recenzje - Portret

„Dla mnie dziennik jest raczej chwilowym od czasu do czasu
notowaniem dla siebie przeżyć i myśli. [...] i jeżeli nawet
będzie kiedyś drukowany, to nigdy o tym nie myślę, nie piszę
go do druku – jedynie i wyłącznie dla siebie” (s. 452). Czuje się
też odpowiedzialny jako świadek epoki za to, co zapisze i co
dzięki temu przetrwa. Widać to wyraźnie w jego przerażeniu
na wieść o pisaniu pamiętników przez Jana Lechonia: „[...]
Lechoń napełnił mnie pewnego rodzaju odrazą, jak tyle
zresztą razy, i przypomniawszy sobie, co usłyszałem, że on
będzie pisał pamiętniki o naszej epoce, uprzytomniłem sobie,
iż pamiętniki te mogą być wypaczone przez jednostronność i
dziwne spojrzenie tego człowieka na świat i na wszystkie jego
zjawiska” (s. 126). Ma wątpliwości dotyczące pisania dziennika:
„[...] straszno mi trochę, że ja się wziąłem do takiej pisaniny,
nikomu niepotrzebnej” (s. 132). Nie przeszkadza mu to jednak
porównywać swoich zapisków z pisaniem Gide’a.
Dzienniki Iwaszkiewicza to także intrygujący zapis okresu
wojny. Zapiskom twórcy towarzyszy specyficzna perspektywa.
Z jednej strony empatia w stosunku do płonącego getta, pomoc
po sasiedzku żydowskiej rodzinie, świadomość dziejącego się
właśnie końca świata, kruchości życia, z drugiej zaś Stawisko
zostaje sportretowane jako miejsce, którego wojna właściwie
nie dotyka. Iwaszkiewiczowie mają pieniądze, nie brak im
jedzenia, są blisko wydarzeń na tyle, by o nich wiedzieć, ale i
dość daleko, by mieć poczucie bezpieczeństwa. Angażują się
w pomoc innym, ale Stawisko stanowi prywatną opokę, coś
nie do ruszenia. Iwaszkiewicz pisze: „Z opuszczonymi rękami
patrzymy, jak wznoszą się bure dymy z ich domów, z ich ciał.
To bardzo trudne do zrozumienia i do przeżycia. Zrozumieć
tego nawet nie próbujemy, ale przeżyć to trzeba” (s. 220-221).
Dowiadujemy się również o spotkaniach pisarzy, w trakcie
których czytano nowe utwory i dyskutowano. Wątpliwości
natury moralnej budzi prezentacja Jerzego Andrzejewskiego.
Iwaszkiewicz komentuje: „Nie ostygły jeszcze popioły getta,
a on już pisał na ten temat opowiadanie. Transponował
tę straszną rzeczywistość w jakiś świat zorganizowany,
skomponowany. To chyba nigdy nie może się udać” (s. 225).
Portret Iwaszkiewicza wyłaniający się z jego zapisków to
obraz człowieka świadomego swojej wartości, często znużonego
codziennością, pisanie stawiającego na pierwszym miejscu.
Znaczący wydaje się w tym kontekście dialog, jaki ma miejsce
między pisarzem a Polą Gojawiczyńską: „- Właściwie mówiąc
– powiada – ciebie nic nie obchodzi oprócz twojego pisania.
Odpowiadam jej: - Czyż tak nie powinno być?” (s. 261).
Pisarz wielokrotnie akcentuje swoją samotność. Czuje się
nierozumiany, często krytykuje żonę za jej brak czułości, za
nadmiar zainteresowania życiem codziennym, by za chwilę
rozpisywać się nad tym, jak ważna jest dla niego jej obecność
i jak ceni fakt, że razem idą przez życie. Biadolenie nad
własnym losem notowane jest w bardzo nierównym stylu.
Czasami przypomina dość żałosne i dziecinne użalanie się
nas sobą. Podobnie zmienny jest jego stosunek do żony.
Możemy przeczytać: „Życia nie można drugi raz wybierać, ale
chyba zawsze wybrałbym małżeństwo z Hanią [...]” (s. 292).
Kilka stron dalej jest już mniej sielankowo: „Zadziwiające,
jak ta kobieta nawet na odległość potrafi zalać sadła za skórę,
a co najważniejsze, przeszkodzić w pracy. Ona po prostu
wymyśla wszelki złośliwości spokojnie i skwapliwie dlaa mnie,
jakby instynktownie” (s. 298). Następnie: „I myślę także o
Hani, z wielką miłością i z wielką
wdzięcznością. Czymże było moje
życie bez niej? Nie miałoby sensu
ani treści wewnętrznej, nie miałoby
bez niej znaczenia ani cierpienie ani
szczęście” (s. 376).
Iwaszkiewicz nie tylko
rozpaczliwie analizuje własną
samotność, ale jest też przekonany,
że jego życie jest nazbyt zwyczajne,
w przeciwieństwie do jego wnętrza.
Może to nastręczać trudności
ewentualnemu biografowi, który –
jak pisze – „nie weźmie pod uwagę
moich przeżyć, która to intensywność
nadaje barwę nawet najpospolitszym
przebiegom” (s. 409).
Pisarz wspomina nienarodzone
dziecko (Iwaszkiewiczowa w
1935 roku chorowała psychicznie,
wówczas miała aborcję) – „[...]
najboleśniej przeze mnie w każdej
chwili życia odczuwane, to które nas
oddzieliło” (s. 453). Piotr Mitzner
zauważa, że nie wiadomo, kto
zdecydował się na usunięcie ciąży
u chorej Anny, nie wiadomo też,
czy powiadomiono o tym jej męża
i czy sama zainteresowana o fakcie
bycia w ciąży wówczas wiedziała.
Tomasik natomiast w swoich
„Homobiografiach” retorycznie pyta,
dlaczego po nielegalnym zabiegu
i skorzystaniu z dobrodziejstwa
wyboru Iwaszkiewiczowie nie
zaangażowali się w walkę na rzecz
świadomego macierzyństwa. Z
zapisków Iwaszkiewicza nie wynika
wcale, by pisarz wykonaną aborcję
traktował jako wybór i coś, co
przyniosło małżeństwu ulgę. Skąd
zatem taki postulat u Tomasika?
Obok Stawiska – domu jest
jeszcze Sandomierz, miejsce, w
którym Iwaszkiewicz może oddawać
się swojej największej miłości –
literaturze. Notuje: „Tęsknię bardziej
do Sandomierza niż do Stawiska” (s.
509).
Pod koniec tomu coraz
częściej pojawiają się refleksje na
temat starości. I znowu zdarza się
Iwaszkiewiczowi raz dostrzegać jej
uroki, innym razem nad starzeniem
się ubolewać. Mimo upływu lat
ton dzienników nie zmienia się.
Pisarz ciągle akcentuje samotność,
manifestacyjnie i patetycznie
deklaruje miłość do narodu polskiego,
169