recenzje - Portret

egoistycznie pojmowanym dobrem,
krzywdząc i wykorzystując innych.
Winny przeto działać razem. Kolejny
raz stwierdzić muszę, iż byłoby tak,
gdyby odnosić się wyłącznie do
tekstu.
W reżyserii Bartnikowskiego
Heddę Gabler postrzegam już nie
tylko jako zimną i wyrachowaną,
wredną... Co prawda jej niedowład
moralny dyskwalifikują czyny i
wypowiedzi. To ona gra losem Pani
Elvsted, to ona w chwili śmierci
ciotki Tesmana wypowiada: „(...) nie
chcę patrzeć na chorobę i śmierć.
Pozwól mi pozostać z daleka od
takich nieprzyjemnych spraw”.
To ona wreszcie wręcza dawnemu
kochankowi Lövborgowi rewolwer,
a gdy jasnym się staje, że Lövborg
ginie od strzału nie w skroń, lecz
w podbrzusze, stwierdza: „Jeszcze
to! Za wszystkim, czego tylko się
dotknę, snuje się śmieszność i proza.
Jak przekleństwo”.
Gabler ciekawie wykreowana
przez Agnieszkę Grzybowską jest
postacią niejednorodną. Lodowata
inspiratorka intryg składających się
na brutalną, w sferze psychicznej i
emocjonalnej, grę pada ofiarą tego,
co zapoczątkowała. Bartnikowski
tę heterogeniczność eksponuje.
Czyni to choćby za sprawą
opracowania muzycznego. W jednej
ze scen pogrążonej w półmroku
Heddzie towarzyszą znamienne
dla konstrukcji postaci słowa
piosenki, z których wynika, że
młoda kobieta jednak obsesyjnie
pragnie nie towarzystwa adoratorów
i pochlebców, lecz ciepła, bliskości,
namiętności i przyjaźni, której
żaden z mężczyzn obecnych na
scenie nie może jej ofiarować.
Życie pozbawione pozytywnych
uczuć prowadzi do atrofii więzi
społecznych, których symbolem są
kolejne dwie sceny wprowadzone
przez Bartnikowskiego. W pierwszej
bohaterka oddaje się pieszczotom
chłodną stalą rewolweru. W drugiej
zaś niszczy dzieło życia Eilerta
Lövborga i jego asystentki Pani
Elvsted – książkę. W oryginale
Gabler pali rękopis, który Elvsted
nazywa dzieckiem. W reżyserii
Bartnikowskiego Gabler ów rękopis
„ćwiartuje” i wrzuca do czarnego
worka. Symboliczny owoc pracy,
w pewnej mierze także rodzącego
się uczucia, zostaje zabity i pogrzebany. Rezygnacja z
oczyszczającej mocy ognia zdaje się być odmawianiem Heddzie
Gabler odpuszczenia win.
Hołdująca poprawności obyczajowej bohaterka jest
już zatem martwa za życia. Choć bardzo zadowolona, że
nie znajduje się w mocy pozornego przyjaciela rodziny, w
rzeczywistości szantażysty – Bracka, za sprawą szantażu
obyczajowego popada w jego niewolę. Wówczas może uczynić
już tylko jedno – odebrać sobie życie. Czyniąc to, bohaterka
łamie prawidła, którymi rządzi się gra. Hedda Gabler porzuca
ją, przerywa. Gra nie kończy się w sposób „naturalny”, właściwy
zamkniętemu światu będącemu jej środowiskiem. Nie bez
przyczyny wstrząśnięty Asesor Brack powtarza: „Ależ, na
litość boską, tego się przecież nie robi!”. Ten aspekt działań
bohaterki kolejny raz pozwala definiować ją jako postać jeśli nie
tragiczną, to niejednorodną, która w mojej opinii wymyka się
jednoznacznej kategoryzacji. Samobójstwo, nawet jeśli w jakiś
niewytłumaczalny sposób wyrachowane, jest tu aktem rozpaczy,
desperacji, beznadziejności. Gabler-Tesman odbiera sobie życie,
lecz zanim zakończy się gra, trzeba jeszcze dokonać rachunku
zysków i strat – podliczyć punkty, wskazać zwycięzcę.
Odrętwienie, które dotyka postaci scenicznych na końcu
przedstawienia, ich niemoc potęgowana tragizmem działań
nieżyjącej już Heddy, na co zwraca uwagę Roger Calois,
pokazuje, że wszelkie gry są bezproduktywne, nie prowadząc do
wytworzenia dóbr ani bogactw, prowadzą w zasadzie do sytuacji
identycznej z sytuacją początkową.
Z pola widzenia znika, choć ciągle, tak jak dotychczas,
będzie się go wspominać, Eilert Lövborg, w zapomnienie
odchodzi Hedda Tesman. Jurgen Tesman i Pani Elvsted zajmą
się odtwarzaniem dzieła Lövbroga, a Brack nadal będzie pełnił
rolę „wypróbowanego przyjaciela” pana domu i może też nowej
pani. Pozostaje jeszcze ciotka Julia – z właściwą sobie ironią
komentować będzie poczynania Tesmana.
Bezproduktywność gry być może miała wskazać na
skomplikowaną naturę człowieka, istoty wielowymiarowej,
unieruchomionej przez sztuczne, lecz utrwalone w historii
ludzkości, wzorce zachowań, światopoglądy, które nie pozwalają
na wieloaspektowe definiowanie istoty człowieczeństwa. Już w
czasach antycznych wyodrębniono, jeśli tak można powiedzieć,
człowieka z natury, wyłowiono go z niej, podkreślając przy
tym zdolność rozumowania, tworzenia, kreowania abstraktów,
czyli wskazano na jego złożoność i wewnętrzny psychofizyczny
spór, który każdy człowiek toczy z samym sobą. Hedda Gabler,
walcząc ze sobą, wybrała rozwiązanie ostateczne. W tym
jednym momencie, w którym zdecydowała się na zerwanie gry i
samobójstwo, pokazała jak bardzo jest prawdziwa.
Henrik Ibsen,
Hedda Gabler,
reżyseria Andrzej Bartnikowski,
Teatr im. Stefana Jaracza,
Olsztyn 2007.
191