recenzje - Portret

ecenzje
co uważamy za dobro?” (s. 451). (Swoją drogą, ciekawe, czy
Schmitt słyszał o wystawie Uklańskiego „Naziści”. Pewnie
nie, bo nie mógłby tak autorytarnie osądzać, co myślimy o
Hitlerze). W samej powieści jest konsekwentny w budowaniu
jednostronnego, czarnego PR Hitlera. Nie muszę dodawać,
że Adolf H. (tak nazywany jest Hitler w wersji spełnionego
malarza, męża, kochanka, ojca, przyjaciela, nauczyciela,
mędrca…) rysowany jest za pomocą epitetów sprzyjających
pozytywnemu odbiorowi bohatera. „…jakieś nowe światło tliło
się w jego źrenicach, jakiś blask bez precedensu. Wpatrywał
się w tę twarz z upodobaniem, jakby sam na siebie pozował,
oglądał siebie oczami przyszłości, Adolf H., wielki malarz…”
(s. 13); a to wszystko w chwili, gdy „żółty płyn polewał fajans,
Adolf sikał obficie, czuł się odporny na ciosy” (s. 13). Tak, już z
tego fragmentu mężczyźni mogą się dowiedzieć, skąd czerpać
poczucie mocy… Gwoli usprawiedliwienia trzeba dodać, że
postać Adolfa H. jest rozwojowa. Zapowiada się na niezłego
egoistę, bezwzględnego cynika i nihilistę. W zamiarze autora
było pokazać, jak pozytywnie udaje mu się pokonać wszelkie
ograniczenia, kompleksy, pułapki dziecięcej psychiki, ciemnej
strony naszej jaźni (i, prawdopodobnie, przekonać odbiorcę,
że taki pozytywny rozwój jest możliwy, a żadne geny nas
nie determinują). Gdy Adolf H. odkrywa, iż ma „kłopoty” z
kobietami (mdleje na widok ich nagości), pisze list z prośbą
o pomoc do lekarza domowego. Ten natychmiast przyjeżdża,
umawia Adolfa z Freudem, który w przeciągu trzech sesji
leczy chłopaka z kompleksu Edypa, braku snów, lęku przed
kobietami (szczególnie ich nagością), a także z pychy (w
ramach zapłaty Adolf ma pomalować wychodki u Freuda).W
efekcie – po przejściu prób i pułapek, jakie zastawia na nas
los – Adolf objawi się jako doskonale rozwinięte indywiduum.
Wszelkie wydarzenia, jakie mu zgotował los (czy raczej
Schmitt), nawet jeśli są bolesne, to jakoś tak łatwo je Adolfowi
wyjść z każdego doświadczenia (nawet ze świństw, jakie robi
bliskim). Gdy zdradza swoją długoletnią partnerkę, to tylko po
to, żeby ją bardziej potem kochać (i być kochanym). Pomilczy
albo popłacze i już, już jest zintegrowany na wyższym poziomie
osobowości. Wrażliwszy, mądrzejszy, piękniejszy, bardziej
kochający i bardziej kochany, puentujący wydarzenia, w których
bierze udział, złotymi myślami. Owa potoczystość zdarzeń
dotyczy też Hitlera, którego losy biegną niby równolegle, a
przecież są odległe o lata świetlne od przypadków Adolfa H.
Gdy musi zrezygnować z pewnego noclegu – od razu znajduje
następny (choćby pod opieką kloszarda na trawniku w miejskim
parku), traci jedną pracę, przypadek zrządza, że trafia mu się
następna – od osoby do osoby, od zdarzenia do zdarzenia,
płynnie, wprost w ramiona II wojny światowej, że się tak
wyrażę. Strudzonym zmaganiami z rzeczywistością, która może
akurat nie chce się tak gładko toczyć od zdarzenia do zdarzenia
i to toczyć tylko po to, by nas „uświęcić” (niekoniecznie w
katolickim tego słowa znaczeniu), taka prostota ujęcia może
przypaść do gustu. Ale nikomu innemu.
Nieprzekonująca wydaje mi się też w ogromnym
uproszczeniu przedstawiana psychologia bohaterów –
zdecydowanie negatywna Hitlera i pozytywna Adolfa.
Diagnozy ich osobowości są nazbyt, według mnie,
schematyczne. Rewelacje typu: „Hitler lubił raczej marzyć niż
być; marzyć, że coś robi, a nie robić” (s. 92), nie przekraczają
takiego poziomu psychologicznej wiedzy, jaką mają dzieci
w szkole podstawowej. To tak,
jakby Schmitt wziął podręcznik, w
którym wypisano cechy osobowości
psychopatycznych i do każdej z
tych cech dopisał „historyjkę”, dla
pewności jeszcze werbalizując, o
co mu w napisanym fragmencie
chodziło. Po prostu wydaje mi się,
że dziś już nie można tak pisać,
nie można w ten sposób uprawiać
literatury – zdążyła się przecież
rozwinąć od czasu Mniszkówny.
Schmitt w „Dzienniku” pisze,
iż obawiał się zbyt łagodnie
potraktować Hitlera, nadać mu
cechy ludzkie – niepotrzebnie.
I tej konsekwencji najbardziej
nie rozumiem. Autor pisze, że
„Hitler” drzemie w każdym z nas,
a jednocześnie pozwala sobie na
rysowanie dwóch zupełnie odrębnych
portretów, skrajnie różnych –
czarnego i białego, negującego i
afirmującego. Niby wie, że w każdym
z nas i anioł, i łajdak, ale w postaciach
jego powieści tego nie widać, nie ma
„i-i” – jest „albo-albo”.
Ponieważ Hitler jest wyłącznie
zły, autorowi w głowie się nie może
zmieścić, że ktoś mógłby go po
prostu pokochać. Dlatego Ewa
Braun „zakochała się bardziej w
scenie niż w osobie” (s. 347) Przy tej
motywacji jej wierność i oddanie aż
do samobójczej śmierci w ogóle nie
wydają się przekonujące. („- Ewo,
pytam, czy chcesz mnie poślubić –
zakrzyknął Hitler [...]. Oczy Ewy
zaszły łzami: w końcu proponował
jej to, o co go prosiła setki razy i co
było powodem wszystkich ich kłótni.
Upadła na ziemię szlochając”, s. 431).
Podobnie rzecz się ma z sekretarkami
Hitlera. Nie chcą z nim być, widzą
jego śmieszność, jakby autorowi
myśl, iż ktokolwiek mógł uwielbiać
przywódcę narodu, nie może
„przejść przez pióro” (co dziwi, bo
wszak i dziś nie brakuje przykładów
ślepego uwielbienia. Dusza ludzka,
emocjonalność i uczuciowość
człowieka są doprawdy nieco bardziej
skomplikowane niż to sugeruje w
swych analizach autor).
Ponadto Schmitt, szukając
uprawdopodobnienia dla obsesji
niemieckiego przywódcy, wplótł
wątek hipnotyzera (uczeń i fascynat
nauk Freuda, lekarz z frontu I
147