dlatego
też obok złości i bezsilności wobec zgonu członka rodziny,
pojawia się także w autorze bezradność, z powodu której nie
jest on w stanie nadać wspomnieniom ich właściwego miejsca
w swojej pamięci. „Przez moją pamięć przewija się, niczym
w projektorze, którego mechanizm się rozstroił i kadry filmu
rozbiegają się po ekranie, poszarpana fabuła dni i twarzy,
głosów i ciszy, śmiechu i gorzkich westchnień, dla których w
tym momencie pracownia ojca staje się za ciasna”. Po to, aby
poradzić sobie z balastem napierających wspomnień, cierpiący
syn musi udać się w przeszłość, przypomnieć sobie wszystko raz
jeszcze od nowa i przeżyć to, po czym pochować ojca nie tyle w
grobie, co w sobie samym, próbującym wciąż na nowo odpierać
dokonany fakt i unikać myślenia o końcu ostatecznym.
Ojciec. Dumny i wyniosły, choć jednocześnie skromny
i niezbyt pewny swojej wartości. Znajdujący swoje miejsce
do życia w kraju oddalonym od ojczyzny. Białorusin, dla
którego Polska stała się prawdziwym domem, który Polsce
postanowił oddać wszystko to, co najlepsze; dla Polski
wychował swoje dzieci i Polsce dziękował za to, że przyjęła go
takim, jaki był naprawdę. A przecież początki były trudne. „W
niewykończonym domu dwójka dzieci i bezrobotna maszyna
do szycia, więc na samym starcie w
nowym polskim życiu – katastrofa”.
Mimo tego dzielny krawiec,
imając się różnych zajęć, poznając
rozmaitych ludzi i adaptując się do
warunków, w jakich przyszło mu
żyć, tchnął prawdziwe życie w dom,
któremu brak tego tchnienia w
momencie, kiedy autor doń przybywa
i wie, że ojciec nie uszyje już ani
jednego stroju…
„Kiedy tato wprawiał w ruch
rzemienny napęd maszyny i po
kilku taktach solowej uwertury, gdy
cały mechanizm złapał właściwy
rytm, wchodził swoim głosem, to
wtedy jakby znikał sufit pracowni i
otwierało się niebo”. Praca ojca była
jednocześnie gwarantem stabilności
w rodzinie, szumiąca maszyna
Singera przynosiła kojący spokój i
była świadectwem tego, że ruch daje
radość, a dźwięki przezeń wydawane
to niebiańska symfonia, kojąca
wszystkich razem i każdego z osobna.
To dźwięk kojarzony przez autora
z pewnością, że mimo wszelkich
niepowodzeń i wszelkich konfliktów,
przestrzeń jego pracowni i cały dom
będą bezpieczną przystanią, w jakiej
każdy członek rodziny odnajdzie
spokój.
Jurewicz wspomina ojca ciepło i
żartobliwie. Wydawać by się mogło,
że im bliżej momentu ostatecznego
z nim pożegnania podczas
ceremonii pogrzebowej, tym więcej
życia jest w całym kalejdoskopie
zdarzeń, jaki tworzy się w umyśle
osieroconego syna. I tak też jest
w istocie, bo specyficzny humor, z
jakim autor opisuje życie zmarłego,
jest antidotum na wzmagający
się ból. Chociaż jest w nim dużo
zwyczajnego żalu i pretensji (jakże
można tak po prostu odejść i
zostawić bliskich?), porządkowanie
49