Joanna Dziwak - Portret

Redakcja: 

Bernadetta Darska (red. nacz.), Miłosz Babecki (sekretarz), Marek Jędrasik, Marek Parulski 

Współpracownicy: 

Tomasz Białkowski, Joanna Chłosta-Zielonka, Maciej Gierszewski, Anna Rau, Marcin Włodarski 

Projekt i opracowanie graficzne: 

tyminski.pl 

Korekta: 

Anna Rau 

Wydawca: 

Stowarzyszenie Artystyczno-Kulturalne „Portret” 

Adres redakcji: 

Pismo „Portret”, ul. Kołobrzeska 25/14, 10-431 Olsztyn 

Tel. 0602-634-842, 089 534-52-74, 0694-518-136 

e-mail: portret@portret.org.pl; portret@free.art.pl 

www.portret.org.pl 

Numer konta: 

PKO BP I o/Olsztyn 

59 10203541 0000 5802 0065 2701 

Zrealizowano w ramach programu operacyjnego 

Promocja Czytelnictwa ogłoszonego przez 

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. 

Numer ukazuje się dzięki finansowej pomocy Urzędu Miasta Olsztyn. 

Pomoc przy wydaniu okazał też Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. 

Serdecznie dziękujemy! 

Redakcja zastrzega sobie prawo skracania tekstów, zmiany tytułów oraz graficznego opracowania prac plastycznych. 

Materiałów nie zamówionych nie zwracamy!!! 

Nakład: 600 egzemplarzy 

ISSN 1425-8374 

NR INDEKSU 36794X 

Cena 9 zł (w tym 0% vat) 

Druk: 

Zakład Poligraficzny „Algraf”, Biskupiec 

2

Filozofia: 

Marek Parulski, Niedozwolony obiekt u bram 

Rozmowa: 

„Stan patologii” ma swoją dobrą stronę. O współczesnych odmieńcach z Grzegorzem Ojcewiczem rozmawia Miłosz 

Babecki 

Proza: 

Hubert Klimko-Dobrzaniecki, Czterdziestka 

Katarzyna Jakubiak, Pierwsze polowanie 

Jerzy Reuter, Zza szyby 

Poezja: 

Joanna Dziwak, Bravo Girl; Polar; Ekstremalne metamorfozy; Realizacja 3 

Konrad Piskała, ziemniaki 

Krystyna Myszkiewicz, Najemca; ile miast jest w ulicznicach; arytmia 

Jacek Krajl, żrą ludzi z musztardą; Zatorze; uczucia kliniczne z Wąsoszu 

Filozofia: 

Jakoś sobie radzimy i będziemy sobie radzić. Z Andrzejem Szahajem rozmawia Marek Parulski 

Recenzje: 

Aleksandra Rudzka, Zapraszam do Kartoflandii! 

[Marian Pankowski, Pątnicy z Macierzyzny] 

Marta Więckiewicz, Niezbędnik inteligenta 

[Steve Bruce, Fundamentalizm; Alan Aldridge, Konsumpcja; Alan Aldridge, Rynek; John Scott, Władza] 

Marta Konarzewska, Bez czapki niewidki przygoda 

[Anna Laszuk, Dziewczyny, wyjdźcie z szafy!] 

Joanna Szydłowska, Palimpsesty, szyfrogramy, krzyżówki, czyli o magii inaczej 

[Edmundo Paz Soldán, Śmierć na ulicy Unzueta] 

Krzysztof Dziamski, Kraby nie rodzą papai 

[Edwidge Danticat, Oddech, oczy, pamięć] 

Dagmara Napieraj, Miłość niejedno ma imię 

[Anna Swärd, Lato polarne] 

Marta Grabowska, Brudne obrazki 

[Mariusz Grzebalski, Pocałunek na wstecznym] 

Anita Frankowiak, O tym, jak „realny” jest świat Kafki 

[Mariusz Szczygieł, Gottland] 

Bernadetta Żynis, Polak, Czech – dwa bratanki 

[Aleksander Kaczorowski, Europa z płaskostopiem] 

Poemat: 

Witold Wirpsza, Wykorzenienie 

Rozmowa: 

Nie istnieje tekst nieoznakowany swoim podmiotem. Z Ingą Iwasiów rozmawia Bernadetta Darska 

4

Teatr: 

Miłosz Babecki, www.zbrodniekompilacja.pl. Od „krwawego sportu” do współczesnej choroby medialnej 

Jacek Kochanowski, Queer, czyli (nie)możliwość odmienności. Teatr jako pęknięcie 

Poezja: 

Dawid Majer, Paliwo; Krzyk; Znieczulenie; Lustro weneckie 

Dawid Półrolniczak, Idąc do Asjut 

Marta Stachniałek, Prognozy II 

Recenzje: 

Bernadetta Żynis, Żeby tylko rodzinny szit... 

[Gautam Malkani, Londonistan] 

Anna Rau, Dumny Amerykański Sztandar 

[Jonathan Safran Foer, Strasznie głośno, niesamowicie blisko] 

Joanna Chłosta-Zielonka, Ostatnie pytanie 

[Paweł Huelle, Ostatnia wieczerza] 

Anna Brzezińska, Bóg stworzył kobietę 

[Manuela Gretkowska, Kobieta i mężczyźni] 

Kamil J. Bałuk, Życie na chłodno 

[Jaś Kapela, Życie na gorąco] 

Agnieszka Mrozik, „Myśleć inaczej niż myśli zbiorowość...” 

[Zniewolony umysł 2, red. Ewa Majewska i Janek Sowa] 

Nina Olszewska, Pamiętaj, jaki spokój można znaleźć w ciszy... 

[Anna Enquist, Sekret] 

Joanna Szydłowska, Podróże bez Kapuścińskiego 

[Podróże z Ryszardem Kapuścińskim. Opowieści trzynastu tłumaczy] 

Tomasz Wojnarowski, Stary Kant w szponach diabła 

[Michale Gregorio, Krytyka zbrodniczego rozumu] 

Hanna Jaxa-Rożen, Kobieca wersja człowieczeństwa 

[Anna Janko, Dziewczyna z zapałkami] 

Rozmowa: 

W skulonych organizmach rodzą się nieprzyjemne pomysły. Z Grzegorzem Wróblewskim rozmawia Łukasz 

Maziewski 

Proza 

Łukasz Błaszczyk, Szafa 

Eligiusz Buczyński, Jutrzni, której nie było... 

Piotr Binkowski, tydzień z m. 

Karol Fryta, Natali 

Poezja: 

Izabela Fietkiewicz-Paszek, *** [Białko podgrzane tchnieniem]; Lustro obustronnie weneckie; 

nie przemawiają do mnie obrazy realistów; Tak jakoś 

Joanna Vorbrodt, Wszystkie prawa zastrzeżone 

Tomek Klarecki, rigor mortis; sztuczne ognie 

Filozofia: 

Marek Parulski, Wstęp do przemocy 

Michał Drózd, Oświecenie jako źródło nowoczesnej opresji 

Marek Jędrasik, Pod maską przemocy. Filozofia równowagi Markiza de Sade

Rozmowa: 

Po burzach poszukiwałem „deszczowych skarbów”. Z Pawłem Jaszczukiem rozmawia Marek Barański 

Szkic: 

Natalia Sarata, Druga 

Recenzje: 

Joanna Szydłowska, Ambiwalencje intymności 

[Agnieszka Nęcka, Granice przyzwoitości] 

Urszula Bielas, Labirynt fabuł 

[Aleksander Kościów, Świat nura] 

Joanna Chłosta-Zielonka, „Kto jest najpiękniejszy na świecie?...” 

[Eve Ensler, Dobre ciało] 

Rafał Derda, Cyrk i wesołe miasteczko opuszczają kurort 

[Łukasz Jarosz, Soma] 

Bernadetta Żynis, Koniec świata w pudełku 

[Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie] 

Anna Rau, Powiedz mi, powiedz 

[Judy Budnitz, Gdybym ci kiedyś powiedziała] 

Ilona Godlewska, Mongolia bliska i daleka 

[Petra Hůlová, Czas Czerwonych Gór] 

Bernadetta Darska, Swingować wbrew wszystkiemu 

[Włodzimierz Kowalewski, Excentrycy] 

Hanna Jaxa-Rożen, Krzysztof Rynkowski, Historia inaczej? 

[Ewa Domańska, Historie niekonwencjonalne] 

Sebastian Żurowski, Szczery postmodernista 

[Ewa Mazierska, Słoneczne kino Pedro Amodovara] 

Bernadetta Darska, Wschód jest w nas 

[Maria Janion, Niesamowita Słowańszczyzna] 

Poezja: 

Tomasz Pietrzak, Prezent; Oddział; Virginia Woolf robi szkic do Pani Dalloway, po czym siada w fotelu i pije kawę; 

Recycling 

Milena Kubisz, Piesku; *** [Warkot]; Jak Nehemiasz 

Szymon Wasilewski, Confusing people; Bagienna 

Przekłady: 

Młoda literatura serbska, chorwacka i bośniacka 

Tłum. Agnieszka Żuchowska-Arent 

Dejan Vukicević, Circulus vitae; Człowiek z okrągłego placu 

Ivan Potić, Pod znakiem zapytania; Astronomia; Onomatopeja; Lewitacja i aterryzacja 

Mirko S. Božić, Na wpół ogolone pizdy; Kryształatwowierność; Limousine servis; Hommage pustej przestrzeni / 

Dlaczego nie lubię matematyki; Gdyby pewnej nocy pewien kapitan straży pożarnej; Pagano – Bischlieglie 

Petar Matović, Budzenie księżyca; Z kąta pokoju; Without shaving; (Z cyklu: Wycieczka pogody) Tęskniąc za listem 

od kobiety; Straż; (Z cyklu: Archipelag Internet) Śmietnisko Europy 

Šejla Šehabović, Shakespeare; Grupa; Ilahija; Gość; Tequila; Wycieczka; Koronki 

Vladimir Stojnić, *** [Na swojej drodze]; Piwnice Damaszku; Śniłem pustynię; Majakowski; Kołysanka dla 

Diamentu; *** [Dotarliśmy] 

Vladimir Vukomanović, Kocham; Rozstanie; Ciche kroki; Sen; Przedstawienie; Dobosz 

Zoran Krušvar, Miss Universe 

Hyde Park: 

Agnieszka Ściepuro, W autobusie 

Autorem pracy na okładce oraz grafik wewnątrz numeru jest Tomasz Bohajedyn. 

Tomasz Bohajedyn – ur. w 1974 roku w Bieczu na Podkarpaciu. Rysuje tuszem i ołówkiem, wycina linoryty, odbija 

monotypie i duotypie. Swoje prace publikuje w czasopismach artystycznych i kulturalno-społecznych. Współpracuje 

między innymi z Redakcjami „ALBO albo”, „Lewą Nogą”, „Nowym Robotnikiem”, „Op.cit.”, „Ritą Baum”, „Le 

Monde diplomatique” (edycja polska). Jego prace były wystawiane w Klubie Le Madame w Warszawie, w Galerii Teatru 

Komuna-Otwock, w Rebel Barze w Chorzowie i na Rozbracie w Poznaniu. Mieszka w Krakowie, w dzielnicy, w której 

wszystkie linie biegną właściwie w Nowej Hucie. 

6

Marek Parulski 

Žižek, jak każdy myśliciel pragnący przejść do działania, 

w pewnym miejscu napotyka na swoją kluczową Sprzeczność, 

która tworzy zestaw wszystkich jego podstawowych 

trudności. Postuluje on otóż odwrócenie jedenastej tezy 

Marksa o „najważniejszym zadaniu dziś”, która nawoływałaby 

po tej korekcie, aby n i e podejmować żadnego konkretnego 

działania. Byłoby ono skazane na rozproszenie, 

spacyfikowanie, a nawet przejęcie przez aktualne reguły 

gry ideologicznej. Zaleca więc presję czysto teoretyczną, 

która lepiej niż rzeczywiste działania doprowadziłaby do 

zmiany świata. Świata, w którym liberalna demokracja 

nie przyznaje się do swoich „wypartych ekscesów” – Trzeci 

Świat, Holocausty, kolonializmy itp. „Jesteśmy w tym 

samym historycznym momencie, co Adorno” – wykrzykuje. 

Žižek na pewno tak. Ponowoczesność natomiast 

rozpoznała i z rozbrajającą szczerością nam zakomunikowała 

pragmatyczno-komunikacyjny charakter wiedzy, 

w tym tej „czysto” teoretycznej. Žižek odkrywa Ameryki 

politycznych gier wstępnych. Określa swoje stanowisko 

jako stricte „leninowskie”. W rzeczy samej, odwrócona 

teza Marksa to zwykły kamuflaż – Žižek tak jak Lenin 

nie tylko wie, „co robić”, ale i w którym momencie, gdzie 

i w co uderzyć. Inaczej niż Negri i Hardt, którym nie jest 

znane umiejscowienie „decyzji” rewolucyjnej. „Teoretyczne” 

obalenie obowiązującego systemu łączy jednak 

ich wszystkich, nie wyłączając Marksa. Wielkie Sprzeczności 

zawsze posiadają intersubiektywny, interpersonalny 

charakter. To sprzeczności całej ludzkości. 

Žižek tymczasem usadawia się w jeszcze szerszym czasowym 

kontekście, w tym samym historycznym momencie 

co, Lenin: „Dziś prawdziwa wolność myślenia oznacza 

wolność kwestionowania panującego liberalno-demokratycznego, 

»postideologicznego« konsensu – albo nie znaczy 

nic”. 

Filozof, który zbyt wiele bredzi o wolności, wypowiada 

umowę o pracę z firmą noszącą nazwę filozofia i kończy 

na bruku polityki. Umysł, który sądzi, iż uda mu się podać 

ścisłą, a do tego jeszcze politycznie neutralną, kulturowo 

niezdeterminowaną definicję wolności, jest albo 

filozoficzne cnotliwy, albo szuka brutalnej przyjemności 

demiurga. Sceptycyzm, ogólność, krytyka okazują się zbyt 

trudnymi horyzontami dla poszukującej Wiecznej Perypetii 

psychiki. Psychoanalityk, socjolog, marksista (tym 

wszystkim jest po trosze Žižek), oto formy ucieczki przed 

nieodwracalnością i totalnością Krytyki. Dokąd prowadzi 

ten rodzaj wycofania? W konkret społeczny lub każdy 

inny. Są one dostatecznie stronnicze dla takich umysłów. 

W tym sensie przed Heglem ucieka się zawsze w Marksa, 

a przed ogólnym w przygodność Historii. Problem podstawowy 

z Krytyką – która jest zawsze ostateczna – wyglądałby 

następująco: nie posiada ona żadnego zastosowania. 

Wszelkie teorie socjologiczne, antropologiczne, 

historiozoficzne mają wartość jedynie ekspiacji. Nie 

sądzę zresztą, żeby Žižek nie był tego świadomy. Jest 

on jednak przede wszystkim psychoanalitykiem. Całej 

ludzkości oczywiście. Pragnie ją ustrzec przed nieroztrzygalnością 

Historii i Rzeczywistości. Oferując 

terapię opartą na zasadzie Realnego. Ten stary dobry 

Miecz Damoklesa za jednym cięciem przywróci uniwersalizm 

partykularnemu, prawdę konkretowi, postać 

ogólnemu. Krytyka porządku liberalno-demokratycznego 

jest oczywiście partykularna i stronnicza 

par excellence. Tak, Žižek rzeczywiście znajduje się w 

tym samym „historycznym” momencie co Lenin. W 

tym „miejscu” lęgną się jego rojenia o Rewolucji. Jak 

widać pokusa odwrócenia jedenastej tezy Marksa nie 

okazała się dość silna. Również dla samego Marksa. 

To pojęciowe wahanie dowodziło jedynie chwili samoświadomości 

w obliczu krytycznego momentu całej 

jego teorii krytycznej. To nie Engels i Lenin są odpowiedzialni 

za złe prowadzenie się marksizmu. Sam 

Marks nie utrzymał się długo na terenie i poziomie 

swojej krytyki. Mechanizm klasowy zakrzywiony do 

czasoprzestrzeni społeczno-historycznej natychmiast 

uległ ideologicznemu przepoczwarzeniu i funkcjonalnemu 

przystosowaniu. Nie tylko Historię dzieli od 

Polityki tylko jeden krok, również Krytykę. Ani Marks, 

nie mówiąc już o Leninie, ani Žižek – nie opowiedzieli 

się po stronie n i e z jedenastej tezy klasyka, 

otwierając szeroko układ Krytyka-Historia-Polityka na 

procesy ideologicznej infuzji. Žižek doskonale o tym 

wie, walczy tylko po prostu z ideologiczną alternatywą 

i konkurencją. Natomiast nie wie chyba do końca, iż 

dostarcza jej w ten sposób strukturalną pożywkę. 

Posthistoryczne nowoczesne rozwinięte społeczeństwa 

nie tylko dokonały wzmiankowanej chemicznej 

penetracji i cyrkulacji, ale zminiaturyzowały cały 

układ. Instytucja opinii publicznej zamieniła Historię 

w Informację. Świat został sprowadzony do nieustających 

Wiadomości. Czym różnią się te dwa rozwiązania 

ideologiczne? Umiejscowieniem cenzury. W pierwszym 

przypadku to sama Historia stanowi naturalną 

cenzurę, będąc nieskończonym horyzontem jednostki 

oddzielającym ją od niej samej. W drugim przeciwnie, 

to jednostka cenzuruje w imieniu systemu, którego 

jest pojęciem, wyrazem i retoryką. Co cenzuruje? 

Inne rozwiązania ideologiczne, ustrojowe, społeczne, 

ekonomiczne. Wszystkie te, w których jednostka jest 

od siebie oddzielona za pomocą naturalnych kosmologii, 

obiektywnej historii, ich społecznych mutacji itp. 

Žižek słusznie konstatuje, że w społeczeństwach konsumpcyjno-demokratycznych 

miejsce pornografii zajęła 

praca fizyczna, definiująca nowy obszar obscenii. 

8

Nie tylko ona jednak. Wszystkie społeczeństwa historyczne, 

ze swoimi modelami władzy i rodzajem działań 

w świecie zewnętrznym oraz we własnych światach 

społecznych, prawie że nie mają prawa do zaistnienia 

w „sprywatyzowanych” przestrzeniach nowoczesnego 

społeczeństwa. Określają nowy gatunek anomalii dla 

demokratycznych wspólnot. Większość analiz Žižka, 

w tym jego krytyka, której poddaje autorefleksyjną 

naturę zachodniego systemu filozoficznego, społecznego 

i politycznego, trafia zatem w dziesiątkę. Žižek 

nie popełnia błędu, by tak rzec, na poziomie lokalnym, 

lecz globalnym, budując całą swoją generalną strategię 

na partykularnym ataku w wybrane, partykularne 

jak widać miejsce. W czasach zimnej wojny państwa 

socjalistyczne i sam komunizm pozwoliły kapitalizmowi 

zmienić twarz na bardziej ludzką, ustanawiając po 

jednej stronie żelaznej kurtyny epokę socjalną. Własne 

problemy socjologiczne Zachód za ich pomocą mógł 

ekspediować poza swoje granice, chowając je chytrze 

w marksistowsko-leninowskim opakowaniu państw historycznych. 

Opakowanie to spełniało cztery podstawowe 

funkcje: uniemożliwiało „powrót” problemów 

socjologicznych do punktu wyjścia, wstrzymywało rozwój 

innych i ich konkurencyjność, tworzyło niezbędną 

antytezę dla „dobrego systemu”, „zrzucało” odpowiedzialność 

za „gorszą rzeczywistość” na samodzielne w 

swym istnieniu i samostanowieniu byty państwowe. W 

co wpisuje się zatem cały Žižkowy projekt polityczny? 

Jest bezwiednym wyrazem cudzej nostalgii za czasami 

realnej, strukturalnie silnie podpartej prosperity 

Zachodu. Jego autor zaś ochotniczym komiwojażerem 

amatorem. Kiedyś tę rolę odegrał inny wielki obrońca 

cudzych jouissance, sam Włodzimierz Iljicz Lenin. 

Kierowanie głównego uderzenia w pozory „europejskiej 

teorii krytycznej”, intelektualne i moralne molestowanie 

tych wszystkich „postcolonial i cultural 

studies”, zarzuty typu : „pseudopsychoanalityczny 

teatrzyk podmiotu”, wszystko to buduje złą strategię 

krytyczną obarczoną klasycznym brakiem samookreślenia. 

Podważanie stylu i podstaw innych systemów 

krytycznych nie przynosi nic poza efektem krytycznych 

ruchomych piasków i doraźnością kategorii. Inicjatywa 

pozostaje po stronie atakowanej, która chętnie 

nadstawia swoje kolejne pseudo-pięty Achillesowe. Do 

kultury krytycznej niezbędna jest kultura filozoficzna. 

A tej albo Žižkowi nie dostaje, albo z niej rezygnuje 

z powodów libidalnych. Między psychoanalizą a analizą 

filozoficzną istnieje przepaść, której nie zamierza 

pokonywać. „Ostateczną prawdą psychoanalizy nie jest 

odkrycie naszej prawdziwej Jaźni, ale traumatyczne 

spotkanie z nieznośnym Realnym”. Žižek zatem woli 

teatrzyk Historii od teatrzyku Podmiotu, mieszając 

na użytek swej retoryki porządek filozoficzny z psychoanalitycznym. 

Realne ma na powrót wprowadzić 

Czas i Przestrzeń do zasady rzeczywistości, który to 

kompleks uległ w całości implozji w nierzeczywistości 

gier uprawianych przez ponowoczesne społeczeństwa. 

Fałsz Podmiotu zostanie zastąpiony fałszem Realnego. 

Prawdziwy Inny wraz ze swoją prawdziwą rozkoszą i 

prawdziwym cierpieniem znajdzie się jak za dotknięciem 

czarodziejskiej różdżki w złożonym z odtworzonych 

elementów „tam i wtedy”. Zasada Przestrzeni i 

Czasu zadziała bezbłędnie umieszczając nas wszystkich 

w wygodnej przestrzeni moralnej. Będziemy mogli bezpiecznie 

pochylać się moralnie nad cierpieniem p r a w d 

z i w e g o Innego w swoim jakże przytulnym „tutaj i teraz”. 

Fałsz współczucia rozpoznany przez późną psychoanalizę 

ulegnie zapomnieniu bądź zobiektywizowaniu w 

wyniku ustanowienia aktu wszystkich aktów – Realnego. 

Žižek proponuje wymianę nowoczesnych form Dobrego 

Samopoczucia na tradycyjne. 

W czasie II wojny światowej hitlerowcy nadużyli i w 

ten sposób zużyli starą dobrą zasadę rzeczywistości. Posłużyła 

im ona jako środek przekazu. Pierwsza intuicja 

zasady Telewizji. Żydzi byli dowożeni do obozów Zagłady 

normalnymi pociągami, posiadali osobisty bagaż, zabierani 

byli nieraz ze zwykłych komfortowych mieszkań 

(casus Terezin). Relatywizacja „rzeczywistości” do środka 

przekazu spowodowała, iż zasada rzeczywistości była 

nie do utrzymania. Świat ponowoczesny otworzył przed 

nami swoje podwoje. Žižek zbyt pochopnie, pośpiesznie 

i trochę nieprzytomnie uderza weń, pomijając całkowicie 

jego dramatyczne uwikłanie. Cały ten proces odbył 

się przecież w świadomości psychologicznej odnoszącej 

się do jednego właściwie, odpowiednio szeroko tutaj rozumianego 

pokolenia. Filozofia nie mogła pominąć tego 

faktu, modyfikując praktycznie wszystkie swoje zasadnicze 

kategorie. Wszyscy mamy także jeszcze przed oczami 

niepokojące obrazy z wojny w byłej Jugosławii. Mieliśmy 

okazję oglądać Holocaust na ekranie telewizora. „Pojemność” 

zasady Telewizji została przekroczona. Kolor 

udowodnił swoje mroczne aspekty i możliwości, „przybliżając” 

na niebezpieczną „odległość” kolejną odsłonę 

katastrofy rzeczywistości. Zresztą także odkrycie przed 

kilkoma laty nieznanych dotąd k o l o r o w y c h zdjęć 

z łódzkiego Getta, wykonanych przez esesmana, fotografa 

amatora, podważyło tak wydawałoby się pewny status 

„obiektywności” Czasoprzestrzeni. Czarno-biały obraz 

odsyłał inferno w bezpieczne „tam i wtedy”. Bezwstydny 

kolor przywrócił życie niepokojącemu prawu równoczesności 

i równoległości wszystkich światów. 

Holocaust lokuje się w sposób naturalny w ważnych kategoriach 

filozofii, wykazując silny związek z niektórymi z 

nich. Wszelki dyskurs etyczny wydaje się być jedynie jego 

bardziej lub mniej starożytną metaforyzacją. Ogólność, 

przygodność, przypadkowość, oto pojęcia, które w istotnym 

charakterze uczestniczą we wszelkich tego rodzaju 

narracjach. Ale również znak, obraz, przedstawienie i 

ich ponowoczesne odmiany nie wykazują strukturalnej 

neutralności w tym względzie. Sposób, w jaki 11 września 

nastąpił atak terrorystyczny na World Trade Center, 

jasno pokazał, co było niemaskowanym celem uderzenia 

sama warstwa ochronna, jaką wytwarzają media w najlepiej 

pojętym interesie społecznym. Samoodtwarzanie się 

społeczeństwa nie może się obyć bez sprawnie działającej 

zasady mediów. 11 września jak również II wojna światowa 

zrujnowały obowiązującą w danym czasie aktualną 

jej postać. Wróćmy do tradycyjnych pojęć. Z najszerszej 

perspektywy interpretacyjnej każdy konkretny Holocaust 

uznać należy za przygodny. Dlatego, gdy Žižek utożsamia 

Zachód z jednym z Holocaustów, to twierdzi jedynie, iż 

jest on przygodną „przyczyną” wszystkich „swoich” przygodnych 

Holocaustów. Przygodność zatem relatywizowałaby 

każdy Holocaust, nie posiłkując się przy tym jaką- 

9

kolwiek podmiotową intencją. Przygodność relatywizuje 

Holocaust na poziomie wyższym niż psychologia. Žižek 

operuje tutaj konkretem materialnym i podmiotowym, 

który może być źródłem tylko dla „słabej” rozstrzygalności 

moralnej danej rzeczywistości. Przygodność wprowadza 

perspektywę, która pozwala na uniknięcie kłopotliwego 

– dla życia psychicznego, społecznego i politycznego 

– utożsamienia Holocaustu z samą rzeczywistością jako 

taką. Przyjęcie Realnego umożliwia co prawda ukrycie 

groźby takiej identyczności p r a k t y c z n i e , ale dużym 

kosztem: będzie ona obowiązywała w najszerzej rozumianej 

ogólności. Przemknie się do ontologii na przykład. 

A tak na marginesie, wypadałoby, żeby filozof – mam 

tu na myśli Žižka – odróżniał przygodność od przypadkowości. 

Co do Wittgensteina. Hmm. Jak można mylić 

Wolę z Językiem. Wittgensteinowski „zakaz” mówienia 

odnosi się do faktu skończoności języka w danym czasie, 

a nie do faktów psychologii. Oczywiście, język w najogólniejszym 

sensie jest rzeczywistością moralną. Nie „udałoby” 

mi się napisać o Holocauście i Holocaustach (Žižek 

też woli, i słusznie, mówić o Holocaustach, nie zacierając 

wyjątkowości żadnego z nich) tego, co napisałem, gdyby 

„zbiorowa wola” (jej ramy właśnie wyznacza język) 

nie stworzyła mi(?), nam(?), takiej możliwości. Zresztą 

Język odpowiada tylko po czasie na swój własny upadek 

w „Arbeit macht frei”, czyniąc z nas rzeczywistego, językowego, 

równorzędnego partnera dla Zbrodniarza. Ten 

fakt językowej emancypacji ofiary ma kolosalne znaczenie. 

Antropologia, polityka, teoria wychowania odzyskują 

swój przedmiot. I na poziomie idei, i zwykłej pragmatyki. 

Przyjmując dynamiczną wersję formuły Wittgensteina, 

uzyskamy doniosłą zasadę filozoficzną rozwiązującą 

nasz problem w całości: im „więcej” języka, tym mniejsza 

możliwość uogólnienia Holocaustu do kosmologii. Na 

poziomie kodu codzienności wystarcza zwykła zasada 

psychologii przypadku. Formuła filozoficznego poczucia 

bezpieczeństwa chroni natomiast samą ogólność przed 

jej własną niezwykle groźną otwartością na generalizację. 

„Holocaust może i powinien być »formalizowany«, to 

znaczy umieszczany w strukturalnych warunkach możliwości” 

(Žižek). Zróbmy teraz przeskok, jak to określa on 

sam – kolejny leninowski krok. Žižek w kontekście ulubionego 

kompozytora Lenina Franciszka Schuberta uznaje 

za fałszywą perspektywę narcystycznego, zatopionego w 

przyjemnościach cierpienia bohatera romantycznego. 

To namiastka traumy, wypierająca inną traumę, mającą 

swe źródło w rzeczywistej katastrofie historycznej. Uniwersalne 

emocje (na przykład Sztuka) swój uniwersalizm 

pobierają jedynie z przypisanego im funkcjonalnego aktu 

ideologii. Sztuka, powstała w dowolnym czasie, odnosiłaby 

się w tej funkcji do wszystkich – przeszłych, teraźniejszych 

i przyszłych – rzeczywistych katastrof historycznych. 

Przyjmując „Lenina” jako swoistą perspektywę 

chciałby Žižek znieść zasadę humanizmu ze względu na 

jej fałszywą pozycję ideologiczną. W to miejsce, domyślamy 

się, należałoby podstawić nowego bohatera, z ducha 

„leninowskiego”. Tu pojawia się także miejsce dla autentyczności 

Przemocy, czyniącej zbędnymi wszelkie z gruntu 

fałszywe kulturowe pozory. Dotychczasowe rewolucje 

ocenia Žižek negatywnie o tyle, o ile zawłaszczały one 

instytucjonalnie ten wyjściowy potencjał autentyczności. 

Brnie jednocześnie w różnicę między nazistą a komunistą. 

Obaj mieli dostęp do uniwersalnych emocji, 

ale tylko Lenin rzeczywiście cierpiał, gdy przechodził 

od Muzyki do Rewolucji. Więc może raczej 

bohater z ducha „nazistowski”? Žižek wpadł w 

sidła teatrzyku osoby ludzkiej, który tak zręcznie 

próbował opuścić. 

Zróbmy kolejny „leninowski” krok. „Strukturalne 

możliwości”, jak widzieliśmy to wyżej, przerastają 

najwyraźniej możliwości orientacyjne samego 

Žižka. Zdezorientowany gra w jeszcze jednym 

teatrzyku, kapitalistycznym. Rewolucja marksistowsko-leninowska 

była przecież „subwersją 

wszystkich subwersji” kapitalizmu, tożsamą z jego 

pseudo-transgresją, spokojnym „pełzaniem” wewnątrz 

samego siebie. Trzeba przyznać Žižkowi, 

że od czasu do czasu wyczuwa owo intelektualne 

zagrożenie dla swojej doktryny. Jest jednak zbyt 

inteligentny, wykształcony, finezyjny logicznie i 

dialektycznie, by nie dostrzec nieusuwalnej ambiwalencji 

wyznaczającej reguły tej gry. Liczy na 

nieuwagę adwersarzy. Bierze udział w przepychankach 

na kategorie, identyczności, różnice, podstawienia. 

Boju o językową inicjatywę. Ostatecznym 

argumentem pozostaje jednakże Przemoc, jedyne 

remedium na językowe wyrafinowanie kultury liberalno-demokratycznego 

porządku. W anamnezie 

rewolucyjnej przemocy zginąłby może subwersywny 

kontekst samej Rewolucji. Ukryciu uległaby 

prawda o tym, iż System i Rewolucja wzajemnie 

się konstruują, a wyczerpują się j e d n o c z e ś- 

n i e. Już Marks stanął przed aporią o „samowyczerpywaniu 

się” kapitalizmu. Rewolucja zatem 

byłaby zbędna, jeżeli chodzi o obalenie systemu. 

Co na to umysł taki jak Žižek? Wbrew filozoficznej 

zasadzie, iż „świat nie istnieje”, poszukuje dymorfizmu 

i zniekształcenia, swojego objet petit a. 

Pragnie nas zafascynować sposobem, w jaki wchodzi 

w relację ze swoim niedozwolonym obiektem. 

Rozwiązać wszystkie aporie psychoanalizy, filozofii, 

kultury, moralności. A co na to „my - człowiek 

współczesny”? Jesteśmy w stanie odpowiedzieć 

„gestem Lenina” (nie zrozumiawszy wszystkich 

meandrów marksizmu zainicjował przejście do 

aktu i akcji)? My wszak zrozumieliśmy. Nie tylko 

umysł taki jak Žižka, ale i własny. 

Slavoj Žižek, Rewolucja u bram. 

Pisma Lenina z roku 1917, 

przeł. Jan Kutyła, 

Wyd. korporacja ha!art., 

Kraków 2006. 

10

Marek Parulski – ur. 1952, zaczął mówić w wieku czterech lat, pisać zdania w sensie kultury po czterdziestce. Za bazę swej krytyki filozoficznej 

przyjął Kratylosa zasadę podważania wszelkich językowych identyczności, przejawiających zawsze płynny, iluzoryczny, tymczasowy i arbitralny 

charakter. Tropi niejawne, modalno-sieciowe praktyki językowo-kulturowe. W trakcie studiów matematycznych podał dowód metageometrycznego 

(„iluzjonistycznego”) statusu wszelkich systemów formalnych matematyki. Inne intelektualne koneksje: Kaspar Hauser (figura filozofii na dowolnym 

salonie), logika sceptycka (każde skonwencjonalizowane rozumowanie jest sprzeczne), Emile Cioran (pogarda dla złudzeń zbiorowych i indywidualnych). 

Redaktor „Portretu”. 

11

O współczesnych odmieńcach z Grzegorzem Ojcewiczem rozmawia Miłosz Babecki 

Jarosław Mogutin poeta, eseista, fotograf, obrazoburca 

czy świadomy dezerter z rzeczywistości, której 

ramy determinują wszelkiego rodzaju restrykcje. Biogram 

ów, wyjąwszy imię i nazwisko, przypisać można 

wielu współczesnym artystom. W Pana książce to jednak 

on jest „meganarratorem”, „dematrixatorem”. Co 

przesądza o jego wyjątkowości? 

To, oczywiście, nie wszystkie wcielenia Mogutina. Pominął 

Pan na przykład jego doświadczenia jako prozaika, 

aktora, modela, performera, instalatora. Jeśli ów biogram, 

jak Pan mówi, można przypisać również innym współczesnym 

artystom, to fakt ten przemawia na korzyść rosyjskiego 

emigranta. Znaczy, po pierwsze, że Mogutin jest 

częścią współczesnej niepokornej artystycznej zbiorowości, 

a po drugie - mówi jednym z tą zbiorowością głosem 

o niszczącym wpływie wszelkich ideologii na jednostkę. 

Na pewno nie jest on dezerterem z rzeczywistości, lecz 

raczej jej wyrafinowanym minerem. Czy jego teksty tworzą 

„meganarrację”? Tak i nie, o czym piszę wyczerpująco 

we wstępie do swojej książki. O wyjątkowości Mogutina 

przesądza kilka rzeczy, ale na pierwszy plan wysuwa się 

według mnie intensywność jego wypowiedzi, ogromna 

szczera ekspresja, nasycenie wypowiedzi nienormatywną 

leksyką, jak też przenikliwe poruszanie się po wszelkich 

terytoriach zakazanych. Warto również wspomnieć i tym, 

że Mogutin zaczynał swą działalność dziennikarską jako 

nastolatek. Również jako nastolatek dokonał aktu samodestrukcji 

w warunkach ZSRR, odważył się bowiem na 

publiczny coming out, jawny bunt przeciwko sowieckiej 

obłudzie obyczajowej oraz komunistycznej ideologii. Z 

determinacją starał się bronić słowem i czynem własnego 

sposobu życia oraz subiektywnego interpretowania życia 

innych. A skłonności do dematriksowania umysłów ludzkich 

towarzyszą mu do dzisiaj, o czym świadczy chociażby 

jego ostatni zbiorek poetycki „Deklaracja niezależności” 

oraz demonstrowanie nowych pól uwrażliwiania odbiorcy, 

nastawionych głównie na łączenie obrazu z dźwiękiem, 

eksponowanie szybkiego „dziania się” życia oraz negatywnych 

skutków niwelowania szczerych relacji międzyludzkich 

i nadmiernego dbania przez chore moralnie społeczeństwo 

o zachowywanie pozorów przyzwoitości. 

Wskazani przez Pana „XX wieczni odmieńcy”, 

przypadek to czy przeznaczenie, przynależą 

do narodów mocarstw, kulturowych potęg. 

Dlaczego obywatele tych krajów, określani 

mianem skazanych, wypchnięci zostali poza 

wszelkie struktury, skazani na niebyt, skoro, 

paradoksalnie, kształtowali światopogląd i 

wzorce przyjmowane następnie przez kolejne 

generacje, szczególnie, młodych odbiorców 

kultury? 

To żaden przypadek, lecz dziejowa sprawiedliwość! 

Obecność odmieńców na obydwu półkulach, 

w Starym i Nowym Świecie, świadczy o 

występowaniu podobnych kulturowych, społecznych, 

religijnych oraz politycznych bolączek, o 

słabych stronach wielkich systemów. Gdy tylko 

ktoś zaczyna odważnie mówić, pisać albo śpiewać 

o nadużyciach w szerokim tego słowa znaczeniu, 

dostarczając przy okazji oponentom mocnych argumentów, 

musi się liczyć z możliwością zorganizowania 

odwetu przez ekipę rządzącą. Mocarstwa 

zwykle starają się pozbyć niewygodnych świadków 

historii, uznając ich niekiedy na przykład za wrogów 

ustroju. Zarówno w historii najnowszej Stanów 

Zjednoczonych, jak i totalitarnego ZSRR 

bez trudu odnajdziemy wiele przykładów, ilustrujących 

moje spostrzeżenie. Poza tym odmieńcy 

nie są zepchnięci poza wszelkie struktury, nie są 

wcale skazani na niebyt. Oni kształtowali w swoim 

czasie światopogląd młodego pokolenia i w jakimś 

stopniu zawsze odnosili zwycięstwo. Odmieńcy, 

o których pisze Mogutin, mają mocne legendy, 

zwłaszcza Jim Morrison. A jeśli żyje legenda, żyją 

też sprawy, o których mówili, pisali lub śpiewali 

bohaterowie legend. 

Charitonow, Baldwin, Genet, także wspomniany 

Mogutin, a z drugiej strony choćby 

Dennis Rodman. Częstokroć akcentuje Pan 

ich orientację homoseksualną, wskazując przy 

tym na kulturotwórcze talenty i działania. Nie 

boi się Pan, że szczególnie w Polsce „Skazani 

na trwanie” zagrożeni być mogą płytkimi in- 

12

czymś w rodzaju matrixa. Jednak matrix był systemem 

zniewolenia jednostek w nim funkcjonujących. Czy 

kulturę XX wieku uważa Pan za macierz krępującą 

społeczeństwa? 

Każda kultura bez względu na położenie geograficzne to 

złożony matriks o wiekowych tradycjach, który zniewalał i 

wciąż zniewala jednostki, bo wiąże się z silnym dążeniem 

przedstawicieli władzy do unifikacji społeczeństwa zarówno 

zewnętrznej, jak i tej znacznie groźniejszej w skutkach, 

czyli umysłowej, wewnętrznej. W dowolnej epoce w przeszłości 

odnajdziemy te same co do istoty mechanizmy 

manipulowania człowiekiem przez elity rządzące i liczne 

przykłady narzucania większości woli mniejszości, stawiania 

dobra własnego ponad dobro społeczne. Wiek XX i 

XXI niczym się nie różni w tej materii od czasów, dajmy 

na to, antycznych, by nie sięgać do prehistorii. Paradoksalnie 

jednak ten stan „patologii” ma swoją dobrą stronę, 

wywołuje bowiem sprzeciw garstki dziejowych buntowników, 

która potrafi przekonać do swoich interpretacji świata 

wielu innych dotąd obojętnych albo tylko uśpionych 

w przeczuciach osób. Następuje społeczne, polityczne 

lub kulturowe przebudzenie i spięcie, a jego rezultatem 

okazuje się nowa jakość, która z czasem kostnieje i zaczyna 

działać hamująco na przyszłość. I koło się zamyka. 

Losy kulturowych gorszycieli-bohaterów „Skazanych...” 

potwierdzają prawdziwość przedstawionej reguły. 

terpretacjami z akcentami przesuniętymi w 

kierunku nie sztuki, lecz wyłącznie wątków 

gejowskich? 

Żaden, tak naprawdę, autor nie ma absolutnego 

wpływu na losy swego dzieła. Z doświadczenia 

translatologicznego wiem, że nawet Biblia, 

pisana przecież pod szczególnym patronatem 

Ducha Świętego, znalazła w czasach renesansu 

wielu skrajnych interpretatorów, inicjując ruch 

protestancki. Pisząc „Skazanych na trwanie”, nie 

tworzyłem żadnego manifestu gejowskiego. Na 

pewno nigdy nie byłem i nie jestem homofobem. 

Opozycję homofob−homofil, nagłaśnianą skutecznie 

przez media, postrzegam jako absolutną 

sztuczność, wykorzystywaną sprytnie przez polityków. 

Aby to zmienić, należałoby postawić na edukację 

społeczeństwa w duchu tolerancji i dostrzegania 

przed sobą drugiego człowieka, a nie wroga, 

czytaj: pedała, zboczeńca. „Skazani na trwanie” 

są w jednakowym stopniu narażeni na zachwyty 

odbiorcy, jak i idiotyczne komentarze. Mam nadzieję, 

że zachwytów będzie jednak więcej. Każdy 

krytyk odsłania przecież swoją umysłowość. A jeśli 

ktoś się chce chełpić ograniczonością, no cóż... 

Używając określenia dematrixatorzy odnosi 

je Pan do kultury, w takim razie musi być ona 

Istotnym tropem w lekturze „Skazanych na trwanie” 

jest opozycja: konformizm-nonkonformizm czy lepiej 

konformiści-nonkonformiści. Tych drugich nazywa 

Pan dematrixatorami. Pojawia się jednak pytanie, w 

szczególności myślę o Olegu Kuliku. Jeśli przyjąć, że 

oryginalność jest kryterium procesu twórczego, to czy 

szczególnie w USA nie jest to proces pozorny, sztuczny, 

skoro wpisuje się w format freak show? Czy zatem 

oryginalność nie jest pseudooryginalnością? 

Trochę chyba się Pan zagalopował w grze słownej: oryginalność 

była i pozostaje oryginalnością, a pseudooryginalność 

była i również pozostanie tylko pseudooryginalnością. 

To są odmienne jakości, które mają odmiennych 

nadawców: jednych przez duże „N” oraz innych ⎯ i tych 

jest zdecydowana większość ⎯ przez małe „n”. Biorąc 

pod uwagę na przykład postmodernistyczne tendencje, ot 

chociażby dekonstrukcjonizm, w teorii literatury wychodzimy 

z założenia, że literaturą jest wszystko, co uznamy 

za literaturę. A więc nie ma ogólnie obowiązujących kryteriów, 

które pozwalałyby raz na zawsze uporządkować 

świat sztuki i estetyki. Ameryka to naprawdę bardzo dziwny 

kraj i to, co dla Europejczyka okazuje się tandetą, za 

Oceanem może święcić triumfy jako niezwykle odkrywcze 

zjawisko. Rzecz gustów, horyzontów odbiorczych, 

gotowości ⎯ lub jej braku ⎯ do samodzielnego ogarniania 

zjawisk kultury. Format freak show nie jest poza tym 

wyłączną domeną Ameryki, albowiem był on już znany, a 

nawet zinstytucjonalizowany, w Rosji carskiej. Wiemy z 

historii, że powszechne oburzenie wśród Rosjan wywołał 

akt prawny wydany przez Piotra Wielkiego o utworzeniu 

Kunstkamery i nacjonalizacji wszystkich „jurodów”, 

13

czyli rosyjskich freaków, którzy od tej chwili powiększali 

carską kolekcję żywych fizycznych osobliwości. Gdyby 

Kulik wystąpił ze swoim nagim show w Rosji, najprawdopodobniej 

nie otrzymałby rewelacyjnych recenzji, lecz 

zostałby emocjonalnie odesłany do intymnej części ciała 

żeńskiego, otarłby się przy okazji o kilka paragrafów kodeksu 

karnego związanego z obrazą moralności, dobrych 

obyczajów, gorszenia nieletnich itd. itp. Amerykanie patrzyli 

z zachwytem na nagiego Kulika-psa, uwięzionego 

w klatce, w obroży, bo utożsamiali go z dziką, okrutną 

i tajemniczą Rosją oraz skutkami zniewolenia człowieka 

przez system totalitarny. Mieli wreszcie namacalny dowód 

wyższości własnej ideologii nad systemem komunistycznym. 

Czy mogli nie skorzystać z nadarzającej się okazji, 

by odnieść łatwe „moralne zwycięstwo” nad Rosjanami? 

Bohaterowie, których opisuje Pan w swej książce, 

mają na koncie wiele tzw. interwencji w rzeczywistość. 

Ostatecznie jednak rzeczywistość, niczym atakowany 

przez wirusy organizm, radzi sobie z nimi, marginalizuje 

ich. Jak opisałby Pan tę relację: „Odmieńcy XX 

wieku” interweniują w rzeczywistość czy to rzeczywistość 

interweniuje w ich istnienia? 

przepadam, na przykład, za kulturą masową, bo ta 

niezmiennie kojarzy mi się z eliminowaniem dialogu 

z czytelnikiem albo widzem, ale stale zaskakuje 

i zadziwia mnie wyobraźnia surrealistyczna. 

Mogutin i jemu podobni są - jeśli pozostajemy w 

retoryce „spółdzielczej” - producentami szczególnych 

wizji, a my te wizje albo akceptujemy, albo 

odwracamy się do nich plecami, jak do każdego 

innego towaru. Czasami czynimy tak tylko dlatego, 

że nas na ekskluzywny mentalnie towar po 

prostu nie stać... 

W jednym z esejów Jarosław Mogutin wiele 

miejsca poświęca Dennisowi Rodmanowi: 

ikonie sportu amerykańskiego, ikonie popkultury, 

gwieździe filmów 

W „Skazanych na trwanie” piszę o roli niepokornych 

artystów-gorszycieli w funkcjonowaniu kultury i wskazuję 

na ponadczasowy mechanizm odbiorczy, który nazywam 

recepcyjnym trójskokiem. Skok pierwszy to negacja połączona 

częstokroć z agresją ze strony kultury, czyli atak na 

buntownika i jego ofertę artystyczną. Skok drugi to asymilacja, 

czyli trawienie jego dorobku i przystosowywanie 

do własnych potrzeb, nierzadko głównie komercyjnych. 

Skok trzeci to aneksja, czyli włączenie do zasobów kulturowych 

tego, z czym początkowo zaciekle walczono. Jak 

widać, decydenci najpierw blokują inwencję nonkonformistów, 

aby następnie pozwolić się jej rozwinąć i w końcu 

- dobrze na niej zarobić. Niestety, podkreślam to w swojej 

książce, komercja i intelektualny radykalizm również idą 

w parze, bez względu na miejsce akcji i liczbę uczestników 

globalnego dramatu. Wracając do Pana formuły, powiedziałbym 

jeszcze tak: prawdą jest, że wszyscy odmieńcy 

interweniują śmiało w rzeczywistość, a rzeczywistość 

bezwzględnie interweniuje w ich istnienia. 

Często definiuje Pan kulturę współczesną w kategoriach 

wszechobecnego procesu komunikowania, 

co jednoznacznie determinuje bohaterów. Zygmunt 

Bauman posługuje się przewrotnym pojęciem kultury 

jako spółdzielni spożywców. Przyjmując te optykę, 

jakim mianem określić można Mogutina i jemu podobnych? 

Myślę, że wszystko jest procesem komunikowania. Nawet 

najgłębsze milczenie. Jedni tworzą, drudzy z tego korzystają. 

Kultura bez konsumenta nie ma sensu. Możemy 

natomiast zastanawiać się nad portretem intelektualnym 

owego konsumenta, nad sposobami docierania do odbiorcy, 

będącego przecież dziedzicem wieków minionych. Nie 

fot. Marta Skłodowska 

akcji. Czy stawianie w 

jednym szeregu Rodmana z Sadem i Genetem 

nie jest nadużyciem, a może to oko puszczone 

do masowego odbiorcy przedkładającego język 

obrazów nad język słów? 

Nie sądzę, by Mogutin do kogokolwiek puszczał 

oko, albowiem, jak zapewnia, wszystko, co robi, 

robi tylko dla siebie, walcząc z przeszłością, z lękami 

i kompleksami z dzieciństwa, ze złą pamięcią 

związaną z doświadczeniami wyniesionymi z Rosji. 

Mogutinowi zawsze najbardziej zależało - jak 

chyba każdemu artyście - na odkrywaniu własnej 

tożsamości i drzemiącej w nim potęgi kreacjonizmu. 

To taka forma totalnego intelektualnego 

ekshibicjonizmu i egocentryzmu. Rodman, jak 

każdy inny bohater jego esejów, to zaledwie pretekst 

do zderzenia z samym sobą, z własną wrażliwością, 

z osobistym rozumieniem i interpretowaniem 

świata. Mogutin nie jest bezkrytyczny, 

często przecież ironizuje, bywa nawet zjadliwy w 

14

swoich komentarzach, ma bowiem świadomość 

mocy słowa i niesłabnące pragnienie stania się 

SuperMogutinem. 

Wspólnym mianownikiem „Odmian odmieńców 

XX wieku” jest niezgoda na upowszechnione 

w społeczeństwie normy obyczajowe. 

Rosyjskojęzyczni bohaterowie azylu poszukują 

w USA, Amerykanie we Francji, która z kultur 

lub który z krajów mogłyby być obecnie dla 

nich azylem i jak na tym tle sytuuje się współczesna 

Rosja? 

Wybór kierunku emigracji czasowej lub na stałe 

zależy od samych twórców. Dla mieszkańców 

Starego Świata Nowy Świat wydawał się Arkadią 

i odwrotnie: pogoń ku mitom i stereotypom, a po 

nich - najczęściej głębokie rozczarowanie. Po roku 

1990 wiele się w Rosji zmieniło i nie ma obecnie 

potrzeby ucieczki za granicę, by mówić pełnym 

głosem o życiu za pośrednictwem literatury, sztuki. 

Postmodernizm niejedno ma imię i na pewno 

niejedno jeszcze wytrzyma w sferze języka i formy. 

Azyl polityczny stracił na atrakcji, zszedł na drugi 

plan. 

Interesuje mnie przyjęta przez Pana strategia 

narracyjna. Wskazuje Pan na nieobecność 

i nieznajomość w Polsce Mogutinowskiego 

dorobku, budując jednocześnie konstrukcję 

piętrową. Wskazuje Pan możliwe interpretacje, 

odsyłając czytelnika do nietłumaczonych 

oryginałów, dlaczego? 

Niekoniecznie jest tak, jak Pan sądzi, albowiem 

teksty Mogutina są dostępne w sprzedaży rynkowej 

oraz w sieci internetowej i każdy, kto zna język 

rosyjski oraz chce się z nimi zapoznać w wersji 

oryginalnej, może to w każdej chwili uczynić. O 

szczegółach swojej strategii narracyjnej piszę wyczerpująco 

we wstępie do „Skazanych...”. Jako badacz 

literatury i translatolog znam mechanizmy 

rządzące wprowadzaniem do obiegu czytelniczego 

tekstów, które z całą pewnością mogłyby wywołać 

skandal, zwłaszcza w atmosferze homofobicznej. 

W mojej ocenie musimy jeszcze trochę poczekać, 

aż odbiorca polski dojrzeje do kontrowersyjnej 

oferty zaproponowanej przez Mogutina i nauczy 

się patrzeć głęboko w tekst, aby dostrzec w nim 

gwałtowną manifestację twórcy nastawioną na 

ochronę ludzkiego w człowieku, a nie nawoływanie 

do totalnej rebelii z homoseksualistami w roli 

głównej. Trzeba także spojrzeć na niełatwą pozycję 

potencjalnego tłumacza utworów Mogutina, 

który nie może w imię wyższych celów narażać 

się na zarzuty formułowane przez nieodpowiedzialnych 

krytyków, takie same, jak przedstawione 

wcześniej pod adresem samego autora w Rosji, 

wśród których znalazło się między innymi podżeganie 

do nienawiści, oskarżenia o rasizm, propagowanie 

pornografii, przemocy, faszyzmu, zboczeń płciowych. 

Proszę na przykład zauważyć, że inne skandaliczne dzieło, 

czyli obsceniczne „Tajne notatki z lat 1836-1837”, przypisywane 

Aleksandrowi Puszkinowi, zostało do dzisiaj, jeśli 

dobrze pamiętam, przetłumaczone na 24 języki świata, 

ale od czasu ich edytorskiego debiutu, tj. od roku 1986, 

nie są w dalszym ciągu znane w Polsce. Wnioski nasuwają 

się same. Dla mnie eseje Mogutina stanowią punkt wyjścia 

do snucia refleksji na temat kondycji współczesnej 

kultury, literatury, sztuki. Jeśli jednak ktoś po lekturze 

„Skazanych...” zdecyduje się sięgnąć po teksty Mogutina, 

będzie mógł samodzielnie zweryfikować moje opinie na 

temat rosyjskiego twórcy. 

Współcześnie coraz częściej kulturę określa się hasłem, 

ikoną „trashowa”, myśląc o niej jako kulturze 

ze śmietnika rozrywki, co szczególnie jest widoczne 

w piśmiennictwie anglo-amerykańskim. Jakie zatem: 

rola i miejsce odmieńców w kulturze, dla której filarami 

są skrajności, wszelkie odmienności i nieprzerwany 

performans? 

Odmieńcy, na szczęście, byli, są i będą. Bycie odmieńcem 

nie oznacza wcale preferowanie orientacji homoseksualnej, 

jak by tego sobie niektórzy zwolennicy homofobii 

życzyli. Odmieńcy są dla mnie uosobieniem wizjonerstwa, 

nietuzinkowej umysłowości, postaci o twórczym myśleniu, 

postrzeganiu i interpretowaniu świata. Odmieńcy to 

swego rodzaju strażnicy kulturowego perpetuum mobile, 

chroniący nas przed autoarchiwizacją. O zgubnych skutkach 

myślenia zunifikowanego, degradacji intelektualnej 

wywołanej zapędami totalitarnych przywódców niezwykle 

sugestywnie opowiedziała i ostrzegła społeczeństwa nie 

tylko literatura rosyjska, szczególnie do narracji o obrzydliwościach 

czasów komunistycznych predestynowana, 

lecz także literatura światowa, że wspomnę o Orwellu, 

Huxley’u czy Herlingu-Grudzińskim. Lepszy dla kultury 

jest według mnie nawet mierny performans niż zastój, 

który swoim poziomem dorównywałby na przykład tragedii 

greckiej, bo zaświadczy on o stałych poszukiwaniach, 

pewnej niezgodzie na to, co mamy, o potrzebie zaznaczenia 

własnej niepowtarzalnej biografii właśnie tu i teraz. 

Odmieńcy są, jak sam Pan widzi, skazani na trwanie. 

Dziękuję za rozmowę. 

Grzegorz Ojcewicz - ur. w 1959 r., związany z Wyższą Szkołą 

Policji w Szczytnie, gdzie kieruje Studium Języków Obcych, profesor 

Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Autor monografii 

„Epitet jako cecha idiolektu pisarza. Studium literaturoznawczo-leksykograficzne 

o twórczości poetyckiej Iwana Bunina” 

(2002). Ma w swoim dorobku ponad 220 publikacji. Autor m.in. 

„Podstaw translatoryki” (1991) oraz współautor i redaktor wielu 

słowników policyjno-prawniczych. Zajmuje się teorią i praktyką 

przekładu artystycznego, teorią literatury, historią literatury 

rosyjskiej XX i XXI wieku, kulturologią i współczesnymi nurtami 

alternatywnymi; buninolog. Numerologiczna Jedynka, która 

podąża przez życie własną drogą. W 2007 roku w „Portrecie” 

ukazała się jego książka pt. „Skazani na trwanie. Odmieńcy XX 

wieku w esejach Jarosława Mogutina”. 

15

Hubert Klimko-Dobrzaniecki 

Urodziłem się w Bielawie dwunastego stycznia tysiąc 

dziewięćset sześćdziesiątego siódmego roku. 

Dnia urodzin nie pamiętam, czasami tylko, we śnie, 

nawiedzają mnie obrazy, obrazy sali porodowej szpitala 

miejskiego przy ulicy Wolności. Cmentarz też mi 

się śni. To leci mniej więcej tak, mniej więcej, bo za 

każdym razem pojawia się jakiś nowy szczegół, który 

albo dopełnia stary sen, albo całkowicie go zmienia. 

Matka leżała w bólach na łóżku ginekologicznym. 

Wiał halny, ludzie wieszali się nagminnie, a grabarze i 

księża zacierali ręce. Świat wył, ujadał, kłębił się, odstraszał. 

Białe kafelki pękały jak kry lodu. Porodówka 

miała jedno okno. Wychodziło na tyły szpitala. Rupieciarnia. 

Powywalane metalowe łóżka, materace, 

kartony. Z kosza na śmieci sterczała fioletowa dłoń. W 

sali stały kubły, wisiały ręczniki. Lampa zaglądała bezczelnie 

w łono matki. No i był ten sufit z gównianym 

kopczykiem, był Gołaszewski, położna o niemiecko 

brzmiącym nazwisku, mucha latająca w kółko, byłem 

ja, ale wychodzić nie chciałem. Matka, choć postanowiła, 

że nie będzie się wstydzić, jakoś nie mogła dotrzymać 

danego sobie słowa i próbowała przykrywać 

łono kawałkiem prześcieradła zwisającym bezwładnie 

z łóżka. 

– Co pani robi?! – zawołał oburzony Gołaszewski. 

- Zakrywam się, ja się wstydzę – powiedziała matka. 

- To nie trzeba było sobie dzieci robić, ja nie mogę 

przyjmować porodów przez prześcieradło, prawda, 

siostro – skinął głową w stronę położnej o niemiecko 

brzmiącym nazwisku. 

- Ale ja nie mogę, nie potrafię – jeszcze raz powiedziała, 

mocniej przyciskając prześcieradło do łona. 

- Cholera! – krzyknął ginekolog. – Jak się pani wstydzi, 

to niech pani zamknie oczy. 

Matka zacisnęła powieki, ale nie wypuściła prześcieradła 

z dłoni. 

- Niech pani zamknie oczy, ale proszę zostawić 

wreszcie w spokoju to sakramenckie prześcieradło, no 

słyszy pani! – huknął. 

Uwolniła prześcieradło, lecz po chwili zaczęła znowu. 

- Nie, nie mogę, ja się dalej wstydzę – wyszeptała. 

- To niech pani do diaska otworzy te oczy i 

skupi się na jednym punkcie, no niechże pani 

spróbuje, bo udusi pani dziecko. 

Udusi dziecko? Chyba to przemówiło, bo 

matka otworzyła szeroko oczy i już nie szukała 

dłonią rąbka prześcieradła, tylko zawiesiła 

wzrok na kopczyku gówien zwisającym z sufitu. 

Zadziałało. Zaczynam wychodzić, zaczynam 

wysuwać się z kotliny, podążam w kierunku 

następnej kotliny. Widzę okno, widzę śmietnik 

i odciętą rękę. Podbiega do niej bezpański kundel. 

Obwąchuje, liże i wyciąga na ulicę. Ktoś 

kopie go w zadek, no to wypuszcza ją z pyska. 

Ręka leży na kocich łbach, gruba baba przewraca 

się i leży, umiera ze strachu, bo przyczepiła 

się do jej kołnierza z rudego lisa. Nie mogę być 

świadkiem zgonu grubej kobiety, bo słyszę histeryczny 

krzyk mojej rodzicielki: 

- Panie doktorze, niech pan coś zrobi z tą 

ogromną muchą, niech pan coś zrobi, bo umrę. 

Matka darła się tak przeraźliwie, że postanowiłem 

opuścić jej wnętrze, ale zanim zabrałem 

się do tego, poczułem bicze na moich plecach. 

To ginekolog Gołaszewski i położna o niemiecko 

brzmiącym nazwisku w szale i rozpaczy 

okładali brzuch mojej matki razami z ręczników 

skręconych na marchewę, tak samo, jak robią to 

chłopcy na koloniach w czasie kocówy. 

- Zarąbać muchę, zarąbać muchę, zarąbać 

dziwkę, zarąbać, na śmierć ją zarąbać! – darli 

się, a mucha zamiast uciekać rosła i osiągnęła 

rozmiar niekastrowanego pekińczyka. Szczerzyła 

zęby, warczała. Usłyszałem komendę wojskową, 

to ginekolog komenderował położną o 

niemiecko brzmiącym nazwisku. 

- Siostro marchewa na ramię. W tył zwrot. 

Marsz. Marsz. Marsz do kranu. 

Położna na raz, dwa, raz, dwa przemaszerowała 

w kierunku umywalki. 

- Spocznij! Marchewę zdjąć. Odkręcić kran. 

Marchewę namoczyć. Zakręcić kran. Marchewę 

na ramię. Baaaczność! Z marchewą do mnie. 

Raz, dwa, raz, dwa! 

16

fot. archiwum „Portretu” 

Kiedy stała z namoczoną marchewą 

przy matce, lekarz znowu wydał rozkaz. 

- Odbezpieczyć marchewę! 

Położna o niemiecko brzmiącym nazwisku 

odcynglowała mokry ręcznik i czekała na dalsze 

rozkazy. Gołaszewski stanął przy matce, chwycił 

ją za rękę i pewnym głosem powiedział: 

- To się zaraz skończy, może pani zamknąć 

oczy, jak pani chce. Siostro! – wydał kolejny 

rozkaz. – Cel! 

Wtedy tamta powoli uniosła rękę z marchewą, 

celując w obrzydliwą muchę rozmiarów niekastrowanego 

pekińczyka. 

- Ognia! 

Położna o niemiecko brzmiącym nazwisku 

zdzieliła muchę prosto w łeb. 

- Ognia! – krzyknął znowu lekarz. 

Ze wściekłością jeszcze raz walnęła muchę 

między oczy. 

- Ognia, ognia, ognia, ognia, ognia! 

Oboje wpadli w trans. Matka zawodziła z bólu, 

a mucha zaczęła się zmniejszać, aż powróciła 

do normalnych rozmiarów. Miała posklejane 

skrzydełka i nie mogła odlecieć. Ginekolog Gołaszewski 

z czarcią radością chwycił ją za odwłok 

i podniósł na wysokość głowy. Ja w tym 

czasie urodziłem się. Wypadłem na posadzkę. 

Nikt nie zwracał na mnie uwagi, bo wszyscy zajęci 

byli torturowaniem owada. Matka zeszła z 

łóżka i spojrzała musze prosto w oczy, a lekarz 

zapytał: 

- Woli pani skrzydełko czy nóżkę? 

- Nóżkę – odpowiedziała matka i powoli, z 

namaszczeniem zaczęła wyrywać kończynę. 

Kiedy już trzymała w swoich dłoniach muszy 

organ, lekarz zapytał położną. Tamta wybrała skrzydełko. 

Potem Gołaszewski oberwał następne skrzydełko, 

a matka następną nóżkę. Gdy powyrywali wszystko, 

co sterczało, usiedli z korpusem na podłodze i zaczęli 

się targować o odwłok, głowę i co w jakiej kolejności. 

Skrzydełka i nóżki wyrzucili przez okno. Spadły do 

śmietnika. Po dłuższej chwili doszli do porozumienia. 

Głowa należała się matce, bo to ona rodziła. Lekarz 

z położną zadowolili się odwłokiem, po połowie 

oczywiście. Nóżki muchy leżące w śmietniku zaczęły 

pęcznieć, róść, aż przybrały rozmiary końskich kończyn. 

Śmietnik otoczyło stado pracowników pobliskiej 

poczty, przyszedł jakiś drugi bezpański kundel, a może 

ten sam, który przedtem wyciągnął amputowaną rękę. 

Ale tym razem to pracownicy poczty obwąchiwali, lizali 

i wynosili gigantyczne musze nogi na ulicę. Ktoś 

się potem o nie potknął, ktoś zapłakał, ktoś wołał o 

pomoc. A ja leżałem zziębnięty na posadzce sali porodowej 

szpitala miejskiego przy ulicy Wolności. Leżałem 

z owiniętą wokół szyi pępowiną i się dusiłem, a 

oni, to znaczy matka, lekarz oraz położna o niemiecko 

brzmiącym nazwisku, opowiadali kawały, siedząc na 

parapecie i patrząc na wichurę wywracającą kosze na 

śmieci. Kiedy skończyli, zaparzyli sobie mocny czaj 

w umywalce. Zzieleniałem. Zacząłem charczeć. Myślałem, 

że to koniec, że pora wracać. Dopili herbatę i 

podeszli do mnie. Matka wyjęła spod łóżka ginekologicznego 

akordeon i zaczęła grać „Sto lat”, śpiewając 

przy tym bardzo głośno, najgłośniej jak mogła: 

- Sto lat, sto lat! 

Przecież to były moje urodziny, dzień narodzin, 

dwunastego stycznia tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego 

siódmego roku. Gołaszewski z położną pochylili 

się i zaczęli rozplątywać zawiniętą pępowinę. Położna 

chwyciła mnie za nóżki, podnosząc głową w dół, lekarz 

przywalił pierwszego klapsa. Nabrałem powietrza i 

zmieniłem kolor z sinego na różowy. Owinęli mnie w 

biały ręcznik i zerwali z matki akordeon, bo sama nie 

mogła przestać. Jak zacięta płyta cały czas grała i wyśpiewywała 

„Sto lat, sto lat”. Kiedy wyrwali jej ten instrument 

i na jego miejsce wsadzili mnie, usłyszałem 

życzenia i coś jeszcze... Gołaszewski powiedział: 

- Wszystkiego najlepszego, ładny chłopczyk, taki bystry, 

choć o mało się nam nie udusił. 

A położna o niemiecko brzmiącym nazwisku dodała: 

- Pępowinę miał owiniętą wokół szyjki, tak słodko 

z tym wyglądał, ale wie pani, ci od tych owiniętych 

pępowin najczęściej na księży idą, a jeśli potem rezygnują, 

to i tak dalej krawatów nie lubią nosić. 

Albo to było tak. 

Dwunastego stycznia tysiąc dziewięćset sześćdziesiątego 

siódmego. To chyba było nad ranem, tak, około 

czwartej, bo o tej porze pan Pietrzak zawsze karmił 

swoją zgłodniałą kawkę. Tego ciemnego poranka, a 

właściwie jeszcze nocy, matka swoim krzykiem przelicytowała 

kawkę przedszkolnego ciecia. Ojciec pochrapywał. 

Wrócił z polowania i nic nie mgło go obudzić. 

Ani wystrzały z armat, ani koniec świata, który miał 

17

za chwilę nadejść przepowiedziany przez lokalnych 

jehowitów, ani nawet ciężarna żona wyjąca jak wataha 

wilków. Matka swoim ujadaniem obudziła Pietrzaka, 

który po omacku wszedł do naszego mieszkania znajdującego 

się na tyłach przedszkola przy ulicy Parkowej. 

Pietrzak podszedł do łóżka moich rodziców i 

jednym ruchem zwalił na podłogę chrapiącego ojca, 

położył się obok matki i wyjął z oczodołu sztuczne oko. 

Kiedy matka zobaczyła woźnego z pustym oczodołem 

polerującego oko rąbkiem poduszki, zaczęła jeszcze 

głośniej krzyczeć. Cieć nic sobie z tego nie robiąc, dalej 

polerował. Kiedy wypolerował i podniósł szklane 

oko na wysokość twarzy, powiedział: 

- No, Kawa, nie wyj, zaraz przyniosę ci chleba i 

wody. 

Matka wzięta za oswojoną kawkę jeszcze bardziej zaczęła 

wyć, a Pietrzak ze spokojem pochuchał w sztuczne 

oko i wsadził je do oczodołu. Odwrócił głowę w 

stronę matki i krzyknął ze strachu: 

- O Jezu, pani kierowniczko, to pani, a ja myślałem, 

że to Kawa! 

- Pietrzak, zawieźcie mnie na porodówkę – warknęła 

– szybko! 

Woźny wyskoczył z łóżka, przemaszerował po ciele 

ojca, który dalej spał jak kamień. Przy drzwiach krzyknął: 

- Niech się pani kierowniczka zbiera, zaraz podjadę 

emzetą! 

Po chwili stała przed przedszkolem owinięta kocem 

i trzymała przed sobą telewizor lampowy marki agat. 

Zabrała go ze sobą, bo była to najcenniejsza rzecz, jaką 

mieliśmy. Bała się złodziei, wiedziała, że ojciec jeszcze 

pośpi ze dwa dni i nic oraz nikt nie będzie go w stanie 

obudzić, nawet banda złodziei wynosząca jedyny telewizor 

na ulicy, może jeden z niewielu w miasteczku. 

Pietrzak podjechał czarną emzetą z przyczepą i zaproponował 

matce miejsce w koszu, ale matka przezornie 

włożyła tam telewizor, a sama z trudem usiadła za 

woźnym. Padał śnieg, było tak zimno, że podczas jazdy 

do szpitala miejskiego przy ulicy Wolności Pietrzakowi 

zamarzło sztuczne oko. Pod szpitalem pożegnała 

woźnego. Kazała mu wrócić do przedszkola razem z 

telewizorem, opiekować się nim, nie spuszczać z oczu. 

Przysięgał na głowę kawki, że agat będzie bezpieczny. 

Po takim zapewnieniu matka ze spokojem udała się na 

salę porodową. 

Na sali czekał na nią lekarz ginekolog Gołaszewski 

oraz położna o niemiecko brzmiącym nazwisku. Kazali 

się położyć i przeć. Poród odbył się bez komplikacji. 

Wyskoczyłem na świat, a matka w euforii kazała nadać 

mi imię Agat. Ten telewizor to była rzecz, którą chyba 

najbardziej w życiu kochała. Z tego wynikły komplikacje. 

Ojciec wstał po pięciu dniach i usłyszał mój płacz, 

a potem dowiedział się, pod jakim imieniem matka 

kazała mnie zapisać w szpitalnych księgach. Wpadł 

w szał i sprowadził do domu proboszcza. Proboszcz 

ochrzcił mnie w przedszkolu i podkreślając wagę zainteresowań 

ojca, nadał mi imię Hubert. Więc noszę 

to imię patrona myśliwych i bardzo mi się nawet podoba. 

Nie, to było tak. 

W styczniu, a konkretnie dwunastego stycznia 

sześćdziesiątego siódmego, w Bielawie na Dolnym 

Śląsku miałem przyjść na świat. Miałem 

przyjść trzy miesiące później, ale matka najadła 

się kiełbasy z naszej rzeźni. Ta rzeźnia to było 

straszne miejsce, bo podczas wojny mieściła się 

w niej filia obozu koncentracyjnego Gross Rosen. 

Matka miała zachciankę ciążową i wysłała 

ojca po kilo kiełbasy, a kiedy ją przyniósł owiniętą 

w szary papier, rzuciła się na nią jak zgłodniała 

lwica. Potem popiła gorącym mleczkiem i 

zagryzła śledziem. Wieczorem dopadły ją silne 

bóle, wymioty, gorączka. Kiełbasa była nieświeża, 

matka zatruła się i urodziła przedwcześnie. 

Urodziła mnie martwego. Bezimiennego, 

wsadzili do pudełka po kaloszach i zakopali na 

cmentarzu parafialnym pod ścianą noworodków, 

wcześniaków i małych dzieci. Płakali, a 

ojciec objął matkę, przytulił i powiedział: 

- Nie martw się, jeszcze będziemy mieli nowe 

dziecko. - Zaszlochała. 

Następnej nocy podpalono rzeźnię. Nikt nie 

chciał jej gasić, ludzie mieli dość smrodu palonych 

kości, który unosił się często nad naszym 

miasteczkiem. Na miejscu rzeźni zbudowano 

więzienie, a obok postawiono drugą, już trochę 

mniejszą rzeźnię, żeby więźniowie mieli co robić, 

odsiadując wyrok. Czasami myślę sobie, że 

może byłoby lepiej skończyć tak, jak skończyłem 

w tym ostatnim śnie. Nie urodzić się albo 

urodzić trupem. Mogłoby to zaoszczędzić wielu 

przykrości. Ale nic, żyję. 

Trzebnica wydawała mi się końcem świata, 

miastem odciętym od rzeczywistości. Nie widziałem 

jej, tkwiąc pod kluczem w sanatorium 

otulonym buczynowym lasem. Zapach buczyny 

do tej pory wywołuje migrenę połączoną 

z pokazem slajdów, które zagnieździły się tak 

mocno w mojej pamięci, że za każdym razem 

kiedy zapraszają gdzieś do lasu na wycieczkę, 

pytam zapobiegawczo, jakie drzewa występują 

w przewadze, a jeśli słyszę, że buczyna, to 

choćby pod każdym liściem siedziała najpiękniejsza 

laska świata z rozdziawionymi ustami, 

to rezygnuję, stanowczo rezygnuję, bo buczyna 

to mój osobisty czyściec, kto wie, może piekło. 

No tak, oprócz żalu, że straciłem tyle miesięcy 

swojego życia, przebywając gdzieś za 

Wrocławiem, przedwcześnie uczęszczając do 

wieczorówki, bo szkoła w tym sanatorium była 

po południu, to jednak po latach dostrzegam 

dobre strony, po latach mogę sobie wytłumaczyć, 

dlaczego robię to, co robię. Zacznijmy od 

jedynactwa. Jestem jedynakiem, no tak wyszło, 

człowiek zasadniczo nie ma wpływu na ilość rodzeństwa 

albo na nieposiadanie go. Dla mnie, 

o mnie, ze mną, mnie! Ponieważ byłem najlżejszym 

przypadkiem i właściwie nie wiedziano, 

co ze mną począć, musiałem pomagać tym bez 

nóg, bez rąk, garbatym i innym, którzy potrze- 

18

owali mojej pomocy. Teraz wiem, że mimo 

wszystko opłaciło się, że w sanatorium zwyciężyłem 

chorobę, że zabiłem w sobie jedynaka, 

że stałem się bratem, że miałem rodzeństwo. 

Zrozumiałem, że życie to nie tylko branie, ale 

przede wszystkim dawanie. 

A jakie były moje dziesiąte urodziny? Mam 

tylko dwie wersje wydarzeń w pamięci. Jeśli 

to był dzień powszedni, pewnie dostałem jakąś 

laurkę od lekarzy, sióstr, nauczycieli, a jeśli 

mieliśmy wtedy sezon wszy, to nie założono mi 

na głowę turbanu z pieluchy tetrowej nasiąkniętej 

roztworem lizolu. Pewnie tego dnia było 

zimno, był śnieg, pewnie tego dnia chłopcy, z 

którymi dzieliłem pokój, pościelili za mnie łóżko, 

jak to było przyjęte w zwyczaju urodzinowym, 

pewnie dłużej gadaliśmy wieczorem, a 

pielęgniarka wpadła zgasić światło pół godziny 

później. Pewnie tego dnia byłem z siebie dumny, 

bo chłopcy do pewnego okresu uwielbiają 

swoje urodziny, uwielbiają, kiedy im przybywa 

lat. To się dramatycznie kończy około trzydziestki, 

a urasta do rozmiarów małej histerii 

po czterdziestce. No tak, tak mogłem spędzić 

swoje dziesiąte urodziny, jeśli wypadły w dzień 

powszedni, a jeśli to był weekend, sobota lub 

niedziela, to najprawdopodobniej przyjechała 

do mnie matka w odwiedziny. Przywiozła ze 

sobą kupę słodyczy i coś, co zrobiła dla mnie 

na drutach. Jakiś potworny sweterek czy czapeczkę 

z kowarskiej wełny, bardzo wówczas 

modnej, ale mylnie używanej przez kobiety z 

Dolnego Śląska do robótek ręcznych, zamiast 

do tkania dywanów. Ciężki sweterek mógł wywołać 

u mnie wyłącznie pogorszenie wady postawy. 

Zostawmy sweterek. 

Widzę matkę w moim pokoju, wyjmuje z torby 

słodycze i łypie na chłopaków, a oni zerkają 

na jej dłonie pełne słodkości. Nie częstuje ich, 

wszystko dla mnie, wszystko każe mi wynieść 

do szafki i zamknąć na kłódkę, ale ja im mrugam 

okiem, wiedzą, że podzielę się wieczorem. 

Potem każe mi ubierać ten sweterek urodzinowy, 

a ja to robię, bo jestem posłuszny i na koniec 

idziemy na dyżurkę zgłosić nasze wyjście. 

Matka mówi, że nie przyjdę na obiad, że zjemy 

na mieście. Pielęgniarka wszystko wpisuje do 

księgi raportów i wychodzimy. Przechodzimy 

przez bramę, na dyżurce siedzi cieć. Idziemy 

na obiad, na sam koniec miasta, aż za baseny, 

do karczmy leśnej, która stoi na samym skraju 

buczynowego lasu. Buki nie pachną, jest zima. 

Wchodzimy, zdejmujemy ubrania, siadamy 

przy stoliku, kelner podchodzi z kartą, a matka 

bez patrzenia, bez czytania zamawia w swoim i 

moim imieniu to samo, co w tamtym roku i poprzednim, 

to samo, co będzie jeszcze zamawiać 

przez następne cztery lata. Zjadamy, płaci, daje 

napiwek i wychodzimy. Zostawia mnie przed 

drzwiami, całuje, mówi, że się śpieszy na pekaes, 

że przyjedzie za tydzień. 

O czym myślałem tamtego wieczora? Miałem wrażenie, 

że robię się bardzo stary, że naście bezpowrotnie 

odchodzi, że ścia jest już czymś, czego należy się bać, 

a w najlepszym wypadku mieć szacunek, dystans. Wydawało 

mi się, że teraz będę bardzo poważny, ustatkowany, 

dorosły. Jutro zostanę naznaczony straszliwą 

datą i nie będzie powrotu. Za cztery lata zostanę księdzem, 

wyląduję w wiejskiej parafii, dadzą mi trzy kościoły 

do obsłużenia i rozwalonego malucha na zimę. 

A na lato rower, czarną ukrainę bez przerzutek. 

Będę tak dyndał czterdzieści lat, aż dostanę alzheimera 

i umieszczą mnie w domu księdza emeryta prowadzonego 

przez zakonnice, kryptolesbijki z doskonale 

rozwiniętymi męskimi cechami płciowymi. Będą 

przynosić jedzenie, karmić, a jak odmówię, to na siłę 

wepchną zimną owsiankę, oblizując się przy tym sinymi 

językami. Brrr. Urodziny przyszło obchodzić 

w przerwie na studium. Zeszli się klerycy na kawę i 

fajki. Prezenty i życzenia też były, a jakże. Najpierw 

zaśpiewali „Sto lat”, a potem po kolei podchodzili i 

życzyli. Najczęściej ukończenia seminarium i dobrej 

parafii. Niektórzy życzyli dobrej gospodyni. Ci, którzy 

to robili, gdzieś po drodze odpadli. Potem całowali 

w policzek, tak bezpiecznie, aby nie było podejrzeń o 

pedalstwo i wręczali papierowe obrazki z podobiznami 

różnych świętych. Na koniec wpadli diakoni. Zaśpiewali 

jeszcze raz „Sto lat”, wypili po kawie, zajarali 

po fajce, a gdy mnie ściskali, powiedzieli: 

- Hubi, jedno jest pewne, nikt normalny tej uczelni 

nie kończy. 

I to mnie najbardziej zastanowiło, nie dawało spać, a 

że wypiłem cztery kawy po turecku i wypaliłem paczkę 

fajek, wprost eksplodowałem w środku. Wyszedłem 

przed bursę ubrany w dres i trampki. Biegałem i biegałem, 

szybciej i szybciej, aż zabiłem w sobie wszystkie 

myśli i poszedłem wykończony spać. 

Jeśli do trzydziestki niczego nie osiągniesz, to już niczego 

nie osiągniesz, jeśli do trzydziestki niczego nie 

osiągniesz, to już niczego... Ta matczyna mantra zabijała, 

truła krew, odbierała siły i wiarę w to, co robiłem. 

Daty, cyfry, daty, gówno, gówno, gówno. Seminarium 

rzuciłem. Dwa rozwody i cztery lata filozofii, to były 

moje dotychczasowe osiągnięcia. Wykalkulowałem, 

że jako magister filozofii będę tylko następnym biednym 

frajerem, więc zrezygnowałem z dyplomu. I żeby 

zdążyć przed trzydziestką coś osiągnąć, wyjechałem 

do Anglii, do pracy. W pośredniaku przedstawiłem 

się jako Duńczyk. Podałem urzędnikowi lewy numer 

ubezpieczeniowy i praca kuchcika w restauracji zaraz 

się znalazła. Odkładałem, odkładałem, odkładałem, aż 

odłożyłem. Na własne mieszkanie w centrum Jeleniej 

Góry w pięknej plombie. Z tarasu widać było ratusz 

i stary rynek, a z drugiej strony okna wychodziły na 

park. I przyszedł ten dzień styczniowy. W lodówce 

chłodziło się kilka litrów ginu kupionego po czeskiej 

stronie. Naspraszałem ludzi do tego własnościowego, 

pięknego mieszkania kupionego na kilka miesięcy 

przed trzydziestką. Kiedy wypiliśmy wszystko, ktoś 

rzucił bełkotliwym głosem: 

- Ludzie, skoczmy na rynek, dowalmy się w jakiejś 

knajpie! 

19

Zaczęliśmy od Karczmy Dolnośląskiej, a skończyliśmy... 

Już nie pamiętam gdzie, wiem tylko jedno, to 

znaczy pamiętam, pamiętam dobrze, że wychodząc 

z ostatniego baru, wpadłem na Cygankę. Koniecznie 

chciała mi powróżyć. Cyganek boję się od dzieciństwa, 

ale dałem jej 20 złotych w geście urodzinowym i żeby 

się odwaliła. Przestała nalegać, tylko krzyknęła: „Dobry 

pan!” i podniosła do góry spódnicę, pokazując mi swoją 

nieludzko obrośniętą cipę. Jeszcze coś powiedziała, ale 

zaraz wypadło mi to z głowy. 

W tym roku minęło dziesięć lat, odkąd rzuciłem Jelenią 

i wyjechałem na Islandię. Pięć lat spędziłem po 

ciemku, a drugie pięć w świetle, bo tu, na końcu świata, 

spotkałem miłość życia. Największą, ale nie pierwszą. I 

dobiłem do czterdziestki. Faceci przyjmują ją jak wyrok. 

Wiadome obawy, że za kilka lat przestanie regularnie 

stawać, że zmięknie, że łysina, że srebrne skronie, że 

pewnego ranka natkniesz się na długiego siwego łonowca, 

że zawał, że nadwaga, że lada dzień koniec. Z górki, 

bo czterdziestkę ma się zazwyczaj jeden raz. Meni 

najczęściej kitują pomiędzy sześćdziesiątym a siedemdziesiątym 

piątym rokiem życia. Z drugiej czterdziestki, 

czyli osiemdziesiątki, nici. Chyba strach, zbliżająca 

się śmierć, a jak nie śmierć, to prostata powodują, że 

wewnątrz, w duszy, przeżywamy te urodziny jak stypę, 

sam nie wiem... 

W wigilię urodzin wybrałem się do słowackiego kapucyna. 

Drogi były prawie nieprzejezdne. Czekał. Rozmawialiśmy 

długo i szczerze. Wracałem lżejszy o kilka 

odpuszczonych grzechów ciężkich. 

Rankiem pogoda jeszcze bardziej się pogorszyła. Wichura, 

zadymka, wszędzie biało. Z wyciem wiatrów 

przychodziłem na świat i z wyciem wiatrów wchodziłem 

w czterdziestkę. Mimo życzeń, toastów, prezentów, kilku 

flaszek, które pękły, czułem się przygnębiony. Kiedy 

wszyscy poszli spać, położyłem się na sofie i odruchowo 

sięgnąłem po to, co leżało na ławie. Wypadło na nową 

książkę Pilcha. Otworzyłem na drugim opowiadaniu. 

Zaczynało się jakoś tak, że w tym roku obchodzę czterdziestolecie 

pierwszej próby samobójczej... Gdy dotarł 

do mnie sens tego zdania, za oknem nagle ustało. Wiatr 

przestał szaleć, płatki śniegu zamieniały się w zimowe 

dmuchawce. Błogość, lekkość, spokój, cisza. I wrócił 

obraz, wróciła fonia. Znów zobaczyłem tę nocną scenę 

w Jeleniej Górze. Zabrzmiały na nowo słowa Cyganki. 

- Dobry pan! 

Przed oczami przeleciała mi jej nieludzko obrośnięta 

cipa, a potem znowu usłyszałem to zdanie, które wtedy 

wypadło mi z głowy, a teraz powróciło, słyszałem je 

dokładnie. 

Będzie żyć dziewięćdziesiąt cztery lata. 

Tak powiedziała. Jeśli wierzyć Cygance, wszystko dopiero 

przede mną, a ta czterdziestka to była moja pierwsza 

w tym życiu. 

Hubert Kilmko-Dobrzaniecki - rocznik 67, urodzony w Bielawie 

na Dolnym Śląsku. Opublikował dwa tomy wierszy w Islandii. Za 

książkę „Dom Róży. Krysuvik” (Wyd. Czarne, Wołowiec 2006) 

jest nominowany do Nagrody Nike 2007. Przez wiele lat mieszkał 

w Reykjaviku na Islandii. W 2007 roku opublikował powieść „Raz. 

Dwa. Trzy”. Także w tym roku w „Portrecie” ukazał się jego zbiór 

opowiadań „Wariat”. 

Reykjavík, grudzień 2006-styczeń 2007 

Opowiadanie pochodzi ze zbioru pt. „Rzeczy pierwsze 

czyli 32% autobiografii”. 

20

Joanna Dziwak 

EKSTREMALNE METAMORFOZY 

BRAVO GIRL 

W grupce nastolatek mam lat dziesięć. One 

są już dorosłe, noszą push-upy, bluzki z napisem 

hustler i red&white’y w torebce; boją się tylko babki 

od matmy. Ich miłości są namiętne i mają smak 

spermy połkniętej podczas dyskoteki szkolnej, o czym 

opowiedzą następnego dnia koleżankom, dumne, że to już 

naprawdę dorosłość. Dla pewności kupią test ciążowy 

i zapas gum orbit. Przeczytają w czasopismach: jeśli 

w ciągu trzech dni nie zadzwoni, jest to znak, 

że możesz się znowu zakochać. 

POLAR 

zeszła. po schodach, na dobrą drogę, na 

reszcie. kasuje bilety, chodzi do szkół, jest 

- w granicach rozsądku - wierna. dotrzymuje obietnic 

i kroku, idąc szewską w deszczu stulecia wciąż 

klnie jak szewc. w torbie maszyna do pisania 

marki ibm (zrobi z tego wiersz), zero siedem 

i sok, żeby rozcieńczyć 

ten dzień. wierzy mu, gdy twierdzi, że ją kocha, 

tym bardziej kiedy mówi, że nie. czyta heraklita, 

chodzi na pkp poczekać na pociąg, ten 

jedyny. tylko patrzeć jak się wykolei. 

RESOCJALIZACJA 3 

Co do snów: budzą ostatnio o piątej rano. Mówisz, że nie widzisz 

sensu, popierasz argumentami. Jeszcze do śniadania będę 

się trząść, sprawdzać podłogi, ściany; co jest naprawdę. Naprawdę 

zdycham z daleka. Martwią zimne masy 

powietrza, o których słucham w prognozach i jak się to przekłada 

na nasze sprawy. Mówisz, że być może nie ma po co. Podajesz 

definicję, sprawdzasz. Wieczorem jestem zmienną w równaniu, rano 

budzę się sama, zgodnie z zapowiedzią; cisza na froncie potwierdza 

słuszność prognoz. 

Najwięcej kasy idzie na reklamy. Nowy wspaniały 

świat na powierzchni pięć metrów na dwa. Mają na to 

dobre słowo: tuning. Skonfiguruj ulubioną wersję 

siebie: kim chcesz być w tym miesiącu? In jest 

indie rock, lata osiemdziesiąte oraz minimalizm 

we wnętrzach. Nurt antykapitalistyczny 

w literaturze i sztuce, choć w wywiadzie przyznaje, 

że ma słabość do ładnych przedmiotów i sushi. 

Pamiętaj 

torebka musi pasować do butów. Zawartość 

torebki do twoich świeżych poglądów na temat 

aborcji, gnocchi albo wojny w Iraku. 

Joanna Dziwak - ur. w 1986, poetka. 

Publikowała m.in. w „Czasie Kultury”, 

„Kursywie”, „Toposie” i „Gazecie Wyborczej”. 

Studiuje filozofię w Krakowie. 

Tuż przed debiutem książkowym. 

21

Katarzyna Jakubiak 

Obudziły mnie widma na lnianych zasłonach: 

stworzenia ze światła kotłujące się po drugiej stronie 

materiału. Na początku mnie nie było. Świadomość 

sama wchłaniała impresje, pływała w ciemności, 

wynurzała, krztusząc się światłem. Niepokój 

otworzył się dopiero po chwili. Zabolał mgliście, 

jakby nie należał do konkretnego miejsca. Gdybym 

przekroiła ciało na pół i rozłożyła je z obnażonymi 

wnętrznościami jak na rycinie w encyklopedii, pokazałabym, 

gdzie niepokój się rozwidla. Na podobieństwo 

układu oddechowego: jedna gałąź w prawo, 

druga gałąź w lewo. Ale potem nie zamykał się 

w dwóch zwartych płucach. Promieniował i ginął. 

Był nienamacalny. 

Śnieg sięgał samego okna. Biały jęzor wysunął się 

z zasp i przymarzł końcem do szyby. W łóżku było 

tak ciepło, że na zewnątrz równie dobrze mogłoby 

być lato. Zaspy mogłyby być wydmami białego piasku, 

których nie poznałam w świetle latarni. Śnieg 

już nie padał. Ułożył się na ziemi płatek po płatku. 

Nie topniał i nie zamarzał. 

Silnik na zewnątrz zacharczał i zgasł. Uniosłam 

się na łokciu i wyjrzałam przez szparę między zasłonami. 

Zakłuło mnie w dole brzucha, tuż nad 

pachwiną prawej nogi. N. przyjechał wreszcie. 

Wysiadł z samochodu, którego nigdy wcześniej 

nie widziałam. Zatrzasnął drzwi i zaklął, kuląc 

się z zimna. Szedł, zapadając się w zaspach-wydmach 

po kolana. Prawie nie pamiętałam już, jakie 

to uczucie być w samym środku zimy stulecia. Z 

łóżka nie wstawałam od pięciu dni. Nie ruszałam 

się poza obręb wynajętego parteru domu, w którym 

co jakiś czas jak refren odzywało się buczenie 

gazowego ogrzewania. Patrzyłam, jak N. wyciąga 

ze śniegu oblepione bielą dżinsy, a potem znów je 

zanurza. Wyobrażałam sobie zimno, które musiał 

czuć: zmarzniętą skórę, pod mokrymi spodniami, 

szpilki wiatru na szczupłej twarzy, nie osłoniętej 

ani szalikiem ani czapką, ucisk mrozu na zbielałych 

palcach, które ściskały pękaty, czarny worek na 

śmieci. Dotaszczył worek do metalowego kontenera 

i wrzucił do środka, uginając się przez chwilę 

pod ciężarem zawartości. Potem kontynuował wędrówkę 

przez śnieg, uwolniony od balastu. 

Przekręcił klucz i wszedł. Na chwilę otworzył 

zimno. 

- Śpisz? 

- Nie, czekałam. 

Nie odwróciłam głowy od okna. Jęzor oderwał 

się od szyby i spadł, znacząc wyrwę w grzbiecie 

śnieżnej wydmy. Za plecami czułam mroźne promieniowanie 

jego ciała i kwaśny zapach alkoholu. 

Nagle wiedziałam dokładnie, skąd płynie niepokój. 

- To na pewno już trzeci miesiąc? – pielęgniarka 

powtórzyła wolniej i wyraźniej, jakby bała się, że 

nie zrozumiałam jej za pierwszym razem. 

- Tak, ma pani moje dane – odpowiedziałam rozdrażniona. 

Zimny koniec ultrasonografu łaskotał mnie nieprzyjemnie. 

Żelowata substancja zasychała, ściągając 

mi skórę. Na ekranie widziałam coś, co przypominało 

śnieg. Albo raczej śnieżne roztopy, zaspy 

na chodnikach w środku miasta, szare od spalin. 

Dwie, przylegające do siebie hałdy topniały, żeby 

odsłonić to, co tkwiło pomiędzy nimi: mikroskopijne, 

dziecięce serce. Na razie nie było widać 

jego bicia. 

- Proszę się jeszcze napić wody – nadal mówiła 

powoli i ostrożnie. 

Wyszłam na korytarz i przycisnęłam srebrny 

kurek. Chłodny strumień małej fontanny trysnął 

mi do gardła. Czekałam aż woda roztopi śnieg i 

rozkuje zlodowaciałe tkanki. Brzuch mi pęczniał. 

Pęcherz uciskał, jakby dźwigał kamień. Piłam, 

przełykając szybko. Czekałam aż pęknie kra i rzeki 

popłyną do oceanu. 

- Nie zesikaj się tylko – N. dźgnął mnie palcem w 

okolicach pępka. 

Pomógł wrócić do gabinetu. Razem ze mną, zafascynowany 

wpatrywał się w ekran. Dalej nic. 

Śnieg uparcie trzymał straż. Zima stulecia. 

- Nic nie widać, trzeba będzie włożyć między 

nogi – pielęgniarka podała mi inny model ultrasonografu, 

wąską rurkę, od której odchodził czarny 

kabel. Weszła gładko do środka. Mięśnie drgnęły 

pod wpływem metalicznego zimna. Na ekranie 

wreszcie coś zapulsowało. Zalążek fasoli pod wieloma 

warstwami. 

- Jest? – oboje z N. wyciągnęliśmy szyje w stronę 

monitora. - Pielęgniarka spoważniała. 

- Zawołam lekarza. 

Lekarz mówił z wyraźnym meksykańskim akcentem. 

Był gruby i łysy. Zamknęłam oczy. Musiałam 

wsłuchać się dobrze, żeby zrozumieć, o co chodzi. 

22

Rysunki mrozu na szkle zaczęły się roztapiać. 

Kry rozłączyły zakleszczone zęby. Otwierała 

się we mnie ulga, wielka jak przestrzeń oceanu. 

Dead fetus. Martwy płód. Angielskie słowa, 

wypowiedziane z meksykańskim zaśpiewem, 

unieważniały trzy miesiące życia, podczas 

których świat przewrócił się do góry nogami. 

Pozbawiały znaczeń wszystkie podjęte w tym 

czasie decyzje. Owijały obojętnością N., siedzącego 

obok. Znałam go tylko cztery miesiące. 

Ze względu na serce ukryte pod śniegiem, 

postanowiłam z nim spędzić resztę życia. Ale 

serce już nie biło. 

- Mam się umówić na zabieg? 

- Nie, poczekamy, aż ciało samo zadecyduje. 

Wyszliśmy przed budynek szpitala. Mróz 

zaatakował natychmiast. Wżarł się w skórę; 

wtargnął do środka. Na chwilę zatrzymał rytm 

oddechu, przepływ soków, bieg krwi; unieruchomił 

wszystko, co pod naskórkiem drgało 

ciepłem życia. Miałam wrażenie, że połknęłam 

wielki blok lodu. Wpadł we mnie i zatrzymał 

się dopiero w dole brzucha. Owinęłam usta 

ciaśniej szalikiem, wsunęłam rękę głębiej pod 

ramię N. Spojrzeliśmy na siebie, mrużąc oczy 

przed ukłuciami powietrza. 

- I co teraz? 

Patrzył na mnie dłużej niż to mogły znieść otwarte 

na mrozie oczy. 

- Dziwne, no nie? – znów dźgnął mnie palcem 

w brzuch przez grube warstwy kurtki. – Masz 

tam w środku trupa. 

Kuchenna posadzka skrzypiała pod naciskiem 

szybkich kroków N. za cienką ścianą. Przypłynął 

do mnie zapach oliwy rozgrzanej na patelni. 

Byłam głodna. 

- Wiesz, co się stało? – wszedł do pokoju i 

grzebał w kieszeni kurtki, zawieszonej na oparciu 

krzesła. Na nogawkach dżinsów miał kilka 

drobnych plam krwi. – Uderzyłem w sarnę. O 

mało mi nie zniszczyła nowego samochodu. 

- I to robiłeś cały dzień? 

- Co? 

- Kupowałeś samochód? Rozwalałeś nim sarny? 

– skuliłam się w łóżku i patrzyłam, jak wyciąga 

z kieszeni dwa małe pakunki zawinięte 

w folię aluminiową. Ruchy miał nerwowe, niecierpliwe. 

Cisnął pakunkami o stół i zaklął. 

- A jak inaczej mielibyśmy pojechać na święta? 

– uderzył w stół otwartą dłonią. Potem zebrał 

pakunki i przysiadł na brzegu łóżka. 

- Będę musiał sprzedać strzelbę. Zupełnie się 

spłukałem. 

Nie odpowiedziałam. Skupiłam się na bólu. 

Był niewyraźny, więc chciałam go wyostrzyć. 

Pomyślałam, że mocą woli mogę go zintensyfikować. 

Jakbym przyciskała nerw w bolącym 

zębie. Jeśli stanie się tak dotkliwy, będzie mi 

wolno myśleć tylko o bólu. Będę mogła być 

tylko ciałem, niczym więcej. Dotknął moich włosów, 

tak lekko, że dłoń miał ciągle na wpół zawieszoną w 

powietrzu. 

- Jesteś głodna? 

Przysunęłam się bliżej okna. Wyciągnęłam rękę spod 

kołdry i dotknęłam miejsca, gdzie mroźne powietrze 

wsączało się do środka. 

- A jak myślisz? Cały dzień nic nie jadłam. 

Zaklął znowu. 

- Mogłaś sobie coś wziąć z lodówki. 

- Nie miałam siły. Ciągle ledwo się ruszam – skłamałam. 

Odwróciłam się i spojrzałam na niego. Położyłam 

rękę na pakunkach, które trzymał na kolanach. Mój 

niepokój domagał się czegoś, ale chciałam o nim zapomnieć. 

Chciałam być tylko ciałem. Bólem. Głodem. 

Pożądaniem. 

- Co tam masz? 

- Steki z sarny. Oprawiliśmy ją u znajomego w garażu. 

Dlatego tyle to trwało – mruknął ze spuszczoną 

głową. – Usmażę ci, ok? 

Uścisnął moją rękę razem z zawiniętym w folię 

mięsem. Odwzajemniłam się, także ściskając i jego, 

i mięso. Wiatr zatrząsł szybą i wąski strumień zimna 

przeszył nas oboje. Nigdy w życiu nie jadłam sarniny. 

Byłam bardzo głodna. Podobała mi się intensywność 

tego głodu. 

- Więc badał cię doktor Ortiz? - skrzywił się lekarz 

dyżurny. Nie widziałam jego twarzy, ale słyszałam 

dezprobatę w głosie. - Ty mówisz po angielsku lepiej 

od niego. 

Skinęłam, bo nie mogłam mówić. Napinałam mięśnie, 

starając się kontolować parcie. Sterylizowane narzędzia 

wchodziły i wychodziły ze mnie ruchomymi 

częściami. Kiedy uniosłam głowę, widziałam siwe włosy 

lekarza pomiędzy moimi rozłożonymi nogami. Miał 

idealny środkowozachodni akcent. Szarpnął ręką i pociągnął. 

Zassało. Obudziło przeciąg. Nurt powietrza 

telepał się we mnie w te i wewte. Kry puściły kilka godzin 

temu. Teraz wszystko płynęło, odsłaniało martwe 

ciała. Groziła lawina. Pompka ssała coraz gwałtowniej. 

Jej ruch drażnił wszystko, co zalegało wewnątrz i na 

zewnątrz łona. Parcie było już nie do wytrzymania. 

- Panie doktorze, muszę iść do ubikacji – krzyknęłam. 

- Wytrzymaj jeszcze trochę. 

- Nie mogę – spociły mi się oczy, usta. Spojrzałam 

w twarz N. Pochylał się nade mną ze współczuciem. 

Czułam zapach jego skóry. 

- Zaraz będzie po wszystkim. 

Kolejna porcja ssania. Asystująca pielęgniarka pośpiesznie 

odbierała i wyrzucała. Miałam ochotę przestać 

się powstrzymywać. Nie obchodziło mnie, co 

sobie pomyślą; mój ból był najważniejszy. Brzęknęły 

narzędzia. 

- I co? Zrobimy teraz pupu? – lekarz zdejmował sterylne 

rękawiczki. – Możesz iść. 

23

N. pomógł mi usiąść na toalecie. Stał i gładził mnie 

po głowie. 

Ugryzłam pierwszy kęs mięsa. Było twarde, ale soczyste. 

Pod naciskiem zębów na podniebienie wypływał 

smak lasu, ziemi i krwi. Potem żułam włókna. 

Nigdy wcześniej nie jadłam sarniny, ale na wszystko 

musi przyjść pierwszy raz. Ciemne mięso na talerzu 

rozjaśniały nasączone oliwą ząbki czosnku. Śnieg tkwił 

przyklejony do szyby, jak ciekawskie zwierzę. Zza 

płachty śniegu wystawał kadłub dużego samochodu, 

którego marki nie potrafiłam zidentyfikować. Nigdy 

wcześniej nie widziałam na ulicach tylu wielkich samochodów. 

Nigdy wcześniej nie mieszkałam w obcym 

kraju. N. otworzył gołą ręką dwie butelki piwa. Podał 

mi jedną. Już po pierwszym łyku chmielowy smak ukłożył 

się w środku ciepłą watą. Ból ulokował się pod jej 

warstwami. Znów gdzieś mi się zagubił. Szukałam go 

przez chwilę końcami nerwów. 

- Cheers! Za dobre święta! – stuknął swoją butelką 

o moją. Zadążył już opróżnić ją do połowy. Oczy miał 

częściowo zarośnięte bezruchem. Tak dzieje się w baśniach, 

kiedy ktoś zamienia się w kamień. Tak zawsze 

działo się z nim, kiedy pił. 

Wypiłam jeszcze. Ból oddalał się coraz bardziej. Prawie 

tak jak wtedy, kiedy po operacji podali mi Demorol. 

Kłucie w dole brzucha zniknęło, ale razem z nim 

zniknęło całe czucie. N. ściskał mi rękę, ale ręce były 

mi tak odległe, jakby ktoś założył na nie grube rękawice 

i zakopał pod śniegiem. 

- Nic nie mówisz. W ogóle już przestałaś mówić – otwierał 

drugą butelkę. 

Ciemne punkty w źrenicach oczu żyły. Reszta spojrzenia 

była martwa. 

- I chcesz, żebym tu z tobą siedział cały dzień! 

Wypiłam kolejny łyk. Wtedy nawet język w ustach 

mi zdrętwiał. Mówiłam słowa, ale one nie dźwięczały 

moim głosem. Snuły się jak spowolniona płyta. 

- To dlatego, że wszystko mnie boli, rozumiesz? – 

skłamałam znowu. - Kiedy mnie boli, nie potrafię być 

zajmująca. Poroniłam przecież, do cholery! Kiedyś kobiety 

od tego umierały. 

Zwiesił głowę, zamruczał coś pod nosem, ale zaraz 

ożywił się. Cmoknął mnie w policzek, a potem wstał 

i pobiegł w kąt pokoju. Po chwili wrócił z długim, wąskim 

pokrowcem. 

- Co było w tym worku, który niosłeś? 

- Resztki z sarny. Głowa, skóra, kopyta. 

Zaśmiałam się. 

- Wiesz, przez moment myślałam, że zabiłeś człowieka. 

To przez te amerykańskie filmy. Zawsze w nich pakują 

trupy do takich worków. 

Spodziewałam się śmiechu w odpowiedzi, ale N. 

prawie nie zareagował. Z przejęciem pochylał się nad 

długim pokrowcem. Walczył z zamkiem błyskawicznym. 

- Nie odróżniłabyś mięsa człowieka od mięsa sarny? 

– jego głos płynął w inną stronę. Zwalniał pijanym rytmem. 

- Nigdy przedtem nie jadłam sarniny – jakby 

dla przypomnienia poszukałam jeszcze przez 

chwilę jej smaku pod goryczą piwa. – Ludzkiego 

mięsa też nie. 

- Zobacz, zobacz tylko! – nagle na kolanach 

miałam strzelbę myśliwską, gładkie, rude drewno, 

przechodzące w szary metal. 

Patrzyłam na piękne, oszlifowane słoje jak 

na politurę eleganckiego mebla. Wydawała się 

prawie ciepła, jak coś żywego. Ale wiedziałam, 

że to tylko złudzenie życia ułożyło się fatamorganą 

pośród mroźnych prądów zimy stulecia. 

To był tylko przedmiot. Nieożywiona strzelba, 

która ogrzała się ciepłem mojego ciała. Nigdy 

wcześniej nie trzymałam na kolanach strzelby. 

Jednak zdawało mi się, że instynktownie wiedziałabym, 

co z nią zrobić. Jak przyłożyć do ramienia 

płaski koniec kolby, jak ustawić kropkę 

celownika na linii strzału, jak przycisnąć końcem 

palca stalowy spust. Tylko pewnie nie potrafiłabym 

zabić. Na pewno nie mogłabym zabić 

sarny, przez wzgląd na jej atłasowe oczy. Na 

pewno nie mogłabym zabić wystraszonego królika, 

któremu futerko drga od przyśpieszonego 

bicia serca. Ale kaczkę może mogłabym zabić. 

Głupią, pierzastą, wrzeszczącą kaczkę, bez żadnych 

emocji w oczach. Tak, kaczkę pewnie tak. 

Szczególnie, gdybym była głodna. 

- Piękna co? – przytulił głowę do drewna, 

krawędzie kolby zakłuły mnie w uda. Patrzył 

na mnie ciągle tym nieruchomym wzrokiem. 

Jego głos brzmiał, jakby należał do kogoś innego. 

– Dubeltówka, Winchester, kaliber 12/70, 

drewno orzechowe. Dostałem od ojca po zdaniu 

pierwszych egzaminów na studiach. A teraz 

muszę ją sprzedać! Wyobrażasz sobie? Sprzedać 

mój skarb! 

Współczucie szarpnęło żołądek znieczulony 

piwem. Popłynęło do ręki ciepłym prądem. 

Przycisnęłam jego głowę do kolan, gładziłam 

palcami jego rozpalone czoło, przeczesywałam 

krótkie włosy. Takie poświęcenie! Żywa strzelba, 

ciepłe orzechowe drewno, oddech śrutu w 

obu lufach – to wszystko od nas odejdzie. Musi 

ją sprzedać. 

- Ale wiesz co zrobimy? – zamknął oczy i 

mówił dalej pożyczonym głosem, rozsnuwając 

między nami mgiełkę alkoholu. – Zapolujemy 

nią jeszcze ostatni raz. Musimy wstać wcześnie 

rano, przed świtem. Ubierz się ciepło, załóż 

wszystko, co masz. Usiądziemy kawałek od 

rzeki i poczekamy aż sarny przyjdą się napić z 

wyrwy pomiędzy krami. Jeszcze raz wystrzelę 

moje kochanie. Tobie też dam strzelić, chcesz? 

Przytaknęłam pomrukiem. Wyobraziłam sobie 

gwałtowny trzepot ptasich skrzydeł, a potem 

klapnięcie na zamarzniętą taflę rzeki. I 

zimno, które przychodzi od samych brzegów, 

niepostrzeżenie, pełznie pod paznokciami, we 

wnętrzu ud, pod pachami, oplątuje zwojem 

szyję i ścina mrozem w samym sercu. Ból przy- 

24

pomniał mi nagle o sobie gwałtownym szarpnięciem. 

A może dobrze będzie wystawić go 

na mróz? Wtedy zamarznie. Utwi w jednym 

miejscu. N. podniósł głowę z moich kolan i nie 

wypuszczając z rąk strzelby, sięgnął po budzik. 

- Tylko nie zaśpij – mówił śpiewnie, nie całkiem 

do mnie. 

Myślałam, że to będzie jakieś przeżycie. 

Tęsknota za uciekającym ciepłem. Poczucie 

utraty żywej formy, która już się zawiązała. 

Żal zdmuchniętej przyszłości, która za sześć 

miesięcy miała się objawić wzdrygnięciem niemowlęcego 

ciała. Ale to nie było nic. Ból. Parcie. 

Ulga pustych jelit. Czułość i głucha wata 

Demorolu. Pielęgniarka pośpiesznie odbierała 

i wyrzucała. 

- Jakie podobne do ciebie – zażartował 

N. 

Wszystko działo 

się pierwszy 

raz. Nigdy 

przedtem nie 

mieszkałam w obcym 

kraju. Nigdy 

nie byłam w ciąży. 

Nigdy nie poroniłam. 

Myślałam, że 

będę płakać i gonić 

odlatujące duchy. Ale 

okazało się, że to nawet 

nie było życie, tylko 

brudny skrzep śniegu. 

Zlodowaciała tkanka 

krwi i wiotkich kości. 

Stopniała nagle i wypłynęła 

ze mnie. Nic w tym 

niezwykłego. 

W półśnie poczułam go 

za sobą. Z namaszczeniem 

włożył strzelbę do pokrowca. 

Jeszcze raz sprawdził budzik. 

Potem przyszedł. Z nieprzytomnej 

mgły wyrwało mnie nieustanne chłodne 

promieniowanie jego ciała. Ocuciło mnie mrowienie. 

Miejsca łaknienia otworzyły mi się na 

całej skórze, jakby nakłute szpilkami. W środku 

coś wezbrało i poddało się. Nie odwracając 

głowy, sięgnęłam ręką i przyciągnęłam go do 

siebie. Rozpalone miejsca łapczywie wchłonęły 

zimno. Dotykał mnie szybko i szorstko. Zapach 

alkoholu przenikał mi we włosy i zatykał usta. 

Znów sięgnęłam za siebie. Poprowadziłam go 

zalotnie pomiędzy pośladkami, wypisując na 

skórze niezrozumiałe znaki. Podpis. Przystanęłam 

przed wilgotnym wejściem. Wypuściłam 

go z ręki. Wszedł sam powoli. Cofał się i znowu 

wchodził. Skóra ślizgała się od potu. Oddał całe 

zimno i był już tylko ciepłem. Przypomniałam 

sobie nagle: 

fot. z archiwum Autorki 

- Chyba jeszcze nie możemy – powiedziałam z trudem. 

Nie przestawał. 

- Wyciągnę – owiała mi ucho zdyszana odpowiedź. 

- Infekcja – rzuciłam tak cicho, że mógł nie słyszeć. 

Moje ciało nie chciało, żeby przestał. Dalekie echo 

bólu uwypuklało się w przyjemność. Czułam. Przecisnęłam 

jego rękę pod brzuchem i włożyłam między 

nogi. Płynęłam jak pękające kry. Falowałam gwałtownie. 

Byłam daleko, kiedy oderwał się ode mnie i jęknął. 

Ciepła masa rozlała mi się na udach, Spłynęła strużką 

po wewnętrznej stronie na prześcieradło. Dotknęłam 

palcami. Była lepka, ale nie zastygała jeszcze. 

Budzik darł się i straszył fluoresencyjnymi 

wskazówkami. Przez chwilę 

nie widziałam nic poza nimi: widmowe 

wskazówki zawieszone nisko 

w ciemności. Dopiero po chwili 

wyodrębnił się kształ nocnej szafki 

i grzbiety ciuchów porozrzucanych 

na podłodze, podłużny kloc 

strzelby pod ścianą. Wysunęłam 

się z łóżka. Zimno napadło mnie 

niecierpliwie. Nowy śnieg wyczekiwał 

przyklejony do szyby. 

Otarłam z uda zastygły skrzep. 

Niosąc strzelbę w obu dłoniach, 

wróciłam do łóżka i 

ułożyłam ją między nami. 

Leżałam na wznak, słuchając 

grzechotek drżącej od wiatru 

szyby. 

Szarpnęłam N. za ramię. 

- Wstawaj! Idziemy na 

polowanie. 

Mruknął coś niezrozumiale 

i odepchnął mi 

rękę z całej sennej siły. Przysunęłam 

do niego strzelbę. Prawie 

włożyłam mu ją pod pachę. 

- Twoja strzelba, pamiętasz? Musisz z niej strzelić 

ostatni raz. 

Ją też wypchnął. Wcisnęła mi się w ramiona. 

Odsunęłam kawałek pokrowca, uniosłam jego rękę i 

położyłam na kolbie. 

- Drewno orzechowe. Twoje kochanie. Strzelisz 

ostatni raz, a potem ją sprzedasz. Na obiad będziemy 

mieć kaczkę. 

Pchnięcie aż obie uderzyłyśmy w ścianę. 

- Fuck! – N. usiadł wyprostowany na łóżku i rozejrzał 

się wokoło kamiennymi oczami. – Fuck! – powtórzył 

pijanym tonem. Potem runął z powrotem w pościel i 

naciągnął kołdrę na głowę. 

Leżałam odsunięta od niego, wciśnięta w chłód ściany, 

ściskając strzelbę. 

Więc jakby to miało być z tą kaczką? Myślałam, wdychając 

szorstki zapach brezentu. Przecinałaby niebo 

25

koloru zasnutego lodem różu i nagle huk z moich dłoni 

wprawiłby jej skrzydła w nerwowe drganie. Uleciałaby 

już niewiele dalej. Chłód zacząłby promieniować 

z miejsca w ciele, gdzie nabój zaszył się przytulnie. 

Spadałaby szybko i uderzając w przykrytą śniegiem 

ziemię, sama byłaby już tak zimna jak zbiór lodowych 

kryształków, piętrzących się w krzepnącej krwi. Głupia, 

wrzeszcząca kaczka; zawiniątko zwiędłego pierza. 

Podniosłam się powoli. Drżałam. Trochę ze strachu i 

trochę z podniecenia. Drobne prądy nerwów zasłaniały 

ból, pobudzały wspomnienie przyjemności, której 

ciepło nadal grzało mnie w środku. Ubrałam się. Założyłam 

buty i kurtkę. Strzelbę schowałam pod ubranie, 

tuląc ją ostrożnie w ramionach. Otworzyłam drzwi. 

Zimowe powietrze łapczywie chwyciło moją twarz, 

wgryzło się w policzki lodowatymi zębami; zamknęłam 

oczy, żeby nie ściął ich mróz. Ale reszta mnie była 

ciepła i bezpieczna. Drewno strzelby grzało ramiona i 

ręce; nogi szły lekko przez śnieg, jakby brnęły w jeszcze 

żywym puchu. Nie otwierając oczu, szłam przed 

siebie. Nigdy przedtem nie byłam na polowaniu, ale 

zawsze przecież musi przyjść ten pierwszy raz. Kaczka 

musi spaść z nieba z bezsensownym wrzaskiem; poddać 

się prawom natury. Wyczułam przed sobą blachę 

kontenera na śmieci; opary odpadków ocieplały powietrze. 

Otworzyłam oczy. Czarny worek leżał tam, 

gdzie N. go wrzucił, na stertach innych worków, pośród 

obierzyn cebuli, pustych puszek po konserwach i 

gnijącego papieru. Próbowałam wyodrębnić przy słabym 

światle latarni kształt tego, co miał w środku. 

Czy na pewno rozpoznałabym smak człowieka? 

Czym się różni od smaku sarny? W amerykańskim 

filmie nie musiałabym o to pytać. Ale to nie był 

film. Istniałam, po raz pierwszy, w ich rzeczywistości. 

Oczy zaczęły szczypać mnie od wysiłku; wiatr 

rozproszył śmietnikowe ciepło i ponownie uderzył 

w policzki. Nieskazitelny śnieg słał się pod moimi 

stopami i wspinał po ścianach śmietnika, jakby 

chciał dosięgnąć mnie zimnem. Wyobraziłam sobie 

nagle lipiec; rozgrzane, ciężkie powietrze i wianuszki 

much nad śmieciami. Wyobrażenie lipca mnie ogrzało. 

Wyjęłam strzelbę spod kurtki. Nie rozpinając pokrowca, 

złapałam za kolbę i wyciągnęłam strzelbę przed 

siebie tak, że koniec lufy dosięgnął worka. Dźgnęłam. 

Coś w środku było duże i miękkie. Dźgnęłam jeszcze 

raz trochę mocniej i zanim zdążyłam odgadnąć, co 

stawia opór lufie, pośród śmieci coś zaszeleściło gwałtownie, 

odbiło się z łoskotem od ściany kontenera i 

upadło ciężko na śnieg. 

Odskoczyłam ze strzelbą, zatrzymując się w zaspie. 

Kilka metrów ode mnie stał z grzbietem wygiętym do 

ataku ogromny kot. Był to zwykły bezpański dachowiec, 

spasiony na workach odpadków, ale nastroszona, 

zmierzwiona, pozlepiana od brudu sierść nienaturalnie 

powiększała jego postać. Przypominał wyolbrzymione 

rysunki zwierząt w bestiariach i sennikach. 

Patrzył mi prosto w oczy. Lśnił w ciemności krążkami 

źrenic, utkwionymi we mnie czujnie. Rozpięłam pokrowiec. 

A więc kaczka miała szczęście. Zimno zmieniło 

kierunek. 

Ani na sekundę nie odrywając wzroku od kocich 

oczu, powoli ułożyłam strzelbę na ramieniu. Instynkt 

poprowadził mnie tak, jak oczekiwałam i 

po chwili mój palec dopasował się gładko do łuku 

spustu. Stałam z wyciągniętą strzelbą, przykuta do 

miejsca spojrzeniem dzikich oczu. 

Teraz. 

Kot syknął wściekle, nie wypuszczając mnie z linii 

obserwacji. 

Teraz. 

Od żołądka do serca podpłynął mi powoli zimny, 

precyzyjny strach. 

Katarzyna Jakubiak – ur. w 1973, pisze prozę, przekłada 

literaturę anglojęzyczną na polski oraz polską na angielski. 

Opowiadania publikowała min. w „Toposie”, „Fa-arcie” 

i „Studium”. Jej tłumaczenie poezji amerykańskiego poety 

Yusefa Komunyaki otrzymało nagrodę Literatury na świecie. 

W zeszłym roku obroniła doktorat z nauk humanistycznych 

na Illinois State University. W pracy naukowej zajmuje się 

literaturą diaspory afrykańskiej oraz kulturowymi aspektami 

przekładu. Mieszka w Nowym Jorku i (latem) w Częstochowie. 

26

Konrad Piskała 

ziemniaki 

Drewniane stopnie oddychały astmatycznie, kiedy schodziłem do piwnicy 

z myślą o długich wąsach ziemniaków 

Nie rozumiałem wtedy tego nagłego ożywania roślin, 

gdy wydawały się już zupełnie martwe zaczynały się wić i ślizgać 

Kucając tyłem do żarówki nabierałem je jak najszybciej do torby, czując, 

że każda kropla wody z rur dodaje im siły 

Trzeba było włożyć ręce w kopce, aby wybrać najzdrowsze i obłamać korzenie, 

A przecież były żywymi kawałkami ziemi obdarzonymi szacunkiem 

moich osiemdziesięcioletnich dziadków, którzy je wybierali na klęczkach z rudej gliny, 

Ocierali z błota, jak twarz dziecka i dziękowali Matce Boskiej za brak amerykańskiej interwencji na 

Kubie i na naszym polu. 

Nie mijało wiele czasu od jesiennych pogorzelisk, gdy dziadkowie z nożami schodzili do piwnicy i 

kroili ich sine ciała 

Inaczej pnącza, tłumaczyli, zaciskają się jedno na drugim, 

a ja zrozumiałem, że żywią się sobą nawzajem 

Konrad Piskała – ur. w 1972. Fotograf i dziennikarz prasowy. Za reportaż 

„Niebezpieczne związki” wyróżniony w konkursie „Oczy Otwarte”. Pisze dla 

„Tygodnika Powszechnego”. Jego wiersze ukazywały się w prasie literackiej 

i dziennikach, m.in. w „Gazecie Wyborczej” (Wiersz Świątecznej). Wydał tom 

„Całopalenie” (2001). 

27

Krystyna Myszkiewicz 

Najemca 

zamkniętych w sobie się nie dotyka gdy 

zapadają na nieczułość w pół słowa. 

jestem pisanym na wodzie najemcą samotności. Ciszej 

zbieram myśli i ciszej się rodzę: tego się nie narusza 

szuraniem gazetą czy głośnym przełykaniem śliny 

sto odmian ciszy 

jest sto odmian ciszy w zaniechaniu 

ukradkowe wodzenie palcem po mapie 

głuche sylabizowanie końca do lustra 

albo sprawdzanie czy taras opustoszał 

notowanie: przypisane są ci role w tle 

pogodzenie w oczach to cisza ostatnia 

już nic nie przepada i niczego się nie ratuje 

ile miast jest w ulicznicach 

arytmia 

i nie nie jestem straceńcem 

nawet nie komą z obietnicą zejścia 

tylko tak drzemię z przezorności 

jak nieznaczny pył w oku – arytmia 

która nie wynika ze znużenia tematem 

czy to takie dziwne że mnie nie ma 

że się nie przyjęłam - zrozum – 

niektórych nie da się udomowić 

bo zapadną na chłód 

co wtedy zrobisz z przegraną? 

w pępku europy dzieli mnie od nich tylko most 

nocne przyśpieszenia speszenia neony i tiki 

nie może mniej dzielić czy więcej nie może 

sprawdź swój poziom łajdactwa a potem już nic 

jak drażliwa zapaść na wilczy błędny krok 

na nigdy śpiące centrum rozproszenie na drobne 

jakże mi blisko jakże bliżej i wtedy 

może znajdziesz margines błędu wyjątek 

Krystyna Myszkiewicz – ur. w 1977, z zawodu wyuczonego prawnik, dodatkowo 

skończyła Uniwersytet Poezji w Zielonej Górze. Członkini Klubu 

Literackiego Inspiracje w Zgorzelcu, Stowarzyszenia Żywych Poetów 

w Brzegu i Związku Twórczego Pisarzy Polskich. Wydała tomiki poezji: 

„Kamienie” (1994), „Powiłam słowo” (1996), „Gniazdo na odludziu” 

(2001) oraz multimedialny zbiór poezji deklamowanej do aranżacji acid 

-jazzowych „Klaustropolis” (2006). W 2007 r. płyta Klaustropolis ukazała 

się jako integralna część 23 numeru „Portretu”. Jej wiersze i prozę 

drukowano w wielu antologiach i na łamach pism literackich. W konkursach 

ją wyróżniają, o ile coś wyśle. Na co dzień wkleja wiersze na grupie 

dyskusyjnej pl.hum.poezja, serwisie poetyckim www.nieszuflada.pl oraz 

www.rynsztok.pl. 

28

Jerzy Reuter 

Mój tato zatruł się czadem, a stało się to na kilka lat 

przed wybuchem wojny. Pracował wtedy w kombinacie 

chemicznym, gdzie produkowano sztuczne nawozy. 

Pewnego dnia, na kilka minut przed końcem pracy, 

wszedł do wielkiej stalowej rury, by coś tam zrobić. 

Rura była nafaszerowana gazem – zabójcą. Tato zdążył 

złapać dwa oddechy, po czym, już martwy, spadł 

z drabiny na dno. Czad nie ma zapachu, a w stanie 

czystym zabija podstępnie i nagle. 

kant studni tak mocno, że mała główka rozprysła się 

na boki czerwonym deszczem. Zachorowałem po tym 

widowisku i ponad tydzień leżałem nieprzytomny, w 

gorączce, pełnej majaków i drgawek. Uratowała mnie 

pani Heimanowa. Na wieść o chorobie, niemal wprowadziła 

się do naszego mieszkania i przez te wszystkie 

dni nacierała mnie swoimi nalewkami, paląc nad głową 

zioła. Dmuchała ciężkim dymem na moją twarz, 

śpiewając w trakcie zabiegów psalmy w języku jidysz. 

Heimanowa była bardzo szczupłą 

fot. z archiwum Autora 

Pozostaliśmy sami, ja 

i moja mama, wciśnięci w malutkie mieszkanie na 

poddaszu kamienicy, która od frontu puszyła się secesyjną 

elegancją, a w oficynie straszyła szarością brudnych 

murów i kwaśnym smrodem kamiennej studni, 

do której wylewane były odchody. W studni mieszkały 

szczury. Pan Duch, z pierwszego piętra, często, w słoneczne, 

niedzielne popołudnia, stawał w rozkroku na 

balkonie i strzelał z wielkiego Colta do burych zwierzątek, 

dając wszystkim pokaz swojej siły i niebywałej 

celności – był policmajstrem. Nie wszystkim to się podobało, 

a najbardziej jego sąsiadce, pani Heimanowej, 

która po każdej palbie, dreptała po podwórzu i zbierała 

małe ciałka do starego wiadra, by potem utopić 

je w studni. Jednego razu, pan Duch, bardziej podpity 

niż zwykle, odstrzelił szczurowi tylnie nogi. Okaleczone 

zwierze, pełzło ku uciesze gapiów, ciągnąc 

za sobą martwy tułów. Pani Heimanowa, na oczach 

wszystkich, złapała kalekę za ogon i trzepnęła nim o 

staruszką i nosiła na głowie 

wielki rudy kok. Kok pani Heimanowej był upięty 

tak wysoko, że stanowił dwie trzecie jej wzrostu, a na 

jej balkonie zawsze pachniało fermentującym winem 

i malinami. 

Na parterze, poniżej pani Heimanowej, mieszkały 

dwie młode kobiety. Wila i Hesia, obie w jednym wieku 

i obie piękne jak dwa nieziemskie kwiaty. Nigdy nie 

dowiedziałem się, kim były i czym się trudniły. Żyły 

jak owe dwa kwiaty, chylące ku sobie głowy, pachnące 

na odległość cynamonem, który zawsze przypomina 

mi dzieciństwo. Obie brunetki o wielkich oczach i 

miękkich czerwonych ustach, które nigdy się nie zamykały. 

Zawsze rozmawiały ze sobą, bez przerwy coś 

szeptały sobie do ucha, śmiały się głośno na całe podwórze, 

a pani Heimanowa nazywała je sziksami. Gdy 

siadywały na balkonie, zatopione w sobie, przed drzwi 

wychodził pan Duch i stojąc obok uśmiechał się do 

pań. Wtedy mama zamykała mnie w domu, a pani 

29

Heimanowa drażniła swoją sukę Kundzię, by ta szczekaniem 

zakłócała i przeganiała wszędzie zalegający 

śmiech. Pan Duch, z powodu swojej siły, znosił każdego 

ranka do piwnicy pana Władka, szewca inwalidę, 

którego choroba Heinemedina pozbawiła władzy w 

nogach. Pan Władek w piwnicy miał warsztat. 

Kochałem Wilę i Hesię jak tylko kochać potrafi sześcioletni 

mężczyzna. Wieczorami siadałem w oknie 

i gapiłem się w szyby mieszkania kobiet. Czasami 

widziałem, jak tańczyły objęte, przyciskające się do 

siebie, a często jak splecione w uścisku, całowały się 

namiętnie. Ja z nimi, łapałem powietrze i czekałem, 

kto dłużej wytrzyma bez oddechu. Wydawało mi się, 

że takie zetknięcie ustami tamuje dopływ tlenu do 

płuc. 

Któregoś wieczora – było to już w czasie okupacji – 

przyszło kilku esesmanów i wywlekli kobiety z domu. 

Wilę bili gumowymi pałkami tak długo, aż straciła 

przytomność. Potem położyli ją na płaszczu i gdzieś 

wynieśli. Hesia stała wyprostowana i płakała głośno. 

Zastrzelili ją przy studni i zostawili na miejscu. 

Wszystko widziałem z mojego kuchennego okna. Na 

drugi dzień synowie pana Władka zabrali ciało kobiety 

i zanieśli na żydowski cmentarz. 

Po kilku dniach pani Heimanowa przeprowadziła się 

do getta – ale o tym później. 

Po historii z zabitym szczurem i moją chorobą, pani 

Heimanowa zaproponowała mi pracę. Przychodziłem 

do niej codziennie po obiedzie i na głos czytałem gazetę. 

Miałem sześć lat, ale czytałem już płynnie. Wynagrodzeniem 

była garść czerwonych landrynek. Po 

każdym czytaniu moja „szefowa” wyciągała cukierki 

z kieszeni starego fartucha i wsypywała je do mojej 

dłoni. Nigdy nie jadłem cukierków – pamiętałem 

szczura rozbitego o studnię. Od pani Heimanowej 

przyjmowałem z radością jedynie ciasteczka wypiekane 

w święto kipur. 

Wraz z nastaniem okupacji, zaprzestałem zabaw na 

podwórku, a moje życie zamknęło się w czterech ścianach 

mieszkania. Jedynym kontaktem z zewnętrznym 

światem były okna, przez które gapiłem się całymi 

dniami, z pokoju na ulicę i na podwórze z kuchni. 

Najbardziej tajemniczymi osobami w kamienicy byli 

synowie pana Władka, którzy przemykali zawsze w 

milczeniu przez podwórze, nie kłaniając się nikomu. 

Czasami zamieniali jakieś słowo z panem Duchem i 

szybko gdzieś znikali, dając wszystkim do zrozumienia, 

że ich świat jest gdzieś bardzo daleko i lepiej o 

nic nie pytać. Byli już dorośli, ale nie wiem, po ile 

mogli mieć lat. Dowodził nimi najmłodszy Tomek, 

przedwcześnie łysiejący blondynek w okularach. Często, 

już po zmroku, widziałem, jak siadali na studni 

i pili wódkę, jak zawsze w milczeniu i wpatrując się 

pod nogi. Ich cieniem był na wpół obłąkany Misza, 

który nie wiadomo skąd przyplątał się do naszej kamienicy. 

Przyszedł i został. Zamieszkał w warsztacie 

pana Władka, sypiając w stercie drewnianych trocin, 

które służyły za opał. Wióry były na całej jego postaci, 

a najbardziej widoczne w wielkiej brodzie, która jak 

łopata kładła się na jego piersi. 

Kilkanaście tygodni po wybuchu wojny, stało się 

coś, co zburzyło dotychczasowe życie kamienicy. Był 

środek dnia, a ja siedziałem wygodnie w pokoju, na 

szerokim parapecie okna, które wychodziło na ulicę. 

Mama wyścieliła specjalnie dla mnie na obu oknach 

wygodne posłania, gdzie ułożyła mi kołdrę i poduszki. 

Miałem kategoryczny zakaz wychodzenia z domu 

więc okna stały się moją jedyną rozrywką, dzięki której 

poznawałem świat. 

Pan Duch poszedł na wojnę i nigdy już nie wrócił, a 

szczury wraz z przybyciem do miasta Niemców, mnożyły 

się w niespotykanym pośpiechu. 

Za oknami padał pierwszy śnieg i zamieniał się w 

grząską breję zalegającą na ulicy. Przechodnie przemykali 

w pośpiechu i niknęli gdzieś w białej i ponurej 

zasłonie, którą tworzyły grube płatki. W pewnym momencie 

podjechało i przystanęło pod moim oknem 

kilka motocykli, w których siedzieli niemieccy żołnierze. 

Postawili maszyny na chodniku i szybko rozbiegli 

się tworząc wokół skrzyżowania szpaler. Zrobiło się 

bardzo cicho. Nadjeżdżające samochody przystawały 

i czekały posłusznie przy krawężniku. Gdzieś z daleka 

nadchodził dziwny szmer, a poprzez białą zasłonę 

śniegu pokazała się ciemna plama, która rosła i zbliżała 

się z narastającym szumem, przechodzącym w 

miarowy stukot. To maszerowali ludzie. Od wschodniej 

strony miasta szła kolumna postaci ubranych w 

szarozielone mundury. Byli to – jak się później dowiedziałem 

– polscy żołnierze, wzięci gdzieś do niewoli. 

Pamiętam długie płaszcze, które łączyły się ściśnięte, 

w jeden zielony wąż. W oknach sąsiedniej kamienicy 

pokazały się głowy obserwatorów, które z upływem 

czasu zagęszczały szyby, układając się piętrowo, jedne 

na drugiej. Przechodnie nie przystawali w miejscu, a 

raczej, chyłkiem uciekali, rozglądając się trwożliwie 

na boki. Mama w tym czasie pracowała na poczcie i 

trochę było mi żal, że nie ma jej w domu, gdyż jej 

bracia poszli na wojnę i jeszcze nie dali znaku życia. 

Gdy jeńcy podeszli pod naszą kamienicę, zobaczyłem 

zataczającego się Miszę. Stanął na krawężniku, tuż 

przy jezdni i kiwając się na boki, wbijał swój wzrok w 

maszerujących. Żołnierze uśmiechali się do Miszy i 

kiwali mu rękami na powitanie. Przypominał mi jakąś 

postać z moich bajek. Był cały zarośnięty i oblepiony 

drewnianymi wiórami, które wplecione w jego kudły, 

przypominały spadające płatki śniegu. Coś wołał do 

Niemców i do jeńców na przemian. Strażnicy nie 

reagowali, stojąc majestatycznie wzdłuż ulicy, a polscy 

żołnierze śmiali się do niego radośnie i machali 

czapkami. Myślę, że wszyscy widzieli w nim jakiegoś 

szaleńca, który w swojej głupocie nie wie, co to strach, 

a może nawet myśli, że to jakaś defilada. Ja w swojej 

kryjówce, zasłonięty szybami, wysoko, na drugim piętrze, 

bałem się bardzo i wydawało mi się, że za chwilę 

któryś Niemiec, odkryje mnie i strzeli z karabinu w 

moje okno. W pewnym momencie stało się coś, co 

było tak nieoczekiwane i nierealne, że wszyscy stanęli 

w miejscu, nawet kolumna jeńców. Misza podbiegł do 

jednego Polaka i szerokim gestem, tańcząc w miejscu 

na chudych nogach, napluł mu w twarz. Za szybami w 

sąsiedniej kamienicy, głowy przylepione do okien, zakotłowały 

się, gdzieś pękła szyba i z brzękiem posypała 

się na chodnik. Nawet Niemcy stali jak wmurowani 

30

w bruk. Zacząłem płakać. Wtedy jeden ze strażników 

zaszedł Miszę od tyłu. Przez chwilę stał, pochylony 

do przodu, a potem szerokim ruchem zakręcił karabinem 

i wykonując mały podskok rąbnął Miszę kolbą w 

tył głowy. Siła uderzenia była tak potężna, że karabin 

jakby prześliznął się po głowie i przeleciał na drugą 

stronę. Zobaczyłem jak wielka i gęsta czupryna Miszy 

podskoczyła do góry i odpadła od głowy na ulicę, a na 

nią spadły kawałki czaszki i mózgu. Strażnik podszedł 

do jeńca i podał mu wyjętą z kieszeni białą chusteczkę. 

Polak wytarł twarz i chciał ją zwrócić, ale Niemiec 

pokazał mu ruchem głowy na trotuar. Chusteczka 

wylądowała na mokrym bruku, a strażnik wyczyścił 

o nią swój karabin. Potem padła komenda i wszyscy 

pomaszerowali dalej. 

Ciało Miszy przeleżało do wieczora w kałuży krwi 

pomieszanej ze spadającym śniegiem, a rano, gdy 

spojrzałem na ulicę, zobaczyłem ledwie widoczną, 

czerwoną plamę. 

Od tego czasu, aż do historii Hesi i Wili, nic ciekawego 

się nie działo. Pan Władek klepał w piwnicy 

buty, a jego synowie popijali wódkę na studni, a czasami 

przynosili jakieś walizy i dzielili się wyciąganymi 

z nich rzeczami. W kilka dni po zabiciu Hesi przez 

esesmanów, pani Heimanowa urządziła pożegnanie. 

Wyprowadzała się do getta. Dostałem wtedy od niej 

ostatniego cukierka, którego długo szukała w kieszeni. 

Potem już nic się nie działo, aż do zniknięcia mojej 

mamy. Wyszła do pracy i wróciła po dwóch latach. Ale 

to już inna opowieść, taka na następny raz. 

Jerzy Reuter, urodził się w Bieszczadach w 1956 roku. 

Publikuje i zamieszcza w Internecie i w czasopismach. Jest 

czynnym recenzentem „Forum Prozatorskiego”. W miesiącu 

marcu b.r. ukazał się jego zbiór opowiadań „Zdrada”, wydany 

nakładem Miejskiej Biblioteki Publicznej w Tarnowie. 

„Zza Szyby” pochodzi z cyklu „Okna”, przygotowywanego 

do druku. 

31

żrą ludzi z musztardą 

zabrali zwierzęta. 

na rynku sprzedają moje koty, które wydają z siebie 

dźwięk silników samochodowych. zmieniają biegi 

podczas snu obrastają gęstą sierścią 

niebezpiecznie twardą infekcją anestezji. 

będę się ukrywał. 

biegał z latawcem za różowymi BMXami dzieci. 

z mojej ręki wystartują papierowe samoloty 

zrobione ze zdjęć rodzinnych. nie znajdą mnie 

w ulotce pod drzwiami. może w głowie napotkanego kiedyś 

poszukiwacza papierosów albo w oku kontrolera biletów 

zostanę na jakiś czas żeby przetrwać już bez ciała 

nagiego i zmaltretowanego w pozycji bocznej ustalonej 

Jacek Krajl - lat: 22, urodzony w Biskupcu; sercem - olsztynianin, ciałem - warszawiak. Publikacje: CycGada.art.pl; Nieszuflada; 

poezja.org; na łamach PKPzin. Zainteresowania: Generacja Beat, psychologia, fotografia, muzyka (post-punk, bristol sound, grunge). 

32

Zatorze 

na Zatorzu teren zasiany gęstą trawą spaceruję z wujem Krzysiem 

Krzyś wrócił z Kanady gdzie ciężko pracował na rodzinę i wszelkie materialne dobra 

powiedzmy najnowsze stereo czy lodówko-zamrażarka z wbudowanym komputerem 

tłumaczę mu że dzielnicą rządzi teraz Biały po tym jak jego banda dopadła samego 

Banana który trzymał w ryzach pół miasta biedaczek trafił na odział intensywnej terapii 

ale nawet stamtąd wydawał rozkazy swoim chłopaczkom żeby nie stracić na sile 

niefartownie właśnie w tym samym czasie do głosu doszedł Mieciu 

poczciwy dzieciak z miejscowości pod Olsztynem zdążył się zadomowić 

wszedł w towarzycho bo jego ojciec gliniarz - za niewielką opłatą 

załatwi każdemu czyste konto - dlatego Biały przygarnął Miecia do paki 

co oczywiście nie podoba się Bananowi bo wszystko przeciw jego planom 

patrzę na wuja Krzysia z uśmiechem ale jego twarz jest osowiała i widzę 

jak bardzo się zmienił od naszego ostatniego spotkania przypomina teraz 

mojego schorowanego dziadka mówi bardzo cicho i wolno o tym że 

musi wracać do Kanady bo żona znalazła sobie innego 

uczucia kliniczne w Wąsoszu 

w miejscowości pod Piszem gdzie często bywałem jako malec 

był kościół który jak pamiętam z wiekiem wciąż się kurczył 

teraz w jego miejscu stoi mała kapliczka z małym chrystusem obok stragan 

można kupić obwarzanki i wszelkiego rodzaju plastikowe zbytki 

kończę szczawiową babci w domu gdzie zawsze pachnie piernikami 

takimi prawdziwymi bo prawdziwa jest babcia prawdziwa starość 

prawdziwe drewniane okna z których świst powietrza 

w cicho nastawionym radiu procol harum, ten przetarty kawałek 

gdy kolejny raz słucham zdaje się odkrywać całkowicie nowe nuty 

później mówią coś o problemach z elektrownią wodną pęknięte zapory 

ludzie krzyczą znad Dunajca patrzę w talerz i zastanawiam się 

jak to wszystko można skomentować w kilku prostych zdaniach 

ale w głowie mam tylko kombinatorykę więc pytam babci na co ona 

czy mam ochotę na pierniki i mleko 

33

Z Andrzejem Szahajem rozmawia Marek Parulski 

Pojawiające się ostatnio reakcje neokonserwatywne 

w filozofii (na przykład Finkielkraut) nasuwają 

pytanie o to, czy to jedyna możliwa alternatywa 

dla nowoczesności? Na dzisiaj jedyną poważną alternatywą 

dla niej wydaje się być ucieczka ... w jej 

dalszy rozwój. Co można jeszcze rozwinąć, a jakie 

elementy i kierunki nowoczesności wyczerpały 

swój potencjał? 

Nie wiem, czy neokonserwatyzm jest alternatywą 

dla nowoczesności. Konserwatyzm, tak jak liberalizm 

i socjalizm, to orientacje w filozofii polityki, które są 

dziećmi nowoczesności. Nie byłoby konserwatyzmu i 

jego popularności, gdyby nie sukcesy nowoczesności, 

która prowadziła do zagłady starego świata, zerwania 

tradycyjnych więzi społecznych, rozpadu tradycyjnych 

wspólnot. Reakcją na to był i jest konserwatyzm. 

Co do wyczerpywania się potencjału nowoczesności, 

to panuje zgoda co do tego, że w przeszłość odchodzi 

„cywilizacja węgla i stali”, która ją nade wszystko 

charakteryzowała, tak jak i kult prostej pracy fizycznej 

oraz fordyzm jako jeden z elementów jej organizacji. 

Trudno sobie także wyobrazić powrót do nowoczesnych 

ideałów w sztuce, w tym nade wszystko do klasycznie 

pojmowanej awangardy. Być może trzeba się 

zgodzić z Jurgenem Habermasem, że wciąż nie do 

końca został wykorzystany polityczny potencjał nowoczesności, 

z liberalną demokracją na czele. Także i tu 

jednak sprawa nie wydaje się wcale bezdyskusyjna. Z 

pewnością jednak nie uda się powrót do przednowoczesnych 

ideałów. Przemiany w kulturze działają na 

zasadzie zapadki, co oznacza, że nie da się zapomnieć 

lekcji, których się już nauczyliśmy. W tym sensie nostalgia 

za przednowoczesnością obecna na przykład 

w myśli konserwatywnej pozostanie, moim zdaniem, 

jedynie nostalgią. Wydaje mi się, że nie mamy wyjścia. 

Trzeba kontynuować nowoczesność, czy raczej 

dziś już ponowoczesność, zachowując czujność i na 

bieżąco starając się korygować jej błędy. 

Pewien rodzaj obaw Finkielkrauta określiłem 

kiedyś w jednym ze swoich tekstów w następujący 

sposób: „W sytuacji ciągłego wzajemnego dekodowania 

swoich postępowań i praktyk przez różne 

społeczne podmioty, w procesualnej nieskończoności 

krytyki i samokrytyki nie jest do pomyślenia 

jakakolwiek komunikacja społeczna”. No właśnie, 

Pana zdaniem, jest nie do pomyślenia? 

Zerwanie komunikacji byłoby możliwe tylko wtedy, 

gdyby doszło do totalnej fragmentaryzacji kultury, 

tzn. zespół jednoczących nas przekonań kulturowych 

rozpadłby się na szereg nieprzystających do siebie 

zbiorów. Na razie nie widzę takiego zagrożenia, choćby 

dlatego, że ujednolicająco działa wciąż edukacja 

szkolna oraz kultura masowa, nie wspominając już o 

kulturze wyższej czy o religii. 

„W poszukiwaniu paradygmatu nowej teorii 

krytycznej” – tak można by określić kierunek, w 

jakim zmierza wiele współczesnych nurtów filozoficznych. 

Apel czy Habermas to pierwsze z brzegu 

nazwiska reprezentujące te poszukiwania. Ale nie 

tylko. Problem w tym, że następują one w sytuacji 

całkowitego otwierania się systemu na swoje opozycje. 

Można mówić o swoistym spacyfikowaniu 

całego obszaru krytyki. Co Pan o tym myśli? 

To stary problem, najlepiej bodaj uchwycony swego 

czasu przez Herberta Marcusego. Pisał on o tzw. 

represywnej tolerancji, tzn. sytuacji, w której każda 

krytyka systemu jest przezeń nie tylko tolerowana, ale 

od razu neutralizowana przez uczynienie jej jeszcze 

jedną jego ofertą kulturową. Nie demonizowałbym 

jednak tego procesu. Krytyka jest możliwa, odnosi 

czasami skutek, prowadzi do zmian, choć często zabiera 

to dużo czasu. W każdej sytuacji potrzebny jest 

upór oraz zjednywanie sobie sojuszników. Pojedynczy 

głos krytyczny nie ma szans na przebicie. Stąd ciągła 

potrzeba kreowania wspólnot, które w imię wspólnych 

ideałów poddają krytyce taki czy inny aspekt rzeczywistości 

społecznej. 

Między klasycznym podejściem kulturoznawczym 

a kulturalizmem rozpościera się cała epoka 

naukowa i filozoficzna, zresztą czasowo niezbyt 

długa. Bardziej chodzi o przewrót metodologiczny. 

Kultura ze skromnego przedmiotu badań 

awansowała do rangi pojęcia i metapojęcia, definiując 

nową metaperspektywę. W Pana odczuciu, 

kulturalizm rzucił filozofię na kolana, ustawił ją w 

szeregu? Historyczność form, metod i funkcji filozofii 

strąciła ją przecież niewątpliwie z piedestału 

34

uniwersalności i niezmienności. Pozostał jej jakiś 

wyróżniony status choćby tylko w ograniczonym 

kontekście swojego czasu? 

To prawda, uważam, że teoria i historia kultury stały 

się obecnie naukami podstawowymi. Wynika to z rozpowszechniającego 

się, i, moim zdaniem, słusznego, 

przekonania, że całość naszego kontaktu ze światem 

jest kulturowo zapośredniczona. W tej perspektywie 

filozofia staje się tym, czym zawsze skądinąd była – 

elementem większej całości, mającym na nią wpływ, 

ale i także przez nią określanym. Czy to oznacza detronizację 

filozofii? Tylko wtedy, gdy się ją uważa za 

działalność intelektualną, na która nie mają żadnego 

wpływu czynniki zewnętrzne. Stanowisko takie, do 

którego filozofowie są zresztą bardzo przywiązani, wydaje 

mi się dzisiaj niemożliwe do utrzymania. Filozofia 

zawsze była elementem większej całości i oddziaływały 

na nią zarówno religia, jak i polityka, przemiany 

kulturowe oraz społeczne. Z pewnych względów przygodnych 

(nade wszystko zwycięstwa Platona nad sofistami) 

stan ten starano się zawsze ukryć, konstruując 

na przykład prawie wyłącznie tzw. wewnętrzne historie 

filozofii, a zatem takie, w których myśl filozoficzna 

wynika wyłącznie z samej siebie, by tak rzec, a nie z 

wpływów otoczenia. Ale i to się powoli zmienia. Jako 

dobry przykład podam twórczość Isaiaha Berlina czy 

Stephena Toulmina, a w Polsce badania Anny Pałubickiej. 

Kończąc wątek aporii. Nie byłoby to czasem trochę 

tak, że każda epoka, również poznawcza, wytwarza 

własne aporie? Lepiej byłoby chyba je sobie każdorazowo 

uświadamiać, odnajdywać język, w którym 

można je jasno wyrazić, a nie podejmować zamiar 

i pokusę (płonną) ich rozwiązania. Aporie mówią 

coś o nas, naszej kulturze, języku, którym się posługujemy. 

Naszej Metodzie – nadając jej przybliżony, 

względny charakter. 

Być może jest tak, jak Pan mówi. Najpierw jednak 

trzeba zidentyfikować owe aporie, jak na razie nie widzę 

ich tam, gdzie Pan je widzi. 

Gdy uwzględnimy fakt, iż samo poznanie zostało 

rozpoznane jako jedna z praktyk społecznych, 

otrzymamy pewien zamknięty obieg, poznawczą 

„wstęgę Moebiusa”. Poznanie nowoczesne ujawnia 

naturę różnych praktyk społecznych (językowych, 

komunikacyjnych, symbolicznych, informacyjnych 

i innych), ale jednocześnie samo 

powiększa ich listę. Do czego potrzebna jest nam 

dzisiaj ta kategoria (poznania)? Rodzi ona przecież 

podstawową sprzeczność, którą nazwałbym 

sprzecznością statusów: poznanie posiada jednocześnie 

status wyróżniony i zwykły. Mamy aporię 

nowoczesnych procedur poznawczych. 

Jak rozumiem chodzi przede wszystkim o poznanie 

zinstytucjonalizowane, czyli o naukę i filozofię. Nie 

widzę tutaj żadnego problemu. Poznanie jest po prostu 

jedną z praktyk społecznych. Badając ich naturę 

samo wytwarza narzędzia dla badania siebie. Tyle 

tylko, że poszczególne dziedziny owego poznania (na 

przykład poszczególne dziedziny nauki) mają kłopoty 

ze stosowaniem naukowych narzędzi do poznania samych 

siebie. I tu przydaje się filozofia. Ale ona z kolei 

winna być badana z perspektywy socjologicznej czy 

politologicznej. Można by powiedzieć, że trzeba tu 

zastosować zasadę znaną z prawa: nikt nie powinien 

być sędzią we własnej sprawie. 

35

Wracając zaś do poprzedniego wątku. 

Finkielkraut (traktuję tę postać „symptomatycznie”, 

jako jeden z typów reakcji na 

nowoczesność) negatywnie odnosi się do 

kulturalizmu i ujmuje stan, jaki to pojęcie 

zakłada w kategoriach postkultury. Same 

pojęcia kultury i społeczeństwa wydają się 

dla niego groźne ze względu zapewne (wedle 

mojej dedukcji) na zawarty w nich pierwiastek 

rezonersko-dekonstrukcyjny. W świetle 

Pana zasady, która mówi, że nie daje się „zapomnieć” 

aktualnego poziomu świadomości 

(którego kulturalizm jest jednym z momentów) 

stanowisko tego myśliciela to chyba typowa 

próba „zawracania kijem Wisły”? 

Żeby na to pytanie odpowiedzieć, musiałbym 

przyjrzeć się dokładnie temu, co mówi Finkielraut. 

Nie jest on przyznam moim ulubionym autorem, a 

zatem zabrałbym się do tego niechętnie. Sądzę jednak, 

że Pan może mieć rację. W moim przekonaniu 

nie ma odwrotu od kulturalizmu rozumianego jako 

stan uświadomienia sobie, że większość z tych rzeczy, 

które uważaliśmy za naturalne jest artefaktem kulturowym, 

że w pewnym sensie nie ma niczego poza kulturą, 

pojmowaną jako zespół powszechnie podzielanych 

przekonań określających sposób pojmowania każdego 

aspektu naszego życia. 

Sprawa statusu metapoznawczego takich pojęć i 

dziedzin, jak historia, kultura, nauki socjologiczne. 

Postmodernizm neguje realność różnicy między 

poziomami poznawczymi. Zresztą neopragmatyzm 

również, ale być może w inny sposób, mniej absolutny. 

Czy jest tak rzeczywiście? 

Jeszcze raz mogę jedynie powiedzieć, że gra poznawcza 

jest grą wieloelementową, w której pojęcie różnych 

poziomów jest względne. Zamiast o nich mówić, a zatem 

używać matafory wertykalnej, by tak rzec, wolałbym, 

abyśmy mówili i myśleli o poznaniu raczej jak o 

sieci, w której wszystkie elementy są ze sobą powiązane 

wzajemnymi zależnościami. Namawiam zatem do 

używania metafory o charakterze horyzontalnym, aby 

zrozumieć praktyki poznawcze. 

Finkielkraut nie zwrócił także uwagi na aspekt 

stricte polityczny postkultury – tej ponowoczesnej 

formy wolności. Na ile nostalgię za kulturą tradycyjną 

można utożsamić z nostalgią za którymś z 

dawnych modeli i systemów władzy, niezależnie 

od tego, czy objawia się ona na poziomie świadomości 

czy w podświadomości? 

Nie wiem co ma oznaczać owa „postkultura”. Z jakąś 

kulturą mamy zawsze do czynienia, nawet jeśli 

uważamy, że coś czy ktoś jest jej pozbawiony. Pojęcie 

kultury występuje generalnie w dwóch zasadniczych 

sensach: wartościującym i opisowym. W tym pierwszym 

można mówić o braku kultury, 

w tym drugim już nie. Jak rozumiem 

Finkielraut używa pojęcia kultury w 

sensie wartościującym, mówiąc więc 

o „postkulturze”, chce powiedzieć, że 

żyjemy w niekulturalnych czasach. To 

oczywiście wiąże się z kolei z jakimś 

przekonaniem, czym są czasy kulturalne. 

Podejrzewam, że w przypadku 

Finkielrauta w grę wchodzi jakieś konserwatywne 

wyobrażenie „starych dobrych 

czasów”. Kłopot z nim jest taki, 

że z reguły „owe stare dobre czasy” 

wcale nie były takie dobre, nie mówiąc 

już o tym, że powrót do nich jest niemożliwy. 

Wielu sądzi, że podstawową kategorią 

rzeczywistości są dzisiaj zderzenia. 

W tym i między nowoczesnością 

a tradycją. Określiłbym je jako zderzenia 

czołowe, ponieważ nastąpiła 

„śmierć aren”. Historia była jedną z 

nich, aranżując „kontakty fizyczne” 

różnych konkurujących podmiotów. 

Inną arenę stanowiła kultura. Każda 

kultura zawierała w sobie element 

„buforowania” starcia z „innymi”. Żyjemy 

w stanie zawieszenia wszelkich 

zapośredniczeń. Istnieje możliwość 

racjonalizacji tej powszechnej sytuacji 

bezpośredniości? Ani jednostki, 

ani zbiorowości nie radzą sobie z nią. 

Powrót zaś do niegdysiejszych „zapośredniczeń” 

nie wydaje się człowiekowi 

współczesnemu zbyt atrakcyjny. 

Zderzeń, o których Pan mówi, jest dziś 

więcej z oczywistego względu: więcej jest 

kontaktów. Problem jest jednak dosyć stary: 

jak ułożyć sobie życie z kimś, z kim jest nam 

nie po drodze w sensie światopoglądowym 

czy aksjologicznym (etycznym i estetycznym). 

Sposobów radzenia sobie z tym problemem, 

a jest to po prostu problem inności, 

było co najmniej kilka, w tym m.in. zniszczenie 

i getoizacja. Na Zachodzie, od jakiegoś 

czasu wiemy już, że strategii tych nie wolno 

stosować. Pozostaje dialog, wzajemne poznawanie 

się, tolerancja. Nic lepszego dotąd nie 

wymyślono. 

„Stan bezpośredniości” tworzy pewne 

uniwersum agresji. Wszelkie byty, również 

językowe (wszelkie identyczności), stają się 

niezależnymi, samoistnymi źródłami agresji: 

kulturowej, symbolicznej, obyczajowej, 

duchowej (tradycje duchowe obrażają tradycje 

materialistyczno-świeckie i vice versa). 

36

Można byłoby powiedzieć w języku Konrada Lorenza, 

że cierpimy na brak rytualizacji agresji lub 

inaczej – form aranżacji powszechnej energii. 

Stan występowania obok siebie tego, co kiedyś było 

rozdzielone, stan jednoczesności pewnych opcji kulturowych 

czy aksjologicznych, występowania ich 

w tym samym miejscu i czasie, może wywoływać i 

wywołuje często irytację. Czasami prowadzi ona do 

agresji. Szczególnie wtedy, gdy staje się nam ciasno 

w jakimś miejscu. Z jej wybuchami trzeba się zatem 

liczyć. Ale wypracowaliśmy też przez lata (czy 

raczej wieki) pewne sposoby radzenia sobie z tą 

sytuacją, na przykład poprzez budowanie wspólnoty 

utwierdzających siebie w swych przekonaniach 

wyznawców, pokojowo nastawionych do innych. 

Ideę tolerancji. Cierpliwość. Ciekawość. Wreszcie 

wyuczoną obojętność. Jakoś sobie radzimy i 

będziemy sobie radzić stosując zamiennie różne 

z wymienionych powyżej sposobów życia ze sobą 

w warunkach zagęszczenia (niekoniecznie pojmowanego 

dosłownie). 

Jak Pan odnosi się do idei postspołeczeństwa? 

Byłby to jakiś byt konkretny etnicznie, 

kulturowo, historycznie (w sensie genealogicznym), 

politycznie, czy raczej „pewien” stan, 

tryb dostępu do kolejnej fazy rozwojowej, metapoziom? 

A jako tryb, metapoziom – podlegałby 

procesowi zawłaszczania, czy raczej 

utożsamiał całość przemian, które określamy 

mianem globalizacji właśnie? 

Nie wiem, czym miałoby być postspołeczeństwo, 

tak jak nie wiem, czym miałaby być „postkultura”. 

Społeczeństwa istnieją i będą istnieć, 

tak jak istniała i będzie istnieć kultura. Społeczeństwo 

czy kultura mogą co najwyżej zmieniać 

swoje formy, i to się dzieje. Nic więcej. 

Należy się bacznie temu przyglądać i unikać 

tendencji do histerycznego wyolbrzymiania 

pewnych procesów. Każde społeczeństwo i 

każda kultura mają wbudowane w siebie mechanizmy 

przywracania równowagi. Sądzę, że 

zadziałają one także w przypadku takich procesów 

jak globalizacja. Można mieć nadzieję, 

że jej jednostronność (globalizuje się jak na 

razie głównie to, co zachodnie, a dokładniej 

– amerykańskie) zostanie z czasem wyeliminowana. 

Bardzo bym sobie tego życzył, upierając 

się przy okazji przy tym, że dobrowolne 

przejęcie gdzie indziej politycznych wzorów 

liberalno-demokratycznej kultury zachodniej 

wyszłoby wszystkim na zdrowie. Rozumiem 

jednak, że nie wszędzie jest to możliwe. To 

już jednak temat na inną rozmowę. 

Andrzej Szahaj – ur. w 1958 r., prof. dr hab., filozof i historyk 

idei, zajmuje się przede wszystkim filozofią polityki i 

kultury. Kieruje Zakładem Filozofii Współczesnej w Instytucie 

filozofii UMK w Toruniu. Członek Komitetu Nauk 

Filozoficznych PAN oraz Komitetu Nauk o Kulturze PAN. 

Za swego mistrza intelektualnego uważa Richarda Rorty- 

’ego, z którym współpracował w trakcie kilku staży naukowych. 

Zwolennik neopragmatyzmu oraz kulturalizmu. 

Autor książek: „Krytyka, emancypacja, dialog. Jurgen 

Habermas w poszukiwaniu nowego paradygmatu teorii 

krytycznej”, „Ironia i miłość. Neopragmatyzm Richarda 

Rorty’ego w kontekście sporu o postmodernizm”, 

„Zniewalająca moc kultury: artykuły i szkice z filozofii 

kultury, poznania i polityki”, „Jednostka czy wspólnota? 

Spór liberałów z komunitarystami a «sprawa polska»”, 

„E pluribus unum? Dylematy wielokulturowości i politycznej 

poprawności”, „Filozofia polityki” (wraz z 

Markiem N. Jakubowskim). Stypendysta wielu fundacji, 

między innymi Fulbrighta, Mellona, Kościuszkowskiej 

i Rockefellera. Stażysta uniwersytetów w 

Oxfordzie, Cambridge, Leeds, St. Andrews, Berkeley 

(University of California), Charlottesville (University 

of Virginia), Palo Alto (Stanford University). 

Współpracuje z tygodnikiem idei „Europa” (dodatek 

do „Dziennika”). 

37

Aleksandra Rudzka 

Ukazało 

się właśnie trzecie wydanie „Pątników 

z Macierzyzny” Mariana Pankowskiego, autora m.in. 

„Rudolfa” i „Balu wdów i wdowców”. Jest to książka 

naprawdę niezwykła i ze wszech miar godna polecenia. 

Akcja toczy się wokół powrotu starego profesora, 

pracującego za granicą, do ojczyzny swego dzieciństwa 

(Kartoflandii), posiadającej wiele ze znamion 

polskości. Pretekstem do powrotu jest zjazd absolwentów 

szkoły, do której profesor uczęszczał jako chłopiec. 

Sytuacja wydaje się dziwna i niejasna, ponieważ 

przebieg podróży poznajemy podsłuchując niejako 

rozmowę profesora z jego przyjacielem, którego napotkał 

parę lat po wspomnianej podróży. Rozmowa ta 

tworzy bardzo atrakcyjną ramę narracji, której mroku 

dodają jeszcze role, jakie przyjęli rozmówcy. Narrator 

jest zapamiętałym poetą nadającym chwili, o której 

mówi, „znamiona niezwykłości i malowniczości”, jego 

przyjaciel natomiast demaskuje na każdym kroku 

przemycane chwyty literackie, sprowadzając poetę do 

poziomu szarej rzeczywistości, w opisie czasem wręcz 

wulgarnej. Sam temat rozmowy jest bardzo poważny, 

ponieważ w czasie podróży do ojczyzny profesor 

wplątał się w wybór osoby mającej zostać poleconą 

władzom kościelnym jako lokalna święta. Kandydatury 

są trzy, z czego najatrakcyjniejszą wydaje się kandydatura 

Anieli – prostytutki, która swe grzechy opłaciła 

pracą w szpitalu podczas wojny. Postać prostytutki 

przewija się przez wszystkie wątki powieści. Czytelnik 

dowiaduje się o prawie świętej Anieli więcej szczegółów 

niż o samym profesorze – narratorze. Oglądając 

kolejne miejsca, świadków jego dawnego życia, widzi 

on kolejne wcielenia siebie, porównuje z tym, kim jest 

dzisiaj, ale wszystkiemu temu zawsze przygląda się 

Aniela, albo jakaś postać będąca jej powieleniem, na 

przykład Róża – kochanka czy zmarła matka. Kandydatura 

prostytutki wydaje się najbardziej pociągająca, 

ponieważ tylko ona przeszła prawdziwą transformację. 

Przemierzając ciernistą drogę od grzesznicy do świętej 

stała się kolejnym z wielu literackich przywołań 

biblijnej Marii Magdaleny. Aniela jest tak naprawdę 

jedyną realną i pełnokrwistą postacią w plastikowoodpustowym 

świecie Kartoflandii. Mimo iż ta książka 

powstała w 1987 roku i opisuje fikcyjny świat, to jest 

czymś w rodzaju przypowieści idealnie charakteryzującej 

współczesną polską rzeczywistość religijną, czyli 

nasze polskie sacrum. Jest tu wszystko: pielgrzymki 

bardziej dla rekreacji niż dla ducha, kulisy handlu 

podrabianymi relikwiami i dewocjonaliami importowanymi 

z zagranicy, no i oczywiście jedynie słuszna 

moralność prawdziwych katolików. Bardzo prymitywne 

i zachowawcze czynności kultowe wczepione są tu 

głęboko w świadomość mieszkańców i regulują ich 

jałowe szare życie. Narrator też ulega temu czarowi i 

cofając się do swych korzeni wszystko widzi w odniesieniu 

do religii. Jeśli opisuje zimę i śnieg, to jest to 

śnieg wigilijny, nawet w styczniu. Wszystkim cudom 

wiosennym przyporządkowana jest pora wielkanocna, 

a pełnię szczęścia wyraża dźwięk dzwonów i okrzyk 

„Chrystus zmartwychwstał”. Cały ten religijny patos i 

rozmyślania kanonizacyjne profesora stanowią bardzo 

dobre tło dla wszystkiego, co się dzieje w tej powieści. 

A co się dzieje? 

Trudno naprawdę stwierdzić, gdyż sposób opowiadania 

narratora-gawędziarza nie należy do najprostszych 

i wymaga od czytelnika wiele skupienia. „Pątnicy 

z Macierzyzny” to powieść surrealistyczna, szalona, 

bujna i nieokiełznana. Wydarzenia mieszają się tu ze 

sobą, przeplatają w sposób dziwaczny, a jedyny porządek, 

jaki tu można znaleźć, to porządek skojarzeń. 

Widać, że autor wzorował się na poezji dwudziestolecia, 

ale jego zieloności, brzęczenia i malinowe chruśniaki 

ewoluowały znacznie i to w niezwykły sposób. 

Mimo ważkiego tematu religijno-patriotycznego 

(wszak i wojna się tu co i rusz przewija) znaleźć można 

takie rodzynki jak: „holendrujące jeżynki”, „bananowe 

pąki ekstrementów”, czy „w dębach dziuple 

gwałcone”. Zaprawdę niezwykły to świat oglądany 

przez pryzmat tak spoetyzowanego języka. Eksperymenty 

Pankowskiego sięgnęły zresztą nie tylko języka, 

ale i systemu składniowego. Urodził się w głowie pisarza 

zupełnie nowy język, którego reguły poznajemy i 

podziwiamy z każdą stroną. Trzeba się nauczyć smakować 

to wysublimowane cudo ironii, by na koniec 

móc zaśmiać się szczerze z religijnej polskości, która 

ukazana w tym świetle ma przedziwne oblicze. „Pątnicy 

z Macierzyzny” to krzywe zwierciadło odbijające 

całą sztuczność, zgniliznę i śmieszność tego, co kiedyś 

było naszą duchowością, a w książce ewoluuje ku 

czemuś przerażającemu. Finałem bowiem tego odpustowego 

pędu jest scena zbiorowego piersią karmienia. 

Tłum kobiet zagarnia do swych mlecznych piersi 

tłum mężczyzn, niczym Aniela – wszechkobiecość, 

swych kochanków, w wielkim akcie miłości karmi ich 

życiodajnym płynem. Szalona wyobraźnia Mariana 

Pankowskiego wyprodukowała bardzo sugestywny obraz 

tłumu pielgrzymkowego, który wydaje się zapewne 

dość dziwaczny, ale wszystkim, którzy zdecydują 

się na lekturę tej książki, zapewne tak jak mi wyda się 

zupełnie naturalny. 

Zapraszam serdecznie do zanurzenia się w rzeczywistość 

Kartoflandii, by inaczej spojrzeć na Polskę 

współczesną. 

Marian Pankowski, Pątnicy z Macierzyzny, 


Kraków 2007. 

38

Marta Więckiewicz 

Seria wydawnicza Key Concepts dotyczy kluczowych 

pojęć z zakresu nauk społecznych. W Wielkiej 

Brytanii cykl wyszedł nakładem wydawnictwa Polity 

Press. Jako potencjalnych odbiorców wskazano przede 

wszystkim osoby interesujące się socjologią, politologią, 

stosunkami międzynarodowymi, ekonomią, 

dziennikarstwem i kulturoznawstwem. Patronat nad 

polską edycją przygotowaną przez wydawnictwo Sic! 

objął profesor Zygmunt Bauman, którego książki od 

kilku lat regularnie ukazują się nakładem Polity Press. 

Bauman tak scharakteryzował cykl Key Concepts: „O 

takich monografiach każdy student socjologii marzy: 

zwięzłe, choć ogarniające całość istniejącej wiedzy o 

przedmiocie, napisane przez znakomitych specjalistów, 

a przejrzyście skonstruowane i przejrzyście wyłożone, 

naraz zaoszczędzające żmudnych poszukiwań 

i zachęcające do dalszych, świadomie ukierunkowanych 

studiów. A zestaw tytułów tak jest przez redaktorów 

serii skomponowany, by dostarczyć rzetelnej 

informacji o każdym zagadnieniu, przez jakie przyjdzie 

studentom przegryzać się w trakcie ich studiów”. 

Cykl obejmuje dwadzieścia tomów prezentujących 

zagadnienia uznane za kluczowe dla nauk społecznych: 

„Fundamentalizm”, „Nacjonalizm”, „Władza”, 

„Demokracja”, „Etniczność”, „Prawa człowieka”, 

„Prawa mniejszości”, „Rynek”, „Lud”, „Konsumpcja”, 

„Bieda”, „Liberalizm”, „Koncepcje »ja«”, „Kultura”, 

„Rządzenie”, „Zdrowie”, „Niepełnosprawność”, 

„Sprawiedliwość”, „Społeczeństwo sieci”, „Czas”. 

Część tytułów jest już dostępna na polskim rynku. 

Autorem książki „Władza” jest John Scott, profesor 

socjologii na uniwersytecie w Essex i w Bergen. Opracowanie 

dotyczy pojęcia „władza” oraz związanych z 

nim problemów. Scott skupia się na zagadnieniach 

takich jak: wzorce władzy, kierowanie i władza suwerenna, 

nacisk i kształtowanie polityki, ograniczenia i 

hegemonia, dyscyplina i władza ekspercka, protest i 

zbiorowa mobilizacja oraz władza międzyosobowa. 

Autor odwołał się do teorii wielu badaczy, m.in.: Maxa 

Webera, Michela Foucaulta i Jürgena Habermasa. 

Scottowi przyświecała myśl, aby pokazać zasadniczą 

ideę władzy, którą można dostrzec w różnorodnych 

formach rządzenia. Napisał: „istnieje pewna zasadnicza 

idea w pojęciu władzy, która może zostać prześledzona 

począwszy od jej form najbardziej podstawowych 

po najbardziej złożone wzorce panowania”. 

Scott przedstawił władzę jako formę związku przyczynowego 

polegającego na wywoływaniu skutków, a także 

jasno sprecyzował pojęcie „władza społeczna”. 

Autor opisuje nurty obecne w dyskusjach dotyczących 

istoty władzy, prezentuje liczne teorie podkreślające 

odmienne aspekty badań nad ideą panowania. 

Wśród wielu rozróżnień wprowadzonych przez Scotta 

znajduje się też podział obrazujący formy władzy, jakimi 

są: siła, manipulacja, nadawanie znaczeń i uprawomocnianie. 

Scott powołuje się również na typologię 

elit politycznych opracowaną przez Vilfredo Pareto, a 

opartą na pomysłach Machiavellego, i wymienia władzę 

typów takich jak: lwy, lisy, sowy i niedźwiedzie, 

którym odpowiadają kolejno odpowiednie środki: 

przymus, zachęta, kierowanie i władza ekspercka. 

Scott zaznacza, że są to typy idealne, które rzadko 

występują w czystej postaci. Autor porusza także zagadnienie 

rekrutacji do sfery elit. Odwołuje się między 

innymi do kryterium płci jako istotnego czynnika 

branego pod uwagę w procesie rekrutacyjnym. 

Rozważania Scotta w książce „Władza” koncentrują 

się nie tylko na kwestii panowania, ale i na problemie 

przeciwstawiania się władzy. Autor opracowania podkreślił, 

że stosunki władzy zakładają możliwość wystąpienia 

konfliktu, oporu przeciwko władzy. Może to być 

reakcja jednostkowa lub zbiorowe działanie przeciwko 

przywództwu. Nacisk i protest to podstawowe formy 

przeciwdziałania władzy, jakie wyróżnia Scott. Akcentuje 

on również możliwość globalnego protestu, a w 

związku z tym przedstawia związek oporu przeciwko 

władzy z globalizacją. 

Szczególny nacisk autor kładzie na kwestie natury 

politycznej i ekonomicznej – uznaje bowiem politykę 

i ekonomię za główne dziedziny dotyczące władzy. 

Analizuje różne aspekty władzy państwowej (łącznie 

z zarządzaniem fiskalnym i biurokracją), bada struktury 

władzy w przedsiębiorstwach. Jeden z rozdziałów 

książki Scott poświęcił również władzy międzyosobowej. 

To zagadnienie jest niezwykle istotne, choć 

bywa pomijane – w końcu władza kojarzy się raczej 

z polityką niż z życiem rodzinnym. Tymczasem Scott 

rozpatruje zjawisko patriarchatu właśnie w kontekście 

władzy. Zauważa, że władza międzyosobowa nie 

jest pozbawiona struktury, choć często ma charakter 

nieformalny. Autor stwierdził: „Jednostka może (...) 

czerpać swą władzę ze swej siły fizycznej, atrakcyjności 

oraz kompetencji retorycznych, a także ze swych 

dochodów oraz kontaktów politycznych”. 

Scott trafnie zdefiniował pojęcie „władza”, którym 

często się posługujemy, ale trudno jest nam jednoznacznie 

określić jego znaczenie. Zaletą książki jest 

to, że zjawisko władzy nie zostało przez autora ograniczone 

jedynie do sfery polityki. Opracowanie może 

zostać potraktowane zarówno jako podsumowanie 

niezbędnych informacji dotyczących władzy, jak również 

impuls do rozpoczęcia własnych poszukiwań. 

Osoby zajmujące się naukami społecznymi znajdą tu 

podstawowe wiadomości dotyczące teorii władzy, najważniejsze 

pojęcia związane z tym zagadnieniem. 

39

Jak przyznał sam autor, złożone zjawisko władzy 

zostało przez niego przedstawione jedynie „w najogólniejszym 

zarysie”. Scott określił książkę jako „nieukończone 

zadanie”. Wskazał, że celem opracowania 

jest zachęcenie czytelników do własnych poszukiwań 

i do zapoznawania się z opracowaniami, na które powoływał 

się we „Władzy”. 

Kolejny z dostępnych na polskim rynku tytułów z 

serii Key Concepts to „Fundamentalizm” Steve’a 

Bruce’a. W centrum zainteresowania profesora socjologii 

z uniwersytetu w Aberdeen są procesy wpływające 

na umacnianie się pozycji ruchów fundamentalistycznych. 

Autor podjął zagadnienie kontrowersyjne i 

warte uwagi. Reguła politycznej poprawności wymusza 

ostrożność w posługiwaniu się drażliwymi pojęciami. 

Fundamentalizm jest jednym z nich. 

Bruce skupia się na ideologiach religijnych leżących 

u podstaw ruchów ekstremistycznych. Analizuje okoliczności, 

których wynikiem jest wzrost znaczenia 

nowej chrześcijańskiej prawicy w Stanach Zjednoczonych, 

a także rozpatruje przyczyny rewolucji islamskiej 

w Iranie. Bruce podzielił swoje opracowanie na 

pięć rozdziałów. W dwóch pierwszych omawia związek 

przemocy z ekstremizmem religijnym oraz stosunek 

fundamentalistów do nowoczesności, a następnie 

przechodzi do przedstawienia fundamentalizmu islamskiego 

i sytuacji nowej chrześcijańskiej prawicy w 

Stanach Zjednoczonych. Na zakończenie prezentuje 

przyczyny i skutki fundamentalizmu, a także ukazuje 

różne rodzaje fundamentalizmu w perspektywie porównawczej. 

Wprowadzony przez Bruce’a podział na fundamentalizm 

jednostkowy i wspólnotowy to istotne rozróżnienie, 

dzięki któremu autorowi udało się uniknąć 

uogólnień i traktowania odmiennych zjawisk w taki 

sam sposób. Jednocześnie odnajduje on pewne elementy 

wspólne dla różnych odmian fundamentalizmu 

(na przykład dogmatyzm, monoteizm, oparcie 

na przekonaniu, że tekst będący źródłem idei jest nieomylny 

i kompletny). Teoria Bruce’a zakłada, że niektóre 

religie łatwiej niż inne prowadzą do fundamentalizmu. 

Autor bada powody, dla których w obrębie 

jednych religii ruchy fundamentalistyczne formują 

się łatwiej niż w obrębie innych. Zaznacza jednak: „W 

obrębie każdej religii istnieją elementy konserwatywne 

i tradycjonalistyczne”. 

Bruce podkreśla moc tkwiącą w religii. Traktuje ideologię 

religijną jako siłę, która jest w stanie wywołać 

rewolucję i zachwiać ładem ustalonym przez państwo. 

Autor umieszcza analizowane zjawiska w szerszym 

kontekście: historycznym, społecznym, politycznym, 

kulturowym i religijnym, co sprawia, że nawet czytelnik 

dotąd niezainteresowany zagadnieniem fundamentalizmu 

może je poznać z różnych stron. Tym 

samym autor ukazuje religię nie jako byt oderwany od 

rzeczywistości, ale w pełni związany z przemianami 

cywilizacyjnymi, społecznymi, kulturowymi. Bruce 

stwierdza, że fundamentalizm stanowi odpowiedź na 

zmiany polegające na ograniczaniu udziału religii w 

życiu publicznym, czym skłania do refleksji nad miejscem 

religii we współczesnym świecie. 

„Fundamentalizm” jest adresowany do studentów 

socjologii religii i religioznawstwa. Czytelnicy, którzy 

zaczynają zaznajamiać się z zagadnieniem fundamentalizmu, 

na pewno odnajdą w opracowaniu Bruce’a 

impuls do dalszych poszukiwań. Na uwagę zasługuje 

prosty język i barwny styl dyskursu sprawiający, że 

książkę czyta się z przyjemnością. 

Następna pozycja z serii Key Concepts to „Rynek” 

autorstwa Alana Aldridge’a, socjologa kultury z uniwersytetu 

w Nottingham. Podobnie jak John Scott 

przedstawiał najważniejsze teorie dotyczące władzy, 

tak Aldridge skupia się na podstawowych teoriach 

związanych z pojęciem rynku. Badacz rozpatruje zagadnienia 

takie jak: rozwój rynku, kapitalizm, wolny 

rynek czy społeczna rzeczywistość rynków. Książka 

jest adresowana do studentów i naukowców zajmujących 

się socjologią życia ekonomicznego i socjologią 

polityczną. 

Słowo „rynek” często pojawia się w mediach. Słyszymy, 

że „rynek reaguje prawidłowo”, że czyjś „udział 

w rynku się zwiększa”, że „rynki idą w górę”. Czym 

w takim razie jest ów rynek? Na to pytanie próbuje 

odpowiedzieć autor wspomnianego opracowania. We 

wprowadzeniu do swojej książki Aldridge zadaje pytanie: 

„Dlaczego, biorąc pod uwagę różnorodność i skalę 

konfliktów interesów jednostek i grup społecznych, 

społeczeństwu udaje się funkcjonować?”. Odpowiedź 

brzmi: „porządek społeczny produkowany jest nie 

przez centralne planowanie oraz administrowanie 

systemami zarządzania i kontroli, ale dzięki nieplanowanemu, 

wzajemnemu dostosowaniu się ogromnej 

liczby zwyczajnych aktorów, z których składa się 

społeczeństwo”. Aldridge zaznacza, że ta odpowiedź 

jest upraszczająca i niewystarczająca, natomiast może 

stanowić punkt wyjścia do dalszych rozważań. 

Niewątpliwą zaletą jest podejście autora do badanego 

tematu. Aldridge ukazuje rynki jako konfiguracje 

socjokulturowe. Umieszczenie zagadnienia rynku 

w tak szerokim kontekście sprawia, że książka może 

zaciekawić nie tylko osoby interesujące się ekonomią, 

ale także socjologią czy kulturoznawstwem. W książce 

nie zabrakło nawet kontekstu religijnego, ponieważ 

Aldridge odwołuje się do Maxa Webera i jego teorii 

dotyczącej ekonomicznych aspektów etyki protestanckiej. 

Autor podkreśla, że teorie rynkowe nie dotyczą 

jedynie ekonomii, ponieważ zawierają one (wyrażone 

wprost bądź pośrednio) wizje prawidłowo funkcjonującego 

społeczeństwa. 

Kluczem do zrozumienia mechanizmów rynkowych 

jest zasada sformułowana przez Adama Smitha dotycząca 

„niewidzialnej ręki rynku”. Aldridge jest zwolennikiem 

tej teorii, ale jednocześnie dystansuje się od 

pisania hymnów pochwalnych na cześć wolnego rynku 

i broni teorii Smitha przed mylnymi interpretacjami. 

Odnosi się również do rynkowego fundamentalizmu, 

a więc do przekonania o powszechnych korzyściach 

płynących z mechanizmów wolnorynkowych. 

Autor „Rynku” zdaje sobie sprawę z faktu, że omawia 

pojęcie ważne we współczesnym świecie i, jak zaznacza, 

jest to jedno z kluczowych pojęć, „przez które 

zachodnie społeczeństwa rozumieją same siebie”. 

40

Definiowanie społeczeństw zachodnich w kontekście 

rynku odbywa się na zasadzie przeciwieństwa wobec 

państw Trzeciego Świata, czy wobec komunizmu, którego 

upadek jest dla autora znakiem triumfu rynku. 

Rynek jest jednym z najważniejszych pojęć charakteryzujących 

współczesny świat, jednak to konsumpcję 

uznaje się za wyróżnik dzisiejszych społeczeństw 

zachodnich. Oczywiście te pojęcia są ze sobą powiązane, 

natomiast „konsumpcja” wydaje się być sztandarowym 

hasłem, kluczowym pojęciem współczesności. 

W książce „Konsumpcja” Alan Aldridge skupił się 

na zagadnieniach takich jak: stereotyp konsumenta, 

produkcja a konsumpcja, społeczeństwo konsumpcyjne, 

aktywizm konsumencki. Aldridge zwrócił też 

uwagę na zmieniającą się na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu 

lat rolę organizacji konsumenckich. Nie 

zabrakło również słynnego pojęcia makdonaldyzacja i 

mniej znanego - disneizacja. 

Słowa „konsumować” i „konsument”, jak przypomina 

autor książki, miały niegdyś negatywną wymowę. 

Wiązano je z niszczeniem, z marnowaniem. Dziś o 

konsumpcji mówi się przede wszystkim jako o zjawisku 

pożądanym. Ekonomiści, przedsiębiorcy czy 

politycy oczekują wzrostu konsumpcji, a w związku z 

tym wzrostu gospodarczego, wzrostu dobrobytu społeczeństwa. 

Jedynie organizacje ekologiczne alarmują, 

że wzrost konsumpcji to jedna z przyczyn kryzysu 

ekologicznego. 

Autor książki nie podchodzi do zjawiska konsumpcji 

w sposób emocjonalny. Skupia się na analizowaniu teorii 

wielu badaczy, wskazuje na zróżnicowane postawy 

obecne w dyskusjach na temat konsumpcji. Aldridge 

zwraca uwagę na to, że debaty na temat konsumpcji 

nie prowadzą do opracowania jednolitej wizji tego 

zjawiska, a w ich wyniku powstają różnorodne koncepcje 

dotyczące konsumpcjonizmu. Już samo pojęcie 

konsumeryzm ma wiele definicji. Aldridge wskazuje 

na to, że konsumeryzm jest traktowany jako ruch 

społeczny, sposób życia i ideologia. Badacz zwraca 

uwagę na fakt, że w dyskusjach na temat konsumpcji 

nie można uciec od wartościowania, od przedstawiania 

konkurencyjnych wizji dobrego życia. 

Autor przedstawia także konsekwencje wynikające z 

utrwalania się modelu społeczeństwa konsumpcyjnego, 

w którym wszystkie życiowe problemy można rozwiązać 

poprzez zakup odpowiedniego produktu lub 

poprzez skorzystanie z właściwej usługi. Jest to świat 

reklam i innych form promocji służących ugruntowaniu 

określonych postaw – tu konsumpcja nadaje życiu 

sens, decyduje o pozycji w społeczeństwie. Aldridge 

rozważa także kwestię, czy konsumpcjonizm oferuje 

wybór, czy raczej opiera się na pozorach wolności. 

Książka „Konsumpcja” skłania również czytelnika 

do zadania sobie pytania: czy od społeczeństwa konsumpcyjnego 

można uciec? 

Atutem książki są jasne podziały, dokonywane przez 

Aldridge’a klasyfikacje, rozróżnienia. Wnoszą one 

porządek w nieuporządkowany świat debat, sporów 

teoretycznych dotyczących analizowanego pojęcia. 

Skrótowe ujęcie, z jakim mamy do czynienia w tej 

książce, pozwala na przedstawienie wielu wizji konsumpcji, 

konsumeryzmu i społeczeństwa konsumpcyjnego. 

Wydawca podkreślił, że opracowanie może 

służyć studentom i badaczom zajmującym się socjologią 

życia ekonomicznego, socjologią ekonomiczną i 

polityczną. 

Książki z serii Key Concepts mają wiele cech wspólnych 

ze względu na standardy przyjęte przez wydawców 

dla całego cyklu. Z tym wiąże się podobna 

objętość książek, zbliżone podejście do opisu rzeczywistości 

poprzez analizę wybranych haseł, podobne 

ujęcie tematów. Wątpliwości czytelnika może wzbudzić 

wybór pojęć, które stały się tematami książek. 

Którym pojęciom można bowiem nadać status kluczowych? 

Odpowiedź na to pytanie odnajdziemy w 

„Konsumpcji” Aldridge’a. Odwołuje się on do metafory 

klucza, a więc za kluczowe pojęcia uznaje te, 

które otwierają drzwi do nowych możliwości, ułatwiają 

poznanie świata, coś odkrywają. Autorzy przywołanych 

tu opracowań nie narzucali jednego wzorca 

definiowania pojęć, ale poprzez przywoływanie wielu 

teorii przedstawiali różne możliwości. 

Polity Press jest jednym z wiodących wydawców 

książek z zakresu nauk społecznych. Wydawnictwo 

zajmuje się przede wszystkim dwiema dziedzinami. 

Pierwsza z nich to publikowanie nowatorskich prac 

badaczy światowej klasy. Do drugiej można zaliczyć 

opracowania adresowane do uczniów i studentów. 

Cykl Key Concepts stanowi połączenie tych dwu 

przedmiotów zainteresowania wydawnictwa. Seria została 

przygotowana z myślą o osobach, które zaczynają 

zajmować się poszczególnymi zagadnieniami. Key 

Concepts ma przede wszystkim ułatwić studentom 

zapoznanie się z pojęciami ważnymi w naukach społecznych, 

z podstawowymi teoriami, a także zachęcić 

do sięgnięcia po inne, bardziej wyczerpujące publikacje. 

Choć studenci i badacze to podstawowa grupa 

docelowa wskazana przez wydawców, to z pewnością 

zwięzłe, spójne i napisane przystępnym językiem 

opracowania mogą zaciekawić nie tylko studentów, 

ale i inne osoby zainteresowane zagadnieniami z zakresu 

nauk społecznych. Jak to określił Edwin Bendyk, 

seria stanowi „swoisty niezbędnik inteligenta na czasy 

pojęciowego zamętu”. 

Alan Aldridge, Konsumpcja, 

przeł. Maciek Żakowski; 

Alan Aldridge, Rynek, 

przeł. Maciek Żakowski; 

Steve Bruce, Fundamentalizm, 

przeł. Sławomir Królak; 

John Scott, Władza, 

przeł. Sławwomir Królak, 

Wyd. Sic!, 

Warszawa 2007. 

41

Marta Konarzewska 

„ 

” 

Prawdziwa przygoda jest wtedy, gdy coś cię 

zaskakuje i wchodzisz w świat zupełnie nieprzewidywalny. 

W powieści przygodowej przypadkowość w 

swej cudowności pochłania życie bohatera, który całkowicie 

się w niej zatraca. Nieprzewidywalność prowadzi 

cię coraz dalej i dalej, a twoje życie już nigdy 

nie będzie takie samo. 

Dlaczego od tego zaczynam? Czy chcę szaleńczo 

sklasyfikować książkę Anny Laszuk (zbiór opowieści 

lesbijek o ich codziennym życiu) jako powieść przygodową? 

Czy chcę powiedzieć, że bohaterki, które snują 

zwyczajne, przyszarzone rutynową egzystencją narracje 

o zakupach w OBI, czy erotycznych spojrzeniach 

przy codziennym obieraniu ziemniaków są - niczym 

Robinson Cruzoe - bohaterkami przygody? – Nie. To 

ja jestem tą bohaterką. 

Kiedy się zaczynała, sądziłam, że będzie raczej nudno, 

jakoś dziennikarsko, nachalnie, socjologicznie. I 

pewnie, co najgorsze, narracyjnie nieciekawie. Dawno 

się tak nie pomyliłam - pod każdym możliwym względem. 

Ale może to dobrze, gdyż dzięki tej pomyłce, 

możliwa była nieprzewidywalność, a wraz z nią – przygoda. 

Metafora „przygody z tekstem” jest znana i nawet 

wytarta. W moim przypadku chodzi o radosne, 

przygodne jego odkrywanie, przechodzenie z jednego 

etapu w kolejny, prześlizgiwanie się szczelinami, które 

łączą historię (jako story, plot) z realnym życiem. 

Lesbijską opowieść z lesbijską egzystencją. Książka ta 

bowiem, jak opiszę poniżej, nie jest zamkniętą , stabilną 

narracją na temat. Jest narracją (z) życia. Jest 

tekstem otwartym, którego ruchoma tkanka przeplata 

się z tym, co na zewnątrz, dyskursem społeczno – kulturowym 

(tożsamościowym, feministycznym, queerowym), 

a także tym całkowicie prywatnym, intymnym. 

Jest tekstem - siecią przeplatającą to, co prywatne z 

tym, co polityczne. A poza tym wszystkim jest fantastycznie 

napisaną, stylistycznie bogatą, wielogłosową 

(heteroglosja) opowieścią. 

Opowiadanie ma niezwykłą moc, stwarza światy. 

Opowiadamy, stajemy się, jesteśmy... Laszuk, jako 

autorka „Dziewczyn..”, jest cantadora – zbieraczką 

opowieści. Historie bohaterek przeplatają się ze sobą, 

przekrzykują i słuchają nawzajem, jak kobiety w matriarchalnej 

tekstoprzestrzeni. Jest w tej książce coś z 

pozytywnego babskiego plecenia, o jakim wspomina 

Kazimiera Szczuka. Jest w niej też coś ze szczelinowej 

codzienności, o jakiej pisze Jolanta Brach – Czaina. 

Jest w niej esencjonalna wspólnota kobieca rodem z 

„Czerwonego Namiotu”, ale jest też w niej queerowa, 

pobutlerowska różnorodność i przełamanie esencjalizmu, 

nomadyczność i wielorakość. 

Jest nawet nieakademicka definicja pojęcia queer 

(autorstwa Marzeny Lizurej), o którą wcale niełatwo... 

Lesbijki u Laszuk są wspólnotą i różnorodnością. To 

jest, uważam, absolutnie wspaniałe. Ale, ale .. rozpisałam 

się. Nie od razu o tym wiedziałam. Przygoda 

zaczęła się później – od śniegu. 

Na promocję „Dziewczyn” poszłam nieprzygotowana. 

Posłuchać, porozmawiać, kupić może książkę. Autorka 

miała przyjechać z Marzeną Chińcz (z Fundacji 

Lorga - wydawczynią książki ) oraz z Agnieszką Graff 

jako prowadzącą panel dyskusyjny. 

Spadł wtedy pierwszy śnieg. Śnieg obfity, od razu syberyjski. 

Lawinowy, ciężki, nieprzejezdny. Dziewczyny 

nie dojechały do księgarni, gdzie miało się odbyć 

spotkanie, zdążyły dojechać późnym wieczorem, tylko 

na ciepłe piwo/herbatę do pewnego łódzkiego klubu 

- lesbijskiego, którego właścicielki są zresztą bohaterkami 

książki. Oficjalne spotkanie się nie odbyło. Ale 

dzięki temu odbyło się coś znacznie więcej. Do klubu 

przyszli ludzie naprawdę zainteresowani, dosiadły się 

też przypadkowe bywalczynie. Rozmowa była ciepła, 

z sokiem malinowym i imbirem. Przestrzeń tekstowa 

zastąpione przestrzenią lesbijskiego baru. Głos bohaterek 

zmultiplikowany głosami żywych dziewczyn, 

lesbijek, które z powodzeniem mogłyby zaistnieć jako 

bohaterki książki. Cała ta rozmowa, dynamiczny po- 

42

lilog głosów, stanowiła więc niejako dalszy ciąg samej 

narracji, pre–tekst i po–tekst zapisanych przez Laszuk 

opowieści. Pre-tekst , bo autorka opowiadała o 

tym, jak powstawały kolejne reportaże, jak prowadziła 

kolejne rozmowy, jak kobiety reagowały na niektóre 

pytania, jak, na przykład, jedna z nich zmieniła zdanie 

i zdecydowała się nagle nie opowiadać, a potem, 

jednak tak, opowiadać, ale bez dyktafonu. Jak trzeba 

było wytężać pamięć, żeby zapamiętać nie tylko fakty, 

ale też sposób mówienia, styl. Jak potem trzeba było 

szybko, w pierwszej napotkanej kawiarni notować 

to wszystko na serwetkach. Opowiadała o pracy nad 

tekstem, co było najbardziej fascynujące (oczywiście 

rozmowy z bohaterkami), a co najbardziej męczące 

(oczywiście korekty). A po-tekst? - Bo te nasze rozmowy, 

nasze pytania, kolejne wtrącane opowieści, 

podobne do tych książkowych doświadczenia, anegdoty, 

dyskusja o marszach, Manifach i fioletowych 

flagach, występach dragkingowych, ale też o domach, 

firankach, wspólnych intymnych planach, to wszystko 

stanowiło dalszy ciąg narracji. Żywy głos przeplótł się 

z tym książkowym. To pokazało żywość samego tekstu 

Laszuk, jego pulsującą strukturę, ruchliwość, otwarcie 

i – przede wszystkim – autentyczność. Autentyczność 

nie udawaną, nie uzyskaną dzięki sztuczkom dziennikarskiego 

warsztatu, autentyczność zanurzenia się w 

życiu, w kobiecym ciele, w kobiecym mówieniu, słuchaniu, 

żywej cielesnej narracji. 

Ten wieczór wtedy, to doplatanie opowieści, ta imbirowość 

(zmysłowość), cielesność, siostrzaność, dała 

mi przeświadczenie, że kobiecość/lesbiańskość tekstu 

działa. Że narracja (coming outowa – ujawniająca, 

autodefiniująca) może być antypatriarchalną, antyopresywną 

siłą, która najmocniej i najtrwalej odpiera 

stygmat, obelgę, klątwę. 

Teoretyczki queer studies (M. Mc. Intosh, E. Kosofsky–Sedwick) 

zwracają uwagę na fakt, że etykietki 

typu „lesbijka” stanowią narzędzia przemocowego 

mechanizmu kontroli społecznej, działają też jak 

emocjonalny szantaż. Autorki tekstu „Radicalesbians” 

piszą: „Lesbijka to słowo, które trzyma kobiety 

w ryzach. Kobieta, kiedy słyszy, że użyto w stosunku 

do niej tego słowa, wie, że przekroczyła linię. Wie, 

że w fatalny sposób wyszła ze swojej roli płciowej”. 

W działaniu coming outowym chodzi więc także o to, 

aby te opresjonujące pojęcia zawłaszczyć, by wpleść je 

we własną o sobie narrację. Bo tylko własna opowieść 

daje władzę samookreślenia. Jest wyjściem – wy-powiedzeniem 

się, wy-krzyczeniem (z szafy, i w świat, 

i „na zewnątrz”). Jest daniem siły tym, które będą to 

czytać. 

Tylko takie czytanie jest naprawdę przygodą. Tylko 

takie pisanie naprawdę się liczy. 

Miałam po tym wieczorze (czyli jeszcze przed przeczytaniem 

„Dziewczyn...”) niejasne, jeszcze emocjonalne 

przeczucie tego, co teraz (po przeczytaniu i po 

kolejnych, już bardziej świadomych dyskusjach) wiem 

juz na pewno: że ta książka nie jest pojedynczym wydarzeniem 

literackim, odseparowanym tekstem, jest 

pewnym bardzo istotnym akapitem innego wielkiego 

tekstu: złożonej z małych intymnych narracji, wielkiej 

„dziewczyńskiej”, lesbijskiej opowieści. Opowieści 

wyzwalającej z tego, co dla lesbijek najgorsze, najsilniej 

opresywne: niewidzialności, niesłyszalności, stygmy 

nieistnienia. 

W 2003 roku Anna Guszczyńska w tekście „Nieznośna 

niewidzialność lesbijek” pisała: „Polska lesbijka 

milczy na swój temat równie skutecznie, co społeczeństwo 

i media odmawiające jej racji bytu. [...] Lesbijek 

w Polsce nie ma, nie było, i jak tak dalej pójdzie, 

nie będzie. A na pewno nie zaistnieją jako istoty z krwi 

i kości, mające swoją podmiotowość, swoją historię i 

swoje zwyczaje, czytelne dla reszty. Obecnie lesbijki 

postrzegane są jako zachodni wymysł, równie uciążliwy 

jak zrzuty stonki ziemniaczanej”. Marzena Lizurej 

zaś w komentarzu do swojej instalacji „Lesbijki? 

Przecież nas nie ma” ironicznie notowała: „Lesbijek 

nie ma. Ich związki to tylko przyjaźnie. Ich miłość to 

tylko zabawa. Ich seks to tylko pornografia. Ich życie 

to tylko iluzja. Nie być widoczną to znaczy nie mieć 

żadnego znaczenia. Nie mieć żadnego znaczenia to 

znaczy nie mieć żadnych praw. Nie mieć żadnych 

praw to znaczy nie istnieć”. Pisząc wstęp do swojej 

książki, Laszuk wskazała na dramatyczna prawdę tych 

słów, a zaraz potem napisała: „A lesbijki jednak istnieją. 

Podobnie jak istnieją heteroseksualni politycy, 

eksponujący w kampaniach wyborczych swoje żony, 

swoje dzieci i kulisy życia domowego. Podobnie jak 

heteroseksualni ulubieńcy kolorowych pism, opowiadający 

o swoich romansach, ślubach i rozwodach. Jak 

wszyatkie heteroseksualne pary, które idą ulicą trzymając 

się za ręce albo całując się” (s. 11). Narracje 

lesbijek, które przychodzą po tych słowach, są na nie 

dowodem. Każda z tych historii jest wyciągniętą zza 

muru niewidzialności częścią „nieistniejącej” lesbijskiej 

egzystencji. Każda z nich ma moc performatywu: 

Wychodzę! 

Dziewczyny z ksiażki Laszuk to lesbijki „z krwi i 

kości”, o jakich pisała Gruszczyńska, mające swoją 

podmiotowość, swoją historię i swoje zwyczaje, lesbijki 

w ich własnych mieszkaniach, z ich codziennymi 

drobnymi kłopotami, jakie kupić zasłony i że trzeba z 

kotem do weterynarza. Ale też z dramatycznymi problemami 

(co zrobić, gdy życiowa partnerka umiera na 

raka, a lekarze nie chcą dopuścić mnie do niej, „bo nie 

rodzina”?). Bohaterki stają twarzą w twarz ze światem 

niewidzialnych lesbijek i mówią: „Jesteśmy”. Czyli (te 

słowa pojawiają się w rozmowie z jedną z bohaterek): 

„My, lesbiijki, jesteśmy tu i nie mamy zamiaru sobie 

iść, więc lepiej się przyzwyczajcie”. W tym sensie realizują 

wypromowane przez Porozumienie Lesbijek 

LBT hasło „LESteśmy!”. 

Każda kolejna historia pociąga czymś innym, jedne 

są łzawe, inne zabawne. Jedne w formie wywiadów, 

inne - ciągłej narracji. Jedne o całym życiu, inne tylko 

o jednej z niego historii. Opowiadają je nauczycielki, 

pielęgniarki, kobiety pracujące na Uniwersytecie i 

zakonnice. Anarchofeministki i Drag Kingi. Kobiety 

sześćdziesięcioletnie i dwudziestolatki. 

43

Mówią o swym dzieciństwie (Hanna: „Do szkoły nie wolno 

było przyjść w spodniach, trzeba było je zdjąć w szatni. Bo 

dziewczynka, jak włoży spodnie, nie wygląda jak dziewczynka”), 

o pierwszych wyborach, pierwszych zakochaniach (Nina: „Mój 

pierwszy kontakt miłosny: obóz młodzieżowy i starsza kobieta. 

Już nie pamiętam ani jej imienia ani wyglądu”). Mówią także 

o coming outach – przed rodziną, przed znajomymi z pracy, o 

lęku przed „ujawnieniem” (Alicja: „ Coming out jest nieodwracalny, 

wolę być ostrożniejsza, niż popełnić błąd”; Gosia: „Chyba 

nie ma dobrego momentu na coming out, każdy wydaje się 

niewłaściwy; Alicja: „Ujawnienie się to rękawica rzucona światu”). 

Mimo zrozumiałej obawy, one wszystkie - choć w różnym 

stopniu – na coming out się decydują. Każda z nich opowiada. 

Każda z nich ma odwagę powiedzieć: Jestem lesbijką. To jest 

moja historia. Niektóre (jak na przykład Marzena Lizurej) podają 

prawdziwe nazwiska, inne pojawiają się pod pseudonimami, 

ale to naprawdę nie ma żadnego znaczenia. Ważna jest sama 

opowieść: intymna, jak ta o miłości w klasztorze, ta o miłości 

z mężatką, czy te o jej dojmującym braku (Wanda: „Nigdy nie 

zaznałam miłości, to mnie najbardziej boli”; Hanna: „Czułam 

się zaszczuta i nieszczęśliwa, i niewypowiedzianie samotna. Te 

wszystkie randki, wesołe spotkania, beztroska, tańce, to wszystko, 

co kojarzy się z młodością, było mi odebrane”). A także bardziej 

„zaangażowana” – jak te o zakładaniu grup Safo i Labrys, 

o marszach i manifestacjach. Dla niektórych opowieść o sobie 

jako o lesbijce jest ugruntowaniem się w seksualnej tożsamości 

(Roma: „Ważne jest, aby można było żyć w zgodzie ze swoją 

tożsamością, żyć otwarcie, nie bać się – dopiero takie życie 

jest normalne”). Dla innych ma wymiar polityczny (Dagmara: 

„[zdanie: jestem lesbijką] dla mnie jest deklaracją polityczną, 

mniej niż deklaracją tożsamości. Mówiąc je, świadomie umieszczam 

się po stronie mniejszości, której nie żyje się tu najlepiej 

[...]. Tym samym po swojej stronie” - To mi przypomina słowa 

Ch. Bunch: „Kobieco zidentyfikowany lesbianizm jest więcej 

niż preferencją seksualną: jest wyborem politycznym”. 

Przedstawiając obrazowo problem polskiej les– 

niewidzialności, Anna Gruszczyńska stworzyła fantastyczną 

metaforę czapki niewidki. Taką czapkę nakładają lesbijce w Polsce 

media i społeczeństwo, a sama lesbijka skrzętnie dba, żeby 

dobrze leżała i żeby przypadkiem nie spadła. Anna Gruszczyńska, 

w cytowanym już tekście, zauważa: „Naprędce zmontowany 

przepis na czapkę niewidkę dla lesbijek wygląda następująco: 

wziąć etos Matki Polki, zmieszać z tolerancją w 

polskim wydaniu, przyprawić prawicą i patriarchatem, 

przed użyciem wstrząsnąc, a same zainteresowane nie 

będą się zbytnio chronić przed proponowaną kuracją, 

wręcz przeciwnie, z chęcią przystają na niewidzialność 

w zamian za odrobinę iluzorycznego spokoju”. Bohaterki 

Laszuk pozdejmowały z głów swoje czapki niewidki, 

zostawiły je w szafach i wyszły odważnie w widzialność. A 

wraz z nimi sama autorka, dla której ta książka , i to jest 

bardzo ważne, stała się osobistym coming outem. 

Nie można przeżyć przygody tekstu, gdy czyta się nieprawdę, 

nie można zespolić się cieleśnie z czymś, co 

podszyte jest fałszem. Nie można stać się bohaterką 

historii, która nie jest autentyczna. W książce Laszuk 

nie ma ani jednej fałszywej głoski. 

Powtórzę wiec raz jeszcze: to ja jestem bohaterką 

przygody. Tylko takie czytanie ma sens. Tylko takie 

pisanie naprawdę się liczy. 

Anna Laszuk, Dziewczyny, wyjdźcie z szafy!, 

Wyd. Fundacja Lorga, 


44 

44 

44

Joanna Szydłowska 

Debiutanckie przedsięwzięcie krakowskiego wydawnictwa muchaniesiada.com, 

stawiającego sobie za cel promocję nowych 

zjawisk literatury Ameryki Łacińskiej, przynosi pozycję bardzo interesującą. 

Edmundo Paz Soldán, mimo iż nie jest w Polsce najbardziej 

rozpoznawalną postacią nurtu latynoskiego, to jednak ma 

na swoim koncie pokaźny już dorobek artystyczny (sześć powieści 

i trzy zbiory opowiadań). Z różnych powodów wybór prozy tego 

autora na inaugurację nowej serii postm@condo, uznać należy za 

zasadny. Urodzonego w 1967 r. w Boliwii Edmundo Paz Soldána, 

przyjęło się wiązać z pokoleniem McOndo, wyróżnionym według 

kryteriów generacyjnych (twórcy urodzeni w latach 60., których 

debiuty przypadły na lata 90.) oraz według kryterium konceptualno-artystycznego 

(zakwestionowanie epigoństwa późnych naśladowców 

Gabriela Garcii Marqueza czy Carlosa Fuentesa). 

I rzeczywiście, dla czytelnika przywykłego do niesamowitej aury 

prozy realizmu magicznego propozycja Edmundo Paz Soldána 

jest tyleż zaskakująca, co atrakcyjna przez konceptualne zaprzeczenie. 

Autor nie tyle może wyrzuca na śmietnik zużyte rekwizyty 

macongowskich światów, ile udowadnia, że doskonale można się 

bez nich obejść. Miast magii otrzymujemy wersję zorientowaną 

bardzo realistycznie. Duchy wyparte zostają przez zanurzonych w 

codzienności bohaterów; wszechwładny bezczas ustępuje miejsca 

wizji nowoczesnego i dynamicznego świata; zagubione w nieprzyjaznym 

interiorze osiedla ludzkie przeistaczają się w otwarte na 

świat McLuhanowskie globalne wioski. 

Dobra warsztatowo (sprawnie napisana i intrygująco kompozycyjnie 

„wyreżyserowana”) powieść Edmundo Paz Soldána w sensie 

fabularnym prezentuje się dość tandetnie. To klastyczny koktajl 

melodramatu z powieścią polityczną: romans boliwijskiego nauczyciela 

akademickiego, zatrudnionego na amerykańskim uniwersytecie, 

ze swoją studentką ukazany na tle rzeczywistości politycznej 

Boliwii współczesnej i tej z lat 70. minionego wieku. Na 

alternacyjnym planie fabularnym „Śmierć na ulicy Unzueta” możemy 

postrzegać jako egzystencjalno-ontologiczną peregrynację 

pierwszoosobowego narratora w celu rozpoznania prawdy o swoim 

ojcu. Ale uważny czytelnik szybko stwierdzi, że Edmundo Paz Soldán 

sprytnie żongluje literackimi regułami gry sprawozdawczej, inteligentnie 

pożytkuje konwencje i redefiniuje tropy. Powiedzieć, że 

„Śmierć na ulicy Unzueta” jest romansem, thrillerem politycznym 

i prozą psychologiczną zarazem, to za mało. Bo jest też - a może 

przede wszystkim – propozycją postmodernistycznej powieści, quasi-powieścią 

z kluczem, powieścią akademicką, intertekstualną 

grą wymagającą tyleż wrażliwości, co kompetencji. „Najlepszym 

schowkiem na książkę będzie biblioteka” (s. 49) – brzmi zdanie zaszyfrowane 

w powieści ojca, a mogące być mottem całej struktury. 

Edmundo Paz Soldán odwołuje się do znanej metaforyki „Biblioteki 

Babel” Jorge Luisa Borgesa. Wielopiętrowa struktura narracji 

ogarnia partie kilku co najmniej tekstów. Mamy 

więc: powieść właściwą, powieść w powieści (kultowa 

powieść „Berkeley” autorstwa ojca głównego bohatera), 

wspomnienia bossa kartelu narkotykowego, 

opublikowane i li tylko planowane artykuły dla renomowanych 

pism, szeregi haseł krzyżówek, internetowe 

maile, prace semestralne studentów, istniejącą 

jedynie w zamysłach książkę o ojcu bohatera etc. 

Wszystkie te teksty postrzegane są jako palimpsest, 

wyrafinowany szyfrogram, który dla większości bohaterów 

pozostaje na zawsze nieodgadnioną tajemnicą. 

„Każdy wyraz w swoich licznych wariantach. 

Ogrody ogrodów o niekończących się ścieżkach, 

niewyczerpane sposoby wyczerpania życia pewnego 

człowieka, życia pewnego tekstu” (s. 109). 

Metafora szyfru, która wyrasta w jakimś sensie na 

gruncie mody ukonstytuowanej przez Dana Browna, 

jest dla „Śmierci na ulicy Unzueta” bardzo 

znamienna. Neurasteniczne oko bohatera szyfrogenną 

strukturę przypisuje niemal wszystkiemu: 

bohaterom (figura ojca i wuja), prasie, powieści 

ojca, teledyskom grup rockowych, ścianom knajp 

wytapetowanych wycinkami z gazet, no i przede 

wszystkim – krzyżówkom, których twórcą i miłośnikiem 

jest wuj. Bohaterowie doskonalą się w 

wymyślaniu zakodowanych przekazów kryjących 

ich sekretny związek; dla wuja idée fixe okazuje 

się konstrukcja maszyny pozwalającej kontaktować 

się na odległość (także z przeszłością); 

szyfrem są gesty, nazwy miejscowe, punkty biografii. 

„Istnieją ludzie, którzy urodzili się, żeby 

zostawiać za sobą zagadki; a inni po to, żeby je 

rozwiązywać, wyjaśniać świat, który ktoś inny 

próbuje zagmatwać. Należę do tej drugiej grupy 

i jestem przekonany, że nasze zadanie nie jest 

miej zaszczytne, nie mniej godne aplauzu i pamięci 

niż to, co robią twórcy. Bez nas, bez naszej 

odpowiedzi na ich groźne, hermetyczne wyzwania, 

nie mogliby przecież istnieć” (s. 11). 

Bohater Edmundo Paz Soldána, niczym nieszczęśnik 

szamoczący się w Borgesowskiej bibliotece, 

ponosi klęskę. Nie postrada wprawdzie 

zmysłów, ale utraci zaufanie do uznawanych 

dotąd za wyłączne sposobów rozpoznawania 

świata. Rzecz to tym bardziej znamienna, że 

jest to empiria pracownika akademickiego, 

analityka strategii politycznych i społecznych, 

człowieka, który z racji wykonywanego zawodu 

rości sobie prawa do tłumaczenia świata. 

Z narcystycznego i uzurpacyjnego przekonania 

o własnej wszechwiedzy, z wiary w sens 

podejmowanych tropów, z nabożnej czci dla 

intelektualnego namysłu i encyklopedycznej 

wiedzy, bohater zmuszony jest przejść na 

pozycje tragicznego w swym wymiarze egzystencjalnym 

agnostyka. Obraz ów w sposób 

wyraźny koresponduje ze znanymi konstatacjami 

Umberto Eco, który definiował brak 

różnicy między dostępem do milionów megabajtów 

informacji i dostępem do jednej 

tylko informacji. „Szukałeś symbolu, pośród 

44 

44 

45

symboli. A centralnym tematem powieści, jak sądzę, 

jest niemożność odszyfrowania sensu. Jesteśmy zagubieni 

w morzu symboli i rozpaczliwie próbujemy 

odkryć, co naprawdę ma znaczenie. Ale lata mijają i 

każdy odnaleziony na drodze ślad znaczy tyle, co pozostałe”(s. 

231). 

„Śmierć na ulicy Unzueta” jest więc także dyskusją 

na temat roli mass mediów i demonizowania nowoczesnych 

technologii. W tym świecie pozornie wszystko 

zorientowane jest na aktualność, nowoczesność, 

świeżość informacyjną. Te zdobycze – zgodnie z naiwną 

wiarą narratora - pozwolą odsłonić przeszłość. 

Z drugiej jednak strony trudno oprzeć się wrażeniu, 

że potok bieżących informacji, słów wyciekających z 

radia, TV, z prasy, internetu to wyłącznie powieściowe 

imponderabilia, nic nie znaczące sensy. Nadmiar 

unieważnia znaczenie. „Śmierć na ulicy Unzueta” jest 

kompromitacją fetyszyzmu technologicznego. Nie 

bez racji dwie główne bohaterki (Ashley i Carolina) 

grając ryzykownie na internetowych giełdach, ponoszą 

klęskę (i osobistą, i finansową). 

Zakwestionowany trop empirii rozciągnąć wypada 

również na plan refleksji nad konceptualizacją problematyki 

Ameryki Łacińskiej. Edmundo Paz Soldán 

świetnie pokazał ułomność amerykańskich rozpoznań 

naukowych i quasi-naukowych: wszelkiej maści symulacji 

i syntez. Wycieczki w stronę akademickiego 

dyskursu nad lansowaną obecnie problematyką dyskursu 

postkolonialnego i dyskursu emancypacji grup 

mniejszościowych kompromitują przekonanie o możliwości 

całościowego i spójnego zdiagnozowania tak 

heterogenicznego i dynamicznie tranformującego 

się świata. Kategoria autorytetu naukowego nie jest 

w stanie się obronić w świecie przedstawionym Edmundo 

Paz Soldána. Jego bohater nie ma narzędzi do 

rozpoznawania świata zewnętrznego, bo nie umie rozpoznać 

i ocenić nawet swoich najbliższych relacji. 

„Śmierć na ulicy Unzueta” jest wyrazem nieufności 

do wszelkich dogmatów: do technologii, polityki, 

do świata naukowego dyskursu, do uczuć drugiego 

człowieka, do słowa wreszcie. Nie można rozkodować 

świata, zdaje się nam mówić Edmundo Paz Soldán. A 

jeśli tak, to pozostaje tu miejsce na niedopowiedzenie, 

na tajemnicę. A więc jednak magia. Ten obraz 

Ameryki Łacińskiej – zurbanizowanej, nowoczesnej, 

tętniącej życiem nocnych klubów, trochę rozpustnej 

i bardzo rozpolitykowanej, z pewnością jest w stanie 

uwieść polskiego czytelnika. 

Edmundo Paz Soldán, Śmierć na ulicy Unzueta, 

przeł. Tomasz Pindel, 

muchaniesiada.com, 

Kraków 2006. 

46

Krzysztof Dziamski 

w opisie pierwszego pocałunku: „Zdjął z małego palca 

srebrną obrączkę i wsunął na mój palec. Poczułam 

jak zamykają mi się oczy. Przyjęłam pierwszy w życiu 

pocałunek” (s. 85). 

tęsknie tak jakby pękały we mnie struny śniegu 

sms od N. 

Gdy człowiek zostawia sól na słońcu, ciągle patrzy, 

czy nie zanosi się na deszcz. 

To opowieść z miejsca, gdzie nocą złodzieje poruszają 

się całkiem nago, nasmarowani oliwą, aby mogli 

wyślizgnąć się z każdej sytuacji. To opowieść z miejsca 

gdzie dziewczyna musi być niewinna nim matka wyda 

ją mężczyźnie, musi. To opowieść z miejsca gdzie 

domy pachną melasą, a pod stołami w koszach z włókna 

kokosowego chowa się fasole i bataty. To opowieść 

z miejsca gdzie opowiada się bajki o dziewczynkach 

uwiedzionych przez skowronki, które kuszą owocami 

granatu dużymi jak głowy i o dziewczynkach, nie dających 

się uwieść skowronkom, gdyż mówi się, że każda 

dziewczynka zostawia swoje serce w domu. To opowieść 

z miejsca, które jest najstarszym niepodległym 

państwem w Ameryce Środkowej. Smutna historia jak 

smutna pieśń czarnoskórego człowieka. 

Edwidge Danticat (ur. 19.01.1969 w Port-au-Prince) 

mieszkała przez całe swoje dzieciństwo na Haiti. 

Uczyła się w języku francuskim, ale nigdy nie porzuciła 

języka kreolskiego, który jest mieszanką języka francuskiego 

z językami afrykańskimi, charakterystyczną 

tylko dla mieszkańców kraju. W wieku dwunastu lat 

przeprowadziła się do Brooklyn’u. Mimo prześladowań 

ze względu na pochodzenie, nigdy nie wyparła się 

swoich korzeni. Gdy miała 25 lat Soho Press opublikowało 

jej pierwszą książkę „Breath, Eyes, Memory”. 

„Oddech, oczy, pamięć” przypomniała mi jedną z 

moich ulubionych książek (oh, Jamaico Kincaid!) - 

„Autobiografię mojej matki”, która opowiada historię 

Antigui zdominowanej przez mężczyzn. Bardzo 

trudno ją przebić - poniekąd obydwie książki mówią 

o tym samym. Edwidge skupia się na relacji między 

matką-córką-babcią-ciocią, chcąc opowiedzieć o losie 

kobiet w miejscach, w których ślad niewolnictwa nie 

zniknie tak szybko jak ślady lin na dłoniach rybaków. 

Kincaid jest mistrzynią w mówieniu o świecie, w którym 

kobieta musi się podporządkowywać, jednak jak 

na debiut, Danticat też nieźle sobie radzi. Czuć, że 

to ktoś młody opisuje wszystkie sytuacje, miejscami 

specjalnie zdradzając swoją czystość, jak na przykład 

Niby drobnostka, ale tutaj słowo „przyjęłam”, jest 

słowem kluczowym, mówiącym o sposobie wychowania 

dziewczynki. Wydaje się, że autorka lubi tego 

typu wskazówki i tropy. To w pewien sposób urocze: 

czuć, że osoba, która nie panuje nad swoim życiem, 

radzi sobie nawet w najgorszych warunkach. Psychiczne 

dręczenie ze względu na wspomnienia i traumy nie 

może się skończyć nawet po opuszczeniu Haiti. „Oddech, 

oczy, pamięć” to książka, gdzie mężczyzna jest 

tylko tłem, bardzo czarnym tłem, gdzie mężczyzna 

jest pracą na polu trzciny cukrowej, śpiewem spiritual 

negros lub dźwiękiem saksofonu cichym jak szept. 

Ale to tło przeważa. Wszystkie wydarzenia, mają swój 

początek w gwałcie, z którego rodzi się Sophie, narratorka 

powieści. Ciało jest niestety tylko jedno. 

W ciemności wszyscy mężczyźni są czarni. 

Problemy Sophie Caco wynikają z problemów jej 

matki, a także z problemów jej cioci, która to wychowywała 

w najmłodszych latach życia Sophie. Problemy 

sióstr wynikają natomiast z metod wychowawczych 

babci Caco. Relacje są ze sobą ściśle związane 

nie tylko ze względu na jedną krew. Babcia Caco to 

postać, która o świecie wie bardzo dużo, która wymaga 

od swoich dziewczynek szacunku wynikającego z hierarchii, 

jaka powinna panować w rodzinie. Babcia to 

bardzo ciekawa bohaterka książki, która zasypuje czytelnika 

haitańskimi powiedzeniami i radami. „Kraby 

nie rodzą papai” to jedno z jej ulubionych. Nie miesza 

się bezpośrednio w życie swoich dzieci, ale wie, kiedy 

należy zareagować. Wie też, kiedy złe duchy zbliżają 

się do domu i z jakich ziół pić herbatę, aby wyleczyć 

się z melancholii. 

W Poznaniu jest taka reguła - nie należy kasować biletów 

w nocnych autobusach. Gdy się to robi, z miejsca 

wiadomo, że albo jest się obcym w tym mieście, 

albo jest się frajerem (nocą kontrolerzy biletów śpią). 

W małej wiosce na Haiti pewnie nie ma zbyt wielu 

nocnych autobusów, tam jest się frajerem, gdy rankiem 

po nocy poślubnej nie wywiesi się dostatecznie 

zakrwawionego prześcieradła. Kobieta musi sprostać 

wielu wyzwaniom, które w tej części świata nawet 

ciężko sobie wyobrazić. Z dnia na dzień. Czas niczego 

nie zmienia – kobieta sama musi dokonać trudnych 

wyborów, które potrafią ją bezlitośnie skazać na samotność. 

Każde wyjście na targ po ryby i warzywa jest 

niebezpieczne. 

47

Autorka z kobiecą delikatnością, ale zarazem złością 

osoby zranionej, odnosi się do sytuacji politycznej 

Haitańczyków, czy to w kraju czy w USA. Nie stara 

się znaleźć ich źródła, nie stara się dawać rad, po 

prostu opisuje wydarzenia. Książka nasączona jest 

świadomością własnej tożsamości narodowej, tak 

jak opatrunek jest nasączony krwią i ropą. Dlatego, 

że osiemnastolatce trudno jest zapomnieć o kraju, 

gdy wie, że chłopcy ze szkoły w Nowym Jorku, gdyby 

dowiedzieli się o jej pochodzeniu, mogliby ją pobić 

choćby za HZP. Co to HZP? HZP to tzw. „haitański 

zapach potu”. Dlatego, że dojrzała kobieta nie rozumie 

dlaczego Macoutes mogą wejść do czyjegoś domu 

i zażądać jedzenia, i gospodyni. Dlaczego mogą wepchnąć 

ją do łóżka, wepchnąć w nią swoje ciało, a potem 

wepchnąć do łóżka jej córkę. I w końcu, dlaczego, 

gdy ktoś stawiał opór, mogą zmusić, aby matka spała 

ze swoim synem, bratem albo nawet ojcem. Macoutes 

(pełna nazwa: Tonton Macoute), to oddziały milicji 

na Haiti, które dopuszczały się tortur, pobić, gwałtów 

i zabójstw, czasem nawet publicznych ezgekucji, podobno 

zostały całkowicie rozwiązane. 

Na morzu nie ma drzwi. 

Na szczęście jest Erzulie. Ona jeszcze nigdy nikogo 

nie opuściła, nigdy nikogo nie zawiodła. W jednym 

ręku trzyma nóż, w drugim dziecko; jest silna. To bogini 

związana z religią Voodoo, bogini płodności, miłości 

i piękna. Jest patronką homoseksualistów, czarownic, 

prostytutek, rzeźbiarstwa i malarstwa. Dantor 

to jakby jej druga, złowroga twarz, do której często 

zwracają się kobiety pokrzywdzone przez maltretujących 

je mężów. Co ciekawe, najczęstsze przedstawienia 

Erzulie wywodzą się od znanej Polakom ikony, 

jaką jest Black Madonna of Częstochowa. Swoją drogą 

może ktoś napisze kiedyś książkę o tym, w jaki sposób 

wizerunki Maryi Dziewicy wpłynęły na losy Ameryki 

Łacińskiej. 

... 

Chciałbym mieszkać tak blisko oceanu, aby mógł on 

porwać moją koszulkę. Ciało jest niepowtarzalne. Ciało 

jest jedno. Czasem wyobrażam sobie zaniedbaną 

plażę – nagle dziką. Kraby nie rodzą papai. Tę historię 

wypełnia tęsknota, wypełnia po brzegi jak zimna kawa 

wypełnia kubek, jak orzechy kokosowe wypełniają 

półkę w supermarkecie, jak światło wypełnia wystawę 

jubilerską, jak śnieg wypełnia park. Tęsknota - tylko za 

czym? Może za czymś, czego się nigdy nie widziało, 

czego się nie zna? Ale może to nieważne, może ważny 

jest tylko ten moment, ważne tylko to miejsce, ten zapach, 

ten oddech, te oczy, które tęsknotę wywołują. 

Edwidge Danticat, Oddech, oczy, pamięć, 

przeł. Maria Olejniczak-Skarsgard. 

Wyd. G+J Gruner+Jahr Polska, 


48

Dagmara Napieraj 

Kiedy mamy do czynienia z miłością, granica jest 

cienka jak nić pająka, jak pojedynczy włos i zarazem 

krucha jak lód na jeziorze po pierwszych przymrozkach. 

Jesteście pewnie ciekawi, o której granicy mówię. 

Otóż nie ważne jest to, którą mam na myśli. 

Każda, czy to ta standardowa między miłością a nienawiścią, 

czy też mniej poetycka, ale równie często 

spotykana, jak ta między miłością a samotnością, czy 

w końcu granica między miłością a wolnością, każda 

z nich zasługuje na uwagę. Kiedy zaczynamy czuć, że 

dochodzimy do miejsca, z którego już nie będzie powrotu 

należy się dwa razy zastanowić, zanim postawimy 

kolejny krok. Przekroczenie jakiejkolwiek granicy i 

obojętnie w którą stronę, doprowadza prędzej czy później 

do nieuchronnej katastrofy. 

O przekraczaniu niewidzialnego w poszukiwaniu miłości 

i o konsekwencjach później z tego wynikających 

pisze Anne Swärd w książce „Lato polarne”. Pozycja ta 

została wydana w serii Europejki wydawnictwa Czarne. 

Jest to historia pewnej rodziny, w której relacje między 

poszczególnymi osobami ulegają stopniowemu 

rozpadowi. Kawałek po kawałeczku, jak domek z kart 

w wietrzny dzień, wizja szczęśliwej rodziny odchodzi w 

zapomnienie. Bohaterowie powieści nieustannie wplątają 

się w sieci własnych emocji. Każdy z nich pragnie 

tego samego, miłości, ale za każdym razem, kiedy próbują 

ją sobie okazać, sieć pogmatwanych uczuć zacieśnia 

się jeszcze bardziej. Coraz mocniej rani, aż w końcu 

musi pęknąć. 

Fabuła ksiązki, pomimo ciekawej konstrukcji (jeden 

wątek historii opowiadany jest z punktu widzenia kilku 

osób), koncentruje się wokół jednej postaci – Kaj. 

Oczywiście ktoś może powiedzieć, że jest to opowieść 

o Lisette, Jensie i ich rozpadającym się związku, miłości 

Ingrid do Jacka lub też Jacka do Ingrid, jak kto woli. 

Można też powiedzieć, że książka opowiada o relacjach 

między braćmi Krystianem i Jensem, i zakazanej miłości 

Krystiana do Lisette. Wszystko się zgadza, tyle tylko, że 

najważniejsza w tym wszystkim jest Kaj. Jej pragnienie 

miłości jest tu najistotniejsze. Pragnienia innych są tłem, 

które uwydatnia jej zaborczy charakter w dążeniu do obranego 

celu. Kaj jest jak burzliwy ocean. Nieprzewidywalna, 

silna i niepokonana zarazem a przy tym tak intrygująca, że 

nie sposób jej się oprzeć. Jednym spojrzeniem niszczy to, 

co innym przychodziło zbudować z wielkim trudem. Jest 

toksyczna w kontaktach z ludźmi. 

To ona napędza koło nienawiści. „Kaj rozprzestrzenia 

się po pokojach niczym deszcz, sącząc niepokój 

kropla po kropli, nawet nie ruszając się z miejsca. 

Szybko zużywa cały tlen znajdujący się w domu”. 

Swoją obecnością doprowadza do szału Jacka, Jensa 

i Lisette. Okręca sobie wokół palca Krystiana, ale nie 

potrafi znieść tego, że on kocha Lisette, więc w końcu, 

jednym tylko zdaniem doprowadza do tragedii. 

Ale i tak ona ciągle jest najważniejsza. Jest ogniwem 

łączącym a zarazem rozdzierającym rodzinę na strzępy. 

Od spotkania Krystiana z Kaj zaczyna się historia 

opowiadana przez Anne Swärd i na pytaniu Krystiana, 

które zadał zaraz po odzyskaniu przytomności: „Kaj. 

Gdzie jest Kaj? Dlaczego jej tu nie ma?”. opowieść ta 

się kończy. Nawet Jack, ojciec, który wrócił do rodziny 

i który dzień w dzień czuwał przy Krystianie, nie zdołał 

przyćmić autorytetu Kaj w jego oczach. 

„Lato jest jak wrzód. Patrzenie, jak rozpościera się z 

tym swoim ciepłem i bezkształtną zielonością, ma ponoć 

sprawiać przyjemność, ale ja czekam tylko na to, 

żeby już dojrzało i pękło. A zapomnienie – jeśli istnieje 

– nie jest pamięcią, która się kończy, raczej siatką: 

otwierasz ją i wpuszczasz do niej wspomnienia. Pewne 

sprawy są tak ciężkie, że przelatują na wskroś. Dno po 

prostu odpada, wydaje się, jakby miały nigdy nie przestać 

spadać”. Takie jest właśnie „Lato polarne”. Anne 

Swärd porusza tę stronę ludzkiej natury, która ujawnia 

się w człowieku, kiedy jest mu bardzo źle. W przypadku 

tej powieści już od pierwszych stron czytelnik czuje, 

że niewidzialna granica między miłością a nienawiścią, 

samotnością, wolnością została przekroczona. 

„Lato polarne” należy do tej literatury, która zostawia 

w człowieku jakiś ślad. Dwieście pięćdziesiąt przewertowanych 

stron nie przechodzi przez palce obojętnie, 

tylko zmusza do zastanowienia. Anne Swärd na kartach 

swojej powieści pokazała różne oblicza miłości. 

Na pewno to pozycja godna polecenia, ponieważ jest 

prawdziwa. Takie dramaty rozgrywają się na co dzień w 

wielu domach, tylko mało kto ma odwagę się do tego 

przyznać. 

Anne Swärd, Lato polarne, 

przeł. Bogumiła Ratajczak, 

Wyd. Czarne, 

Wołowiec 2007. 

49

Marta Grabowska 

„Pocałunek na wstecznym” Mariusza Grzebalskiego 

to powrót do najprostszych sytuacji. Ktoś siedzi na 

krawężniku, ktoś się do kogoś odzywa, świeci słońce, 

ktoś wyrusza, zapala papierosa. To słynne i świetne 

wiersze, których możemy dotknąć po raz drugi. 

Inne ich ułożenie oraz towarzystwo innych wierszy 

powoduje, że spojrzenie na nie również się zmienia. 

Tak, jakby Grzebalski wziął swoje dwie poprzednie 

książki, stanął na biurku trzymając wiersze w garści 

i nagle je upuścił na podłogę. No i mamy „Pocałunek 

na wstecznym”, który jest zbiorem obrazków. 

Obrazków smutnych, romantycznych lub też szalonych, 

ekstrawaganckich, niespotykanych, lubieżnych. 

Jednak każdy z tych wierszy posiada jakąś iskrę, coś, 

co nie pozwala przejść obojętnie. Drugie dno, znaczenie, 

do którego trzeba dotrzeć. Te wiersze są jak 

„Pejzaż z upadkiem Ikara”, na którym wszystko dzieje 

się zgodnie z porządkiem świata. Rolnik orze pole, 

słonko świeci a dzieciaczki bawią się pod drzewem. 

Tylko gdzieś tam sterczą z wody nogi Ikara, który topi 

się w kącie obrazu, podczas gdy reszta świata wykonuje 

swoje obowiązki. I tak jest z wierszami Grzebalskiego. 

Dziewczyny idą przez miasto, jedzie tramwaj, 

śmiech, tłum i tylko „śnieg śmieje się jak sidła pod 

butami przechodniów” w ostatnim wersie, w kącie 

obrazu. Maleńkie igiełki, które kłują w oko i nadają 

sens utworowi, wzbudzają niepokój. Lubię w wierszach 

Grzebalskiego nie tylko ten niepokój ale też te 

wspaniałe paradoksy; „rower leżał w trawie, pojechałeś 

do Pekinu” czy hejnał, który „pognał w mrok jak 

dzik na wieść o młodych kartoflach”. Taka poetycka 

mowa potoczna, pozorny odpoczynek od wysiłku interpretacji. 

Pocałunek dla czytelnika. Chociaż jakby 

się tak odbiorca z nadawcą całował bez końca, to 

nie byłoby zabawy w te wszystkie zawiłe znaczenia 

i podwójne dna. A tak jeden wiersz czytać można 

kilka razy i zawsze można dojrzeć coś nowego. Dlatego 

„Pocałunek na wstecznym” tak bardzo przypadł 

mi do gustu. Każde kolejne czytanie tego samego 

wiersza ewokuje nowe asocjacje, pojawiają się nowe 

odniesienia i odwołania. A najprzyjemniejsze jest 

to, że istotą tej poezji jest prosta sytuacja, z gatunku 

tych, jakie znaleźć można na ulicy, pod blokiem, we 

własnym mieszkaniu i swojej głowie. Te wiersze są 

trochę swojskie, a trochę cudzoziemskie. Oczywiście 

można uznać, że opisywanie dzika i kartofli to barbarzyństwo 

i gdzie tu poezja, zawiłość metafory i czar 

epitetu? Jednak wydaje mi się, że dzisiejsza literatura 

poszła już na tyle do przodu, że potrafi okiełznać te 

najprostsze sytuacje. Te najprostsze są najtrudniejsze, 

bo każdy je zna, każdy je z czymś kojarzy i stworzyć 

nowe skojarzenie nie jest już tak łatwo. A tym 

bardziej skojarzenie, które powoduje kolejne i kolejne. 

Mieszanina elementów, które można składać na 

miliony różnych sposobów. Sam tytuł-„Pocałunek na 

wstecznym” -to wgląd w przeszłość. W to, co już się 

zrobiło, w wiersze, jakie się popełniło i od których nie 

ma odwrotu. Próba ich reinterpretacji, ukazania w nowym 

świetle. Jeśli by przyjąć za rzeczywistość fakt, że 

ułożenie wierszy stanowi klucz do ich odczytania, że 

jest to droga, którą przejść musi odbiorca, to najnowsza 

książka Grzebalskiego to zupełnie nowy trakt. 

„Pocałunek…” to wiersze niby już znane, niby 

oswojone i okiełznane, ale nie dość, wątpię w to, iż 

powiedzieć można o wierszu, że jest już znany, i tym 

bardziej o wierszu, który widzi się po raz drugi w zupełnie 

nowym otoczeniu. A już powtórne wydanie 

tych samych wierszy samo w sobie jest znakiem. Tak, 

jakby poeta mówił, że tu jest coś jeszcze, tutaj coś jaśnieje, 

a tu wystaje kawałek ręki. Grzebalski spaceruje 

po własnych śladach i do takiej wędrówki zaprasza 

czytelnika. Ta wędrówka jest trochę utrudniona, bo 

wiersze, które w tej opowieści udają znaki, pozmieniały 

swoje miejsca, drogowskaz na Szczecin wskazuje 

Warszawę, znak na spokój wzbudza niepokój. Grzebalski 

myli tropy, ale i tak jest fajnie. 

Mariusz Grzebalski, Pocałunek na wstecznym, 

Wyd. Biuro Literackie, 

Wrocław 2007. 

50

Anita Frankowiak 

Mariusz Szczygieł znany jest czytelnikom jako reporter 

„Gazety Wyborczej” i redaktor dodatku „Duży 

Format”. Przypomnę jednak, że publikował też m.in. 

w „Polityce”, „Konfrontacjach”, „Vivie”, „Radarze”, 

„CKM”, „Kulturze”, „Culture Europe”. Teraz poznajemy 

go jako wnikliwego badacza, komentatora i obserwatora 

pozostałości po czechosłowackim komunizmie. 

W 2004 roku właśnie za reportaże o Czechach i 

Czechosłowacji zdobył nagrodę. Jest zresztą laureatem 

wielu innych nagród (Nagroda Stowarzyszenia Dziennikarzy 

Polskich za osiągnięcia dziennikarskie - 1993; 

Nagroda TV Polsat za najlepszy talk show – 1997; Nagroda 

Prymasa Polski – 2000 i wspomniana z 2004 Nagroda 

Melchior). Pytany o największe satysfakcje zawodowe 

skromnie odpowiada, że „po opublikowaniu 

reportażu „Onanizm polski” (1993), gdy poznański 

ZCHN umieścił go na liście pisarzy zakazanych obok 

Jerzego Owsiaka i Czesława Miłosza, a także wtedy, 

gdy »Gazeta Wyborcza« poprosiła go, by został współautorem 

oficjalnej strony Ryszarda Kapuścińskiego”. 

„Gottland” to książka wyjątkowa. Autor wybrał do 

niej 16 opowieści. Pisze w niej o „ikonach czeskiej 

świadomości zbiorowej (w Polsce niemal nieznanych), 

ale też o losach postaci nieopisanych nawet przez samych 

Czechów”. Bezlitośnie obnaża paradoksy komunistycznej 

rzeczywistości i partyjnej utopii. 

Czechy to swoista Kafkarna (jeśli posłużę się jednym 

z tytułów zbioru). Słowo, którego znaczenia nie 

znajdziemy w słowniku, a które niesie maksimum 

treści, a co najważniejsze jest używane i znaczy. „No, 

tego słowa po prostu nie powinno się, a właściwie nie 

ma się prawa używać – wyjaśnia w końcu Czeszka. – 

Macie słowa, których nie można używać? – Nie, nie 

mamy żadnych słów zakazanych, co to, to nie. Po prostu 

takie słowo nigdzie nie figuruje. – Ale ludzie je 

wypowiadają! – Jednak gdyby pani szukała na piśmie, 

nie znajdzie pani. A u nas to, co nie jest napisane, 

właściwie nie istnieje. I powiem szczerze, że to jest 

wszystkim bardzo na rękę” (s. 193). Absurdalna Kafkowska 

rzeczywistość jest codziennością dla bohaterów 

zbioru. 

Cykl otwiera opowieść o rodzinie Tomasa 

Baty. To nazwisko jest synonimem nie tylko 

dobrych jakościowo butów, lecz także pewnej 

tradycji szewskiego zawodu. Autor pokazuje 

dzieje rodziny Baty w perspektywie genealogicznej 

(dość zawikłanej) i historycznej. Pokazuje 

determinację i upór Tomasa w dążeniu do celu. 

Odkrywa nieznane elementy biografii tej rodziny. 

Bata stworzył „samośledzące się miasto”. Zbudował 

Dom Społeczny z kręgielnią i salą szachową. 

Pozamykał restauracje. Zmienił czas pracy wprowadzając 

dwugodzinną przerwę o godz. 12. Zalecił, 

by w czasie przerwy robotnicy odpoczywali 

na trawnikach i korzystali z kina. Nieposłuszeństwo 

karze surowo. „Racjonalizacji poddaje się 

wszystko: żeby nie wołać kierowników oddziałów 

do telefonu i nie przekrzykiwać maszyn, dzwonek 

nadaje sygnały alfabetem Morse’a, który się słyszy 

nawet w ubikacji. Budynki fabryczne mają swoje 

numery, aby nie można było się zgubić. Wszystkie 

drzwi w budynkach są także ponumerowane. 

Numery mają także uliczki na terenie zakładu” (s. 

20). Po śmierci Tomasa – spadkobierca Jan posuwa 

się jeszcze dalej. Numerowanie jest jego przeznaczeniem. 

Numeruje ulice o jednakowych nazwach i 

numeruje domy wybudowane bardzo blisko siebie, 

tak aby sąsiedzi sprawowali wzajemnie nad sobą 

kontrolę. Projektuje je Szwed Erich Svedlund. „Do 

tego svedlundy na ulicy Padelky II są takie same, 

jak, na przykład, na Padelky IX. Przybysz z początku 

XXI wieku będzie miał wrażenie, że jedna i ta 

sama ulica automatycznie sama się multiplikuje, jak 

w grze komputerowej” (s. 27). Mimo sprawowanego 

nad pracownikami nadzoru w 1936 roku pojawia się 

hasło „ANI KROKU BEZ BATY”. Wieloznaczne… 

51

Po lekturze tej książki mam wrażenie, że nad czeską rzeczywistością 

historia rozpięła szerokie skrzydła czarnego 

humoru, a z języka uczyniła narzędzie tortur i pustosłowie. 

„Otóż w sytuacji, gdy ktoś powinien powiedzieć: „Bałem 

się o tym mówić”, „Nie miałem odwagi spytać”, „Nie miałem 

o tym pojęcia”, stwierdza: „O tym się nie mówiło”, 

„Tego się nie wiedziało”, „O to się nie pytało”. Bezosobową 

formę słyszę często, gdy trzeba mówić o komunizmie. 

Jakby ludzie nie mieli na nic wpływu i nie chcieli za nic 

wziąć osobistej odpowiedzialności. Jakby przypominali, 

że są tylko częścią większej całości, która też ma na sumieniu 

jakiś grzech zaniechania” (s. 93). 

Kim więc są bohaterowie? Szewska rodzina Baty, Vaclav 

Havel, aktorka Lida Baarova czyli Ludmila Babkova, 

Otokar Svec „syn cukiernika specjalizującego się 

w rzeźbach z cukru” (s. 72)- autor pomnika Stalina, 

Vera S. – siostrzenica Kafki; Jan Prochazka, który 

„tak wierzył w komunizm, że rodzice, przerażeni 

jego poglądami, nie przyjechali nawet na jego ślub” 

(s. 110); Helena Vondrackowa / w świetle najlepiej 

sprzedającej się gazety „Blesk”, Marta Kubisova – 

piosenkarka, Karel Gott, Zdenek Adamec (samopodpalenie), 

Jan Zając (wypił żrący kwas), Jaroslava 

Moserova (nie podpisała Karty 77), i wiele 

innych osób związanych z opowieściami. Wszystkich 

system skrępował i wtłoczył absurdalną egzystencję. 

Większość zaprezentowanych historii 

ma tragiczny finał. „Kardynał Miloslav Alk w ramach 

normalizacji osiem lat mył wystawy sklepowe. 

Filozof Jiri Nemec pięć lat był nocnym 

stróżem. Pisarz Karel Pecka sześć lat pracował 

w kanałach miejskich. Krytyk Milan Jungmann 

dziesięć lat czyścił okna. Dziennikarz 

radiowy Jiri Dienstbier trzy lata był palaczem 

w kotłowni. Dziennikarz Karel Lansky dwadzieścia 

lat kładł glazurę. Członek Akademii 

Nauk, historyk Jaroslav Valenta, został korektorem 

w drukarni. Legendarny Olimpijczyk 

Emil Zapotek, najlepszy lekkoatleta 

przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, 

za publiczną wypowiedź przeciw 

sowieckiej okupacji został zmuszony do 

pracy w kopalni uranu. Dziennikarka Eda 

Kriseova trafiła na listę autorów, który 

nie mają prawa publikować, ale dzięki 

protekcji została bibliotekarką. Pracowała 

sama, żeby nikt nie był zmuszony 

z nią rozmawiać” (s. 149). Dla tych 

zniewolonych biografii nie ma ratunku. 

Historia zapomniała o nich. Ofiary 

systemu - to zbyt lakonicznie. Wyalienowali 

– za delikatnie… Jedna 

z bohaterek mówi: „Uświadomiłam 

sobie, że szpital dla psychicznie chorych 

w Czechosłowacji jest jedynym 

normalnym miejscem, bo wszyscy 

mogą tam bezkarnie mówić, co naprawdę 

myślą” (s. 149). 

Dlaczego warto tę książkę przeczytać? 

Powody są dwa. Jest świetnie 

„skrojona” językowo i historycznie 

zaczepna. Prowokuje do 

wspomnień. Prowokuje do dyskusji. Są w niej takie 

strony, że uwierzyć w opis trudno. Najtrudniej jednak 

pogodzić się z prawdą historyczną. 

Pytanie pozostaje wciąż to samo – jak doszło do 

takiego zniewolenia? Nagle inteligentny i mądry 

pisarz, artysta lub intelektualista staje się osobą, 

która musi zrealizować szczytne zadanie i stworzyć 

(pracować bez wytchnienia dzień i noc) takie 

utwory, dzieła, rzeźby, których celem jest zniszczenie 

burżuazyjnych nawyków, stworzenie kultu 

wodza i stanie na straży (moralnej?) komunizmu. 

Czy Miłoszowski wariant odpowiedzi wystarczy? 

Jedno jest pewne – czeska rzeczywistość komunistyczna 

(tak jak inne komunistyczne „trwania”) 

była tak naprawdę odrealniona (surrealistyczna). 

Tragizm połączony z groteską funkcjonował we 

wszystkich dziedzinach życia. Przy najmniejszym 

działaniu proponowano promowanie ideologii 

i propagandę sukcesu. Sztuczny język i 

hermetyczne zasady współpracy wyznaczały 

codzienność obywateli. 

Mariusz Szczygieł pokazał to zniewolenie 

nie od strony propagandy sukcesu czy teorii 

i dyskusji politycznych, lecz w perspektywie 

biografii, czasami nawet wielopokoleniowych. 

Pokazał spustoszenie, jakie komunizm 

po sobie pozostawił. Pozostawił ślad… 

trop… „Znaleźć się w Gottlandzie to jakby 

zdobyć imprimatur: przeszłość jest OK” (s. 

163). 

Mariusz Szczygieł, Gottland, 

Wyd. Czarne, 

Wołowiec 2006. 

52

Bernadetta Żynis 

„Czas więc pogrzebać tę nieszczęsną Europę 

Środkową. Odegrała swoją rolę, lecz dziś przynosi 

więcej szkody niż pożytku” (s. 223), kończy swój zbiór 

rozmów Aleksander Kaczorowski, wieloletni redaktor 

„Gazety Środkowoeuropejskiej” – dodatku do „Gazety 

Wyborczej”; dodatku, który jednocześnie ukazywał 

się w „Lidových Novinach”, „SME” i „Magyar Hírlap” 

(s. 220). Jego fascynacja tym obszarem Europy, studia 

slawistyczne, dziennikarska praca umożliwiły mu 

owocną pracę nad przybliżaniem skomplikowanych 

losów tygla Środkowej (Środkowowschodniej) Europy. 

Josef Kroutvor, autor książki „Europa Środkowa: 

anegdota i historia” prezentuje przekonanie, iż istnieje 

taki twór jak Europa Środkowa, ale głównie w kontekście 

kulturowym (mniej politycznym): „wspólnota 

kultury, cywilizacji, a także mentalności” (s. 131), ale 

mnie bardziej podoba się, gdy Kroutvor mówi, „…że 

Europa dzieli się na trzy części: Zachód, gdzie rozgrywa 

się rzeczywista historia, Wschód, gdzie historii 

nie ma wcale, i Europę Środkową, gdzie historia jawi 

się jak absurd, rozpad na pojedyncze, pozbawione 

sensu wydarzenia” (s. 132). Dla tego historyka sztuki 

i eseisty, środkowoeuropejskość wyrasta z kłopotów 

z historią doświadczaną na własnej skórze” (s. 133). 

To ojczyzna regionów, powiatów, codzienności, „małych 

stosunków i płaskich stóp” (s. 214). Nawiązując 

i polemizując z tym myśleniem Kaczorowski w posłowiu 

dodaje: „Dramat Europy Środkowowschodniej, 

będącej najbardziej różnorodną pod względem językowym, 

etnicznym, religijnym i kulturowym częścią 

kontynentu europejskiego, polega więc na tym, że (w 

przeciwieństwie do Europy Zachodniej) od wieków 

zawadzała ona nie tylko niemieckim, lecz i rosyjskim 

ambicjom imperialnym” (s. 213). Zaślubiny Europy 

Środkowej z Zachodnią to pogrzeb tej pierwszej, gdyż 

„zrobi ona wszystko, by uczynić się marną kopią tej 

drugiej” (s. 220). To, wydaje mi się, najtrafniej sformułowane 

ustami Kaczorowskiego niebezpieczeństwo 

dla naszej przyszłości. 

Kaczorowski z niezwykłą czułością i zrozumieniem 

przywołuje historię tego narodu ustami jego najlepszych 

(choć nie wszystkich, oczywiście) przedstawicieli: 

Milan Hlavsa, Egon Bondy (niedawno zmarły), 

Peter Helenka, Jiří Mendel, Jan Svĕrák, Petr Pithart, 

Pavel Kohort… Wywiady z czeskimi intelektualistami, 

w większości sygnatariuszami Karty 77, wzbogacają 

rozmowy z przedstawicielami słowackiego, słoweńskiego, 

polskiego i węgierskiego punktu widzenia. 

W zakończeniu zaś swoje opinie przedstawia sam 

Kaczorowski, wyjaśniając, dlaczego nie lubi pojęcia 

„Europa Środkowa”. Różnice zawsze są ciekawsze 

niż podobieństwa, twierdzi. „Mam nadzieję, że po 

lekturze tej książki czytelnik złapie się za głowę, jak 

bardzo my, Polacy, różnimy się od Czechów.” (s. 12). 

Ale zamiar autora nie do końca się udał – jeżeli chodzi 

o mnie – to właśnie podobieństwa, mimo różnic, 

wciąż mnie zaskakiwały. Aktualność sądów, trafność 

diagnoz, spełnione „przepowiednie” (wywiady były 

przeprowadzone w większości pod koniec ubiegłego 

stulecia). 

W krytyce pojęcia „Europa Środkowa” zawarty jest 

też niepokój o wykluczanie, a tego trzeba uniknąć, 

tak samo jak zrównywania (uniwersalizacji) narodów, 

które chcielibyśmy do tej Europy zaliczać. Kaczorowski 

nieustannie podkreśla różnice, chyba też dlatego 

dopuszcza do głosu tak różne, wręcz wykluczające się 

opinie. Pojęcie Europy Środkowej w tych aspektach 

(zrównywanie i wykluczanie) powoduje, że niechętnie 

się nim dzisiaj posługują badacze tego wycinka 

naszego kontynentu. 

W „Europie z płaskostopiem” przytoczone są rozmowy 

z piętnastoma pisarzami, politykami, dziennikarzami, 

reżyserami, scenarzystami, muzykami, 

aktorami, emigrantami z Czech, Słowacji, Słowenii, 

Węgier i też Polski (te ostatnie kraje – jako uzupełnienie 

czeskich wypowiedzi), którzy zechcieli opowiedzieć 

o dalszej i bliższej przeszłości, o swoim 

rozumieniu geografii i historii tego wycinka naszego 

kontynentu. Kaczorowski częstokroć prowokuje, za- 

53

dając niewygodne pytania i nie bacząc na polityczną 

poprawność. Podrażnieni pytaniami rozmówcy 

spowiadają się ze swoich poglądów, a my możemy w 

kolejnych wypowiedzieć weryfikować podane sądy. 

I to jedna z zalet tej książki – pytający (sam Kaczorowski 

lub wespół z Maćkowiakiem) nie wchodzą w 

polemikę – pozwalają rozmówcom myśleć (i mówić), 

jak tym się żywnie podoba. To my potem możemy 

wybrać i odrzucić odpowiedzi, dać się przekonać 

lub nie. Książkę tę poleciłabym wszystkim – zarówno 

tym, którzy są pasjonatami czeskiej… literatury, 

kraju, historii, kuchni…, jak i tym, którzy nie mają 

zbyt wielkiego pojęcia o sąsiadach lub ich wiedza 

ogranicza się do tego, że „był taki jeden i Szwejk się 

nazywał”. Chętnie poleciłabym ją i tym, którym wydaje 

się, że mogą mieć „pogardliwie poufały stosunek 

do knedliczków” – z pewnością po lekturze tej książki 

zmienią swój sąd. Bo czy przeciętny Polak wie, że 

„Kultura czeska jest jedną najstarszych w Europie” 

(s. 10), a „Już pod koniec XIX wieku ziemie czeskie 

należały do najbardziej uprzemysłowionych w Europie” 

(s. 11). Albo komu wiadomo, że powiedzenie 

„Polak, Węgier dwa bratanki” powstało w XV wieku 

i odnosiło się do szlachty słowackiej, z którą Polakom 

stosunkowo łatwo się było porozumieć: „…polska 

szlachta, zajeżdżając na Górne Węgry, czyli Słowację, 

mogła się tam bez trudu dogadać po polsku z miejscową 

szlachtą. Bo ta szlachta mówiła jeszcze w tedy 

po słowacku! I jako taka byłą częścią natio Hungarica, 

narodu węgierskiego” (s. 180). Tak interpretuje to powiedzenie 

– dziś chętnie przywoływane jedynie przy 

spotkaniach z Węgrami – Ivan Čičmanec, Słowak. 

Już w następnym wywiadzie, Węgier, György Varga, 

dodaje (prostuje): „XVI-wieczna szlachta słowackoczy 

też słowiańskojęzyczna należała do elity Korony 

św. Stefana. Oni nie byli ani Węgrami, ani Słowakami 

w dzisiejszym znaczeniu tego słowa, nie utożsamiali 

się z narodem, tylko z państwem” (s. 193). Mnie on 

nie przekonał (powiedzenie powstało w XV wieku i to 

wtedy użyto słowa: „Węgier”), ale dobrze jest czytać 

różne wersje tych samych historii. Jeżeli w jakiś sposób 

możemy uniknąć nienawiści, uproszczeń, krzywdzących 

stereotypów to tylko tak – rozmawiając i ścierając 

ze sobą różne poglądy, pamięć, przekonania. I w 

Polsce, szczerze mówiąc, ogromnie mi brakuje książki, 

która przedstawiałaby i zestawiała różne racje. Do tej 

pory mogę osobno przeczytać (uogólniając) „onych” 

i „naszych”, a przecież o to chodzi, żeby „osobno, ale 

razem”, tak jak to zrobił Kaczorowski. 

Podobieństwa są jednak po to, by mocniej wybrzmiały 

różnice. Pojęcie „Środkowej Europy” niepotrzebnie 

unifikuje narody, tradycje, historie. Kaczorowski pragnie 

tego uniknąć i podkreśla w rozmowach właśnie 

to, co inne. Np. w rozmowie z Milanem Hlavsem – 

legendarnym założycielem czeskiej grupy rockowej 

Plastic People of the Universe – akcentuje fakt, iż 

rock nie był (jak w Polsce) sposobem walk z komuną: 

„Nie mogę powiedzieć, ze założenie Plastikowych 

było jakimś głosem sprzeciwu czy aktem oporu itd. 

Po prostu byliśmy grupą młodych chłopaków, którzy 

chcieli grać. [...] Atmosfera okupacji i oporu, ten narodowy 

patos, ale i czołgi czy obcy żołnierze to była 

dla nas raczej przygoda. [...] Interesowała nas muzyka” 

(s. 15). Potem dodaje jeszcze, że inwazji właściwe 

nie zauważyli, a muzykę traktowali jako bunt przeciw 

starszym (s. 17). W wypowiedziach polskich rockandrollowców 

pewnie też spotkamy ten rodzaj odcinania 

się od politycznej świadomości, ale mam wrażenie, że 

zdecydowanie bardziej w Polsce rock jest kojarzony 

z politycznym zaangażowaniem i chyba nie spotkałam 

nikogo, kto przyznałby, że nic go nie obchodziła 

„Solidarność”, czy że dawał koncerty, nie bacząc na 

stan wojenny. Jak pisze autor rozmów: „Podstawowa 

różnica między nami i Czechami polega więc chyba 

właśnie na stosunku do historii – im historia nie ciąży, 

ona im co najwyżej zawadza” (s. 5). Oczywiście, nie 

można tej tezy uogólniać, tym bardziej, że sam Hlavsa 

przyznaje, że polityka go w końcu „dopadła”. 

Czesi mają podobne problemy z rozliczeniem się z 

przeszłością, jak my, aczkolwiek w 1946 roku partia 

komunistyczna zyskała tam 42% wyborców. Ocena 

tamtych zdarzeń, zdarzeń lutowych, 1968 roku czy 

Karty 77 pozostaje oceną indywidualną i subiektywną. 

Poszczególni rozmówcy prezentują własne poglądy 

i własną pamięć. Jak np. przywoływany incydent na 

zjeździe pisarzy-członków partii tuż przed wybuchem 

Praskiej Wiosny, kiedy Hendrych, nie chcąc słuchać 

listu Sołżenicyna czytanego przez Kouhuta, wyszedł 

ze słowami: „Wszystko przegracie” (w innych wspomnieniach: 

„Wszystko przesracie.”, s. 109) 

Rozmówcy nie szukają „obiektywnego” obrazu 

rzeczywistości i historii. Bonda, wspominając swoją 

przyjaźń Hrabalem i Boudnikíem, mówi: „…cały czas 

rozmawialiśmy o literaturze i filozofii, czytaliśmy sobie 

swoje rzeczy… to były piękne czasy. [...] …my nie 

chcieliśmy rozmawiać ani o kobietach, ani o polityce, 

tylko o tym, co nas naprawdę interesowało” (s. 33). 

Pytany o stosunek do Hrabala (w latach siedemdziesiątych 

bojkotowanego przez niektórych artystów za 

serwilizm, na który się zdecydował za cenę umożliwienia 

wydania książek), odpowiedział, że Hrabal potrzebował 

czytelnika i musiał to zrobić, a poza tym w 

czasie, gdy szalała cenzura, on dawał iskrę prawdziwej 

sztuki, a ja „…nie uważam mojej postawy za bardziej 

heroiczną…” (s. 39). Jestem pełna uznania dla wyrozumiałości 

Bondy i nie mogę sobie wyobrazić, by 

któryś pisarz w Polsce zechciał tak wspaniałomyślnie 

ocenić służalczego artystę lub z taką oczywistością 

jak Zelenka mówił: „Wiem w Polsce był ruch komunistyczny, 

ale u nas nie. Karta 77 to nie była żadna 

opozycja, tylko klub dyskusyjny. Ci ludzie nie byli w 

stanie przejąć władzy w państwie. Zresztą, jak może 

dojść do rewolucji w państwie, w którym nie istnieje 

klasa, która by jej chciała?” (s. 50 -51). Czy w innym 

miejscu: „Tylko intelektualiści robią rewolucje w imię 

wolności. Lud robi je jedynie z głodu. A ludowi nie 

żyło się źle. Przecież także po inwazji w 1968 roku 99 

procent Czechów zgodziło się na względny dobrobyt 

bez wolności” (s. 105). Czy jest u nas ktoś, kto miałby 

odwagę w ten sposób diagnozować społeczeństwo? 

Może trochę i nieśmiało napominają o tym pisarze 

(Anderman, Nowakowski, Redliński), ale raczej jest 

jak u Mrożka: „zęby, panie, wybili, o tu, tu wybili”. I 

jakże niewielu reżyserów powie, jak Menzel, że chce 

54

obić radosne kino, a nie zaangażowane, nie misyjne i powołaniowe. 

Uprawianie „politycznej pornografii” nie jest wygodne, 

ale konieczne i o tyle łatwiejsze, że „my wszyscy: Kundera, 

Ivan Klíma, Luvík Vaculík i ja [Kohout – B.Ż.] piszemy 

przecież o sobie, przez czterdzieści lat próbowaliśmy uporać 

się z tym stalinowskim epizodem, bo to był przecież 

epizod, to trwało zaledwie kilka lat” (s. 89). Może warto 

by pamiętać też, co mówił Kohout o stosunku do lustracji: 

„Jako dramaturg wiem, że dramat wymaga katharsis. 

Z drugiej jednak strony to jasne, ze prawica wykorzystała 

ustawę lustracyjną do celów politycznych, żeby utrącić 

konkurencję” (s. 97). I może warto by wyciągnąć wnioski? 

Menzel o swoim stosunku do Rosjan, którzy weszli do 

Pragi w 1968 roku, mówi: „…przecież to tacy sami biedacy 

jak my” (s. 65). Żadnych kompleksów, nienawiści, zaciekłości. 

Jak dla mnie – imponujące, szczególnie w czasach, 

gdy modne jest raczej warczenie na siebie niż rozumienie. 

Sv rák z kolei z sentymentem wspomina przeszłość, bo 

wiąże się ona w jego pamięci z przyjaciółmi, czytaniem 

książek, spotkaniami, a nie budowaniem własnej kariery, 

egoizmem, oddaleniem, jak jest teraz (s. 71), ale „Nostalgia 

świadczy nie tyle o zaletach przeszłości, ile o niedostatkach 

współczesności” (s. 191) interpretuje austro-węgierskie 

tęsknoty Varga. 

Obok lekceważącego stosunku do przeszłości, spotkamy 

poglądy odmienne, racje i argumenty przekonujące, że 

praska wiosna to efekt narastania społeczeństwa obywatelskiego 

(Pithart, s. 77). „Praska wiosna to legenda” (s. 

124), kto z nas powie, że Marzec 1968 to legenda. Nikt tak 

jawnie nie obniży wartości naszych zrywów. I być może nie 

dlatego, że to Czesi są mistrzami autokreacji (s. 7) – my tę 

wszak umiejętność też posiadamy. 

Granica w ocenach przeszłości przebiega nie wedle zaangażowania, 

ale wedle „zawodu”. Polityk ma inny dystans i 

inną możliwość oceny historii. W ten sposób w „Europie z 

płaskostopiem” jest trochę jak w czeskim filmie, a „czeski 

film to koktajl ze śmiechu i płaczu, balansowanie między 

weselem i pogrzebem” (s. 70). Pithart mówi też, że niechęć 

Czechów do wspomnień „wczorajszego” wypływa z 

niewygodnej wiedzy, niewpisującej w dzisiejszą polityczną 

poprawność: „Przyszliśmy na gotowe. Ale ludzie niechętnie 

tego słuchają. I dlatego nie chcą wspominać przeszłości. 

Nawet Praskiej Wiosny” (s. 83). 

My z pewnością wolimy wspominać, gloryfikować, zamykać 

pamięć w pomnikach i świętach. To z pewnością różnica, 

ale i tak nie przestaję po lekturze tej książki odnosić 

wrażenia, że „Polak, Czech – dwa bratanki…” 

Aleksander Kaczorowski, Europa z płaskostopiem. Rozmowy, 

współpraca Tomasz Maćkowiak, 

Wyd. Czarne, Wołowiec 2006. 

55

Witold Wirpsza 

1. powinienem odejść bez przewodnika miary 

drogowskazu rozeznania kierunków 

2. poruszam się w nieokreślonym obszarze 

niekrajobrazu określę mapę wówczas kiedy 

w dzieciństwie pewien rytm zdania oznacza teraz 

mrok niepokoju mrok spokoju 

nie oznaczał mroku niepokoju spokoju co oznaczał 

3. las wytwórnia prawdy 

4. z jakich surowców wytwarza się prawdę czy znamy 

prawdę jeśli znamy surowiec 

5. na mapie zespoły wytwórcze las zespołów 

zębniki osie tłoki przewody bezpieczniki zieleń 

czerwień rdza migotanie uwiądu 

gęstość lasu pełza bez drzew 

6. w lesie rytm mroku 

czy przerwy między mrokiem a mrokiem są światłem 

7. powinienem iść w dzieciństwie byłem to 

wytwarzają zespoły 

8. byłem wielkim dziejopisem opisałem bitwę wygraną 

intrygi dworskie bitwę przegraną policzyłem 

ludzi zmierzyłem pojemność krwi 

9. zespoły wytwarzają prawdę na mapie 

10. pewien rytm zdania oznacza teraz mrok 

11. w rytmie tego zdania powinienem wyjść i dojść 

12. w dzieciństwie miałem dwie córki starzec 

13. słup soli iskrzył się świecił opryskiwał solą córki 

opryskał mapę nakreślę ją jako starzec 

powinienem ją opuścić 

14. wyjść ze zdania niepokoju spokoju 

15. po mapie ciągną wojska opiszę je byłem 

dziejopisem ustanowię zniszczę państwa 

16. surowce w wytwórniach prawdy 

17. słup soli gorzał goreje dwie córki wtłoczą we mnie 

alkohol byłem zmęczony pożarem 

miast 

na mapie mroku pośród określonych surowców w 

dzieciństwie 

18. byłem starcem byłem geologiem wykrywałem 

surowce nie dowiem się że 

w dzieciństwie wytworzę z surowców prawdę 

19. klątwa dzieciństwa należy wyjść z lasu na mapie 

obie córki mnie spoiły 

spojony upojony niespójny dokąd odejść gdzie 

znajduje się dokąd 

20. wojska pójdą polecą popłyną opiszę wszystko 

kiedy byłem dzieckiem 

21. opisałem wszystko kiedy będę kartografem 

22. wojska plądrują podziemia sztolnie córki 

przewodzą żołnierstwu w bezrytmiczności mroku w 

rytmie ruchu mowy 

i zniewalają mnie w ocembrowaniu sztolni spływał 

alkohol 

23. spłyną intrygi dworskie słup soli wiedzie wojska 

iskrzy po wojskach kiedy 

zostanę geologiem soli intrygi mowy córki alkoholu 

24. jeśli zdrada po lasach w wytwórniach prawdy kogo 

należy zdradzić żeby to wzajem się zniosło 

w nowych miarach świateł spokoju świateł niepokoju 

25. czy przerwy między światłem a światłem są 

mrokiem na mapie 

26. to wytwarza ufność jeśli zdradę wytworzyła 

podejrzliwość wobec mapy dziecka kartografa 

dziejopisa geologa 

27. ojca córek płodzącego córki z córkami i córkami 

córek po sztoniach wojsk intryg dworskich bitew 

przegranych wygranych 

28. orkan lasu z lasu przez las agregatów 

29. przekazuję córki wojskom i dworom 

na płodność wojska i mroku 

30. przekażę córki słupowi soli i iskrzeniu ciemności 

31. umknę z mapy kartografii geologii tylko huragan 

zewsząd bez miary 

rozeznania kierunków dotąd wszędzie bez miary 

rozeznania kierunków po lesie 

pośród metalicznej świetności 

spłodzi siebie wytłacza się z siebie pożarł siebie 

32. nie tłoczy i nie stłacza córek wojsk dworów 

33. umknąć jeśli umknąć którędy bez przewodnika 

miary drogowskazu 

34. z bezdroża mapy wojen wojsk sztolni intryg 

określonych 

zdań 

wytwórczości kreślarstwa 

guślarstwa 

35. z bezdroża mroku córek światła córek ze słupa 

krwi słupa soli 

zniewolenia prawdy 

36. w bezdroża spokoju niepokoju starca dziecka 

metali surowców zespołów 

37. w okresie oczywistości następstwa czasów było 

będzie następstwo czasów jaka gramatyka 

umyka się ku matkom 

38. przeraźliwość matek równa przeraźliwości córek 

39. pustka czasochłonna postrach klucz jestem 

dzieckiem córek będę dzieckiem matek byłem 

dzieckiem 

56

40. Powinienem wyjść z lasu i wyjść na drogę wiodącą 

do miasta. Jeśli miasto leży na wyniosłości, to zbrukane 

jego wody ciekną w dół; czyste wody uzyskuje z nieba. 

Jeśli miasto leży w dolinie, czyste wody ciekną ku 

niemu z wyniosłości, zaś jego wody zbrukane ściekają 

w niezużyte pozostałości wód czystych. 

41. Jeśli miasto leży nad morzem, wszelkie jego 

zbrukanie ścieka od razu do wielkiego zbiornika i 

miesza się tam z nieczystościami innych miast, a 

także z solą, jodem itd. 

42. Często miasta bywają zasilane wodą z popod 

ziemi, ze źródeł. Źródła nie mają nic wspólnego z 

matkami albo córkami, ponieważ są urządzeniem 

technicznym. 

43. Mimo to od wielu stuleci wrażliwi pisarze nazywali 

miasta piekłem albo czyśćcem; kochając je, niegdy nie 

nazywali ich ziemią. O niebie nie bywało mowy. 

44. Tymczasem już wchodząc na drogę do miasta i w 

miarę zbliżania sie do niego daje się spostrzec coraz 

to większe uporządkowanie języka: przestrzeganie 

następstwa czasów staje się niezbędne, a także i inne 

rygory gramatyczne narzucają się mocno. 

45. Nie ma to nic wspólnego z rzeczywistością 

miejskiego czasu, który ani nie podporządkowuje 

się rygorom gramatycznym, ani ich nie wytwarza. 

Są one raczej wytworem kształtowanych w mieście 

umysłów, nie przywiązujących wagi do tego, aby 

nazwa przylegała do rzeczy nazywanej. Porządek 

nazw bowiem jest porządkiem bardziej uchwytnym, 

porządek rzeczy w o wiele mniejszym stopniu. 

Nie upieranie się przy porządkowaniu rzeczy przy 

jednoczesnym porządkowaniu nazywania prowadzi 

na ogół do wyrozumiałości. 

W czasie miejskim bywają próżnie, dziury, niemożliwe 

do nazwania; nie mają one nic wspólnego z gramatyką 

i następstwo czasów się ich nie tyczy. 

46. Jedynie w mieście można świadomie grzeszyć albo 

żyć cnotliwie, albo mieszać przywary z zaletami wedle 

własnego upodobania. 

47. Wyobraźnia człowieka nie jest w mieście zależna 

od rzeczy i ich postrzegania, lecz jedynie od nazw, 

które mogą być dowolnie wynajdywane na użytek 

wyobraźni. Ten stan rzeczy można także nazwać: 

mianowicie uduchowieniem. 

48. Jeżeli umówimy się, że uduchowienie nie jest już 

rzeczą, lecz tylko samą nazwą, nie dającą się do rzeczy 

odnieść, to znajdziemy najważniejszy powód, żeby 

miasto chwalić. 

49. Często kreśli się najpierw mapę miasta, potem 

zaś miasto buduje. To następstwo czasowe nie ma 

nic wspólnego z gramatyką. Zbudujemy, budujemy, 

zbudowaliśmy; jest. Ale: nakreśliliśmy; i także: jest. 

Czasem, patrząc na mapę, powiadamy: było. Wówczas 

określamy inny stan rzeczy, którego kreśląc mapę, 

nie brano w rachubę. Zarówno czas przeszły jak i 

teraźniejszy określają stan obecny. 

Stan rzeczy nie jest bowiem tożsamy z rzeczą. 

50. W mieście nie ma sztolni, są piwnice, a zatem 

formacje niegeologiczne; nie są to podziemia 

mityczne; przechowuje się w nich materiały 

wybuchowe i rupiecie; matki i córki albo mieszkają 

tam z biedy, albo schodzą aby pracować lub stać się 

więźniami czy oprawcami. Wojska i dwory ukrywają 

się po piwnicach w przypadku klęski, nie na długo. 

Dwory być może intrygują z nawyku, ale to nie ma 

znaczenia. 

51. W mieście nie ma słupów soli, chyba w teatrze, 

ale wówczas to nie jest sól, choć się tak nazywa. Słup 

soli jest wymysłem żydowskiego poety, opisującego 

ucieczkę z miast płonących dla sprawiedliwości; 

matki w podziemiach są wymysłem niemieckiego 

poety, opisującego poszukiwanie piękna po spłonięciu 

miejskich pieniędzy. 

Sól jako produkt wymiany jest drobno zmielona i w 

tej swojej konsystencji w słup się ukształtować nie da; 

można z niej usypać kopiec, nagrobny lub pamiątkowy, 

lecz nie ma takiego zwyczaju, przypuszczalnie ze 

względów atmosferycznych. 

52. Prawdy się tu nie wytwarza, choć niektórzy badają 

język ze względu na zdania prawdziwe lub fałszywe. 

Czyni się to z uwagi na nazwy rzeczy, nie z uwagi na 

rzeczy. Przyczynia to miastom chwały. 

53. W nich to bowiem urzeczywistnia się prawdziwa 

swoboda i niezależność poruszeń uczucia: wielorakich 

chęci i niechęci, skłonności i odrazy, miłości i 

nienawiści, obojętności wreszcie. A jeszcze: bojaźni i 

ufności. Daje się to wywołać wedle objawienia woli 

lub w chwili pojawienia się zachcianki. Z zasobów 

mowy wyłaniają się wtedy nazwy poruszeń uczucia 

jako znaki puste. 

54. W dawniejszych próbach językowych określano by 

je prawdopodobnie jako czyste formy i zaszeregowano 

do aniołów: złych, dobrych i wieloznacznych 

demonów. 

W naczynia znaków pustych wlać można łaskę wojsk, 

intryg, córek, matek; nasypać miałkiej soli, aby się 

ukształtowała; osadzić ogień, aby je wypełnił. Jest to 

czynność miejska: wypełnianie znaków pustych pod 

postacią nazw innymi nazwami. Wówczas te pierwsze 

przestają być puste; ale i drugie nie są puste, choć 

ciążą ku pustce: coś sobą jednak wypełniwszy, nie są w 

stanie tej swojej dążności spełnić i przedstawiają sobą 

demonizm wieloznaczności, choć nie w dobrym i nie 

w złym. 

55. Ku czemu ciążą? Być może i ku rzeczom: ale 

najprawdopodobniej ku oznaczeniom rzeczy, ku ich 

określeniu bez wyobrażenia. Ciążą więc ku sobie, ku 

nazwom właśnie, wypełniają się samymi sobą, choć 

nigdy całkowicie: pozostają przeto w niepewności. 

Ponieważ stosunek nazwy do rzeczy jest nieustannie 

niepewny, otwiera się w nazwach nieskończoność; na 

pewno nie wiadomo, czy nieskończoność ta dotyczy 

czasu czy przestrzeni i można ją dla wygody uznać 

jako wieczność. 

57

56. Chwalebna wieczność miejska zawarta jest w 

częściach mowy, w rzeczownikach i czasownikach. 

57. Wyszedłszy z lasu i idąc do miasta, należy 

wyzbywać się dzieciństwa, wspomnień i wyobrażeń o 

dzieciństwie. 

Wszedłszy w miasto należy mieć władze duchowe tak 

próżne dzieciństwa, aby nazwy się w nich mogły bez 

zakłopotania umiejscowić. 

58. Wówczas bez dziejopisarstwa, kartografii i 

geologii, łatwo się da porzucić przedmiotowość i 

używać chętnie pierwszej osoby liczby pojednynczej 

w odmianie czasownikowej. 

Wieczność usadowi się w osobie, w odmianie, w 

liczbie. 

59. Tłum, ciżba, ciasnota oznacza, iż wywołać mogę 

w sobie gotowość miłości poprzez dziesiątki, setki i 

tysiące imion własnych oraz przez jedno jedyne imię 

własne. 

Gotowość miłości jest znakiem pustym: nazwą 

niewypełnioną; i dopóki pozostaje niewypełniona, 

trwa. 

Mogę ją zawsze wymienić, co znaczy zarówno: 

wymówić jak i zmienić na inną gotowość stale tej 

samej miłości. 

60. Tu nie wytwarza się prawdy i nie wymienia się 

prawdy. Uczestnictwo w gotowości jest swobodne. 

Jeżeli gotowość wypełnię imieniem własnym, 

imionami własnymi, tak wielką ich liczbą, że 

odmiana i wymiana staną się nieuchwytne, nazwa zaś 

nienasycona, wówczas spełni się we mnie ladacznictwo 

miasta: uzyskam styczność. 

61. Prawdopodobnie nie oszukam nikogo i nie będę 

oszukiwany. Czy spotka mnie w chwale miasta 

wyrozumienie? Czy doznam szczęścia? 

Są to nazwy rzeczy i należy postępować z nimi jak 

z nazwami; nie jak z rzeczami. Można zastosować 

odmianę rzeczownikową: szczęście, szczęścia, 

szczęściu. Ku czemu? Ku szczęściu. 

Mogę także dodać temu odmianę czasownikową, 

bawiąc się następstwem czasów: dążę, podążę, 

zdążyłem. 

62. W obliczu intryg śmiertelnej powagi będę mógł 

powiedzieć: zdążyłem ujść. 

Nie będzie to znaczyło ujścia ku żywiołom 

zasadniczym: w ogień, w wodę, w ziemię, w powietrze. 

Nic z tym nie mają wspólnego ujścia wielkich 

cieknących wód, czystych albo zbrukanych. To już od 

dawna sprawa gospodarcza. 

Od śmiertelnych intryg powagi ujść można w mieście 

w dobroczynny wehikuł poczucia humoru; albo 

dobroczynnym wehikułem poczucia humoru: poprzez 

utwierdzanie siebie samego. 

63. Poczucie humoru zna następstwo czasów, 

styczność z innymi oraz wagę własnej osobowości; 

nie zna sobkostwa, zespołowego wytwórstwa prawd 

zamierzonych oraz następstw w rozumieniu skutków. 

64. To, co ludzie robią, nazywa się i to, co ja o tym 

wiem, nazywa się także. Jeżeli się coś nazywa, to 

bynajmniej nie znaczy, ani z tego nie wynika, że 

jest prawdą: ani rzecz, ani nazwa, ani taka lub inna, 

istniejąca czy nieistniejąca zależność rzeczy i nazwy. 

W mieście mogę coś nazwać złym albo dobrym, 

albo obojętnym; miłością, nienawiścią, wzgardą, 

nieczułością; i nie wynika z tego żal ani zadowolenie, 

ani duma, ani skrucha, ani poczucie winy, ani patos 

pychy. 

65. Przeciwnie: mogę wywołać w sobie nazwy żalu, 

zadowolenia, dumy, skruchy, winy i pychy. Nie wiąże 

się z tym konieczność popełnienia czegoś dobrego 

albo złego, albo obojętnego; albo czegoś, co z pewnym 

prawdopodobieństwem zrozumiałości można nazwać 

w zakresie życia pospólnego lub osobniczego. 

66. W lesie, pośród agregatów wytwórczych i na 

polach, pośród dowolnej mnogości dokładnie 

wytyczonych kierunków ludzie, po osiągnięciu pewnej 

granicy wieku, umieją się bawić tylko ze sobą; mowa o 

granicy wieku, poza którą jest dojrzałość. 

W mieście bywa nie tylko dojrzałość, ale i dorosłość. 

67. Pozwala to nie tylko na bawienie się ze sobą, i nie 

tylko sobą, ale i na bawienie się wytworami. Ponieważ 

wytworem nie jest prawda, ani nawet nazwa (nazwy 

pojawiają się, są uzyskiwane), do zabawy przeznacza 

się przedmioty, wytwarzane z reguły dla dzieci. 

Jedynie w mieście dorośli potrafią bawić się 

zabawkami, ku większej jeszcze chwale dorosłości i 

miasta. 

68. Zabawka nie jest nazwą, chociaż przedstawia sobą 

zazwyczaj rzecz rzeczywistą: człowieka,, istotę żywą, 

sprzęt nieożywiony lub przyrząd. Nie przedstawia 

sobą nigdy czynności; czynność nadawana jej jest z 

zewnątrz przez bawiące się dziecko lub dorosłego. 

Ze względu na brak czynności w zabawce zabawka 

jest wytworem pustym i ta pustka czy pustota wspólna 

jest jej i nazwie. 

69. Czy i samej nazwie zabawki? To pytanie powinno 

zostać bez odpowiedzi, poczucie humoru bowiem 

cenniejsze jest od poczucia rzeczywistości. 

70. Zabawki są puste ze względu na czynność oraz 

puste, w rozumieniu fizycznym. Można tchnąć w nie 

ducha i można je zwyczajnie wydmuchać. W jednym 

i drugim wypadku nadają się do użytku. 

Odpowiedzialność za zabawkę ponosi zabawka, a nie 

ten, co się nią bawi. Odpowiedzialność za to, co czyni 

zabawka, ponosi również zabawka i również nie ten, 

co ją w czynność zaopatrzył. 

To mimo wszelką dowolność dorosłości. 

71. Nie wyrabia się zabawek takich jak pustynie, rzeki, 

chmury, ostępy. Pozatem i takich, jak dusze ludzkie, 

zwierzęce lub roślinne, choć zdarzają się anioły i 

demony. 

72. Wytwórcy zabawek mają szczególne upodobanie 

do ludzi ukostiumowanych: strojnych kukieł, błaznów, 

żołnierzy, marynarzy, policjantów, urzędników 

58

pocztowych, osób egzotycznych; dalej: do zwierząt, 

raczej umownie stylizowanych; i jeszcze: do pojazdów: 

wozów, samochodów, samolotów, wehikułów wodnych; 

wreszcie: do budowli. 

Z ludzi rzadko spotyka się osoby duchowne i 

polityków; wśród zwierząt nie bywa drobnoustrojów 

i tworów kopalnych; wśród wehikułów nie spotyka 

się procesów myślowych i wyodrębnionych nóg, choć 

zdarzają się skrzydła. 

73. Broni jest pod dostatkiem, historycznej, 

współczesnej i urojonej. 

74. Maski są puste i wypełnia się je własną twarzą, 

niech będzie: nazwą własnej twarzy, taka manipulacja 

jest możliwa. 

75. W mieście mogę jednocześnie zaopatrzyć w 

czynność wiele zabawek, do tego stopnia nawet, że się 

w nie wcielam, przy czym ten czasownik, wywodzący 

się od rzeczownika: ciało, oznacza właściwie postępek 

duchowy, uduchowienie. 

76. Budownictwo miasta wypełnione jest geometrią 

linii, brył i dźwięków, czyli gmatwaniną rytmów. 

Człowiek dorosły nie ma potrzeby rytmów 

rozsupływać, ponieważ może w nich pozostać 

niepostrzeżony i do woli używać zabawek. 

77. To znaczy: mogę pozostać do woli zasupłany w 

rytmach. 

78. Kupuję sporo lalek przebranych rozmaicie: pudełka 

wojsk z ołowiu, chatę Wuja Toma z mieszkańcami, 

pałac z Królewną Śnieżką, parę żubrów i krokodyli 

z masy plastycznej, łódź podwodną o powikłanym 

napędzie, rakietę kosmiczną i fabrykę w ogóle, to 

znaczy: mogącą wytwarzać co bądź i jak kto chce. 

79. Kupuję czyli wymieniam pieniądze na towar: 

wymieniam pieniądze,, wymieniam towar, wymawiam 

pieniądze i towar; nazywam ku chwale miasta i jego 

pustych naczyń. 

80. Zabawki są zarazem maskami, nakładam je 

na siebie i na ludzi: tym sposobem ludzie stają się 

zabawkami, bawią się sami, a także i nimi można się 

bawić. 

Poza tym ludzie w maskach, ludzie ukryci w zabawkach 

bawią się ze sobą niefrasobliwie, wymieniając się, 

wymawiając i nazywając według zabawek i zabawy i 

wystrzegając się nazywania według tego, co w maskach 

rzeczywiście tkwi. 

Wyprowadzam nazwane zabawki na ulice, czyli w 

najistotniejszą treść chwalebności miejskiej. 

81. Gdzie jest ulica? 

82. Drukowane mapy ulic są niepotrzebne, ponieważ 

zespoły ulic same są mapą, a mianowicie: mapą 

wykorzenienia. 

Wykorzenienie zaś jest lekkością i lekko jest wyjść na 

ulicę z zabawkami, czyli z maskami; czyli z ludźmi, 

ukrytymi wewnątrz zabawek, wymiennymi we 

wnętrzach zabawek. I naprawdę nie wiadomo, jakie 

wnętrze się w zabawkach kryje. 

83. Wykorzenienie polega na tym, iż następstwa 

zabawy kulkiełkowej są nieskuteczne. 

Nieskuteczność żywi wyrozumiałość. 

84. Ołowiane wojska nikogo nie zabiją, choćby się je 

ustawiło w najwymyślniejszym szyku: nie podlegają 

sztabom generalnym. 

W kukiełkowej chacie Wuja Toma nie ma nędzy i 

nieszczęścia: troska nie ma dostępu, choć może być 

pozorowana. 

Królewnie Śnieżce w pałacu nie doskwierają intrygi 

dworskie i może ona zostać, zależnie od gry, Córką 

Lota; wówczas mianowicie, kiedy się obudzi, sen zaś 

jej równie jest pusty, co i przebudzenie. 

Czy Królewna Śnieżka budzona jest pocałunkiem 

Królewicza, czy pocałunkiem obleśnego ojca, Lota? 

Jedno i drugie jest możliwe, a także, że wcale nie bywa 

całowana. 

85. Łodzie podwodne i rakiety kosmiczne przepełnione 

być mogą żubrami i krokodylami. 

86. Fabryki wytwarzają wszystko: Królewnę, Królewicza, 

Wuja Toma, budynki w których mieszkają, zwierzęta 

i żołnierzy. 

87. Wszystko to na ulicę. 

88. Gdzie jest ulica? 

89. Ulica jest, gdzie nie ma pamięci: lalki i maski nie 

mają pamięci; ruch i stłoczenie ulicy miejskiej nie 

mają pamięci; bez pamięci odbywa się dokładnie 

rozgrywana dorosłość. 

90. Zabawki są dorosłe. Czy dorosłym jest ich 

nabywca? Czy dorosłym jest ich wytwórca? 

Pocałunek Królewicza jest pusty, posałunek Lota jest 

pusty. Kto wwiedzie w pocałunek namiętność, tkliwość 

lub zaciekawienie, ten nie przebudzi Królewny. 

91. Ani córki. Lot został spojony: gdzie się podziała 

druga córka, tego Lot nie pamięta. 

Ołowiane wojska wyszły na ulicę, aby szukać drugiej 

córki Lota. Kto rozkazuje wojskom? To nieokreślone, 

ale wiadomo, że gesty rozkazodawcy są puste. 

Ołowiany tupot żołnierski zapada się z każdym 

krokiem w niepamięć mapy ulicznej. 

Mapa uliczna jest pusta; nie ma na niej żołnierzy, 

córek, Królewicza, Lota, Królewny. Kartograf jest 

szczęśliwy, pamięć go odeszła. 

92. Dziejopis jest wykorzeniony; zapisuje ruch i 

stłoczenie tak, jak się odbywają, ale każde jego słowo, 

utrwalone na papierze, zapada się w niepamięć. 

Dziejopis jest lekki i uduchowiony, wyzbyty korzeni, 

unosi się nad ulicami: nad miastem. 

Geolog bada ścieki, kanały i wodociągi pod 

nawierzchnią. Wody są puste i suche, ciekną samym 

tylko kształtem; anielskie. 

93. Kto wpuścił łodzie podwodne do kanałów? 

Wytwórca zabawek czy nabywca zabawek? 

Wody przestałybyć puste, wypełniły się pustymi 

kształtami. Kukła oceanografa zaczyna się nurzać w 

ściekach. Oceanograf w ściekach wciąż jeszcze jest 

wykorzeniony, ściślej: nie wysuwa z siebie korzeni. 

59

94. Nad ściekami, na powierzchni ulic, odbywa się 

miasto, w pustkowiu swym pełne zabawek i tumultu 

kukieł: raz kupione, dają się sobą nieodpłatnie 

powodować. 

Oceanograf nie wypływa na powierzchnię. Wśród 

lalek nie ma kapłanów, wytwórcy miejscy nie odwazyli 

się wystawić na sprzedaż strojów i paramentów 

liturgicznych; stanowi to brak i niebezpieczeństwo. 

95. Żołnierze odnajdują Królewnę uśpioną w chacie 

Wuja Toma, budzą ją symulowanymi salwami 

najróżnorodniejszej broni. 

Mieszkańcy chaty Wuja Toma zanoszą się od płaczu. 

Płacz lalek to biel i susza; łzy wysuwają się spoza oczu, 

padają na zabawkę, wyobrażającą wagę (bezmian), 

nie poruszając jej wcale. 

96. Zwierzęta pożerają łzy, po czym już nikt łez nie 

pamięta. 

Królewna nie pamięta zaśnięcia, snu i przebudzenia; 

ani swego ojca Lota, ani siostry, ani alkoholu, ani 

wszeteczności. 

Jest zatem bezgrzeszna. Nie płacze: jeśli korzenie były 

w miąższu wszeteczności, to teraz, jako kukła samej 

siebie, trwa w świadomości wykorzenienia, ściślej: 

w świadomości, że z korzeni nie wyrosła, ani ich z 

siebie nie przepędziła; również i przez wytwórców nie 

zostały jej one przydane. 

97. Chata Wuja Toma stoi na skrzyżowaniu ulic i nie 

wadzi nikomu. 

98. Mieszkańcy chaty Wuja Toma są szczęśliwi; 

opuszczają dom i bawią się na nawierzchni, czyli nad 

kanałami, łodzią podwodną i oceanografem. 

99. Zabawki (przedrzeźnianie osób i przedmiotów) 

są rzeczami, nie mają więc głosu i nie wydają głosu. 

Stad właśnie bierze się wykorzenienie i brak pamięci: 

możliwa i rozumna wydaje się umowa, aby ten stan 

nazywać szczęściem. 

Ale czy wytwórca i nabywca zabawek są osobami, 

czy rzeczami? Czy władają głosem i czy go w ogóle 

mają? I czy nie jest tak: wytwórca sprzedaje zabawkę 

i wyzbywając się zabawki wyzbywa się zarazem 

rzeczowości; staje się osobą, włada głosem i popada 

w rozmiękłość dzieciństwa. Nabywca natomiast, 

kupując zabawkę, traci głos i użycza sobie rzeczowości 

i dorosłości: staje się posiadaczem gramatyki i nie 

potrzebuje używać mowy. Czy nie jest tak? 

100. Dorosłość bowiem jest przedmiotem wymiany 

handlowej; dlatego jest taka rzeczowa. 

101. Poprzez wymianę handlową zabawki zaludniają 

(zapełniają) miasto i ulice miejsckie. Miasto jest więc 

pełne zabawek, ale zabawki nie są sobą, są naczyniami 

znaków pustych; w tym rozumieniu przynależą i 

podporządkowane są gramatyce. 

Uliczna mapa miejska jest właśnie mapą gramatyki, 

wypełnioną ruchem znaków zabawkarskich. Na własną 

swoją chwałę miasto jest mową: uprzedmiotowioną i 

tym samym znakomicie pustą. 

102. W mowie tej obowiązują prawidłowości 

gramatyczne: właściwe użycie przypadków i 

następstwa czasów, a także kombinacji przypadkowych 

i następczych. Miasto układa się w zdania. 

Miasta nie da się badać ze względu na jego 

prawdziwość lub fałszywość. Tyczy się to zarówno 

zdań miejsckich (pustek cząstkowych), jak i całości 

układu miejskiego (pustki złożonej; kartograficznej). 

103. Inaczej: wewnętrzna spójność tekstu wymaga, 

aby dorosłości nie dało się skutecznie badać jako zdań 

fałszywych lub prawdziwych; dorosłość jest zbiorem 

znaków znakomicie pustych. 

104. Czy i o ile dorosłymi są wytwórcy i nabywcy 

znaków? 

105. Wytwórcy zabawek zdaje się, że z chwilą, kiedy 

zabawek się wyzbył, stracił zarazem władzę nad 

zabawkami, chociaż nigdy jej nie posiadał. Usiłuje 

wówczas wydać głos i niekiedy mu się to udaje: 

zazwyczaj bywa to głos rozżalenia albo rozpaczy; 

wtedy przestaje być dorosły, pełen jest wewnętrznych 

uczuć i n apięć. 

Nabywca upadabnia się z nabyciem zabawek do 

zabawek. Głos wydaje się mu zbyteczny, więc go 

nie używa; odczuwa wewnętrzną lekkość i szczęście, 

wymienne obie, czyli: jest znakiem samego siebie, 

pustym i swobodnym; nie zna potrzeby władania 

zabawkami: jest dorosły. 

106. Wytwórca natomiast dziecinnieje, obciążony 

jest smutkiem dzieciństwa. Przestaje być miejski; 

sprzeniewierzy się gramatyce; bełkocze i gaworzy bez 

następstwa czasów i nie przestrzegając przypadków. 

Jest wewnętrznie niewymienny, wypełniony stale 

tą samą treścią, zastygłą w czasie i przestrzeni, 

bezulicznie. 

107. Stąpa ciężko, rytmy go opuściły (rytmy są także 

gramatyką), nie dostaje mu tańca (taniec jest także 

gramatyką). 

Trawiony statycznym procesem zdrady, miłości i 

zawiści, porywa się na chwałę miasta. Ponieważ jest 

wewnętrznie niewymienny, nadzieja nie ma doń 

dostępu. 

108. Niedokonana miłość bez nadziei czyni go 

niebezpiecznym, samotnym i zapiekle obcym. 

Chce przemienić miasto, ulice i świat. Ponieważ sam 

jest nieszczęśliwy, pragnie uszczęśliwić innych. 

Wytwórca chce swoje przepełnienie, wywołane 

wyzbyciem się kukieł, wyładować na wyzbyte kukły, 

na nabywców kukieł, na ulice, skrzyżowania i miasto. 

Wyładowuje więc miłość bez nadziei i dokonuje 

zniszczeń: w układzie kartograficznym i w układzie 

gramatycznym. 

109. Przestaje być wytworcą zabawek i usiłuje zostać 

wytwórcą prawdy. 

110. Udzieliwszy sobie głosu, wykrzykuje nazwy takich 

rzeczy jak: niebo, chmury, rzeki, jeziora, ostępy. 

60

111. Kiedy kupiłem straż pożarną od wytwórcy 

(zabawkę-samochód, zabawkę-beczkowóz itp. oraz 

kukły strażackie), wytworca powiedział: ognia nie 

sprzedam, nie wytwarzamy ognia do zabawy. 

A kiedy odchodziłem ze strażą pożarną, krzyknął: nie 

straż pożarna jest chwałą miasta, ale ogień jest chwałą 

miasta; prawdziwy ogień goreje w mojej piersi i nie 

jest na sprzedaż. 

Kiedy odszedłem, słyszałem jeszcze z daleka: na 

chwałę miasta podpalę miasto ogniem z mojej piersi 

a zabawki nie ugaszą tego ognia. 

112. Oddalając się słyszałem ciągle ten głos, wzmagała 

się w nim chrypka i namiętność; a także kaszel; przy 

czym chrypka, namiętność i kaszel nie miały w sobie 

nic z nazewnictwa, myślę: swobodnego, niezależnego 

nazewnictwa. 

Nabrzmiałe były wilgocią i grząską miękkością: 

oblepiającą przedmioty i nazywane ruchy. 

113. Miasto i ulice zaroiły się kaszlem i wilgocią. 

Słychać było, jak docierało: 

114. O słodkie dzieciństwo znaków powypełnianych, 

nazwy przylepione do rzeczy, rzeczy oklejone nazwami, 

nie rozróżnić nazwy od rzeczy. 

Przepełniona i oklejona chata Wuja Toma, kiedy była 

chata Wuja Toma; przepełniona i oklejona Śpiąca 

Królewna, kiedy będzie Królewicz; kiedy jest wojsko 

i kiedy jest gnuśna straż miłości. 

Sprzedałem instrumenty muzyczne i jestem w nich 

obecny: będę w obojach, byłem w organkach, jestem 

w orgiach. 

115. Byłbym ustanowił moją obecność. Ustanowiłbym 

moją obecność. 

Tryb warunkowy uniezależnia mnie od następstwa 

czasów: czas staje się niejasny; następstwo jest 

niejasne. 

116. Oddałbym przypadki następstwa. Następstwa 

kaszlu i przypadki wilgotności. 

117. Po tej werbalnej nieokreśloności wyłania się dla 

nabywcy (a więc i dla mnie w dążeniu do miejskiej 

dorosłości) zabawek zagadnienie obecności, istnienia 

i bytu wytwórcy zabawek. 

118. Wytwórca jest niewątpliwie w swym 

bezgramatycznym jazgocie obecny: poprzez wydanie 

głosu i przylepne natręctwo ku przedmiotom: 

zabawkom i niezabawkom. 

Jednakże: mamy różnicę nazw i wobec tego nie 

wiadomo, czy obecność wytwórcy znaczy to samo, co 

jego byt albo jego istnienie. 

119. Obecność w niezmąconej postaci jest na pewno 

odpowiednikiem dziecięctwa. Byt wydaje się mieć 

swój odpowiednik w dorosłości. 

Czymże jest w takim razie istnienie, w szczególności 

istnienie wytwórcy zabawek, który się zabawek 

wyzbył? W kartografii miejskiej jest chyba czymś 

nie swobodnym, zarówno w rozumieniu następstwa 

czasów, jak i przypadków odmiany rzeczownikowej. 

Istnienie jest zmącone przez obecność i przez byt. 

120. Nie jest przeto ani bytem, ani obecnością, 

werbalnie: tworem nie oznaczonym; przedmiotowo: 

jest cieleśnie nieczystym procederem, wilgocią i 

kaszlem, oscylującym między nazwą a przedmiotem. 

Decyzja nie do podjęcia. Istniejący wytwórca zabawek 

nie jest zdolny do rozstrzygnięć. 

121. Ten, kto istnieje, ani nie jest obecny, ani nie jest 

mu przypisany byt. 

Wytwórcy, wyzbyci zabawek, nie umieją się bawić 

zabawkami i nie potrafią się bawić ze sobą, czyli: 

wewnętrznie. 

Pozlepiani w kleiste kłębowisko wzajemnych zależności 

między słowem i przedmiotem wysłowionym oraz 

między własną osobą a wszystkim, co się poza własną 

osobą postrzegać daje, niszczeni są przez powagę 

usposobienia porażającą ośrodki woli. 

122. Ponieważ zaś wytwarzanie zabawek jest 

swobodą, stracili owi wyzbyci możność ich 

wytwarzania. Przemawiając wśród kaszlu i wilgoci, 

dają zrozpaczonym głosem wyraz swojemus e r i o: 

jest to rozprzężenie bez rozpasania. 

Gdzie jest, Królewno, twoja siostra i twój ojciec Lot; 

czas już i pora, żebyś się wdała w intrygi dworskie. 

123. Głosem wydaje się nakazy i zakazy. 

Wydaje się również rozkazy: gramatykalnie pojawia 

się tryb rozkazujący, czyli nierozsądna wiara w 

skuteczność należycie przekształconego czasownika. 

124. Rozkazy owych wyzbytych wydawane są 

zabawkom, nad którymi wyzbyci utracili władzę. 

Władza polega: znowu: na wierze, że między organem 

głosu a przemiotami świata zewnętrznego może 

zostać nawiązana łączność poprzez odpowiedni układ 

słowny; przymuszający. 

Władcze uroszczenie i urojenie wobec utraconych 

zabawek wprawia wyzbytych w stan stężonego istnienia, 

co z kolei nadaje rozkazom wiele znaczeń, skuteczności 

zaś zwilgłą wiązkę prawdopodobienstwa. 

125. Tryb rozkazujący nie zna następstwa czasów i 

dąży ku natychmiastowości. Może także rozkazywać 

samemu sobie, co jest wysoce nienaturalne. W tym 

rozumieniu są wyzbyci wytwórcy podobni wodzirejom, 

wprowadzającym zamieszanie w rojowisko tańca. 

126. gaście pożar nie ma ognia lejcie wodę nie ma 

zbiornika rąbcie drewno nie ma budynku 

ognia rzeczownik wojsko nie ma prochu w trybie 

rozkazującym 

127. w skok rzeczownik konie jako przysłówek bez 

areny w trybie rozkazującym bez piachu bez pęcin 

128. śpij zbudź się prosto śpij zwrotnie zbudź się 

Królewna grzęźnie w trybie rozkazującym to nie nakaz 

nie zakaz Królewicza 

kartografia miejska gmatwa się w wyrobnictwo 

61

etyczne prawne 

129. wartość etyczna śpij wartość etyczna zbudź się 

130. idź przed siebie 

131. kto powinien iść przed siebie zabawka lalka 

człowiek nabywca lalek zabawek przed siebie 

bez przewodnika miary drogowskazu rozeznania 

kierunków 

132. kto ma iść gasić dawać ognia spać ruszyć w skok 

budzić się jako osoba pierwsza druga trzecia liczby 

pojedynczej co się dzieje z osobą liczby pojedynczej 

w nieokreślonym obszarze nakazów rozkazów zakazów 

w rytmie zdania narzuconego przez wyzbytych 

133. wyjdź przed siebie idź odejdź dojdź 

dokąd do wytwórni czego nieosiągalnego władania 

w wytwórni nie było osób będą wyzbyci czy wyzbyci 

sa osobami 

134. dziejopisami starcami kartografami dziećmi 

nie zmienią się w słup soli nie zgoreją nie wtłoczą 

alkoholu nie dobyli nie dobędą nie dobywają 

surowców 

nie stworzą lasu nie zbudowali ulic bez mroku bez 

światła 

135. wytwarzają daremną władzę bez przewodnictwa 

gramatyki bez dorosłości bez dojrzewania 

bez płodności ruszajcie mieszkańcy chaty Wuja Toma 

ruszaj Królewno ruszajcie żołnierze 

bez następstwa czasów osób przypadków 

136. ruszaj Królewiczu ruszajcie przyrządy pojazdy 

wodne naziemne powietrzne podwodne podziemne 

137. ruszajcie ulice ruszaj miasto ruszaj chwało 

w miałkiej soli w wilgotności cieczach nie spływających 

z niebios nie tryskajacych z ziemi wysączających się z 

głosu władczego bezwładnego niegramatykalnego 

138. do budynku który się sączy z instrumentów 

fletów gitar organów waltorni w olśnieniu obleśnym 

bez leśnictwa korzeni 

wyludniajcie ulice zaludniajcie 

osobowo bezosobowo w grzęzawisku zamtuzy domy 

publiczne burdele 

zamtuz dom publiczny burdel próżny dom 

139. w rozmnożeniu córek Lota z łodziami podwodnymi 

w kosmosie z pojazdami astronautycznymi w oceanach 

mnogość córek Lota nie ma Lota będzie Lot 

140. w rozmnożeniu bezdzietnych ojców Lotów 

szukających córek w rozwiązłości masek bez przebrań 

bez wyboru 

bez osób w istnieniu zniweczona chwała miejska 

wytwórcy bez wytworów 

władający tym co wyzbyte 

ruszaj dokąd wyjść pójść dojść w jakiej osobie w jakim 

czasie w jakim przypadku 

Witold Wirpsza - ur. w 1918 w Odessie.– poeta, prozaik, 

tłumacz. Autor ponad dwudziestu tomów poezji, trzech 

powieści, dwóch zbiorów opowiadań i esejów. Od 1920 r. 

mieszkał w Gdańsku, a od 1927 – w Gdyni. Studiował na 

Wydziale Prawa UW, jak też w Wyższej Szkole Muzycznej 

im. F. Chopina. Podczas II wojny światowej brał udział w 

obronie Oksywia. Wzięty do niewoli, przebywał w obozach 

jenieckich w Neubrandenburg i Grossborn. W lutym 1945 

r. wstąpił ochotniczo do I Armii WP, od 1947 r. osiedlił się 

w Szczecinie. Publikował wiersze, recenzje i przekłady w 

licznych czasopismach, m.in. w: „Twórczości”, „Nowej Kulturze”, 

„Przeglądzie Kulturalnym”. Za przekłady z języka 

niemieckiego otrzymywał nagrody polskie i zagraniczne, 

a w 1970 został stypendystą Deutscher Akademischer Austausch 

Dienst i wyjechał do Berlina Zachodniego, gdzie od 

1971 r. osiedlił się na stałe. Tam też wykładał historię literatury 

polskiej. Zmarł w Berlinie w 1985 roku. 

Berlin, w 1967 roku 

62

Roman Lipczyński – ma 31 lat. Fotografia jest jego 

pasją i sposobem na życie. Dzięki niej stwarza nowe 

światy, buduje znaczenia, zderza ze sobą to, co pozornie 

nieprzystawalne. Adres strony: www.romanlipczynski.pl

MIECIU 

73

Z Ingą Iwasiów rozmawia Bernadetta Darska 

Zacznijmy naszą rozmowę od zastanowienia się 

nad tym, czy można mówić o pisaniu genderowym? 

Czy w ogóle tego typu etykiety jak pisanie 

genderowie, pisanie feministyczne, pisanie kobiece, 

uznajesz za sensowne i czy się z nimi utożsamiasz? 

To nie jest łatwe pytanie. Ale właśnie może przy okazji 

wydania własnej książki zaczyna się o tym myśleć 

inaczej niż wówczas, kiedy się jest po drugiej stronie, 

czyli gdy się rekomenduje, klasyfikuje, nadaje etykietki, 

szuka jakichś wspólnych cech, nazywa literaturę, 

na przykład kobiecą albo feministyczną. Później to 

wszystko wraca jak fala ogromna do osoby, która używała 

tych wszystkich nazw, a teraz musi się spotkać z 

własnym tekstem właśnie tak już zaklasyfikowanym i 

sprawiającym wrażenie, przez nazwy-etykiety, cudzego. 

W związku z tym muszę powiedzieć, że jestem w 

szoku poznawczym od paru miesięcy, od czasu, kiedy 

ta książka się ukazała, i na większość tych pytań muszę 

odpowiedzieć, że nie jestem pewna, bo z jednej 

strony oczywiście jest coś takiego, jak bardzo świadome, 

zaangażowane pisanie feministyczne czy genderowe, 

na pewno jest. Są też w tekście ślady genderu, 

pozostawione świadomie lub nie, nawarstwiane w 

procesie historycznym. Najkrócej mówiąc – tekst odzwierciedla 

przekonania na temat płci, układ ról, także 

pisarskich. Dziś coraz więcej pisarek i pisarzy podejmuje 

decyzję, że chcą po to pisać, żeby zaznaczyć 

perspektywę kobiecą/męską, że chcą pisać przeciwko 

czemuś albo w zaangażowaniu wobec czegoś. Że nie 

ma wyjścia, bo nie istnieje tekst nieoznakowany swoim 

podmiotem, a podmiotami jesteśmy jako kobiety 

lub mężczyźni (czasem w pół drogi). Na pewno więc 

istnieje, w różnych przekrojach i sensach, pisarstwo 

genderowe, ale z drugiej strony istnieje pewien obszar, 

który wówczas, kiedy już posługujemy się krytycznoliteracką 

kategorią kobiecego pisania, pewien obszar, 

który ucinamy przez to, przestajemy patrzeć na tekst 

w różnych innych jego aspektach. W praktyce, bo 

akademicka krytyka gender oczywiście nie ma takich 

dylematów. W związku z tym zaczęłam się zastanawiać, 

co zrobić dzisiaj z kategorią kobiecego pisania, 

feministycznego, genderowego pisania. Co takiego 

zrobić, żeby je przesunąć w jakiś inny obszar, żeby ta 

etykieta nie oznaczała półki z boku księgarni, takiej 

nieistotnej. Tym bardziej, że o ile na początku lat 90., 

pisarstwo kobiet, zwłaszcza roczników lat 60-tych było 

czymś niezwykle istotnym, może najistotniejszym, co 

działo się w literaturze po 89 roku, o tyle teraz ulega 

skutecznemu rozpuszczaniu w kulturze masowej czy 

w obszarach, gdzie nie używa się już słowa feminizm. 

Przynajmniej nie w takim znaczeniu, jakie nadawałby 

mu świadomy rzeczy dyskurs. Trudno komuś, kto – 

jak ja – od kilkunastu lat pracuje nad dookreśleniem 

teorii feministycznej w warunkach polskich, pogodzić 

się z faktem, że „kobiece” dla wielu krytyków, części 

publiczności, nawet dla części akademików oznacza 

nadal po prostu marginalne, głupsze, gorsze. To dotknięcie 

świata, w którym ja sama muszę się orientować 

jak w nieznanym oceanie. Bo nie ma możliwości 

nie przyjmowania do wiadomości komunikacji masowej 

i stylów rozmawiania o literaturze, które są dziś 

normą. 

„Smaki i dotyki” są często określane jako przykład 

pisania kobiecego ze zwyczajowym zastrzeżeniem, 

że nie chodzi tu o literaturę popularną. Czy 

gdyby zdarzyło się, że ktoś zakwalifikowałby Twoje 

opowiadania do kultury popularnej, uznałabyś 

to za obraźliwe? 

Słyszałam w radiu rozmowę Urszuli Śmietany z 

Anną Laszuk na temat mojej książki, w której one 

powoływały się na empiryczne fakty, na to, że w „empikach” 

wymieniano ten zbiór obok powieści Grocholi. 

Szło o te dziwne rankingi: „nabywca nabył także” 

- czytelniczki, które wybrały moją książkę, kupiły 

również Grocholę (raczej odwrotnie). I one mówiły o 

tym, że to jest nieporozumienie, kompletne, to jest 

właśnie ta pułapka, o której mówiłyśmy podczas spotkań 

genderowych, że jeżeli ktoś kupi te książki razem 

– Grocholę i „Smaki i dotyki” - będzie musiał coś odrzucić. 

Nie wiadomo, co odrzuci, trudno wyrokować 

(jasne, wiemy co, ale pozwól mi zawiesić wyrok), ale 

takie zaadresowanie do czytelniczki, która jest czytelniczką 

Grocholi, zbioru opowiadań Ingi Iwasiów jest 

nieporozumieniem. Jeżeli ja zaprojektowałam grę z 

kulturą masową czy popularną, to w pełni świadomie. 

Nie chcę czerpać żadnych zysków wynikających z 

przynależności do tak zdefiniowanej kultury. „Smaki i 

dotyki” nie są książką, która ma się wpisać w ten nurt 

i kanał komunikacyjny, ale taką, która ma powiedzieć, 

że kultura łatwiejsza i dla masowego widza na tle kultury 

w ogóle wymaga refleksji, że uprzywilejowany w 

ostatnich latach nurt musi pilnie zostać odwołany na 

swoje miejsce, że nie może wypełniać i zajmować nas 

bez reszty. Jestem zła, że kandydaci na studia polonistyczne 

bez żenady, bez tzw. obciachu mówią, że 

czytają Grocholę, że Paulo Coelho jest arcymistrzem, 

że nie ma granicy: wszystko, co wydrukowano, jest 

74

sztuką. No więc ma być granica i w związku z tym 

trzeba się wypowiadać w każdej możliwej formie za 

tym, żeby ta granica istniała, mówić, że jest rozrywka, 

a oprócz tego jest sztuka. A na egzaminie z języka 

polskiego rozmawiamy o kulturze i ewentualnie o rozrywce, 

jednak z pełnym zrozumieniem różnic. I tego, 

co oznacza ich zacieranie. Oczywiście dywaguję tu 

szeroko, nie pretenduję do miana odnowicielki sztuki, 

moralistki edukacyjnej, ale też nie staję do zawodów z 

Grocholą. Moje cele jako osoby piszącej są z założenia 

inne. 

Chciałabym odwołać się w tym miejscu do recenzji 

Marty Cuber, która w 

„FA-arcie” określiła „Smaki 

i dotyki” jako literaturę kobiecą 

z górnej półki i akademicką 

literaturę kobiecą. 

Obok tego postawiła tezę, 

iż „trudno opędzić się od 

wrażenia, że autorka nie 

chciałaby się widzieć w 

towarzystwie literatury 

kobiet”. Prosiłabym o skomentowanie 

tych słów. 

W towarzystwie literatury 

kobiet, takiej, jaką oferuje 

nam kultura masowa – 

na pewno nie, więc to jest 

trafna intuicja. Ale dajesz 

mi trudne zadanie: komentowanie 

recenzji na 

temat własny. Powinnam 

marudzić: ach, nie podoba 

mi się? Nie mogę, 

bycie twardą graczką w świecie 

literaturoznawczym zamyka mi możliwość minoderii 

we własnej sprawie. Nie pamiętam, czy to na pewno 

u Marty Cuber był taki fragment – chyba tak - użyła 

sformułowania, że pani docent w kusej spódnicy 

napisała te opowiadania. No, ani pani docent, ani w 

spódnicy kusej. Sądzę, że to nietrafna diagnoza krytycznoliteracka, 

bo jeżeli chcemy sobie wyobrazić, co 

miałaby oznaczać, to zapewne stereotypowe przekonanie 

o nienasyceniu jako źródle twórczości kobiecej. 

Tu spowinowaconym z akademickością podejrzanego 

chowu: mi „pani docent” kojarzy się wyłącznie z 

„marcowymi docentami”, dla ludzi z mojego pokolenia 

brzmi lekceważąco. I nie ma powodu, żeby mnie 

degradować z powodu publikacji literackiej – na takie 

praktyki kobiety były narażane, odkąd zaczęły pisać. 

Na pewno intencje Marty Cuber nie były takie, ale 

jej recenzja tak może być czytana. Dobrze, mniejsza 

z tym, ja sama swego tekstu nie widzę jako produktu 

pani docent w kusej spódnicy. Jest to tekst pisany jako 

tekst pożądania (nie wyłącznie, we fragmentach), nie 

łowy tekstualno-seksualne. O sobie piszącej powiem 

tyle: od lat dwudziestu jestem feministką, cokolwiek 

miałoby to znaczyć. Od dwudziestu lat angażuję się 

intelektualnie w sprawę kultury przefiltrowanej przez 

perspektywę kobiecą i teraz miałabym powiedzieć: 

no wiecie państwo, ale nie, ja jednak to właściwie tak 

uniwersalnie napisałam. Nie mogę tego zrobić, mogę 

zamiast tego upomnieć się o to, żebyśmy zaczęli znów 

rozmawiać poważnie o kobietach, feminizmie, literaturze. 

Bez kusej spódnicy, bardzo proszę, bo tak o nas 

mówią obrońcy patriarchatu. I nie godząc się na kolejne 

półprodukty. Natomiast oczywiście na tej nieszczęsnej, 

choć intratnej, półce z Grocholą to się nie widzę. 

Dlaczego? Jeszcze raz o tym, ale warto. Dlatego, że to 

oznacza w gruncie rzeczy przeczytanie przez kategorię 

występowania pierwiastka kobiecego w literaturze, 

powierzchowną przyległość. To jest pusta kategoria. 

Dlatego, że wyklucza z pola widzenia 

bardzo 

wiele spraw, także takich, które są wewnętrznymi 

sprawami literatury. W tej książce nie chodziło o to, 

żeby się wypowiedzieć w sprawie niedoli kobiet, tylko 

żeby się wypowiedzieć w sprawie możliwości języka 

literackiego, który ogarniałby te różne ludzkie, kobiece 

sytuacje. To jest różnica, prawda? Wypowiedzieć 

się w sprawie niedoli, a wypowiedzieć się w sprawie 

możliwości opisania tej niedoli, podciągając nieco i 

samą niedolę, w jakiś rejon, gdzie nie idzie o sam fakt 

mówienia, sam temat, a najmniej o łapanie na temat 

czytelników. Jeśli mówić o niedoli, to głębiej niż na 

poziomie „niecodziennego” tematu, jakby kobiety i 

ich narracje były nadal marginesem życia ludzkości. 

Właściwie, kiedy rozmawiamy o literaturze kobiecej, 

to w ogóle nie rozmawiamy o poetyce, nie rozmawiamy 

o języku, nie rozmawiamy o jakichś wynalazkach 

tekstowych, tylko rozmawiamy o tematach w bocznej 

salce księgarni, gdzie trafią moje teksty lub o wystawie 

w „empiku”, gdzie eksponuje się pisarki poczytne. Nie 

chciałabym, żeby tylko tak rozmawiać o tej książce, 

jak nie chcę marginalizacji kobiet. Więc poetyka zazębia 

się z tematyką i etyką. Powiem jednak szczerze: 

75

nie mam wpływu na głosy krytyki. No, może mały 

mam – nie biorę udziału w przedsięwzięciach popkulturowych. 

Czy nie uważasz, że w przypadku literatury napisanej 

przez kobietę najczęściej pojawia się skłonność 

do etykietowania - niezależnie od tego, jaka 

to będzie etykietka, czy właśnie proza kobieca, czy 

feministyczna, czy popularna, czy akademicka czy 

jeszcze jakaś inna, zawsze jednak jest to szufladkowanie 

gorsze, dyskredytujące w przeciwieństwie 

do pisarstwa mężczyzn? 

Tak, oczywiście. Ale teraz wszystko w naszych rękach, 

to znaczy tych osób, które się zajmują krytyką 

feministyczną, ponieważ chodzi o to, żeby wynaleźć 

kryteria, stosować kryteria, propagować kryteria, bo 

tylko tak zmienia się język opisu. Chodzi o to, żeby 

nie iść tą wąską drogą, która ogranicza i biegnie do 

tego, o czym powiedziałam poprzednio. Jednym słowem, 

żeby mówić – „kobieca literatura to...” – teraz 

musi nastąpić wielkie, wielkie wyliczenie, które pokaże, 

że to jest bardzo wiele różnych rzeczy, że to jest 

niejednorodne i mieszczą się w tym różne zagadnienia, 

także te, które są zagadnieniami współczesnego 

tekstu literackiego, nie tylko zagadnieniami pojawiania 

się podmiotu, który chce opowiedzieć o sobie. 

W centrum Twoich opowiadań jest zawsze kobieta. 

Pytanie banalne, ale dlaczego właśnie ona i 

jej emocje, doświadczenia są tym, co proponujesz 

smakować i dotykać? Jakie kobiece doświadczenia 

są dla Ciebie najistotniejsze z tych, które zdecydowałaś 

się opisać? 

Można powiedzieć, że „załatwił mi” to wydawca, 

bo w nocie, która opisywała książkę, były wyliczone: 

bałkańska prostytutka, znudzona urzędniczka, rozkapryszona 

dama... i trzeba przyznać, że krytycy jakoś 

się ich trzymają. Co pokazuje, jaka jest siła działania 

metod promowania książki. Naprawdę straszna siła 

rażenia. A mówiąc poważnie, zbiór na pewno układa 

się w jakieś wątki tematyczne, bo rację mają czytelnicy, 

którzy je widzieli od razu. Ale ja nie wiem, czy te 

wątki tematyczne, czy te sytuacje były takim prawdziwym 

zwornikiem wyobraźni czy zwornikiem fabularnym 

dla mnie. Naprawdę, gdybym chciała być szczera 

(ale zarazem, oczywiście, trochę konfabuluję, bo 

dziwnie jest mówić o swojej książce), sądze, że chyba 

tym, co mnie skłoniło do pisania, była próba znalezienia 

w sobie odpowiedzi, jakiejś formuły, odpowiedzi 

na pytanie: jak opisać dwa skrajne, może skrajne, a 

może właśnie spotykające się, stany które są udziałem 

tych wszystkich bohaterek, czyli ból i ekstazę. Z jednej 

strony sytuacje czasem banalne, czasem już opisane 

wielokrotnie w literaturze i w filmie, w innych 

tekstach kultury; sytuacje, które są sformalizowane 

przez te opisy i potencjał bólu w nich zawarty został 

już pominięty, oswojony. A z drugiej strony są stany 

euforyczne, ekstatyczne, które też są filtrowane przez 

zasadę odpowiedniości, przyzwoitości, która wciąż 

działa. Więc tak myślę, dla mnie najważniejsze są te 

dwa stany i one gdzieś organizują pracę wyobraźni, 

która jest zalążkiem wszystkich fabuł. A że kobieta? 

Wierzę w hipotezę tekstu jako projekcji autorskiego 

„ja”. Nie jestem mężczyzną. Nie interesuje mnie 

szczególnie bohater mężczyzna, przynajmniej nie w 

tym tomie. Mogę pisać o mężczyznach, jednak oni 

sami od tak dawna piszą o sobie, z nas robiąc dodatki 

do narracji... 

Mówisz tutaj o bólu... Dariusz Nowacki swoją 

recenzję w „Gazecie Wyborczej” zatytułował „Kobiecość 

jako źródło cierpień”. Czy zgodziłabyś się 

w takim razie z takim stwierdzeniem, że to cierpienie 

w pewnym sensie konstytuuje istnienie kobiety? 

To zależy, co będziemy przez to rozumieć. Bo jeżeli 

możemy rozumieć tezę Nowackiego w najprostszym 

nawiązaniu freudowskim, wówczas w gruncie rzeczy 

cierpienie jest zakorzenione w myśleniu o płciach, nie 

jest przezroczyste w stosunku do płci. Wobec tego, 

że kobiecość jako źródło cierpień jest faktycznie doświadczeniem, 

które opisane zostało w psychoanalizie 

dość dobrze. I z drugiej strony jest tak, że może 

właśnie już nie abstrakcyjna kultura jest źródłem cierpień, 

ale to źródło oddziałuje w konstrukcjach płci. 

Bo nie chciałabym tego rozumieć tak dosłownie i w 

gruncie rzeczy Dariusz Nowacki też tego nie robi. 

Można powiedzieć, że jest jakiś opis niedoli, tak zwane 

dole-niedole współczesnej kobiety. Ale ja oczywiście, 

będąc feministką, nie mogę uciec od tej obserwacji, 

że kobiecość nadal, we współczesnym świecie, 

bywa źródłem cierpień. Bez względu na usytuowanie 

podmiotu. Nie tylko człowieczeństwo, bo to jest inna 

prawda. Mam taką koncepcję człowieka (nieoryginalną), 

która bliższa jest myśleniu poprzez egzystencjalne 

cierpienie niż poprzez zasadę przyjemności, ale to 

kobiece cierpienie jest niedoinwestowane w naszej 

wyobraźni, zamknięte w stereotypach, do których ja 

nawiązuję, żeby je rozbroić. Więc znów nie idzie o 

„olaboga, ciężko kobiecie się żyje!”. 

Krytycy akcentują i cenią w Twoim pisarstwie 

rzadką umiejętność opisywania scen erotycznych 

– odważnie, ale i ze smakiem, zmysłowo, ale bez 

epatowaania wulgaryzmami. Czy czujesz się trochę 

prekursorką lub kimś osobnym w tym względzie? 

Co tam będę się buntować. Pewnie, że się czuję. 

Prawda jest taka, że oczywiście jestem najpierw czytelniczką. 

W ogóle nie wiem, czy jestem pisarką. Od 

tego chciałabym zacząć, że jednak wcale się tak nie 

określam, że jak widzę w jakichś biogramach, notkach 

„pisarka”, „prozaiczka”, w ogóle mi się nie wydaje, 

że to jest o mnie, bo ja sama siebie lepiej znam jako 

76

literaturoznawczynię, mówiąc krótko. Natomiast jakoś 

tak jest, że powtarzamy wytarty frazes o braku w 

polszczyźnie możliwości pisania o seksualności. Nie 

ma literatury, którą można by zaliczyć do ambitnej 

literatury erotycznej. No, ale oczywiście prędzej czy 

później trzeba się zastanowić, co to oznacza. Czy 

oznacza, że nie mamy dobrej tradycji, nie mieliśmy 

literatury libertyńskiej, nie byliśmy nigdy otwarci 

na sprawy seksu tak jak w innych krajach, tak jak w 

innych obszarach językowych? To mogłaby być jedna 

hipoteza. Inna mogłaby być taka, że coś jest nie 

tak z polszczyzną. Właściwie ona przeważa, bo kiedy 

się o tym dyskutuje, mówi się, że język polski jest 

źle dostosowany do wyrażania uczuć intymnych. No, 

ale to przecież niemożliwe, bo niby dlaczego? Coś w 

gramatyce jest takiego, co uniemożliwia pisanie o seksie? 

Wydaje mi się, że tę hipotezę trzeba koniecznie 

zrewidować. To wdzięczny obszar dla kogoś, kto chce 

o tym pisać, ponieważ jest się z czym zmierzyć, bo 

trzeba się zmierzyć po pierwsze z pustką, po drugie z 

często żałosną literaturą na ten temat, która bywa wycofana, 

purytańska, wulgarna, albo z innych powodów 

niewdzięczna. Paradoksalne, że w wielu analizach literaturoznawczych 

nawiązujemy do języka dyskursu 

miłosnego, Barthes byłby z nas dumny. Nie wiem, czy 

umiem pisać o seksie, próbuję się mierzyć z twierdzeniem 

o jakiejś systemowej niedrożności języka w tej 

dziedzinie. I lubię te próby, te tekstowe rozkosze. 

Jeszcze chciałabym pozostać przy tym temacie i 

odwołać się do recenzji Edyty Antoniak w „Twórczości”, 

gdzie pojawia się pytanie, na ile Twoje 

opowiadania można potraktować jako głos upominający 

się o nadanie seksualności właściwej rangi 

w naszym życiu. Chciałabym więc zapytać, czy w 

takim razie próba zmierzenia się z językiem w tym 

akurat temacie jest tzw. głosem w sprawie? 

Są to naprawdę niełatwe pytania. Bo czy mam powiedzieć, 

że za pomocą zbioru opowiadań próbuję zrobić 

rewolucję obyczajową i każdą inną? No, oczywiście to 

się nie mogłoby udać, więc pójście tym tropem jest dla 

mnie kłopotliwe, bo naiwność uważam za grzech ciężki. 

Ale jakoś tam na pewno też o to chodzi, bo wciąż 

jest kwestia feminizmu. W feminizmie dyskutuje się 

przecież o podmiotowości, o prawie do języka ciała. I 

w związku z tym trzeba próbować opisu, praktykować 

język ciała, który nie powinien pozostać zawieszony 

w próżni. Ale czy można mieć takie wielkie ambicje, 

czy można w ogóle tak myśleć, że książką można upomnieć 

się, wyznaczyć jakieś kierunki, zmienić coś? 

Książką można napisać książkę. Ewentualnie dotrzeć 

do paru osób, które mają zbliżoną wrażliwość i akurat 

w danym momencie są otwarte na przeczytanie 

takich narracji. Narazić się na trochę nienawistnych, 

obrzydliwych komentarzy, bo dla wielu osób pisanie 

o seksie czyni z piszącej kobietę publiczną. Ale chyba 

nic więcej. Tak myślę. Próbowanie zmierzenia się 

ze stereotypem społecznym, językowym, kulturowym 

– każdym - w jednej książce... Cóż, chciałabym, żeby 

moje opowiadania dały do myślenia. Najbardziej 

chciałabym, żeby ktoś w swojej własnej intymności 

odnalazł współgrające z moimi tony. Co się zdarza. 

Na o wiele więcej nie liczę. Również dlatego, że moja 

proza skazana jest na byt marginalny. 

W Twoich opowiadaniach pojawiają się też wątki 

lesbijskie. Bardzo piękne opisy związków między 

kobietami. Chciałam zapytać, czy śledząc polską 

literaturę współczesną, widzisz szanse na to, żeby 

wątki lesbijskie zostały pozbawione posmaku sensacyjności? 

Bo jednak jest taki odbiór, że gdy tylko 

takie motywy pojawiają się w literaturze, element 

małego skandalu jest nieuchronny, że ciągle jest 

to temat tabu... 

Nie wiem, oczywiście, czy jest szansa, by kiedyś 

przestał być tematem tabu, albo żeby nie budził sensacji. 

No, pewnie długo jeszcze będzie, a może nawet 

jeszcze bardziej, ze względu na rzeczy, które się 

dzieją w Polsce. Natomiast znów jest tak, że czytanie 

wyłącznie poprzez sensacyjność jakiegoś wątku, wyklucza 

myślenie o kobiecie w jakichkolwiek innych 

kategoriach, i to jest pewien kłopot. Z jednej strony 

wystarczy napisać powieść lesbijską, żeby zostać dostrzeżoną. 

Wkraczamy do krainy paradoksu. Bo z jednej 

strony to jest stygma jakoś kłopotliwa, a z drugiej 

strony - szansa na wypromowanie książki. Oczywiście 

trzeba by dokonać aktu analogicznego do tego, którego 

dokonał Michał Witkowski, nagłośnienia książki 

poprzez orientację seksualną ewentualnej autorki, 

gdybyśmy taką kolejną powieść mieli, bo oczywiście 

kilka takich powieści już było. I teraz jest pytanie: czy 

w ogóle ktokolwiek wówczas czyta literaturę jeszcze 

jako literaturę? Przykładem „Dziennik lesbijki” Okoniewskiej, 

o którym także mężczyźni o absolutnie 

niegenderowej tożsamości i świadomości pisali, że 

jest interesujący. Dlaczego dla nich interesujące? Bo 

trafny literacko? Nie. Bo dla nich jest interesujące, jak 

panie to robią. Dlatego ten wątek jest oczywiście szalenie 

kłopotliwy, bo znów stawia wszystkie te książki 

na jednej półce i uniemożliwia rozmawianie o nich w 

jakichkolwiek innych kategoriach. Ze szkodą, oczywiście, 

i dla tematu, i dla literatury, i dla książek. 

Chciałabym też zapytać o inne wątki obecne w 

tomie „Smaki i dotyki”, które często są traktowane 

jako przełamywanie tabu, jak choćby opowiadanie, 

w którym kobieta nie potrafi pogodzić się 

z doświadczeniem macierzyństwa, gdy cud narodzin 

nie jest dla niej wcale cudem, ale jest jej w tej 

nowej sytuacji ciągle źle. Czy np. mężatka, która 

po wielu latach małżeństwa dokonuje familijnego 

coming outu mówiąc, że jest lesbijką, czy np. 

opis doświadczeń alkoholiczki. Czy można powiedzieć, 

że w pewnym sensie tego typu opowiadania 

zawierają element interwencyjny - upominania 

się o prawdę na temat kobiet, łamania stereotypu 

kobiety pięknej, łagodnej, wokół której brzydkich 

tematów nie ma i nie powinno być, wreszcie chęć 

złamania kulturowego monolitu kobiecego? 

77

To są i nie są tematy tabu, bo włączymy TV i zobaczymy 

alkoholiczkę. Otworzymy gazetę i przeczytamy 

o wyrodnej matce. W literaturze jest oczywiście 

gorzej, ale znów zależy, o jakim obszarze literatury 

mówimy. W literaturze popularnej w ogóle nie ma 

takich problemów. Problemy są przejściowe, łatwe do 

rozwiązania i broń Boże, żeby kobieta nadużywała z 

trwałymi konsekwencjami czegokolwiek. Wszystko da 

się szybko wyleczyć. Więc oczywiście, w takim sensie 

tak, zgodziłabym się z taką diagnozą, że chodzi o pokazanie 

prawdziwego życia. Oczywiście, znów nie jest 

tak, że jest to jakiś główny i nadrzędny cel, interwencyjny, 

który się bierze z tradycji literatury kobiecej. 

Nie odżegnuję się od niego, przeciwnie. Uważam, że 

po prostu warto pisać o tym, co jest ważne, o czym 

się pisze rzadziej, co jest bolesne, co jest prawdziwą 

naturą życia i przekonuję się, że takie „posłannictwo” 

ma sens. Na przykład ostatnio, podczas zajęć na studiach 

podyplomowych, studentki, które praktycznie 

mnie nie znały, więc nie było to sfingowane, powiedziały, 

że przeczytały tę książkę, nie wiedząc, że będą 

miały ze mną zajęcia. I mówiły, co było dla mnie zupełnie 

zaskakujące, że dla nich w moich tekstach jest 

prawdziwe życie, jakie one znają. Zakładam, że żadna 

z nich nie jest alkoholiczką, bałkańską prostytutką, 

lesbijką pracującą w instytucji międzynarodowej, a 

pomimo to odnajdują w biografiach moich bohaterek 

i mojej narracji własne „światoodczucie”. Dlaczego? 

Myślę, że prawdopodobnie dzięki identyfikowaniu się 

poprzez ból. One są w stanie wyobrazić sobie życie 

prostytutki, dlatego, że same doświadczają różnych 

bolesnych rzeczy, i chciałyby wiedzieć, że jest to jakieś 

doświadczenie łączące je we wspólnotę. W dodatku 

akceptują przynależność do świata „złych” biografii, 

chociaż wmawia się im popyt na te plastikowe. Mniej 

już są chyba zainteresowane, żeby się łączyć poprzez 

mity o księciu z bajki na przykład, co jest zapewne 

przyjemne, ale nieskuteczne w swej funkcji terapeutycznej. 

Kobiety nie są dziećmi, krótko mówiąc. Kulturowy 

monolit kobiecości mało ma wspólnego z ich 

życiem. 

Agnieszka Nęcka w „Opcjach” zatytułowała recenzję 

ze „Smaków i dotyków” – „Z intymnością 

jej do twarzy”. Czy można by powiedzieć, że intymność 

to jeden z podstawowych wyznaczników 

Twojego pisania? 

Chciałabym, żeby tak było. Intymność buduje pisanie 

i czytanie, w końcu znajdujemy się po obu stronach 

tekstu poza pospiesznym nurtem codzienności, 

w bliskości i zawieszeniu, a zarazem pisze/czyta nasze 

ciało: siedzące przy komputerze, leżące z książką 

opartą na piersiach. Interesuje mnie polityczny sens 

literatury, polityka w ogóle, ale w sobie piszącej dostrzegam 

nieustanne zaciekawienie tym szczególnym 

stanem człowieka pomiędzy społecznymi, kulturowymi 

uwarunkowaniami, a jednak najskrytszym językiem 

„ja”. Mam perwersyjną potrzebę inwigilowania 

wewnętrznych stanów ludzkich. Nie lubię literatury 

(i pisarzy) „bezpiecznych”, operujących uniwersaliami, 

moralistów. Intymność jest poza ich zasięgiem. Z 

drugiej strony jest modą, wynalazkiem cywilizacji, ma 

swój kod i mielizny. Ogranicza. Więc mi przeszkadza. 

Buduje barierę między tekstem a rozmową o nim. Bo 

o czym musimy rozmawiać? O tym, jak prostytutka 

klęka przed klientem, kochanka przed kochankiem. 

Co czują. Kto chciałby uznać, że takie obrazy są ważne? 

Więc z intymnością mi do twarzy, ale na randkę z 

czytelnikami wybieram się rzadko. 

W wywiadzie zamieszczonym na stronie „Świata 

Książki” mówisz, że jesteś kolekcjonerką mikrozdarzeń. 

Czy zatem fabuły pomieszczone w tomie 

są w jakimś sensie formą kronikarskiego, choć 

przetworzonego, zapisu rzeczywistości? 

W jakimś sensie tak. Szczególnie te z cyklu bałkańskiego. 

Bohaterki są hipotezami na temat osób 

zobaczonych na sarajewskiej ulicy, spotkanych na 

bośniackiej prowincji. Inne przechodziły ewolucję, 

dodawałam im cech wskutek jakichś inspiracji właśnie 

z zewnętrznego świata. Mniej mają pierwowzorów 

literackich, w paru zaledwie przypadkach. Najważniejsze 

jest dla mnie, co się z nimi dzieje, stany, 

które mogę opisać, więc nie ma mowy o pełniejszych 

portretach. Z mikrozdarzeniami jest tak, że mam wyczuloną, 

obsesyjną pamięć szczegółów. Coraz gorzej 

pamiętam przy tym teksty, daty, coraz lepiej świat. 

W tym samym wywiadzie mówisz: „Ja swoje 

bohaterki konstruuję świadomie, niemal na zimno...”. 

Prosiłabym o rozwinięcie tego stwierdzenia, 

które dla wielu czytelników będących pod wrażeniem 

zmysłowości, emocji i napięcia tkwiącego w 

Twoich opowieściach może być zaskakujące. 

Dlaczego? Przecież pisze się nie w momencie emocji, 

ale po to, żeby oddać emocje. W tym celu trzeba 

znaleźć „punkt podparcia”, ulokować narratorkę w 

miejscu, z którego może dokonać wiwisekcji. Emocje 

i napięcie się robi. Tak, żeby czytelniczka/czytelnik w 

nim uczestniczyli, jasne. I ja też uczestniczę, pisanie 

dużo mnie kosztuje. Rozmowa o nim jeszcze więcej. 

Ale nie jestem czuła, egzaltowana ani naiwna. Szukam 

sposobów, żeby wyrazić czułość, egzaltację oraz 

naiwność. A także okrucieństwo, bezwzględność, apatię. 

Na ile świadomość literacka pomaga Ci w pisaniu, 

na ile je utrudnia? Czy odczuwasz czasem 

rodzaj samoograniczenia w roli pisarki za sprawą 

bycia także badaczką literatury i krytyczką literacką? 

Są to przede wszystkim ograniczenia czasowe. A 

kolejność jest nadal odwrotna: jestem profesorką literaturoznawstwa 

pisującą o literaturze współczesnej 

oraz, sporadycznie, literaturę. Świadomość nie może 

78

utrudniać pisania. Owszem, bywają drętwe teksty literaturoznawców, 

ale to kwestia talentu, a nie zawodu. 

„Wskoczenie” na chwilę w skórę pisarki utrudnia mi 

obecnie bycie krytyczką. Złagodniałam, bo wiem, co 

czuje surowo traktowana autorka. I trudniej mi znieść 

arogancję i ignorancję ludzi piszących o literaturze. 

Poza tym, może w odruchu samoobrony, zawsze traktowałam 

pisanie jako pisanie, bez względu na gatunek 

wypowiedzi. Kto czytał moje rozprawy, wie, co mam 

na myśli. 

Na koniec chciałabym zapytać o plany. Czy na 

kolejną prozę będziemy musieli czekać znowu aż 

osiem lat, bo tyle czasu upłynęło nim, po wydaniu 

tomu „Miasto-ja-miasto” opublikowałaś „Smaki i 

dotyki”? Czy myślisz może o napisaniu powieści? 

A czy ktoś czeka? Tak ujawnia się pisarski narcyzm, 

bo mam nadzieję, że potwierdzisz. Piszę powieść. 

Ściśle mówiąc – pisałam podczas wakacji i dokończę 

podczas następnych. Bo na co dzień zajmuję się czytaniem 

i pisaniem polonistycznym. Nie muszę dodawać, 

że bardzo bym chciała tę powieść opublikować 

i doczekać się tylu ciekawych recenzji, ile napisano z 

okazji Smaków i dotyków. I takich spotkań. 


Powyższy tekst jest zapisem rozmowy, która odbyła się 

w ramach spotkania autorskiego Ingi Iwasiów w Olsztynie 

14 marca 2007 r. Spotkanie było częścią olsztyńskich 

Dni Genderowych. 

Inga Iwasiów – ur. w 1963 r., prozaiczka, poetka, eseistka, 

krytyk literacki, historyk literatury, profesor Uniwersytetu 

Szczecińskiego. Redaktor naczelna dwumiesięcznika kulturalnego 

„Pogranicza”. Autorka między innymi monografii 

„Kresy w twórczości Włodzimierza Odojewskiego. Próba 

feministyczna” (1994), „Opowieść i milczenie. O prozie Leopolda 

Tyrmanda” (2000), szkiców krytycznych „Rewindykacje. 

Kobieta czytająca dzisiaj” (2002), esejów „Gender dla 

średnio zaawansowanych. Wykłady szczecińskie” (2004), 

tomów poezji „Miłość” (2002) i „39/41” (2004) oraz dwóch 

zbiorów opowiadań „Miasto-ja-miasto” (1998) i „Smaki i 

dotyki” (2006). 

79

Miłosz Babecki 

Rodząca się na naszych oczach teraźniejszość zmieniła 

w zasadniczy sposób postrzeganie rzeczywistości. 

Człowiek nie jest już spontanicznym obserwatorem, 

coraz rzadziej bywa koneserem. Przekształca się natomiast 

w konsumenta, kupca operującego na globalnym 

rynku rozrywki. Kupuje, jeśli nie sam produkt 

to przynajmniej możliwość dostępu i nade wszystko 

łaknie nowych wrażeń. Naprzeciw oczekiwaniom odbiorcy 

wychodzą media. W Internecie powstają coraz 

to nowe portale i strony, na których oglądać można 

sceny zabójstw, egzekucji, wypadków, samobójstw. 

Media masowe stoją na straży rozrywki, czyniąc to, 

socjalizują nowego człowieka – istotę medialną. Specyficzny 

proces socjalizacji polega na ekspansji, której 

celem jest rozprzestrzenienie silnie nacechowanych 

emocjonalnie bodźców na nowe dla mediów terytoria. 

Jednym z takich terytoriów jest tekst dramatyczny 

i jego sceniczna wizualizacja – teatr. Wstrząsanie 

widzem, odbiorcą staje się priorytetem dla dramaturgów 

i reżyserów. Zbrutalizowana rzeczywistość traci 

rangę wyjątkowości i zyskuje status zdarzenia, częściej 

zdarzeń, będących smutną metaforą współczesności, 

którą nade wszystko definiuje cecha, jaką jest temporalność 

(W. Wrzosek, Historia, kultura, metafora. Powstanie 

nieklasycznej historiografii, Wrocław 1995). 

Z pojęciem temporalności wiąże się swoista tymczasowość 

rozumienia i powstawania metafor. Niektóre z 

nich w dobie społeczeństwa informacyjnego, żyjącego 

w bezustannej pogoni, tracą swą pierwotną wartość i 

znaczenie. Czasem zyskują inne, częściej jednak odchodzą, 

zastępowane przez metafory zaktualizowane, 

powstające za sprawą nowych paradygmatów kulturowych. 

Podlegającym bezustannym zmianom jest paradygmat 

człowieka współczesnego, kreowanego przez świat 

reklamy, o którym Piotr H. Lewiński pisze, iż służy 

przede wszystkim profilowaniu adresata. Z tego też 

względu hiperbolizacji ulegają jego cechy fizyczne, z 

dominującą funkcją wyglądu, także zachowania, cech 

psychicznych i upodobań z zastrzeżeniem, iż wartościowany 

pozytywnie jest przede wszystkim człowiek 

młody (P. H. Lewiński, Retoryka reklamy, Wrocław 

1999). Jego pojawienie się w przestrzeni medialnej 

i zaraz potem świadomości społecznej, wywołuje 

„wahania co do obiektywności metafor, gdy na arenę 

wstępują nowe metafory. Wówczas sceptycznie oglądamy 

te stare i poprzez ich »odobiektywizowanie« i 

»odprzedmiotowienie« stwierdzamy ze zdumieniem, 

że są one jedynie zmiennymi kulturowo składowymi 

naszego myślenia” (W. Wrzosek, Historia, kultura, 

metafora. Powstanie nieklasycznej historiografii, Wrocław 

1995). 

Metaforyzujemy świat ilekroć odkrywamy nowe jego 

obszary. Te przecież znaczeniowo puste, niezamieszkałe, 

definiowane być mogą wyłącznie dzięki naszej 

w nich obecności, reprezentowanej niejako automatycznie 

w języku. Stąd dla nowych metafor, w tym 

analizowanej tu brutalizacji życia, fundamentalną 

jest sfera językowa. 

Antropomorfizowanie świata i jego metaforyzowanie 

szczególnie dziś, nie może obyć się bez środków 

komunikowania masowego i właściwych im instrumentów, 

które zmieniły w zasadniczy sposób oblicze 

dramatu i teatru. Widać to szczególnie w najnowszej 

dramaturgii i teatrologii polskiej. Teatr i dramat zaczerpnęły 

gotowe wzorce po to, by niepostrzeżenie 

wejść pomiędzy odbiorców, poznać ich środowisko. 

Nie można przecież ignorować przemian, nie można 

epatować konserwatywną niewzruszoną sztuką wysokiego, 

pustego patosu. Dotarcie do odbiorcy, do tego, 

co uwikłane w konteksty codzienności, a przecież dla 

czytelnika i widza istotne, gdyż mówiące o tożsamości 

człowieka funkcjonującego w naczyniach połączonych 

globalnego rynku, lub nieprzystosowanego do agresywnego, 

dynamicznego modelu życia i zepchniętego 

na jego margines, jest celem najnowszego dramatu i 

teatru polskiego. 

Na charakter najnowszych już istniejących i powstających 

coraz to nowych tekstów dramatycznych w zasadniczy 

sposób wpłynęły media masowe, zwłaszcza 

reprezentujące je gatunki informacyjne. One determinują 

nie tylko podejmowane przez dramaturgów 

tematy, ale także sposób narracji i jakże często „newsową” 

niemalże konstrukcję formalną. 

Postrzegając tekst dramatyczny jako medium masowe 

uwagę trzeba zwrócić na jego rolę. Celem dramatu 

jest przyciągnięcie czytelników (teatru – widzów). 

Dramat i teatr nie będą edukować, nie pełnią bowiem 

roli takiej, jak choćby teatr polityczny przed przemianami 

1989 roku, nie jest ich zadaniem kształtowanie 

opinii i światopoglądów, lecz portretowanie rzeczywistości 

lub uleganie jej wpływom zgodnie z tezą o 

tzw. mimezis odwróconej. Tak pojmowana kategoria 

warunkuje współistnienie światów przedstawionych 

tekstów dramatycznych oraz rzeczywistości obiektywnie 

istniejącej. 

80

Zbrutalizowany świat obecny w dramacie współczesnym, 

gdyby rozpatrywać go w porządku przyczynowo-skutkowym, 

byłby tylko lub może aż symptomem 

lub zespołem symptomów zmian zachodzących w 

odwzorowanym w utworach społeczeństwie. Zmian, 

które lepiej określać mianem chorób toczących organizm 

społeczny. Jedna z poważniejszych, na które 

cierpią modelowi bohaterowie, wynika z deformacji 

i zaburzeń w procesie komunikowania międzyludzkiego 

– klęsk porozumienia. Inne są negatywnym 

efektem transformacji politycznej, wówczas część 

społeczeństwa boleśnie odczuła przejście od systemu 

gospodarki planowanej do gospodarki rynkowej. Przyczyn 

kolejnych chorób upatrywać można w praktyce 

(świadomej lub nieświadomej) relatywizowania prawa 

przez przedstawicieli najwyższych organów państwa, 

także władzę sądowniczą i częstokroć organy ścigania 

tj. policję. To zaś wywoływać może przeświadczenie, 

iż sprawiedliwość tożsama być musi z zasadą wyrównanych 

rachunków (nawet vendetty). Wyrównanie 

dokonać się może jedynie na drodze siłowej konfrontacji. 

To częsta praktyka kreacyjna dostrzegana na 

kartach dramatów polskich, opublikowanych w ciągu 

minionych lat w trzech znaczących antologiach. W 

dramaturgii najnowszej ma wreszcie do czynienia 

czytelnik z „medialnymi fajerwerkami”, hitami gromadzącymi, 

zwykle przed telewizorem, rzesze zbulwersowanych 

„prawych obywateli”, których poczucie 

człowieczeństwa i (często wypaczony) świat wartości 

wstrząsane są doniesieniami o brutalnych morderstwach 

dokonywanych na niewinnych ludziach. 

Przykładem być tu może dramat Tomasza Mana. 

We wstępie dramaturg stwierdza: „Bezpośrednią 

inspiracją był amerykański dokument o nastolatku, 

który z broni maszynowej zastrzelił swoich rodziców 

i dwudziestu uczniów [...]. Tytułową liczbą (111) 

była cena, jaką bohater zapłacił za broń” (T. Man. W: 

Made in Poland. Dziewięć sztuk teatralnych z Polski 

w wyborze Romana Pawłowskiego. Tom drugi bestsellerowej 

antologii „Pokolenie porno”, pod red. H. 

Sułka, Kraków 2006). Agresja jest tylko jednym z refleksów, 

symptomem choroby rozprzestrzeniającej się 

w społeczeństwie. Nie może być inaczej, jeśli relacje 

międzyludzkie sprowadzono do poziomu wulgarnej 

biologii, gdzie czynnikiem sprawczym zachowań jest 

patologicznie postrzegana seksualność i wszelkiego 

rodzaju fobie, za sprawą których istota ludzka zostaje 

odczłowieczona. Zagrożenie człowieczeństwa staje się 

wobec powyższego głównym motywem łączącym zebrane 

w trzech tomach antologii teksty dramatyczne. 

Tym samym stwarza ono sytuację, w której czytelnik 

jest świadkiem toczącej się na każdej z kart walki. 

Postaci, tak pierwszo, jak i drugoplanowe, znajdują 

się wówczas w ciągłym okrążeniu. Lepiej posłużyć się 

pojęciem oblężenia czy toczącej się na płaszczyźnie 

psychologicznej, totalnej wojny. Tam, gdzie mowa o 

walce, oporze, oblężeniu zawsze obecny być musi wątek 

religijny, szczególnie istotny, gdy akcja toczy się 

w kraju katolickim. Katolicyzm definiuje też, nie pozostawiając 

żadnych wątpliwości, model rodziny: on, 

ona, związek małżeński, dzieci, sakramenty, modlitwy, 

wzajemny szacunek, miłość w zdrowiu i chorobie. 

Tymczasem archetyp rodziny nijak ma się do tego, 

co obecne w dramatach. W każdym z utworów dostrzec 

można antywzór, patologiczną prawidłowość 

i charakterystyczny upadek autorytetu ojca i matki. 

Tak się dzieje u dramaturgów, pośród których Robert 

Bolesto, Magdalena Fertacz czy debiutująca w roli 

dramatopisarki Dorota Masłowska. 

Bohaterowie zasiedlający światy przedstawione najnowszej 

dramaturgii polskiej stają przed głównym, 

niedającym spokoju pytaniem: jak żyć? Próba odpowiedzi 

na nie, to także próba, która wzbogacona być 

musi o analizę zachowań determinowanych przez 

brutalną, skierowaną przeciw drugiemu, niewinnemu 

człowiekowi siłę, jej upostaciowieniem, czyli fizycznym 

i psychicznym maltretowaniem jednostek. 

Owa siła to czynnik sprawczy, wyposażony w inne 

jednak, kryjące się pod prymarnością znaczeń, funkcje 

naddane. Jeśli przyjąć utrwalone w literaturze 

pojęcie metafory związane z transferem znaczeń i w 

miejsce znaczeń płynących z jej definicji podstawić 

najpierw znaczenia właściwe wszelkim brutalnym 

zachowaniom, potem zaś postawy ofiar, które wskutek 

doznanej krzywdy lub szoku wynikającego z jej 

wyrządzania innym, zbliżają się do siebie, nawiązują 

emocjonalny kontakt, mieć będziemy do czynienia 

ze specyficznym transferem. To, co negatywne, 

transformuje w pozytywne. 

Brutalizacja być może wówczas postrzegana z jednej 

strony jako metafora porozumienia człowieka z 

człowiekiem. Z podobną sytuacją czytelnik spotka 

się w dramacie Pawła Sali „Od dziś będziemy dobrzy”. 

Wyrzuceni poza wszelkie struktury społeczne 

bohaterowie, zdegenerowani, pozbawieni skrupułów, 

starają się rekonstruować własne człowieczeństwo. 

Czynią to operując jedynym znanym im kodem kulturowym, 

stąd dramat nasycony jest obscenicznym, 

wulgarnym językiem i obrazami maltretowania. 

Oznaką rodzącego się człowieczeństwa jest gwałtowna 

reakcja na potencjalną przemoc i wiążące się z nią 

cierpienie fizyczne i psychiczne jednego z pensjonariuszy, 

młodego „Kabelka” (pseudonim zawdzięcza 

głębokim bliznom po razach zadawanych kablem 

przez ojca sadystę). 

Osoby dramatów zbliżają się do siebie również 

wspólnie przeżywając tragedie niszczące tzw. dobre 

domy (choć zbliżenie to karykaturalne i chore). 

Dzieje się tak u Tomasza Mana w „111”. Rodzice i 

siostra wspominają syna i brata. Sama już jednak forma 

wspomnienia przypominająca policyjne zeznanie 

wskazuje, iż w świecie przedstawionym doszło do 

bankructwa wszelkich wartości: 

„Matka Krzyczał przez sen. 

Ojciec Żona miała pretensję, że mało się przejmuję. 

Matka Od małego sam włączał telewizor. 

Siostra Głaskał i przytulał ekran. 

Matka Stał z otwartą buzią. 

Siostra Lubił kreskówki o zwierzątkach. [...] 

Siostra Tato go uderzył. 

81

Siostra Rodzice często się kłócili. 

Ojciec Narastała w nim agresja. 

Siostra Mama zbiła go kablem od żelazka. 

Syn Myślałem, że jak się rzucę na ziemię i się zsikam, 

to mnie nie ukarzą. 

Ojciec Poproszono go, żeby narysował rodzinę. 

Matka Narysował deszcz. [...] 

Syn Kochany Panie Boże, bardzo Cię kocham. Nie 

będę już do Ciebie mówił. Chciałbym, żebyś przyszedł 

do mnie. 

Syn Dałem 111 

Matka W jego szkolnej ławce znaleziono pistolet” 

(T. Man, 111. W: Made in Poland. Dziewięć sztuk teatralnych 

z Polski w wyborze Romana Pawłowskiego. 

Tom drugi bestsellerowej antologii „Pokolenie porno”, 

pod red. H. Sułka, Kraków 2006). 

Częściej jednak w analizowanych tekstach dramatycznych 

brutalizacja pełni funkcję szkła powiększającego, 

które bez taryfy ulgowej obnaża rozkład stosunków 

społecznych. Jak bowiem inaczej interpretować 

opowiedzianą przez Krzysztofa Bizio w „Toksynach” 

historię o zabijaniu. MS, mężczyzna blisko pięćdziesięcioletni, 

poświęca rok życia, by odszukać i zabić 

oprawców, którzy odpowiadają za śmierć jego syna: 

„Poznajesz, poznajesz, poznajesz? Robert Mańkowski, 

siedemnaście lat, Lasek Górecki, marzec zeszłego 

roku, poznajesz? Robert Mankowski, rozbita głowa 

kijem bejsbolowym, [...] pęknięta śledziona, odbite 

nerki, wylew wewnętrzny, [...] nadpalona lewa noga 

i tułów, wydłubane prawe oko, Lasek Górecki, marzec 

zeszłego roku, poznajesz. [...] Jak myślisz, co ja mam 

zamiar z tobą zrobić? [...] Tam za tymi drzwiami wykopałem 

dół po to, żeby cię do niego wrzucić, rozumiesz 

mnie? Koło drzwi stoi kanister z benzyną, a w 

kieszeni mam zapalniczkę” (K. Bizio, Toksyny. W: Pokolenie 

porno i inne niesmaczne utwory dramatyczne. 

Antologia najnowszego dramatu polskiego w wyborze 

Romana Pawłowskiego, pod red. H. Sułka, Kraków 

2004). 

W świecie, w którym wartość życia ludzkiego została 

zdewaluowana, w którym widzowie wieczornych serwisów 

informacyjnych jedząc kolację obserwują obrazy 

prezentowanych na ekranach egzekucji, morderstw, 

zamachów, ugruntowuje się przekonanie, iż wystarczy 

wyłączyć odbiornik, a zło tego świata zniknie, przestanie 

istnieć. Życie niestety wirtualizuje się bez reszty, 

zbrutalizowana współczesność jest natomiast jego 

nową aranżacją, z którą oswajają obywateli policyjne 

statystyki. 

Istotne przesunięcie tematyczne, którego świadkami 

być możemy śledząc dyskusje toczące się na łamach 

pism, takich jak „Dialog” czy choćby zwracając uwagę 

na nazwiska pojawiające się w kontekście konkursów 

na najlepsze sztuki współczesne, doskonale widać, iż 

„dotykanie rzeczywistości” nie jest jedynie kaprysem 

dramaturga i pomysłem na poklask wśród krytyków i 

publiczności, lecz śmiało wyrażanym sądem na temat 

warunków życia, zmian w relacjach interpersonalnych 

i przeobrażających się uwarunkowań kulturowych, powstających 

„nowych archetypów” przeszczepianych 

organizmowi społecznemu za sprawą mediów. 

Przywołany na początku Richard Keller Simon, analizujący 

wytwory XX wiecznej kultury popularnej, 

udowadnia, iż dzieła klasyczne, klasyczna tematyka i 

obecna w nich wielka metanarracja ustąpiły miejsca, 

pełniąc jednocześnie funkcję fundamentu, wątkom 

najczęściej pojawiającym się w tabloidach. Osaczony 

podobnymi komunikatami odbiorca pragnie wreszcie, 

aby poruszono problemy jego nurtujące, osadzone w 

konkretnej przestrzeni i czasie: tu i teraz. Nie interesuje 

go wielka metanarracja, nie interesuje go teoretyzująca, 

skoncentrowana na antycznych i etycznych 

jednocześnie łamigłówkach, dramaturgia. 

Autorzy, których teksty tworzą ważne dla polskiego 

dramatu antologie, piszą rozdrażnieni rzeczywistością, 

dla której wszelkie kryzysy zyskują status wydarzenia 

medialnego. Animują bohaterów zmagających się z 

trudnościami samodzielnego życia, dla których szczęśliwe 

związki interpersonalne są fikcją, a wykonywana 

praca staje się znienawidzonym obowiązkiem. 

Trudno chyba o lepszą i jednocześnie bardziej pesymistyczną 

pointę. Pointę wskazującą na przesłanki 

prowadzące do konstatacji, iż dominantą metaforyczną 

najnowszego dramatu polskiego jest brutalizacja 

urastająca do rangi metafory współczesności. Obecna 

w tekstowych mikroświatach zdaje się być piętnem 

uniemożliwiającym bohaterom budowanie poprawnych 

i satysfakcjonujących więzi z otoczeniem. Jej 

istnienie pozostawia bez odpowiedzi fundamentalne 

pytanie, dotyczące egzystencji ludzkiej w dystopicznym 

świecie. Bohaterowie wciąż powtarzają: „Jak 

żyć?”, intuicyjnie czują jednak, iż jedyną skuteczną 

metodą będzie kształtowanie rzeczywistości mogącej 

zaspokoić własne egoistycznie postrzegane potrzeby. 

Metaforyka to okrutna i ponura. Wszak zaistnieć 

mogą przesłanki, generujące nowe konteksty społeczne 

i historyczne, będące fundamentem dramatopisarskiej 

twórczości generacji, która stworzy pozbawioną 

negatywnych konotacji dominantę metaforyczną, pozwalającą 

na redefiniowanie zbrutalizowanej współczesności. 

Miłosz Babecki – sekretarz redakcji „Portretu”; bada możliwości 

traktowania dramatu i teatru współczesnego jako przestrzeni 

medialnej, środowiska nowoczesnego komunikowania masowego. 

Analizuje również instrumenty kreowania rzeczywistości właściwe 

mediom elektronicznym, przeniesione przez dramatopisarzy do 

świata przedstawionego tekstów dramatycznych. Krytyk zjawisk literackich, 

teatralnych i kulturowych, wykładowca akademicki. Autor 

esejów poświęconych umasowieniu i propagandyzacji kultury 

współczesnej. 

82

i choć noc tam nogi rozchylała mychajło wiózł mnie przez sen 

Paliwo 

to dobrze że jest nas tak wiele rodzajów 

w ten sposób śmierć będzie miała wybór 

a może nawet będzie wolała 

tego co rzuca pierwszy cień dnia 

na tych którzy próbują dożyć zmierzchu 

(F. O’Hara, Na otwartej autostardzie) 

o świcie stacje benzynowe i przydrożne kapliczki 

były jak piersi matek – mocne i pełne miłości – 

dlatego mychajło zabrał mnie ze snu którego nie było 

ani na dworcu jarosławskim ani horyńskim, 

nieśmiertelną wołgą, która przez robotę dzieci i żonę niejeden sen mu zastąpiła 

drogowskazem, wódką, zapachem benzyny 

. 

i mgły, pomimo której wierzyliśmy 

że słońce jeszcze nie wzeszło, że ledwie wisiało nam 

na ogonie, dużo słabszym światłem bijąc 

niż śmiech przez który mychajło krzyczał – 

samochód trzeba czuć! – i że mgła nie mniej nas otępiała 

niż primołki i mocne, palone z prędkością różańca, 

kiedy horyzont – krzywa kardiografu – to podnosił się to opadał, 

a serpentyna była wężem gotowym do ataku, 

więc mychajło puścił kierownicę i w ostatniej chwili 

tuż przed urwiskiem 

wziął zakręt 

83

Każdą literę twojego imienia wykrzykuję osobno 

nim twoje imię w krzyku wykrzyknę całe, 

Każdą literę twojego imienia wykrzykuję osobno 

nim twoje imię w krzyku wykrzyknę całe. 

Krzyk 

Nie chcę żebyś przychodziła do mnie przez wzgląd na śmierć 

mojej matki – kiedy twoja umrze staniesz się na powrót 

pępowiną, kikutem pępowiny pełnym krwi, pełnym ścięgna, 

który sztywnieje w każdym przebudzeniu 

i w każdym zamroczeniu, lecz nigdy we śnie 

nigdy na jawie. 

dlatego nie chcę żebyś opuszczała mnie pod nieobecność 

mojej matki – choć twoja żyje i ma się dobrze 

nie widujesz jej całe noce, całe dnie, 

by bez uprzedzenia, bez zabezpieczenia 

dawać mi śmierć. 

Śmierć w odróżnieniu od miłości gra w otwarte karty 

śmierć nie pamięta imion, których nie było – 

dlatego ten kto kocha oszukuje śmierć 

i wszystkie bezimienne ciała 

jakie przypadną jej w udziale. 

Dawid Majer 

ur. 1981. Absolwent filozofii na UG. Poeta i publicysta. W latach studenckich redaktor magazynu „Przesuw” i organizator 

wydarzeń literacko-muzycznych w Trójmieście, związanych z tym pismem. Autor broszury komentującej i 

opisującej wystawę Marka Zygmunta „Sztuka Koca II” (Galeria DA, 2003). Publikował m.in. w „[fo:pa]”, „Autografie”, 

„Biuletynie Fotograficznym” oraz portalach internetowych (charhizma presse, „ass.art.pl, independent.pl). 

Współpracował z „Dziennikiem Bałtyckim”. Od niedawna redaktor magazynu „Lead.pl” (dział kulturalny) oraz 

organizator konferencji „Pomorskiego Przeglądu Gospodarczego”. Wyróżniony w XI konkursie im. Mieczysawa 

Czychowskiego. Mieszka w Gdańsku. 

84

Znieczulenie 

W budynku szpitala wojewódzkiego, 

gdzie odbiera się poród i stwierdza zgon, 

a matce usuwa coś na kształt pięści 

albo dorodnej pomarańczy, nisko nad świetlówką 

świeci księżyc. Nocą krew jest 

biała. 

Do budynku szpitala wojewódzkiego, 

gdzie stwierdza się zgon i odbiera poród, 

a matce usuwa guz wielkości pięści 

albo dojrzałego grejpfruta, wchodzę bez obowiązkowego 

obuwia ochronnego po dwa złote para. Szczelne niebo jest 

niebieskie. 

Na korytarzu szpitala wojewódzkiego, 

gdzie matka odchodzi albo dochodzi do siebie 

jest okno z widokiem na ten blok, 

na zimową noc i wynajęty pokój, 

w którym musimy być cicho, więc od razu 

bierzesz prysznic, zostawiając mnie z albumem 

aktów Modigliani’ego. Drzazgę wyciąga się igłą, kulę 

nożem. 

W bloku sąsiadującym z budynkiem szpitala wojewódzkiego 

twoje ciało jest pięścią, którą obieram jak owoc. 

W mieście, gdzie wszystkie ulice są ślepe 

łóżko jest konfesjonałem, musimy być cicho. 

Twoje ciało pięścią, biała krew w szczelne niebo 

Lustro weneckie 

śmierć ma światła mijania i jest przepisowa, 

w żywym mieście kreśli krwionośne układy, 

śmierć jest biletem całodobowym którego nikt 

nie kontroluje, w kolejce metra dwóch łysych wynajęła 

ich oczyma patrzy się teraz na mężczyznę bez twarzy, 

śmierć nie przebiera w słowach płynnych jak berlin 

kiedy się w nim przegląda i nie wyczytuje czy trzyma 

język za zębami czy zęby przed językiem, 

śmierć i cała ta trójka wysiada i nigdy nie wraca, 

w żywym mieście kreśli krwionośne układy, 

bilet całodobowy którego nikt nie kupuje 

85

Idąc do Asjut 

przeszedłeś słoność pustyni 

która usypała się w tobie 

a kiedy ją ujrzałeś na zewnątrz 

oślepiła cię błyskiem słońca 

dotarłeś do tej drogi 

wypływającej spod 

rozłożystego wiatru 

i oto przechodzi 

obok ciebie 

drewniana kobieta 

w sukni z sowich piór 

z koszem na głowie 

trzymając w lewej dłoni 

świątynny heset 

nie przeszkadza jej 

ten ciężar 

wyciskający ze skroni 

cierpkie zmęczenie 

a ty upadasz nie mogąc 

znieść ogromu igły 

wbitego pod piąte żebro 

ur. w Lublinie, mieszka i pracuje jako dziennikarz w Siedlcach. Od 1999 roku 

zajmuje się poezją i krytyką literacką. Jest laureatem m.in. konkursu „Przybycie 

Bardów” i Warszawskich Dni Literatury. Na stałe publikuje w PKPZin i Verslibre 

oraz Światłocieniach. 

ona uśmiecha się 

spoglądając na swoje bóstwo 

wędrujące złotym okręgiem 

po falującej elipsie 

i cierpliwie czeka 

na przejście przez próg 

opisane hieroglifami 

by rozpocząć ciekawszą 

podróż 

ty się smucisz 

bo masz wiele 

a widzisz tylko kamień 

pod palcem 

nie mogący wypaść z 

sandała 

patrzysz w stronę jutra 

ponieważ samo teraz 

nie wystarczy by wykrzesać 

zadowolenie 

a tego na co czekasz 

po prostu może nie być 

86

Jacek Kochanowski 

czyli (nie)możliwość odmienności. Teatr jako pęknięcie 

Rozpocząć chciałbym od tezy zapewne dla większości 

z Państwa mało oryginalnej – „teatr był, jest i 

pozostanie jedną z najważniejszych przestrzeni stawiania 

pytań o to, co to znaczy być, co to znaczy być 

człowiekiem, co to znaczy być człowiekiem wśród innych 

ludzi”. W teatrze z całą mocą, w sposób najbardziej 

przejmujący, spotkać się możemy z paradoksem 

opisującym sposób, w jaki istniejemy. 

Ten paradoks polega, w moim przekonaniu, przede 

wszystkim na nierównej opozycji pomiędzy głęboko 

ludzkim pragnieniem wolności z jednej strony a 

ujarzmiającą mocą kultury / społeczeństwa, w którym 

żyjemy z drugiej. Nierówność tej opozycji polega na 

tym, że ja, ten, który myśli, czuje, kocha, mówi i pragnie 

wolności, jestem stworzony już-jako-ujarzmiony. 

Jak powiada Michel Foucault: „ujarzmić ludzi to znaczy 

wytworzyć w nich ja”. 

Oto paradoks w całej swojej okazałości: pragnienie 

wolności najczęściej oznacza ruch od zewnątrz do 

wewnątrz. Zewnętrze mnie, czyli społeczeństwo ze 

swymi nakazami, zakazami, normami i obowiązującymi 

wartościami, ze swymi bezwzględnymi tabu i 

powszechnymi mitami przedstawia się mi jako siła 

wroga, która pragnie mnie poskromić, zniewolić i podporządkować 

Ładowi. Tymczasem ja sam, ja pragnące, 

ja myślące, ja tęskniące, ja z moimi fantazmatami, 

ja fantazmatyczne to przestrzeń wolności, nieuwarunkowania, 

autonomii. Szukać zatem wolności to w 

powszechnym przekonaniu dążyć ku sobie, oddalając 

się od tego, co społeczne. Opisujemy rzecz całą hasłami 

„poszukiwania wewnętrznej prawdy”, „dążenia do 

samorealizacji”, „szukania swego prawdziwego ja”. 

Tymczasem Michel Foucault przynosi wieść ponurą, 

zresztą nie on pierwszy. Opozycja pomiędzy „ja” i 

„społeczeństwem” jest opozycją iluzoryczną, sprytnym 

efektem wyprodukowanym przez mechanizmy przemocy. 

„Ja” jest efektem inskrypcji, jest (nowo)tworem 

społecznych procesów normatywizacji. Jesteśmy tacy, 

jakimi chce mieć nas nasze otoczenie społeczne / nasza 

kultura. Od pierwszym momentów życia oplątuje 

nas sieć kapilarnych procesów ujarzmienia. 

Oto na przykład płeć, ponoć jedna z podstawowych 

„naturalnych” i „nieuwarunkowanych” instancji. Jak 

pisze Judith Butler, w pierwszych sekundach naszego 

życia, a czasem nawet jeszcze przed urodzeniem, zapada 

wyrok „To jest dziewczynka”, „To jest chłopiec”. 

Nie chodzi o proste stwierdzenie stanu rzeczy w oparciu 

o rodzaj zidentyfikowanych narządów płciowych. 

Ten wyrok to hasło wywoławcze, zapoczątkowujące 

wieloletni, żmudny proces naszego „udziewczęcania” 

lub „uchłopięcania”, proces wymuszania na 

nas / w nas płci. Wymuszania nie tylko na naszych 

ciałach (dziewczynki mają pozostać wiotkie, gładkie 

i ładnie pachnieć, chłopcy mają być twardzi, prężni, 

chropowaci i pachnieć „męsko”), ale także na naszych 

umysłach: jestem dziewczynką, jestem zatem słaba i, 

ach, nie poradzę sobie bez mojego mężczyzny; jestem 

chłopcem, zatem nie mogę okazać słabości, najlepiej, 

gdybym w ogóle nie posiadał emocji i był czystym 

wcieleniem racjonalności. Co to jest męskość i kobiecość 

zatem? Są to pewnego typu spektakle, przedstawienia, 

które odgrywamy nie tylko naszymi ciałami, 

ale także naszymi pragnieniami, emocjami, myślami. 

Przedstawienia, wobec których nie możemy nabrać 

dystansu, bo przecież „wewnątrz mnie jest prawda”. 

Jestem kobietą, zatem nie mogę grać kobiety. Przedstawienia, 

które zostało wymyślone, opracowane i wyreżyserowane 

po to, by podtrzymywać system męskiej 

dominacji. 

Płeć zatem to iluzja, która stała się prawdą, mocą 

naszej wiary w jej prawdziwość. Płeć to cytat nieistniejącego 

oryginału „męskości” i „kobiecości”, cytat 

przeżywany jako jeden z fundamentalnych aspektów 

realizacji „wewnętrznej prawdy”. Oto paradoks „bycia 

człowiekiem”. Jeden z przejawów tego paradoksu. 

Jest ich więcej. Tyle, ile odpowiedzi jesteśmy stanie 

udzielić na pytanie „kim jesteś?”. Każdy z nich, 

każdy aspekt naszej tożsamości to efekt inskrypcji, 

88

efekt oddziaływania na naszych ciałach, umysłach, 

emocjach i pragnieniach przemocy. Przemocy, którą 

stosujemy sami wobec siebie, codziennie pracowicie 

grając siebie. Szukając wewnątrz swej jaźni wolności, 

wpadamy w zastawioną na nas pułapkę. Przez kogo? 

Cóż, odpowiedź jest niesatysfakcjonująca: przez nas 

samych. Zniewala nas i ujarzmia społeczeństwo, ale 

społeczeństwo to przecież my. Ja, moi przyjaciele, moi 

sąsiedzi, pani Basia z piekarni, mój fryzjer, moi studenci. 

To my jesteśmy „onymi” stającymi za procesami 

przemocy, to my sami sobie to robimy. 

Wszystko zaczęło się od tego, że uznaliśmy, że ktoś 

odmienny od nas jest niebezpieczny. Jest inny, zatem 

nie wiadomo, co mu przyjdzie do głowy. Jest z innego 

plemienia, z innej wsi, pewnie ma jakieś wrogie zamiary, 

bo niby po co by się ruszał od swoich? Mógł 

go wygnać tylko głód albo żądza tego, co nasze. Nie 

wiemy, jaki jest – jest inny, zatem nieprzewidywalny. 

Lepiej założyć, że chce czegoś złego i wygnać zawczasu. 

Albo go zjeść: dosłownie lub przerobić na naszego, 

wtedy będzie przewidywalny. Ale najlepiej wygnać. 

Inny jest obcy, inny jest nieprzewidywalny, inny jest 

groźny. Odmienność jest niebezpieczna, dlatego w 

imię bezpieczeństwa trzeba sprawić, żeby wszyscy byli 

tacy sami. Najlepiej już od małego ucząc, jak należy w 

naszej wspólnocie myśleć, czuć, pragnąc, mówić, postępować. 

Jak być jednym z naszych. Ot i cała historia. 

Od lęku przez Obcym do wykluczenia Odmienności. 

Szczyt tego procesu przypadł na przełom XIX i XX 

wieku, kiedy do rugowania Odmienności zabraliśmy 

się metodycznie, używając Rozumu i Nauki. Posegregowaliśmy 

myśli, pragnienia i czyny na zdrowe, 

normalne i niezdrowe/nienormalne, to, co nienormalne, 

czyli nie-nasze opisaliśmy jako Szaleństwo albo 

Chorobę, albo Zboczenie, stworzyliśmy taksonomię 

Szaleńców, Chorych, i Zboczeńców i przestąpiliśmy 

do pozbycia się tych ostatnich. Bardzo trudno ich po 

prostu zabijać, nie bardzo wiadomo, gdzie ich wysłać, 

zjadać też głupio, zatem możemy zjeść ich symbolicznie: 

przerabiać na naszych. Leczyć. Naprawiać. 

Normalizować. 

Normalizacja zaś, jako się rzekło, zaczyna się już 

od chwili, gdy wpadamy w łapy społeczeństwa. Od 

pierwszych dni uczymy się nie tylko tego, co wolno, 

a czego nie, ale przede wszystkim tego, kim jesteśmy. 

Jesteś dziewczynką, zatem musisz być łagodna, czuła, 

uśmiechnięta, nie wolno ci podejmować rywalizacji 

albo walki, bo chłopcy nie lubią konkurencji, wyśmieją 

cię jako babochłopa i nie znajdziesz męża. A jako 

dziewczynka musisz przede wszystkim znaleźć męża, 

bo przecież „kobieta nie może iść przez życie tak całkiem 

sama”. No i dziecko, ono dopiero sprawi, że z 

dziewczynki staniesz się kobietą: matką. I uwierz, że 

tylko w ten sposób wypełnisz najgorętsze pragnienia 

swojego serduszka, odnajdziesz swoją wewnętrzną 

prawdę, dokonasz wielkiego aktu samorealizacji. Oto 

jedna z opowieści o tym, kim jestem i czego pragnę. 

Treść tych opowieści nie jest przypadkowa. Jest ona 

uwarunkowana interesem tych, którzy dominują w 

przestrzeni społecznej i mają największy wpływ na to, 

jak owa opowieść będzie brzmiała. W naszej kulturze 

tak się złożyło (w przeciwieństwie do wielu innych 

kultur), że status dominujący uzyskali biali, heteroseksualni 

mężczyźni. Co nie oznacza, że oni nie podlegają 

społecznemu ujarzmieniu. Ich „ja” powstaje 

także jako efekt ujarzmienia, ale oni są tworzeni jako 

ci, którzy mają dominować, a jest to status, z którego 

trudno zrezygnować. Dlatego to przede wszystkim od 

nich zależy, czy my, społeczeństwo, przestaniemy siebie 

ujarzmiać. 

Jednak wniosek płynący z tych analiz jest dość ponury: 

wolność jest właściwie niemożliwa, ponieważ 

instancja, do której się odwołujemy, poszukując wolności, 

nasze „ja”, jest w rzeczywistości podstawowym 

czynnikiem sprawczym naszej niewoli. Trudno uniknąć 

odniesień do „Matrixa” i do socjologii Baudrillarda: 

„ja” to rodzaj symulacji sprawiającej, że widzimy, 

myślimy, czujemy i pragniemy – o ile wszystko działa 

prawidłowo, wszystko działa prawidłowo – tylko to, co 

powinniśmy widzieć, myśleć, pragnąć i czuć. Problem 

polega na tym, że, zgodnie ze słynnym zdaniem Baudrillarda, 

rzeczywistość nie istnieje. Nie ma „prawdy”, 

jeśli jest, to tylko jako prawda symulacji. Nie ma rzeczywistości, 

która dałaby wolność. Nie możemy „wyjść 

z symulacji”, bo poza nią nie ma niczego. Jesteśmy 

postaciami z gry komputerowej. Nie istniejemy poza 

nią. Jesteśmy jej częścią, jesteśmy stworzeni z reguł, 

które nią rządzą. Jak się wydaje, jedyna ucieczka prowadzi 

przez przycisk z napisem „game over”. 

To, jak się wydaje, ostateczna prawda, jaką można 

wypowiedzieć o człowieku: człowiek nie istnieje, jak 

zadeklarował Foucault. Trudno jest o tym mówić i 

trudno jest tego słuchać, bo dochodzimy do granic 

języka, do granic naszych możliwości poznawczych, 

próbujemy wyjrzeć poza horyzont naszego egzystencjalnego 

doświadczenia, a przecież poza tym horyzontem 

nie ma niczego. Jest cisza. Dlatego w nauce 

nie można tego ostatecznego zdania wypowiedzieć, 

bo uznane ono zostanie za pozbawiony sensu bełkot 

– i istotnie ono jest pozbawionym sensu bełkotem, bo 

sens tworzą relacje wewnątrz tego świata, a zdanie to 

przynależy do innej logiki. Logiki granicy niemożliwości. 

Pozostaje nam sztuka i to jest powód, dla którego 

tak wielu współczesnych naukowców i naukowczyń 

porzuca naukę lub nie poprzestaje tylko na nauce, 

szukając możliwości wypowiedzenia tego, co jest niewypowiadalne 

w ramach dyskursu naukowego. 

Teatr Warlikowskiego, pisałem już niegdyś o tym, 

jest takim właśnie teatrem granicy niemożliwości. 

W „Oczyszczonych” o niemożliwości nienormatywnej 

miłości – jakkolwiek nienormatywnej. Nienormatywność, 

odmienność jest niemożliwa, system jej 

nie przewiduje, przeciwnie, ze wszystkich sił stara 

się zapobiec jej pojawieniu się. Dlatego miłość homoseksualna 

jest niemożliwa do zrealizowania. Jak 

pisał Foucault, nie jest skandalem seks między dwiema 

osobami tej samej płci. Skandalem jest miłość 

pomiędzy nimi, próba ustanowienia trwałej relacji 

pomiędzy ludźmi poza horyzontem normatywnym, 

poza normą. Próba zbudowania alternatywnego świata 

poza „tym światem”. W „Oczyszczonych” Ekspert 

stopniowo odcina kolejne możliwości zbudowania 

89

męsko-męskiej relacji. Odcina język zapobiegając wypowiedzeniu 

tej miłości, opowiedzeniu jej – ma być 

niewypowiadalna. Odcina dłoń, która kreśli znaki – 

miłość ta ma być nieoznaczona. A zatem pozbawiona 

sensu. Odcina nogi, by uniemożliwić wypowiedzenie 

miłości gestem, ciałem, ruchem. Odcina genitalia, by 

zniweczyć możliwość przełamania tabu męsko-męskiego 

seksu. Okazuje się, że istnieje tylko jedna możliwość 

ucieczki przed normą, przed systemem, przed 

przemocą uniemożliwiającą wypowiedzenie nienormatywnej 

miłości. Śmierć. Jedyny dostępny akt buntu, 

pozorny jednak. Śmierć rozwiązuje problem ataku 

na system. Śmierć chroni system, odmieniec robi to, 

czego się od niego oczekuje. Znika. 

W „Hamlecie” w inscenizacji Warlikowskiego najbardziej 

przejmujący jest nagi Hamlet usiłujący wydobyć 

matkę z sieci kłamstwa. Nagość jest ważna jako 

symbol próby wyrwania się z matni kultury, z jej systemu 

norm i znaczeń. Odrzuć sens, w który wierzysz, 

zdaje się mówić Hamlet, uwierz, że możesz inaczej. 

Wyjdź poza sens – to najtrudniejsze zaproszenie, jakie 

można skierować do człowieka. Zaryzykuj utratę 

wszystkiego, do czego przywykłeś, tych małych przyjemności, 

które osładzały ci niewolę, zaryzykuj ból, lęk, 

rozpacz, samotność, wygnanie – a niby w imię czego? 

Czyż życie nie jest prostsze, gdy się w to wszystko po 

prostu wierzy? Gdy się wierzy? 

To tylko dwa przykłady, można podać więcej. Warlikowski 

opowiada nam o tym, że człowiek nie istnieje, 

że istnieje przemoc, która tworzy nas, nasze 

pragnienia, która tworzy sens dający nam poczucie 

bezpieczeństwa, która tworzy znaczenia, przy pomocy 

których opowiadamy sobie siebie i przy pomocy 

których opowiadamy sobie świat. Nie widać w teatrze 

Warlikowskiego możliwości wymknięcia się tej przemocy 

inaczej niż przez śmierć. Nie widać możliwości 

skutecznego oporu, walki, rewolucji czy ewolucji. Jest 

tylko bezwzględna, wszechobecna, nieunikniona władza 

Normy. 

Teatr jest po to, by konfrontować nas z tym, co dla 

nas najtrudniejsze. By krzykiem budzić nas z letargu 

bezpiecznego bycia-w-świecie. By ujawniać to, co 

miało być zakryte: prawdy o śmieci człowieka i iluzji 

tego, co zaprawdę i sens uznajemy. Ale sądzę, że teatr 

może też być przestrzenią poszukiwania sposobów 

oszukiwania tego systemu. Co więcej, teatr balansując 

na granicy tego, co wypowiadalne, na granicy sensu, 

na granicy normy staje się jednym z podstawowych 

miejsc wymykania się przemocy. Staje się pęknięciem 

w pancerzu normatywnym pokrywającym nasze umysły, 

pęknięciem w rzeczywistości, pęknięciem sensu, 

pęknięciem normy. Być może, także i w tym aspekcie, 

jestem uczniem Foucaulta, nie jesteśmy w stanie zrobić 

wiele więcej niż poszukiwać takich pęknięć, niż 

poszerzać je, niż rozsadzać stabilne sensy pokrywające 

nasze myśli, ciała, pragnienia i działania pancerzem 

normy. 

Zaryzykujmy eksperyment intelektualny – co stałoby 

się w świecie, gdzie odmienność stałaby się cechą uniwersalną? 

Gdzie wszyscy bylibyśmy inni? Gdzie przemoc 

zostałaby zredukowana do tego minimum, które 

chroni moją wolność i moje bezpieczeństwo? Znów 

przychodni mi na myśl Matrix – a gdyby tak destabilizować 

system tak, iż w końcu doszczętnie zgłupieje, 

bo wyjątków będzie więcej niż reguł? Wydaje mi się, 

że ten proces uniwersalizacji odmienności następuje 

ze zmiennym szczęściem w kulturze zachodniej od 

lat sześćdziesiątych, przynosząc pierwsze skutki. Nie 

sądzę, że możliwe jest szybkie przekształcenie naszej 

kultury – kultury zachodniej – w kulturę otwartą na 

odmienność. Sądzę jednak, że możliwe jest osłabienie 

procesów przemocy poprzez oswajanie nas z odmiennością. 

Za przemocą bowiem stoimy my sami – 

my, społeczeństwo. Może zatem – może – osłabienie 

lęku przed nienormatywnością i odmiennością jest 

sposobem na osłabienie mechanizmów normatywnej 

kontroli? Jeśli nie będziemy bali się innego, może 

będziemy w stanie powstrzymać się przed robieniem 

mu krzywdy? 

Wydaje mi się, że ostatnie przedstawienia Przemysława 

Wojcieszka są przykładem teatru, który pokazuje 

drogę, lub przynajmniej sugeruje, drogę wyjścia 

z kultury nienawiści. Mam na myśli na przykład 

spektakl „Darkroom” w warszawskim Teatrze Polonia. 

Sam Wojcieszek tak opowiada o swoim przedstawieniu: 

„W ‘Darkroomie’ temat homoseksualizmu 

pozwala zawiązać unikalną relację pomiędzy gejem a 

konserwatystą. To zresztą pierwszy mój tekst, który da 

się streścić jednym zdaniem, co jest zbawieniem dla 

pań z kasy teatru. Pytane, o czym jest ta historia odpowiadają: 

o przyjaźni geja i dziadka z Radia Maryja. 

‘OK., poproszę dwa bilety na sobotę’” (Gazeta Wyborcza). 

Wojcieszek uważa, że jego spektakl może pełnić 

pewnego rodzaju funkcję terapeutyczną dla osób starszych, 

dla których temat homoseksualizmu jest wciąż 

tabu. Ja jednak sądzę, że pełni funkcję terapeutyczną 

dla wszystkich, którzy obawiają się Innego i bojąc się, 

nienawidzą. W przedstawieniu spotykamy Lenkę i 

Roberta, dwoje trzydziestolatków, którym rozpada 

się związek być może dlatego, że Robert, który stracił 

pracę, nie daje sobie rady z frustracją i pije, a być 

może dlatego, że po trzydziestce zazwyczaj okazuje 

się, że życie wygląda inaczej niż miało wyglądać. W 

ich mieszkaniu zjawia się Łukasz, wielkomiejski gej, 

bywalec klubów, występujący czasem jako drag-queen. 

Robert go nie znosi, padają homofobiczne wyzwiska, 

którym stanowczo sprzeciwia się Lenka. Wkrótce 

zjawia się dziadek Stanisław, działacz Radia Maryja, 

aktualnie bezdomny, bowiem w wyniku zatargu z Ojcem 

Dyrektorem i zawieszenia go w prawach członka 

Rodziny Radia Maryja stracił względy swej moherowej 

przyjaciółki, u której przemieszkiwał. Spotkanie 

Łukasza i dziadka Stanisława, który dzień wcześniej 

pikietował klub gejowski, wzywając „pedały” do leczenia 

się, zwiastuje wielką awanturę, tymczasem... 

Tymczasem życie okazuje się bogatsze niż schematy, 

którymi posługujemy się na co dzień. Dziadek 

Stanisław okazuje się być nie tylko „moherem”, ale 

także człowiekiem o skomplikowanej przeszłości i fascynującej 

osobowości, dla którego działania w imieniu 

Radia Maryja to tylko spektakl służący zupełnie 

innym celom. Łukasz zaś przypadkowym seksem i 

przelotnymi związkami stara się rekompensować za- 

90

gubienie i tęsknotę za prawdziwą miłością, której nie 

umie znaleźć. Obaj pochodzą z radykalnie (czy rzeczywiście?) 

różnych światów, ale łączy ich to, co łączy 

wszystkich: marzenie o bliskości drugiego człowieka, 

o miłości, o domu, którego obaj, bezdomni fizycznie i 

emocjonalnie, nie potrafią stworzyć. I nieoczekiwanie 

zaprzyjaźniają się... 

Innego nie trzeba zjadać, Obcego nie trzeba się bać, 

a na odmienność można popatrzeć z przymrużeniem 

oka. Jeśli bowiem jesteśmy elementami wielkiej symulacji, 

jeśli nasza jaźń jest efektem normatywnej 

inskrypcji, to także jaźń Drugiego – moherowego 

dziadka czy geja – są efektami tej inskrypcji. Czy 

zatem warto traktować je poważnie, jako śmiertelne 

zagrożenie, skoro koniec końców okazuje się, że 

wszystko jest grą? Jeśli system przemocy działa mocą 

iluzji stabilności naszych poglądów, przeświadczeń, 

naszych obrazów świata a przede wszystkim naszych 

obaw przed odmiennym i wymuszonej skłonności do 

otaczania się takimi samymi, to może istnieje możliwość 

destabilizacji tego systemu poprzez osłabienie 

siły tych poglądów i przyzwyczajeń? Nie wiem. Teatr 

powinien być miejscem poszukiwania odpowiedzi na 

takie pytania. Pytania o szanse na świat bez przemocy. 

Tekst jest zapisem wystąpienia na konferencji „Ciało, 

płeć, pożądanie: tożsamość seksualna i tożsamość płci 

w polskim dramacie i teatrze”, zorganizowanej przez 

Instytut Teatralny w Warszawie, w dniach 11-13 grudnia 

2006 r. 

Jacek Kochanowski – doktor socjologii, pracownik naukowy Centrum 

Badań Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wyższego Uniwersytetu Warszawskiego, 

wspólpracownik Gender Studies Uniwersytetu Warszawskiego, 

wykłada także w Wyższej Szkole Komunikowania, Politologii i Stosunków 

Międzynarodowych w Warszawiel; zajmuje się socjologią gender 

i queer oraz socjologią nauki. 

91

Marta Stachniałek 

Prognozy II 

Tak. Od poniedziałku przechadzka w gąszczu zimnej symboliki. 

Zmarzłam. Zatańczyłabym, tak jak Wiktorii zdarza się flamenco 

na warszawskich przystankach, ale przecież nie lubię Andaluzji, 

i nie płaczę na hiszpańskim performance. 

Fiolet to moja szarzyzna. Fioletowo-wrzosowe trzewiki, które noszę 

nawet zimą, lampa, sofa, telefon, płaszcz. Boję się, że nadużywam, ale 

czy można przedawkować codzienność? Marzę o przemalowaniu miasta, 

ale Wiktoria mówi, że to nie czasy na wielkie rzeczy. 

Stoję na rozległej rzece razem ze stadem słoni. Pod lodem słychać nurt. 

Jedno załamanie wystarczy, żeby utonąć. Ja mam za sobą już kilka. 

Jeden ze słoni pali papierosa. Nie wyróżnia się na tle antropopresji. 

Ktoś zaraz złowi wieloryba na drugim końcu świata, inny ktoś umrze, 

a czytelnik wyjdzie do kiosku po paczkę fajek w ostatnim wersie, Wiktorio 

Marta Stachniałek – ur. w 1985, mieszka w Olsztynie, gdzie od urodzenia pobiera nauki 

oraz od jakiegoś czasu odbywa sesje uniwersyteckie. W Internecie publikuje pod katalońskimi 

pseudonimami artystycznymi. Domorosła autorka, nie jest zainteresowana wartkim życiem 

literackim. Popiera integrację europejską oraz literacką. Debiut poetycki. 

92


Zaczyna się mocno – od skopania przypadkowego 

chłopaka na szkolnym boisku, bez specjalnego strachu, 

że któryś z nauczycieli zobaczy i przerwie proceder. 

Po pierwsze nikt nie ma czasu, by wyglądać 

przez okna, po drugie są one tak poklejone taśmami, 

że nawet gdyby ktoś zerknął – niewiele by zobaczył. 

Tak więc grupa chłopców kopie (chętnie po głowie i 

w twarz) leżącego kolegę, bo ten użył niewłaściwego 

słowa. Śmiał powiedzieć: Pakistaniec, a to nazwa, 

która się kopiącym nie podoba. Potem leżący będzie 

pytał: „dlaczego im nie powiedziałeś, że ja tak nie 

mówię?” I przez moment pojawia się zawód, że oto 

skopany został skopany „za niewinność”, bo gdyby 

powiedział, to – cóż – trzeba znać zasady, jakimi się 

kieruje ten świat. W ten sposób dałam się wciągnąć 

w gangsterskie myślenie bohaterów, co, jak sądzę, 

jest zasługą i talentem pisarza – pisać tak, byśmy 

zapomnieli o „bożym świecie”, byśmy zaczęli oddychać 

rytmem powieści, zaczęli myśleć „bohaterami”, 

żyć fikcjonalną przestrzenią. Oczywiście, 

nawet gdyby ów skatowany człowiek powiedział: 

Pakistaniec, to nie mogłoby oznaczać, że można go 

skopać. Ale czy w ogóle może być jakiś racjonalny 

powód dla skatowania człowieka? 

Jesteśmy w londyńskim środowisku deśi. Jak 

podaje tłumacz, to oznaczenie na miejscowego, 

tubylca, krajana. Deszyci to swoi, ziomale. Słowo 

oznacza żyjących w diasporze imigrantów 

pochodzących z Azji Południowej. Dzięki temu 

określeniu można uniknąć określania kraju, z którego 

wywodzą się emigranci i podkreślić wspólne 

korzenie kulturowe (s. 427). Bohaterami książki 

są kilkunastoletni chłopcy. Tworzą gang rządzący 

jedną z dzielnic Londynu. Malkani proponuje 

socjologiczny obraz tej grupy, porażający w bezkompromisie 

przedstawiania. 

Jak donosiła swego czasu prasa, problem gangów 

młodzieżowych związanych z narodową 

przynależnością jest w Londynie coraz bardziej 

naglący, coraz częściej dochodzi do zabójstw w 

ramach gangsterskich porachunków dzieci. Co 

zadziwia pedagogów, to fakt, że tworząca je młodzież 

nie pochodzi z rodzin patologicznych, ale 

z rodzin, które wydają się być dość dobrze zasymilowane. 

Te dzieciaki urodziły się w Anglii, 

nie są emigrantami jak ich rodzice, a jednak są 

w swych poglądach znacznie bardziej radykalni. 

(Podobnie rzecz się ma z nowym pokoleniem 

islamskich samobójców, terrorystów – urodzonych, 

wychowywanych w systemie Brytyjskiej 

Korony). Rodzicom, jako napływowym, z pewnością 

dużo bardziej zależało na „wtopieniu 

się”, wkupieniu w łaski nowego kraju. Pewnie 

mieli też świadomość, że nowemu miejscu zawdzięczają 

zdecydowanie lepszy byt materialny. 

Ich dzieci nie są obciążone takim „poczuciem 

długu i wdzięczności”. W dodatku ta „wdzięczność”, 

nieustająca pamięć o niej, zaczynają im 

ciążyć niby jakiś wyrzut sumienia. Nie chcą tego, 

chcą być programowo inni, swoi właśni. Nie chcą 

nikomu niczego zawdzięczać, odwdzięczać się, 

oddawać. Chcą być samowystarczalni – nic od 

autochtonów, „nic od nikogo”. Stąd pragnienie 

siły, własne kodeksy, kultywowanie wybranych 

zasad – trochę z religii, trochę tradycji, trochę z 

obejrzanych filmów… Rośnie mieszanka wybuchowa. 

Zasady mają ułatwiać orientację świecie, 

ustawiać bohaterów względem rzeczywistości, 

ale jakoś nie mogą. Ich przypadkowa mieszanka 

i obowiązek bezwzględnego przestrzegania powodują, 

że bohaterowie wchodzą w konflikty – z 

rodzicami, szkołą, policją, w końcu ze sobą nawzajem 

i z sobą samymi. 

Czy współczesne społeczeństwo ma do zaproponowania 

coś sensownego młodym ludziom? Szkoła 

– „nudy”. Marksizujący nauczyciele, idealiści w 

źle dobranych butach, pełni nikomu niepotrzebnej 

wiedzy. Gdy staną w obronie swoich chuliganów, 

ci nie omieszkają skorzystać z okazji i skubnąć komórkę. 

Bohaterowie tak naprawdę są pozostawieni sami 

sobie. Szkoła nie proponuje wartości w sposób 

przekonujący. Nawet Jas, mimo że jest wzorowym 

uczniem, ma w głębokiej pogardzie przekazywaną 

mu wiedzę. Teorie tolerancji, pokojowego współistnienia 

różnych kultur są jak bajki dla przedszkolaków. 

To hasła, które nic nie znaczą, nie przekładają 

się na ich życie. Rodzice nie rozumieją świata, w 

którym sami żyją ani w ogóle świata, w którym żyją 

ich dzieci. Gdy rodzice mogą jednak swobodnie wybierać 

między kulturą opuszczonego kraju a kulturą 

europejską, następne pokolenie nie ma już takiego 

wyboru. Kultura ojców przekazywana ułamkowo i 

przypadkiem nie tworzy całościowego obrazu świata, 

a kultura europejska jest tą, którą z zasady należy 

odrzucić. Też nie jest ich, też podawana im w ciągu 

życia w sposób fragmentaryczny i wybiórczy. Właściwie 

ci chłopcy żyją na pograniczu dwóch kultur 

93

i nie mogą dokonać wyboru, a życie jednocześnie 

dwoma światami nie wychodzi. Młodzi stworzyli 

więc własny świat własnych zasad, norm, przykazań. 

Podstawowych. Prostych. Poczuli się lepiej, 

pewniej. Będą tego poczucia bezpieczeństwa 

bronili. 

W domu brakuje porozumienia każdemu z 

przedstawionych bohaterów. Od samego patrzenia 

na starych Jas ma ochotę zwymiotować. To 

odrębne światy. Rodzice żyją zasadami kraju, 

religii, z których się wywodzą. Chłopcy już nie, 

ale też nie mają niczego, co mogłoby wypełnić 

pustkę, jaka została po odrzuceniu rodzinnych 

wartości. Dla rodziny najważniejszy jest izzat 

(honor, należny szacunek). Wymaganie go w 

warunkach kultury tak odmiennej prowadzi do 

sytuacji niemal komediowych albo do… śmierci. 

„…Co wy, chłopcy, wiedzieć o naszych sprawach 

rodzinnych, hę? Dlaczego nie możecie po prostu 

szanować nasze obyczaje, co?” (s. 337) – retorycznie 

pyta matka Aruna. Nie rozumieją, bo nikt im 

nie tłumaczy zasad, jakimi kierują się rodzice. 

Mogą żądać tylko bezwzględnego posłuszeństwa. 

Wobec małego dziecka, takie posłuszeństwo łatwo 

wyegzekwować. Potem już nie. To ślepe przywiązanie 

do zasad staje się ważniejsze niż własne 

dziecko i łatwiejsze od empatii wobec syna. „Ja 

woleć się zabić niż pozwolić, żeby rodzina Reny 

dalej wystawiać mnie na pośmiewisko.” (s. 337) 

– straszy matka Aruna i niedługo potem będzie 

musiała pożegnać syna, który, nie mogąc znieść 

napięcia w swoim domu, wymagań i bezsensownego 

posłuszeństwa, wybierze samobójstwo. Ale i 

wtedy nikt nie pomyśli o własnej winie, zacietrzewieniu, 

bezmyślnym uporze. Szybko znajdzie się 

kozioł ofiarny, na barki którego złoży się odpowiedzialność 

za śmierć syna i w dalszym ciągu będzie 

można wieść swą bezsensowną, ale dobrze znaną 

egzystencję według zasad sprawdzonych tysiące lat 

temu. Rodzice żyją, jakby nie zauważali, że świat 

się zmienił, że zmieniło się miejsce, w którym żyją, 

że emigracja nie oznacza prostego przeniesienia 

fragmentu kraju, który się opuściło. Że nowy kraj 

wymaga nowych umiejętności, nowego stylu. Oni 

chcieli nowego kraju, ale nie nowych zasad na życie. 

To przywiązanie do pustki w pokoleniu ich dzieci 

zaowocuje nie mniej bezmyślnym przestrzeganiem 

wybranych zasad życia. Żadnej bmw (białej, muzułmanki, 

Wietnamki), chyba że beemka do zadawania 

szpanu na ulicach miasta. Żadnego mieszania ras, 

religii, starości z młodością. Żadnej policji i belfra. 

Słabość rodziny dobrze widać nie tylko w przedmałżeńskich 

perypetiach Aruna. Charakterystyczne 

są tu rozmowy Jasa z rodzicami, gdy już wiedzą, że 

próbował okraść ojca i robią wszystko, żeby rzecz 

ukryć, schować przed światem, wrobić kogoś innego, 

a nawet przyjąć winę na siebie. Są niekonsekwentni, 

nie ustalają żadnych reguł gry – raz są bardzo 

srodzy, drugim razem pobłażliwi. Permisywni i nieoczekiwanie 

surowi. Honor rodziny i przyszłość Jasa 

są ważniejsze niż prawda, sprawiedliwość, kara. To 

Jas wydaje się rozsądniejszy – i od swoich rodziców, i 

krewnych, i kolegów. Miłość do muzułmanki wyzwala 

94 

w nim ten rodzaj wrażliwości, której zupełnie pozbawieni 

są jego koledzy. 

To nie jest tak, że młodzi żyją bez zasad. O nie, 

mają takie, że ledwo wystarczy życia, żeby je przestrzegać. 

Przede wszystkim jasno określona kultura 

(czy raczej styl bycia) macho. Być macho, to przechwalać 

się wielkością członka, rozmiarem używanych 

prezerwatyw, ilością zalicznych dziewczyn. 

Świat jest prosty – dziewczyna ma krótką spódnicę, 

to prosi się o gwałt. Jeździsz innym wozem niż bmw, 

to jesteś jednocześnie pedał i siostrojebca, kokosiak 

(z zewnątrz brązowy, ale w środku biały) i głupi dureń, 

nie znasz szpanu, nie znasz zasad, sp… 

Tożsamość rasowa to tożsamość osoby, a tożsamość 

osoby, to tożsamość mężczyzny. Poczucie 

męskości to podstawa dla bycia i sposobu bycia bohaterów. 

Siłownia, walki o honor, heteroseksualizm, 

duży członek, liczne laski, dobre ciuchy i samochód 

– choć ten ostatni może być mamy. Chcą być silni i 

niezależni, są śmieszni i żałośni. 

W świecie, gdzie zabrakło konsekwencji w przestrzeganiu 

zasad, młodzi sami postarają się o zasady, 

których złamanie jest równoznaczne z wyrokiem 

śmierci. Nie dlatego, że są tak doskonałe, iż 

rzeczywiście ułatwiają im życie. Chodzi tylko o to, 

że są pewne, budują drogowskazy dla myśli, uczuć, 

uczynków. Wierność zasadom przełamuje i zastępuje 

niedotrzymywanie ich przez dorosłych. 

Malkani operuje świetnym językiem i świetnie 

spisał się tłumacz. Język, którym posługuje się 

autor, doskonale oddaje środowisko, sposób myślenia, 

wrażliwość, granice epistemologiczne świata 

bohaterów. Ich rodzice mówią językiem kalekim 

– ledwo umieją nazwać, ogarnąć świat, w którym 

się znaleźli. Język bohaterów pełen wulgaryzmów, 

nieskrywanej agresji i to dzięki językowi właściwie 

poznajemy świat przedstawiony lepiej niż gdybyśmy 

czytali rozprawkę pedagoga o przyczynach 

wchodzenia młodzieży w struktury gangów. Jasa 

dowartościowuje gangowa przynależność. On, 

kujon, pozbawiony poczucia humoru, nietrafiający 

ze swoimi tekstami w sytuacje. Nie przeżyłby, 

gdyby nie Hardjit i przyjaciele. Ceną za zyskanie 

nowej osobowości jest bezwzględna lojalność. Jas 

zna zasady. Cytuje je na początku powieści. Ale 

je łamie. 

Zastanawiam się, na ile rzecz ukazana przez 

Malkaniego dotyczy problemów związanych z 

pewną kulturą, religią, narodem, rasą. I nie sądzę, 

by można było tę powieść interpretować z 

tak ustawionej perspektywy – „to wszystko przez 

tych emigrantów, Hindusów, muzułmanów, Afrykańczyków, 

Żydów, Polaków, cyklistów…”. Rzecz 

rozbija się o pewien sznyt współczesnej kultury, 

kultury, pod presją której żyjemy wszyscy i 

wszędzie. To kultura „szpanu”, co nie omieszka 

wyjaśnić bohaterom czarna postać tej powieści 

– Sanjay. „Szpanu i błyskotek nigdy nie ma się 

dosyć” (s. 209). 

Sanjay okaże się złym duchem dla tego przecież 

już i tak mocno pogubionego towarzystwa.

Spełni rolę współczesnego kusiciela. Oblicze Mefista 

przybiera dziś postać bogatego playboya. Szpan jako 

styl bycia – tyle ma do zaoferowania i tyle wystarczy. 

Szpan – to jasne zasady. Masz dobrą brykę, dobre ciuchy, 

lecą na ciebie laski. Wymierne korzyści od razu. 

Kultura powierzchniowych ocen, powierzchniowych 

wy/o/glądów. Konsumpcja, której nie ma granic. I nie 

będzie, bo zawsze można mieć więcej i więcej, i „nigdy 

dosyć”. Nie ma już przeciętnej rodziny, szpanują 

młodzi. To ich konsumenckie potrzeby nakręcają 

rynek. To właśnie odkrył Sanjay i to prawo będzie 

realizował, naciągając skarbówkę na zwroty vatów. 

Chłopcy posłużą mu jako wygodna przykrywka dla 

grubych interesów, znacznie grubszych niż można 

przypuszczać. Przy podpisywaniu cyrografu zwycięzcą 

zawsze w końcu okazuje się Lucyfer. Początkowe zyski 

zaś zawsze będą niższe niż poniesione straty. A miało 

być tak fajnie! Łatwe pieniądze – nieważne są źródła 

przychodów, nikt nie będzie na tyle nierozsądny, by 

dopytywać się o szczegóły, gdy można kupić sobie najbardziej 

markowe ciuchy. 

Powieść kończy się jak pierwsza część z życia prezentowanej 

grupy. Jest otwarta, niedokończona… Jak 

wybrnie z oskarżeń o kradzież Jas, jak zachowają się 

jego rodzice, niedawni przyjaciele, dziewczyna… Autor 

pozostawia nas z pytaniami, nie daje odpowiedzi. 

Po co? Czy ty albo ja możemy zrobić coś dla deśi – 

tych z Londynu, tych z Łodzi, Warszawy, Trójmiasta, 

miast… 

Zastanawiam się, czy to dobra książka. Krytyk może 

wartościować i oceniać. Przeczytałam, może nie jednym 

tchem, ale z pasją. Obok akcji, w których biorą 

udział bohaterowie, przywoływane są bollywoodzkie 

filmy. Są śmieszne, ale na dobrą sprawę, czy świat przeżyć 

przywołanych bohaterów odbiega tak bardzo od 

tamtych fabuł? Miłość, czarne charaktery, przeszkody, 

które trzeba pokonać. Tyle że w Bollywood zawsze jest 

happy end na końcu, w życiu (książkowym) – pobicie, 

szpital, zdrada, perspektywa więzienia, przegrana… i 

też dlatego, śmiem twierdzić, to dobra książka. 

Guatman Malkani, Londonistan, 

przeł. Maciej Świerkocki, 

Wyd. W.A.B., 


95

Anna Rau 

A jak Ameryka, B jak Baseball, C jak Coca-Cola, 

H jak Hymn, J jak Jogging, M jak McDonalds, N jak 

Niepodległość, O jak Ojczyzna, P jak Prezydent, R 

jak Rodzina, S jak Sztandar, W jak Własność (tfu!, 

chciałam napisać Wolność)... – oto skrócona wersja 

abecadła, którego uczą (w domu, w szkole, w szkółce 

niedzielnej, u dziecięcego psychoanalityka) każdego 

małego Amerykanina. A przynajmniej większość 

z nich zachowuje się, jakby to właśnie był dekalog 

ich wychowania. Ewentualnie sami wykreowali taki 

wizerunek narodowy. Ktoś powie: stereotyp? Może, 

ale każdy z nas w duchu przyznaje, iż ta kwestia bardzo 

przypomina sprawę wiarygodności horoskopów: 

jednym słowem, stereotypy są bliższe prawdzie niż 

chcemy się do tego przyznać. A zresztą, niby dlaczego 

choćby takie przysłowia – te odwieczne i ponadczasowe 

źródło wiedzy nieudokumentowanej – są ogólnie 

szanowane i nazywane mądrością narodów, a stereotypy 

– niepisane, zakodowane w mózgach od pokoleń, 

wrodzone – nie? Tak więc, jaki jest przykładowy Amerykanin? 

Hałaśliwy, niedokształcony, impulsywny, nielogiczny, 

niewychowany (oczywiście, wg europejskich 

zasad savoir vivre’u), fanatyczny patriota, pozujący na 

liberała (więc) zakłamany konserwatysta, purytanin. 

Prawdę rzekłszy, jedynym opanowanym Amerykaninem, 

którego znamy z tzw. „widzenia”, to Clint Eastwood! 

Skoro w większości dostępnych nam źródeł po 

wielokroć mnoży się ów narodowy wizerunek: w reportażach, 

filmach fabularnych, programach typu TV 

-show, tak tworzonych przez samych Amerykanów, jak 

i przez ich wnikliwych obserwatorów, więc coś w tym 

musi być! Niby podobną pseudocharakterystykę można 

by dopasować choćby do Australijczyków... Ale kto 

pierwszy wymyślił i rozpropagował programy, których 

istotą jest publiczne prezentowanie czynności intymno-fizjologicznych 

(na przykład., reality shows)? Kto 

pierwszy pewnym jednostkom zaczął płacić milionowe 

gaże tylko za ładne machanie rakietką do tenisa 

przez dwie godziny albo przekonujące wyciskanie łez 

według filmowego scenariusza? Kto w końcu wymyślił 

msze i nabożeństwa religijne spędzane w samochodach 

oraz „pięciopiętrowe” hamburgery? No, właśnie. 

Łagodnie i dyplomatycznie można więc stwierdzić na 

pewno: ze względu na specyfikę historii, tygiel kultur, 

oceaniczną izolację, itp., itd., Amerykanie rzeczywiście 

są... „inni”. Stereotyp ów po raz kolejny potwierdza 

i utwierdza najnowsza książka Jonathana Safrana 

Foera, pt.: „Strasznie głośno, niesamowicie blisko”. 

Tytuł polski chyba nie do końca oddaje sens oryginalnego 

angielskiego: „Extremely Laud, Incredibly Close”. 

Szczególnie jeśli wziąć pod uwagę treść powieści, 

powinno się raczej użyć określeń „nie do wytrzymania”, 

„hiper” bądź „ekstremalnie”. W powyższej wersji 

ów tytuł brzmi bardzo dziecinnie, jakby wyszedł 

z ust głównego bohatera książki, 9-letniego Oskara. 

Chłopiec ów balansuje na kartach powieści na granicy 

geniuszu i autyzmu, prezentując przy tym zachowania 

godne nabytego zespołu ADHD. Jest nieznośny – nawet 

jako bohater literacki i stanowi dość przekonujący 

argument przeciw posiadaniu dzieci. W żadnym razie 

nie wzbudza współczucia jako półsierota, który wytworzył 

sobie wyidealizowany wizerunek zaginionego 

ojca. Można powiedzieć – kultowy bohater amerykański: 

wychowany bezstresowo przez zapracowaną matkę, 

uparty, nielogiczny, afektowany, pełen kompleksów, 

tików i potrzeb psychoanalitycznych. Tak naprawdę 

„Strasznie głośno...” to „Hamlet” dla Amerykanów, 

gdyż operuje (w postmodernistyczny, skrótowy, nieco 

szalony sposób) starymi i raz na zawsze sprawdzonymi 

wątkami genialnego pisarza ze Stratfordu. Otóż 

ojciec, arcymądry, odpowiedzialny i czuły władca oraz 

centrum dotychczasowego bezpiecznego mikroświata 

rodziny, umiera w szaleństwie ataku na WTC. Matka 

odbudowuje nowe życie przy boku drugiego partnera. 

Syk zza grobu ojca-upiora truje umysł młodocianego 

dziedzica, czego nie jest w stanie zniwelować nawet 

obecność Ofelii (starszej i bajecznie cycatej – ląduje 

ona w końcu w klasztorze-bajorze samotności) oraz 

przyjaciela (już nie Horacego, lecz starego, zdziwaczałego 

sąsiada)... Oczywiście Foer jeszcze dołączył 

do tego cały wachlarz nieodłącznych w wytworach 

amerykańskiej popkultury motywów, czyli wędrówkę, 

poszukiwanie pewnego rzeczywistego – i symbolicznego 

– klucza (a raczej dziurki od klucza), prawdy o 

ojcu, czyli swoich korzeniach, zrozumienia siebie i... 

Interesująco za to nakreślił stałą obecność cienia ojca 

w każdym poruszeniu wszystkich bohaterów książki. 

Tak naprawdę nie wiadomo, czy stanowi on dobrego 

ducha rodziny, czy rodzaj wampira energetycznego. 

Foer świetnym, delikatnym piórem opisał też nibydrugoplanowe 

postacie kobiece: matkę oraz babkę 

Oskara. Młodsza z kobiet stanowi typ „nowoczesnej 

wdowy”: ciężko pracującej, troskliwej matki i pani 

domu, próbującej pogodzić owe priorytety z cichym 

bólem po stracie męża, z troską o syna, który na niej 

wyżywa traumę po stracie mitycznego już ojca, oraz z 

rozpaczliwymi próbami nie poddawania się depresji i 

ułożenia sobie życia na nowo. Babka małego, to iście 

biblijna niewiasta – mocna, prawa i bez reszty oddana 

Oskarowi. Stanowi ciekawe studium kobiety opuszczonej 

przez wpędzającego się w schizofrenię męża 

(oniemiałego zresztą po utracie ukochanej z wczesnej 

96

młodości – no comments – i porozumiewającego się 

ze światem wyłącznie za pomocą kartek oraz dotyków), 

ogłuszonej śmiercią syna (WTC), obserwującej 

z niepokojem swego dziwacznego, ukochanego wnuka. 

Wewnętrzne światy tych bohaterek to wielki plus 

owej historii. 

Większość recenzji prasowych, powstałych tuż po 

pojawieniu się na polskim rynku wydawniczym powieści 

Foera, miało charakter nagatywny i, jak uważam, 

zdecydowanie krzywdzący. Deprecjonowały one 

tę historię jako pretensjonalną i niedostosowaną do 

potencjalnego czytelnika (zbyt emocjonalną dla dorosłego, 

a za „głęboką” – mimo wszystko – dla młodzieży). 

Jako efekciarską w stylistyce i tandetną w środkach 

wyrazu, a przede wszystkim obliczoną na tanie 

poruszanie emocji. Krytykowano zwłaszcza książkowe 

(dość powściągliwe w kresce) czarno-białe ilustracje: 

te wzbijające się w niebo gołębie, sąsiadujące portrety 

Hawkinga i Lawrence’a Oliviera, powiększone oko 

słonia, imponująca panorama Manhattanu, objęta 

para Neandertalczyków... – jednym słowem, kwintesencja 

wiedzy przeciętnego Amerykanina: wszystko i 

nic jednocześnie. Tak czy owak, stanowią one świetne 

podkreślenie tekstu – i o to chodzi. Jednak, co najważniejsze, 

w tych wszystkich miażdżących tekstach krytycznych 

przede wszystkim zapomniano, zdaje się, że 

napisał to Amerykanin (do tego z rocznika ‘77, przedstawiciel 

najbardziej drapieżnego i „produktywnego” 

pokolenia obecnej populacji) – dla Amerykanów „ku 

pokrzepieniu serc” po wstrząsie, jakim była zagłada 

WTC (dwie wieże to wszak symbol nieśmiertelnych, 

zjednoczonych i wszechpotężnych Wolności, Równości 

i Kapitalizmu). Owe zarzuty krytyków miały 

więc podobny rodowód i kaliber do tych stawianych 

dawno temu Sienkiewiczowi po napisaniu Trylogii. Z 

samego założenia to nie miały być ambitne, logiczne 

i pełne naturalizmu rozprawki historyczne, ale klaps 

pobudzający zwiotczałe poczucie narodowej wartości. 

Tak jest i w przypadku historii Foera – z pewnością 

dla większości mieszkańców Stanów Zjednoczonych 

stanowi ona katharsis: lekturę głęboką, czułą i, dzięki 

swemu dramatyzmowi, krzepiącą. I kończąc: ta powieść 

po prostu wzbudza emocje – w Amerykanach 

na pewno, we mnie, Europejce (w nas, Europejczykach, 

którzy atak na WTC, news o tak nagłej, niezrozumiałej 

i zbiorowej śmierci tylu osób, przeżyli raczej 

jako umysłowy, nie zaś emocjonalny wstrząs) – również, 

choć oczywiście inne. A oto wszak w literaturze 

chodzi: jakoś poruszyć, czegoś nauczyć. „Strasznie 

głośno...” Foera na pewno pomogło nam choćby w rozumieniu 

i akceptacji tak dalekich nam, tak bliskich, 

Amerykanów. 

Jonathan Safran Foer, 

Strasznie głośno, niesamowicie blisko, 

przeł. Zbigniew Batko, 

Wyd. W.A.B., 


97

Joanna Chłosta-Zielonka 

Czytanie powieści Pawła Huellego to nie tylko cenna 

pożywka spragnionego nowych fabuł czytelnika, 

ale przede wszystkim uczta duchowa, intelektualna 

dysputa prowadzona, choć z obok nieobecnym, lecz 

jednak wyraźnie wyczuwalnym, narratorem. Już „Weiser 

Dawidek”, wydany w 1987 roku, zdradzał talent 

pisarza do nietuzinkowych historii, łączących w sobie 

realne z magicznym, sankcjonującym niewytłumaczalne 

racjonalnie zjawiska, bo dającym im prawo do samodzielnego 

bytu. Tak dzieje się na przykład w książce 

„Mercedes Benz. Z listów do Hrabala” czy „Castorpi”, 

będącym przedakcją „Czarodziejskiej Góry” Tomasza 

Manna. Huelle nie zamierza nigdy zdobywać sobie czytelnika 

czczą pochwałą, nie szuka łatwych kontaktów, 

lecz zaprasza do poważnych, czasem wolno toczących 

się detektywistycznych dochodzeń do prawdy i wszelkiego 

sensu. 

Gdy zaczyna się akcja nowej powieści tego autora, zaczynamy 

ekscytować się sensacyjną serią wybuchów pojawiających 

się w różnych punktach miasta. Świadomie 

lub nie winę za nie przypisujemy islamskiemu światu. 

Łatwo zaczynamy wierzyć, że zaczęliśmy czytać o terroryzmie, 

o międzynarodowej wojnie, że będziemy śledzić 

medialny przekaz w literackim mundurku. Nic bardziej 

mylnego. Okazuje się, że ten wątek jest prawie nieobecny 

w dalszej części, bo snuta opowieść ma zupełnie innych 

bohaterów. 

Tym razem Paweł Huelle proponuje koncepcję zrozumienia 

polskiej rzeczywistości wielce kontrowersyjną, ale 

godną rozważenia. Tworzy istotę homopolacus naszych 

czasów, karykaturalną, zbudowaną z podwójnej natury, 

wzajemnie zwykle się wyłączających się cech: materializm 

zderza się lub brata z duchowością, religijność z ateizmem, 

mądrość z głupotą itd. Owa niestandardowość 

postaci, albo jak kto woli niekonsekwencja, sprawia wiele 

kłopotu przy próbach formułowania ich oceny. Może po 

prostu nie należy tego czynić... Przyjąć, że człowiek ze 

„dwojej złożony natury” i dużo mu wolno. 

„Ostatnia wieczerza” staje się obiatą, czyli ofiarą, 

jaką ze swojego życia składają bohaterowie powieści. 

Ich losy prezentują typowe dla naszej współczesności 

kariery: niskie pobudki prowadzą do olśniewających 

zysków, a szlachetne intencje rozbijają się na drobnych, 

jedynie z pozoru, przeszkodach. Huelle wnikliwie 

przenika przez pokolenie wychowane w PRL-u, a 

„rozkwitające” w czasach wolnorynkowej hossy. W 

kalejdoskopie postaci najbardziej nieprzyjemny jest 

„Inżynier”, artysta wspierający się pomysłami słabszych, 

wolniejszych, nienadążających, który poza 

negacją nie zna innych sposobów wyrażania emocji. 

Równie niepokojąco prezentuje się Jan Wybrański, 

rozerotyzowany biznesmen o wielomilionowej fortunie 

zarobionej głównie na ludzkiej naiwności. Nie 

lepiej wypada Antoni Berda, wcześniej pracownik 

nauki, dzisiaj organizator pielgrzymek dla naiwnych, 

czynny homoseksualista. Sympatią narrator obdarza 

chyba tylko doktora Lewadę, pracującego na wsi niczym 

doktor Piotr, idealistę. I jeszcze organizatora 

książkowego przedsięwzięcia, artystę malarza Mateusza, 

najbardziej zaprzyjaźnionego z narratorem, 

też bohaterem, zgrabnie ukrytym za innymi. 

Punktem kulminacyjnym ma być fotografia 

Ostatniej Wieczerzy, do której w roli Apostołów 

będą pozować zaproszeni przez Mateusza goście. 

Ich losy śledzi narrator w ciągu jednego dnia, czyli 

trwania powieściowej akcji, lecz dokonując licznych 

retrospekcji. Samo zdarzenie właściwie nie 

jest tak istotne, jakby sugerował tytuł. W koncepcji 

malarza Mateusza na obrazie nie ma Jezusa. 

Czy to jest zasadniczy punkt zapalny powieści? 

Niekoniecznie, bo takich ukrytych min jest więcej. 

Chociażby pojawiający się w kilku odsłonach 

osobiście lub poprzez narrację Monsiniore jako 

czytelne odniesienie do autentycznej osoby znanego 

w Gdańsku duchownego. Albo też przyzwolenie, 

zaskakujące jednak w takim wymiarze, dla 

homoseksualnych uniesień wspomnianego Berdy 

i seksoholizmu Wybrańskiego. 

Wykreowane przez pisarza postaci są pretekstem 

do pokazania typowych polskich przywar, 

jakimi są, niestety, od wieków ciemnota zaścianków 

i ograniczenie horyzontów myślenia (Inżynier, 

Monsignore). Jednocześnie jednak stara się 

Huelle zrównoważyć ową ciasnotę świadomości, 

wolnomyślicielskim dyskursem narratora, ciekawymi, 

nietuzinkowymi pomysłami Mateusza, 

czy też niezależnością i niekłamaną ofiarnością 

dla bliźniego doktora Lewady. Obfitość jeszcze 

bardziej barwnych postaci znajdziemy jakby w 

drugim rzędzie wśród bohaterów drugoplanowych 

lub dalszych. Na przykład przygląda się 

narrator rozwojowi choroby psychicznej, która 

traktowana jest przez szaleńca - Dwunastego, 

jako posłannictwo. 

Nieprzypadkowo znajdziemy w powieści erudycyjne 

wywody osoby snującej opowieść, jakby 

mimochodem bardzo bliskiej wizerunkowi 

Pawła Huellego. Przywołane zostają m.in. ar- 

98

chitektura Ziemi Świętej, historia kultury antycznej i 

średniowiecznej, dyskusyjne poglądy na temat Jezusa, 

próby dyskursu z interpretacją jego życia zapisaną w 

Ewangelii. Ciekawym wątkiem jest także wymyślona 

historia spotkania szkockiego artysty Davida Robertsa 

z Juliuszem Słowackim i ich domniemanej rozmowy 

w okolicach Świętego Grobu. 

Czemu służyć mają te zapisy? Czy celowemu spowolnieniu 

akcji, by oczekiwanie na finał pozostawić 

jeszcze bardziej ekscytującym, czy jest to może popis 

autora, zdradzający jego zainteresowania i poszukiwania 

intelektualne? 

W powieści Huellego brakuje sacrum, tak jak na 

przygotowywanej fotografii nie ma miejsca dla Jezusa. 

Fundamentalne wartości międzyludzkie, i w wymiarze 

świeckim i religijnym, przestają powoli mieć 

znaczenie dla wielu. Zapytany o nie przeze mnie 

warszawski poeta najmłodszego pokolenia, w czasie 

autorskiego spotkania, odpowiedział: „nie rozumiem 

pytania”. Czy „Ostatnia Wieczerza” to także ostatnie 

pytanie, którego niedługo nikt nie zrozumie? 

Paweł Huelle, Ostatnia Wieczerza, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007. 

99

Anna Brzezińska 

Historia dwóch małżeństw: Klary i Jacka – nowoczesnych 

oraz Joanny i Marka – tradycyjnych; wszyscy 

należą do bogatej warstwy wykształciuchów. Opozycja: 

małżeństwo nowoczesne–małżeństwo tradycyjne 

opiera się na rozróżnieniu, czy para posiada potomków, 

czy też nie. U tradycyjnych do trójki dzieci i czwartego 

planowanego po śmierci papieża dochodzi prawicowe, 

religijne oszołomstwo Marka, jego ksenofobia i 

urojenia rozmów ze zmarłym papieżem, zamiłowanie 

do kiczu Joanny i jej samoskazanie na żywot Matki 

Polki, próbującej opatentować dmuchane jednorazowe 

nocniki dla czterolatków. W tym małżeństwie 

zdradza mężczyzna. Tradycyjni kupują w Ikei. Wyznaczniki 

nowoczesnych to depresja (Jacek), niereligijność, 

wspomniana bezdzietność, minimalistyczny 

wystrój mieszkania i wiara w medycynę alternatywną 

(Klara zajmuje się akupunkturą). W tym małżeństwie 

zdradzają oboje. Nie tolerują mebli z Ikei. Obie pary 

różnią się zatem wystrojem sposobu na życie. Łączy je 

to, że obie się rozpadają. 

Nowoczesna 

Klara jest z wykształcenia chirurgiem, sypia ze znajomym 

po fachu, Minotaurem – tak go nazywa. Minotaur 

– męski szowinista modlący się do swojego odbicia 

w lustrze na siłowni. Kupuje kingsajzy, co wcale 

nie jest uzasadnione rozmiarem. Co prawda jest żonaty, 

ale zamierza żonie zrobić usta i oczy takie, jakie 

ma Klara. 

Po tym, jak udaje się jej wyjść z labiryntu Minotaura, 

Klara poznaje Jacka. 

Po 15 latach małżeństwa, wspólnego ciułania forsy i 

uczuć, przechodzą kryzys, który pogłębia jego depresja. 

Co gorsze, Jacek ze swojej choroby robi kult. Z 

pietyzmem pielęgnuje swoje stany psychiczne, obnosi 

się z własnym nieszczęściem, czym doprowadza Klarę 

do słusznej rozpaczy. Jacek zmienia się w „groteskowego 

maszkarona”, Szymona Słupnika, kontemplującego 

z namaszczeniem swoją mękę. 

Klara zaczyna romans z biznesmenem Julkiem, który 

ze swoją żoną jest w separacji. Julek wnosi w jej życie 

witalizm; Jacek przypominał trupa. Julek jest młodszy 

od Klary, zaprawia seks utworami Mozarta. 

Klara zachodzi w ciążę, która jednak kończy się poronieniem. 

Odchodzi od Jacka. Julek wraca do żony. 

„Żona jest jak paznokcie. Nie wiem, ile byś przycinała, 

odrośnie i podrapie”. 

Tradycyjna 

Joanna, przyjaciółka Klary, jest Matką Polką. 

Zawsze obwieszona dziećmi, Wieczna Troskliwa, 

wiecznie matkująca, płodna Wenus z Willendorfu. 

Stąpa twardo po ziemi, wymyśla patenty, otwiera cukiernię 

– na wypadek, gdyby musiała sama utrzymać 

rodzinę – jakby przeczuwała, że Marek odejdzie. Poza 

tym nie chce być pandą domową na zasadzie pan – 

da, to ona dostanie. 

Są małżeństwem od kilkunastu lat i „nie przewalają 

się już namiętnie po stole, nie iskrzy między nimi”. 

Marek, jak wspomniano wcześniej, to oszołom religijny, 

sekciarz chrześcijański, mający kumpli w Opus 

Dei. Godzinami rozmawia z portretem zmarłego JP 

II. Ale Joanna z dystansem podchodzi do jego fanaberii. 

Zwrot następuje, gdy Marek poznaje prywatną dentystkę, 

wydepilowaną Elżbietę. Dla niej odchodzi od 

Joanny i dzieci. Przechodzi też na buddyzm. 

„Bóg stworzył kobietę i spierdolił mężczyznę”. 

Polska 

Jeden z polityków w przypływie chęci podsumowania 

charakteru naszego państwa powiedział kiedyś, że 

Polska to kraj obsikanych bram i dżemu pomarańczowego 

z dyni. 

Polska to kraj absurdów – tak jest u Gretkowskiej. 

Naród o wielowiekowej tradycji chlania do upadłego. 

Nie ma tu rodziny bez alkoholika. Oczy wieśniaków 

wymieszane są z bimbrem. Naród chory na coś w 

rodzaju ADHD; nadmiar energii wykorzystywanej w 

najgorszy sposób. Dumni ze swoich powstań, a przede 

wszystkim z klęsk, zawsze gotowi walczyć za wolność 

naszą i waszą, przegrać, a potem zalać się w trupa. 

Wybieramy sobie rządzących bez powodu, na chybił 

trafił, gangsterów lub idiotów i bez powodu też ich 

degradujemy. 

„Z jednej strony Niemcy, z drugiej Rosja. Teutoński 

konkret, autorytarny ojciec i ruska, zapijaczona matka. 

Polska jest ich niechcianym dzieckiem i odziedziczyła 

po zaborach wady obojga”. 

Córka religijnego fanatyka kolczykuje sobie plecy 

wzdłuż kręgosłupa, w dwóch rzędach. Przewiązuje tasiemkę 

i ma gorset. 

Ortodoksyjny, nasiąknięty patriarchalizmem katolik, 

żonaty i wielokrotnie po chrześcijańsku dzieciaty, 

poznaje seksowną prywatną dentystkę. Zdradza z nią 

żonę i przechodzi na buddyzm. 

Zdradzona żona znajduje pocieszenie w winie, 

szprycuje się xanaxem i jara trawę, którą przynosi 

jej córka. 

To nie tylko polskie absurdy, to syndromy 

naszej rzeczywistości – czysty oniryzm, surrealistyczny, 

naćpany teatr, który gra się na co dzień. 

A Polska? Załóżmy, że chcesz tu zbudować 

cukiernię. Woda ze studni wyjdzie ci taniej. Ale gdzie 

nie zaczniesz kopać, tam szambo. 

Polska stoi na własnym gównie. 

100

Kobieta 

„...Kobieta rozmnaża się przez podział. 

Najpierw swojego ciała na dziecko. Oddaje mu krew, 

wapń z kości i zębów, wyszarpuje sobie wnętrzności 

przy porodzie. Później, troszcząc się, zamartwiając, 

dzieli sercem i czasem na coraz mniejsze i mniejsze 

kawałeczki, zaspokajając rodzinę. Wreszcie dla niej i 

z niej nie zostaje nic”. 

„Kobiety porzucone są zostawionymi na drodze 

psami. Uwiązane do dzieci, żeby nie biegły, skomląc 

za swoim panem”. 

„Ja jestem brudna, genetycznie, jestem kobietą, 

hybrydą matki, małpy, modliszki. Mam łuski, 

pióra, kawał dzioba – wyrosły po ciemku nocą. Muszę 

to kruszyć, wyłamywać. Doprowadzić się do porządku”. 

Kobieta a mężczyzna 

„Mężczyzna do seksu rozpina spodnie, kobieta 

ciało [...]”. 

Feminizm. 

„- Zaraz, zaraz, uporządkujmy. Zostałeś feministą? 

- Na wieczność! A ty co, uważasz, że gdy mężczyźni 

ewoluowali, kobiety tylko owulowały? Chrystus był 

duchowo obojnakiem, nie mógł odrzucić jednej płci. 

Feminizm to nie redukcja do męskich przywilejów, 

to wołanie o prawdziwe człowieczeństwo [...]. 

- Nie wierzę w ciebie, podszywasz się, jesteś protestantem. 

- Jeśli ci łatwiej słuchać niż myśleć...”. 

Piła mechaniczna 

Książka Gretkowskiej jest dalszym ciągiem jej 

opowieści o konstytuowaniu się kobiecej tożsamości. 

Jest pytaniem nie o to, czego życie wymaga 

od kobiety, lecz o to, czego ona wymaga od życia, 

czego oczekuje od rzeczywistości. Opowiada o 

próbach odpowiedzi na te pytania, podejmowanych 

przez dwie bohaterki. 

Kobiety Gretkowskiej są silne, ich mężczyźni 

są ich błędami, na które mogą sobie pozwolić. 

Specyficznego kolorytu nabiera życie kobiety 

w kraju takim, jakim jest Polska: po 

chrześcijańsku patriarchalnym, mizoginicznym. 

Świątobliwi, głowy państwa i kościoła, 

mężczyźni, rozwijają sztukę retoryki, 

dialektyki i hipokryzji; ta tradycja nakazuje 

im utrzymywać, że każdy z nich, 

jeśli uprawia seks, to z obrzydzeniem, 

po ciemku i „na Glempa”. 

Kobieta to element alkowy, czy też 

suplement przebywający na kuchni. 

Joanna żyje z Markiem – reprezentatywnym 

produktem chrześcijańskiego 

patriarchatu. Marek stawia 

na podwórku biało-czerwony maszt, najwyższy w okolicy, 

falliczny symbol jego władzy w stadzie. Kiedy odchodzi, 

Joanna ścina ten totem piłą mechaniczną. 

Kobiety Gretkowskiej mają to olbrzymie szczęście, 

że są bogate i wykształcone - i stąd niezależne. W 

tym tkwi ich siła. Dlatego właśnie tytuł brzmi: Kobieta 

i mężczyzni, a nie Mężczyzna i kobiety – bo jest 

to kobieta przy forsie - gatunek dopiero współcześnie 

wschodzący. Wbrew pozorom ekonomia odgrywa 

dość znaczącą rolę w walce płci. 

Nie każdą z nas stać na mechaniczną piłę. 

Manuela Gretkowska, Kobieta i mężczyźni, 

Wyd. Świat Książki, 


101

Kamil J. Bałuk 

„Nie mam nic do powiedzenia dlatego piszę” - tak 

zaczynała się „Reklama”, wiersz rozpoczynający poprzedni 

tomik Jasia Kapeli. Jego podejście nie zmieniło 

się od tamtego czasu jakoś znacząco. Znowu 

najmocniejszą stroną Kapeli jest świeżość, antypoetyckość 

i zdystansowane poczucie humoru. Znany ze 

swoich slamowych upodobań poeta zdążył się za to 

w ostatnim czasie mocno poróżnić z przedstawicielem 

młodej salonowej literatury (nawiasem mówiąc 

– jedynym takim?), Jackiem Dehnelem. Dehnel za 

pośrednictwem popularnego vortalu Nieszuflada 

skrytykował poezję Jasia jako li-tylko-slam-na-papierze. 

Kapela odwdzięczył się później komentarzem, w 

którym krytykował nie tylko Dehnela, ale nawet Nagrodę 

Kościelskich, więc obecnie panowie chyba się 

nie lubią. Nie bez kozery wspominam ten incydent, 

bo dotyczył on zmyślnej (i w moim odczuciu słusznej 

w dzisiejszych czasach) zasady „byle trochę szumu i 

do przodu”. Już debiutancki tomik Kapeli był wydarzeniem 

nagłaśnianym chyba trochę na wyrost. Jeśli 

można na słownych utarczkach zyskać trochę rozgłosu, 

to czemu nie (i piszę to wcale bez ironii)? 

Skoro już wywołałem Dehnela, to warto obu panów 

postawić na dwóch różnych krańcach, jeśli chodzi o 

młodą poezję. Dehnel pisze kunsztownie, gładziutko, 

jest stworzony do śliskich okładek. Poezja Kapeli to 

kawałki mięcha. Nie ma tutaj zwykle miejsca na grę 

z konwencjami i kontekstami, „Czarne jest czarne. 

Białe jakby trochę mniej/Wszyscy są źli, a co z resztą 

– nie wiem”. Co drugi wiersz w tomiku dotyczy jakiejś 

sławnej osoby, wybranej mniej lub bardziej przypadkowo. 

Czasami, jak w „Problemie Wodeckiego” nazwisko 

jest tylko wciśniętym nieco na siłę dodatkiem 

(autor pisze tam zresztą „widziałem jak Zbigniew 

Wodecki wskakiwał do taksówki/a może to był Jerzy 

Pilch”), liczą się sytuacje, w jakich znajduje się podmiot 

liryczny, jego problemy i przemyślenia. Dehnel 

w debiutanckim tomiku umieszczał w wierszu Wisławę 

Szymborską. Jaś Kapela preferuje Zygmunta Chajzera. 

Każdy ma taki podmiot liryczny, na jaki sobie 

zasłużył – ktoś powie. No i dobrze, po co „22-latek 

spod znaku Barana lubiący popierdywanie w kocyk” 

ma przywoływać noblistkę, skoro wcale nie jest to potrzebne, 

żeby wyrazić rozterki człowieka zanurzonego 

w plotkach rodem z tytułowego pisma? 

Napisałem – nie ma miejsca na grę z konwencjami i 

kontekstami. Ale to prawda tylko połowiczna. Bo czy 

okładka, nawiązująca do popularnych czasopism, albo 

tematyka wierszy (chciałoby się rzec po wtóre: nawiązująca 

do popularnych czasopism) nie jest grą z popkulturą? 

W popkulturze wszystko wydaje się proste, 

jednowymiarowe, ale wcale takie nie musi być, skoro 

o popkulturze można pisać wiersze. Skoro te wiersze 

mogą być popkulturalne, ale nie zawsze są błahe. 

„Boję się tego, kim jest Michelle Pfeiffer/ i tego, kim 

nie jest. Boję się, że nigdy się nie dowiem/ ani jednego, 

ani drugiego”. A więc jest to „poezja-pop”, coś 

dla mas, tylko że poezja rzadko trafia do mas. Może i 

Tomasz Różycki trafił właśnie do setek tysięcy czytelników, 

będąc cytowanym na egzaminie maturalnym, 

ale Kapela póki co nie powinien jeszcze długo przekroczyć 

tysiąca sprzedanych tomików. Może szkoda. 

Jaś Kapela to autor buńczuczny, nieskromny, a równocześnie 

zdystansowany i wyluzowany („więcej luzu 

ludzie. dzieci w afryce mają tylko karabiny do żarcia”, 

cytując jego wypowiedź internetową). Jest fajny, bo 

żywy, z krwi i kości. Możemy wejść na bloga, gdzie 

zobaczymy zakrwawione ręce jako ilustracje do „Ja się 

nie biję. Ja dostaję wpierdol/Klękam na chodniku, głowę 

chowam w dłonie” („Jaś Kapela Superstar”). Podmiot 

liryczny jest taki jak przeciętny internauta. Jest 

mu gorąco, więc szuka piecyka na Allegro, a potem 

plakatów Britney Spears. To świat, w którym wierzy 

się tylko „w Paris Hilton i jej niebieskie oczy”, gdzie 

miłość do popkultury miesza się z nieznośną samotnością. 

Na innym blogu Kapela wyznaje, że gra w „Resident 

Evil 4” i staje się przez to jeszcze bliższy czytelnikowi. 

Bo twórczość Kapeli pewnie ma specyficzny 

target, być może właśnie zatopionego w komputerze 

i internecie samotnika („nieprawda, mam dużo znajomych 

na gg”) – zagłębionych w poezję nie zadziwi, 

a przecież może jakiegoś zabłąkanego nastolatka, 

któremu „trudne słowa/dają poczucie, że jest lepszy 

niż większość”, zachęcić do czytania w ogóle. Taką 

zresztą intencję ma sam autor, co przyznał w którejś 

z wypowiedzi. 

Oczywiście, ciężko jest wyważyć, jaką tak naprawdę 

wartość ma ta poezja i czy w ogóle ma wartość, 

czy została napisana, żeby mieć wartość. No i: jakie 

wartości ma w poetyckiej wizji sam autor, czym się 

kieruje?. Prawdopodobnie dla tych, którym tomik się 

spodoba, nie są to kwestie ważące. Dla mnie jeszcze 

jednak trochę są, dlatego „Życie na gorąco” przyjmuję 

z uśmiechem, ale też nie za szerokim. 

Jaś Kapela, Życie na gorąco, 


Kraków 2007. 

102

Agnieszka Mrozik 

Trzy lata temu, gdy w Warszawie odbywał się Europejski 

Szczyt Ekonomiczny, media pisały o nich na 

zmianę jak o: „niegroźnych fantastach”, „biednych 

szaleńcach”, „niebezpiecznych terrorystach”. Setki 

policjantów, psy, śmigłowce czuwały, by antyglobaliści 

nie zakłócili swoimi wystąpieniami obrad Szczytu oraz 

by nie zdemolowali miasta. Obawy okazały się płonne: 

obyło się bez agresji i potrzeby użycia siły. Antyglobaliści 

w pokojowej atmosferze przeszli ulicami Warszawy: 

zademonstrowali swój sprzeciw wobec neoliberalnego 

modelu rynku (przyjętego bądź dopiero przyjmowanego 

jako europejska oraz światowa norma), ale zrobili 

to spokojnie, bez eskalacji (negatywnych zwłaszcza) 

emocji. Dziś oddają nam do rąk – utrzymaną w równie 

spokojnym, co krytycznym tonie – antologię tekstów 

polemizujących z neoliberalną normą, a zarazem 

prezentujących własną, alternatywną wizję gospodarki, 

polityki, sztuki itd. 

Szkice, zamieszczone w „Zniewolonym umyśle 2”, 

pod redakcją Ewy Majewskiej i Janka Sowy, dotykają palących 

problemów ekonomicznych, politycznych, społecznych 

(bezrobocie, migracje, wyzysk pracowników, 

wojny neokolonialne itd.), obok których coraz rzadziej 

można przejść obojętnie. Autorzy i autorki tekstów – 

naukowcy, wykładowcy akademiccy, ale także artyści, 

dziennikarze niezależnych mediów, aktywiści działający 

w strukturach nieformalnych bądź też osoby 

nigdzie niezrzeszone – krok po kroku wyjaśniają, na 

czym polega zniewolenie współczesnego człowieka i 

gdzie należy upatrywać przyczyn tej sytuacji; kreśląc 

mroczny stan faktyczny, nie zapominają jednak o 

optymistycznych akcentach, a więc o alternatywie 

na przyszłość. 

W kręgu zainteresowania autorów i autorek 

„Zniewolonego umysłu 2” znalazł się, jak głosi 

podtytuł zbioru, neoliberalizm, czyli – jak z kolei 

mówi jedna z wielu definicji – „kierunek poglądów 

ekonomicznych postulujących zastosowanie 

zasad liberalizmu we współczesnej gospodarce 

rynkowej”. Neoliberalizm, prezentowany przez 

jego teoretyków jako „najlepszy z możliwych 

systemów” gospodarczych i społeczno-politycznych, 

w opinii krytyków niepozbawiony 

jest wad, których długą listę otwiera wyzysk 

człowieka przez człowieka, a zamyka marazm 

i całkowita bezideowość jednostek i zbiorowości 

egzystujących w owym systemie i 

współtworzących go. Od momentu upadku 

komunistycznego imperium w Europie 

Środkowej i Wschodniej neoliberalizm jawi 

A przecież nie jest trudno wyobrazić sobie dzień, w którym miliony ludzi posłusznych 

tej filozofii obróciłyby się nagle przeciwko niej. 

Cz. Miłosz, Zniewolony umysł 

się, zdaniem krytyków, jako niekwestionowany władca, 

który rozszerza swoje wpływy na coraz to nowe 

obszary świata, niosąc wszystkim ludom naszego globu 

wolność do gromadzenia bogactwa, pomnażania 

kapitału oraz konsumpcji, funkcjonujących z kolei 

jako wyznaczniki postępu i rozwoju. Neoliberalna 

ideologia, którą kolejne rzesze wyznawców przyjmują 

niczym nową religię, okazuje się jednak podstępną 

siecią zależności politycznych, ekonomicznych 

itp., w którą łatwo wpaść, ale z której trudno się 

wyplątać. Utrudnia to zresztą bogaty arsenał „zdecydowanych” 

środków z przemocą włącznie (por. 

wojna w Iraku), po które neoliberalizm sięga w momentach, 

gdy zawodzi słowne szermowanie hasłem 

wolności, zamożności, demokracji i postępu. 

Nie tylko tytuł zbioru, ale przede wszystkim 

uważna lektura poszczególnych tekstów pozwala 

dostrzec analogie między tym, co o mechanizmach 

zniewolenia w systemie komunistycznym 

pół wieku temu pisał Czesław Miłosz, a tym, co 

o zniewoleniu człowieka przez neoliberalizm piszą 

współcześnie antyglobaliści. Miłosz analizował 

przyczyny sukcesu komunizmu w Europie Środkowej 

i Wschodniej oraz fenomen jego „popularności” 

w wielu kręgach (przede wszystkim intelektualnych) 

na Zachodzie – pisał o komunizmie jak o 

religii, podbijającej serca, a zwłaszcza umysły „wiernych” 

jeśli nie doktryną (Metodą), to przemocą: „z 

jednej strony ‘Nowa Wiara’, z drugiej – ‘walec’, z 

jednej strony ‘świecka religia’, z drugiej – przemoc i 

terror” („Posłowie” do „Zniewolonego umysłu”: 269); 

przy czym w orbicie jego zainteresowania znaleźli się 

głównie intelektualiści: pisarze, poeci, filozofowie, 

krytycy literaccy. Miłosza fascynowało i niepokoiło to, 

w jaki sposób inteligentni, myślący ludzie, wyrastający 

ponad przeciętność, dali się „uwieść” władzy i znaleźli 

się na jej usługach. 

Autorzy i autorki „Zniewolonego umysłu 2” pokazują 

natomiast, jak to się stało, że my wszyscy – politycy, 

media, naukowcy, artyści oraz „zwykli ludzie” – staliśmy 

się „zakładnikami” neoliberalnej doktryny, która, szermując 

hasłami wolności, dostatku, demokracji, a w innych 

momentach używając „argumentu pięści”, utrzymuje nas w 

przekonaniu, że jest opcją najkorzystniejszą, zwycięską, jedyną 

liczącą się, po upadku komunizmu, siłą. Zdaniem krytyków 

neoliberalizmu, potęga jego oddziaływania jest tym większa i 

tym bardziej niebezpieczna, im częściej sięga on po ideologię 

antykomunistyczną: retoryka wymierzona w poprzedni system 

zgrabnie i sprawnie ukrywa wypaczenia systemu obowiązującego, 

kreowanego istotnie na „najlepszy z możliwych”. Na ruinach 

103

jednego imperium wyrasta zatem kolejne – silniejsze 

od poprzedniego, bo mądrzejsze o wiedzę, której brak 

doprowadził do upadku tamtego. 

Czy analogia „zniewoleni przez komunizm” - „zniewoleni 

przez neoliberalizm” nie jest jednak zbyt daleko 

posunięta? Teksty zamieszczone w omawianym 

tomie pokazują, że niekoniecznie. Mechanizmy 

zniewolenia – ideologia i przemoc – są bowiem bardzo 

podobne: władza, tak dawniej, jak i dziś, oplata 

ludzi swymi mackami, napełniając umysły złudnymi 

wyobrażeniami o potędze jednostek i zbiorowości, 

odmienne opcje społeczno-polityczno-ekonomiczne 

przedstawiając w niekorzystnym świetle, a członków 

poszczególnych społeczności osaczając myślą, że jakiekolwiek 

działania na rzecz zmian są pozbawione 

głębszego sensu. Stąd zaś zaledwie krok do bezideowości 

i totalnego marazmu. 

Wszyscy, którzy przyczynili się do powstania „Zniewolonego 

umysłu 2”, wyraźnie nie chcą jednak ulec 

defetystycznym nastrojom, dlatego oprócz krytycznych 

analiz wolnorynkowej gospodarki, neoliberalnych 

mediów i neokolonialnej polityki wielu państw 

przynoszą propozycje zmiany systemu opartego na 

dysproporcjach klasowych, dyskryminacji rasowej, 

etnicznej, płciowej, wyniszczeniu środowiska itd. Impuls 

do owych zmian wiązać się ma z otwarciem umysłów 

na alternatywę: najważniejsze to uświadomić 

sobie i innym, że wybór istnieje i absolutnie nikt nie 

jest skazany na jedną opcję polityczną, ekonomiczną i 

społeczną. Patronem tego stylu myślenia jest oczywiście 

Michel Foucault – demaskator dyskursu władzy 

i twórca nowych strategii krytyki i oporu, na prace 

którego chętnie powołują się autorzy i autorki omawianej 

antologii. Jak dowiódł Foucault, każda władza 

rodzi opór, wraz z którym pojawiają się alternatywne 

strategie myślenia i działania. Sztuka polega na tym, 

by dostrzec, że istnieje „wyjście poza ramy dyskursu 

uprawianego jako wojna o prawdę, rozwinąć taktyki 

oporu wobec władzy, która ujarzmia, uwodzi, czyni z 

nas swoich użytecznych wyrobników czy niewinnych 

morderców i prowadzi na śmierć w imię ochrony życia” 

(Charkiewicz: 106). 

Nacisk na istnienie alternatywy jest jednym z najważniejszych 

punktów odróżniających „dwójkę” od starszego 

krewniaka, a więc tekstu Miłosza. W licznych 

wypowiedziach towarzyszących wznowieniom „Zniewolonego 

umysłu” poeta wielokrotnie podkreślał, że 

traktat ów był jego „prywatną ucieczką”, a zarazem 

„próbą walki z własnym fatalizmem i pesymizmem” 

(„Zniewolony umysł”: 5). Jednocześnie ześrodkowanie 

uwagi autora na mechanizmach zniewolenia jednostek 

i zbiorowości przez system nie zostawiło wiele 

miejsca na analizę strategii oporu, uprawianych choćby 

przez niego samego. Stąd tragiczny wydźwięk jego 

rozprawy, która przejmuje również dziś. Nieco inaczej 

ma się rzecz ze „Zniewolonym umysłem 2”, którego 

autorzy i autorki nie pozostawiają nas całkiem bez 

nadziei, sporo miejsca poświęcając kontrpropozycjom 

dla „panującego” systemu (na przykład niezależne 

media, zaangażowana sztuka, alternatywne modele 

ekonomiczne itd.). To oczywiście znak czasów, w których 

przychodzi nam żyć i sygnał, że kontestacja w 

naszych warunkach jest możliwa (to wniosek optymistyczny), 

choć tak niewiele osób jest w stanie dostrzec 

dobrodziejstwo tego faktu i zrobić z niego użytek (to 

wniosek pesymistyczny). 

Ważną i mocną stroną zbioru jest uwzględnienie 

przez autorów i autorki tekstów polskiej „specyfiki”: 

skoncentrowanie się na kolonializowaniu polskich 

umysłów przez dyskurs neoliberalny. Nie tracąc z pola 

widzenia globalnej perspektywy, twórcy „Zniewolonego 

umysłu 2” mnożą przykłady produkowania i uprawiania 

neoliberalnych praktyk na polskim „podwórku”. 

Dla wielu czytelników znających prace m.in. 

Naomi Klein („No logo”, wyd. pol. 2004) oraz Michaela 

Hardta i Antonia Negriego („Imperium”, wyd. pol. 

2005) „Zniewolony umysł 2” wydać się może, mimo 

uzupełnienia o polski kontekst, zbiorem myśli wtórnych, 

powtarzanych i przetwarzanych po wielokroć; 

dla wielu wszakże jego rozpoznania i przedstawione 

propozycje działania okazać się mogą niezwykle inspirujące 

i przełomowe. Dotarciu do „przeciętnego” odbiorcy 

sprzyja niewątpliwie przystępny język wywodu 

(alternatywa dla „gęstego” dyskursu akademickiego) 

– refleksyjny jednak i krytyczny, a przez to stanowiący 

kontrpropozycję dla lekkostrawnego dyskursu neoliberalnych 

mediów – a także zgoda autorów tekstów i 

redaktorów tomu na „kopiowanie, rozpowszechnianie 

i modyfikację tego dokumentu zgodnie z zasadami 

Licencji GNU Wolnej Dokumentacji”, będąca częścią 

alternatywnej polityki i praw własności, także 

intelektualnej. 

Choć autorzy i autorki „Zniewolonego umysłu 2” 

w wielu miejscach dowodzą, że „myślenie inne niż 

myślenie większości” wciąż jeszcze bywa odbierane 

jako absurdalne, ich publikacja może być krokiem do 

zakwestionowania tej „prawdy”. Wszak na obrzeżach 

dyskursu dominującego „błąka się” spora grupa osób 

niezadowolonych z systemu, w którym przychodzi im 

żyć, i w związku z tym poszukujących drogi do innego, 

bardziej sprawiedliwego porządku. Kto wie, być 

może „Zniewolony umysł 2” okaże się dla nich cennym 

drogowskazem? 

Zniewolony umysł 2. Neoliberalizm i jego krytyki, 

red. Ewa Majewska i Janek Sowa, 


Kraków 2007. 

104

Nina Olszewska 

Niestety, zupełnie nie znam się na muzyce. Tym bardziej 

na muzyce klasycznej. Czytając „Sekret” Anny Enquist, 

czułam, bo nie da się nie czuć, pewną niemal muzyczną 

rytmiczność tekstu. Nie chodzi tu o rytmiczność, która 

charakteryzuje klasyczne wiersze, hojnie obdarzone rymami 

wszelkimi, ściśle wyliczoną liczbą sylab, wersów, rozpracowanym 

technicznie każdym morfemem. Nie chodzi tu 

o rytmiczność w warstwie języka. Enquist rytmizuje swoją 

opowieść w warstwie uczuć, emocji, budujących poszczególne 

wątki, które w niezwykły sposób uzupełniają się, 

zbiegają i oddalają, powracają jak refren i giną gdzieś w 

toku historii Wandy. Historii, która wydaje się być spisana 

na papierze nutowym. 

O dźwiękach w „Sekrecie” można mówić nie tylko w kontekście 

specyfiki odbioru tekstu. Dźwięk to także jeden z 

bohaterów powieści. Wanda, główna postać utworu, jest 

bowiem genialną pianistką. Opowieść o jej życiu, to zapis 

kolejnych faz fascynacji fortepianem, zdobywania umiejętności, 

szlifowania talentu, rozwoju kariery zawodowej. Muzyka 

to treść życia Wandy, jej najlepszy przyjaciel i ucieczka 

od rzeczywistości. Dla tej kobiety, tam, gdzie kończy się 

gra, istnieją tylko miliony zagrożeń i ciągły strach. Inaczej 

niż dźwiękiem Wanda nie potrafi się wypowiedzieć. 

Główna bohaterka tej niemal muzycznej opowieści o 

dźwięku paradoksalnie uosabia milczenie. Ciszę, której 

nie należy łączyć ze spokojem. Cisze, która wcale nie znamionuje 

wewnętrznej równowagi. Wanda to niemy krzyk 

rozpaczy. To zagubienie i bezsilność. To tysiące pytań, na 

które nie znalazła odpowiedzi. Miliony pytań, których nawet 

nie zadała. 

Sekretów w tej książce jest mnóstwo. Sekretem jest upośledzony 

brat, ukrywany w czasie wojny, sekretem jest też, 

jak się z czasem okazuje, pochodzenie Wandy. Przeszłość 

naznaczona wojną jest pełna tajemnic, życie w wszystkich 

swoich przejawach też jest dla Wandy tajemnicą. Książka 

nosi tytuł „Sekret”. Nie jest istotne, która zagadka jest tą 

tytułową, bo to nie jest opowieść o szukaniu rozwiązania jakiejś 

konkretnej sprawy. Tak naprawdę tajemnicą dla Wandy 

jest szczęście, umiejętność odszukania go, rozpoznania, 

możliwość życia własnym życiem. Wanda nie ma własnego 

życia, bo straciła je na wielogodzinnych ćwiczeniach, schowała 

się przed nim za genialnie biegłymi palcami. Kiedy 

życie, miłość, codzienność odnajdują ją, Wanda nie potrafi 

sobie z tym poradzić, nie umie tego przyjąć. 

Książka napisana jest w niezwykle beznamiętny sposób. 

Wszystkie zdania są bardzo proste, krótkie, wyprane z przymiotników 

czy jakichkolwiek słów wyrażających emocje. 

Narracja podaje nam tylko fakty, informacje, bez roztkliwiania 

się, bez opisywania uczuć, tylko działanie. Szalenie 

utrudnia to interpretacje zachowań bohaterki, 

nie pozwala na empatyczne podejście. To nie jest bohaterka, 

z którą można się zaprzyjaźnić, w której losy 

czytelnik się angażuje. Wanda jest milczeniem, jest 

ciszą. Czytanie jej historii to jak oglądanie egzotycznego 

owada odgrodzonego od świata szkłem gablotki. 

Czytelnik nie wie, kiedy Wanda jest szczęśliwa, kiedy 

smutna, nie wie nawet, czy muzyka jest naprawdę jej 

pasją, czy raczej udręką. Na dobrą sprawę, czytelnik 

nawet nie chce tego wiedzieć, bo jego jedyne konkretne 

wrażenie, to świadomość niezwykłej samotności. 

Nie jest to jednak samotność, wyobcowanie wzbudzające 

litość. Wanda jest sama, bo jest zimna, zdystansowana. 

Ona i jej fortepian nie potrzebują już nikogo 

do szczęścia. Czuje to doskonale matka Wandy, zdaje 

sobie z tego sprawę jej mąż. Bohaterka sama twierdzi, 

ze znajduje się w niej bryła lodu, która pewnego dnia 

stopnieje... uwalniając truciznę. 

Duże uznanie należy się autorce za umiejętnie stworzoną 

atmosferę: niepewności, zagubienia, strachu. 

Zarówno język, jak i sposób kreacji bohaterów, układ 

fabuły, nie tylko wywołują opisane na początku wrażenie 

rytmiczności i dziwnej „muzykalności” książki, 

ale też sprawiają, że „Sekret” - jako całość – wart jest 

przeczytania i zapamiętania. Enquist buduje przynajmniej 

dwa ciekawe kontrasty. Pierwszy to zestawienie 

omówionej już, wszechstronnej „muzykalności” książki 

z przejmującym wrażeniem ciszy, wnoszonej w opowieść 

przez główną bohaterkę. Drugim kontrastem 

jest pozorna całkowita bezuczuciowość i oschłość 

Wandy, które w efekcie wywołują bardzo emocjonalną 

i na pewno nie oschłą reakcje czytelników. 

To nie jest książka łatwa. Nie można opowiedzieć jej 

w dwóch zdaniach, właściwie każde napisane o niej 

zdanie wydaje się nietrafione, jakby było blisko właściwej 

interpretacji, a jednak daleko. „Sekretu” opowiedzieć 

się nie da, trzeba tę historię przeczytać. Jej 

forma jest tak samo ważna jak treść, a klimatu oddać 

nie można. 

Zupełnie nie znam się na muzyce klasycznej i, nie 

licząc szkolnej przygody z fletem prostym, nie umiem 

grać na żadnym instrumencie. Może to nie jest wcale 

taki problem i defekt. W końcu pozornie niegroźna 

przygoda z nutami, może skończyć się tak jak u Wandy 

– całkowitym zniewoleniem i utratą tożsamości. To 

mnie przeraziło w tej historii – jak bardzo można zrezygnować 

z siebie dla pasji, jakim to może zaowocować 

cierpieniem. Fortepian właściwie zabrał Wandzie 

życie, oduczył normalnego funkcjonowania. Zawsze 

był, sprawiając zgubne wrażenie schronienia i ucieczki, 

wytchnienia od problemów. Zabrał jej wszystko i 

pozostał jej jedyną prawdziwą miłością. 

Anna Enquist, Sekret, 

przeł. Ewa Jusewicz-Kalter, 

PIW, 


105


Ta książka musiała rozczarować. Przyzwyczajeni do 

tembru głosu autora „Cesarza” czytelnicy rzucili się 

na kolejny produkt sygnowany jego nazwiskiem. Nieświadomi 

pułapki, w „Podróżach z Ryszardem Kapuścińskim” 

otrzymali nie oryginał, lecz nędzną kopię. 

Już widzę unoszących się w fotelach purystów, którzy 

obruszają się, iż zbyt nisko cenię kunszt sztuki translatorskiej, 

ale nie będą mieć racji. Cenię tłumaczy i 

rozumiem sens, jaki przypisywał ich pracy Kapuściński 

(o czym niżej). Z uporem maniaka twierdzić będę 

jednak, że w „Podróżach z Ryszardem Kapuścińskim” 

nie ma Kapuścińskiego. Są podróże, są translatorzy, 

ale Mistrza Reportażu brak. Nie ta fraza, nie ta skala 

tematów, nie ta erudycja, nie ta zaskakująca konceptualizacja, 

nie ten zmysł obserwacji, umiejętność metaforyzowania 

szczegółu. Słowem – nie jest to Kapuściński. 

Wszyscy, którzy przeczytali książkę, czuć się 

muszą rozczarowani i oszukani. Nie wydawcy to wina 

i nie autorów, lecz nierozgarniętych czytelników, którzy 

opakowanie wzięli za zawartość. Zmamiły ich kolorowe 

paciorki liter w nazwisku autora „Imperium” 

na okładce. I dobrze im tak. 

Idea przedsięwzięcia była szczytna. Zrodziła się w 

głowie Bożeny Dudko w maju 2005 r. podczas Światowego 

Kongresu Tłumaczy Literatury Polskiej. Do 

Krakowa zjechało stu siedemdziesięciu czterech tłumaczy, 

w tym dwudziestu jeden tłumaczy Kapuścińskiego 

(dziewięciu z nich zabiera głos w prezentowanej 

książce). Dudko postanowiła zrekonstruować mapę 

wspólnych, ponadnarodowych, pankontynentalnych 

fascynacji intelektualnych twórczością jednego człowieka. 

Chciała zilustrować, jak słowa tegoż wpłynęły 

na biografię innych, jak ukształtowały pojedyncze życiorysy, 

implikowały wybory. Interesowało ją, jak frazy 

urodzonego w Pińsku autora czytane były i rozumiane 

w różnych kręgach kulturowych, odmiennych systemach 

politycznych i aksjonormatywnych. To wszystko 

jest na pierwszym planie „Opowieści trzynastu tłumaczy”. 

Ale jest i plan drugi, ważniejszy. Ten, który szczerze 

ucieszyłby bohatera tego wyboru. Myślę tu o rozpisanej 

na głosy dyskusji o życiu Słowa, o jego potędze i 

ułomności jednocześnie. Nie bez racji Bożena Dudko 

rozpoczyna swą antologię od wykładu Ryszarda Kapuścińskiego 

wygłoszonego na wspomnianym wyżej 

kongresie translatorów. Ośmielam się sugerować, że 

nie był to wykład, lecz laudacja. Wszak zgodnie z łacińską 

etymologią laudatio to mowa pochwalna. I tak 

też czytam dziś inicjujące zbiór słowa Kapuścińskiego. 

To laudacja na część Słowa i jego Translatora. Ta 

sfera refleksji nie zaskakuje czytelników „Wojny futbolowej”, 

„Lapidariów” i „Podróży z Herodotem”, 

bo ich autor dawał znać swej fascynacji figurą tłumacza 

wielokrotnie, między wierszami lub wprost. 

Fenomen tłumacza to dla Kapuścińskiego metafora 

otwartości, gotowość spotkania z Innym, pośrednik, 

ważne medium, promotor i ambasador. 

Współczesne odczytanie figury tłumacza wiąże 

Kapuściński z transformacjami współczesnego 

świata: z jego dopiero dziś na poważnie konceptualizowaną 

polimorficznością i hybrydycznością, 

wielokulturowością i wielojęzycznością. W 

tym świata pomieszaniu ten, który pośredniczy 

i pomaga zrozumieć, buduje pomosty i forsuje 

przeszkody, jest tym, który zaprowadza ład, 

pozwala wyzwolić się z nierozumnego, paraliżującego 

chaosu. Fenomen Różnicy może być 

łaską bądź przekleństwem – grzmi Kapuściński 

powołując się na symbolikę biblijnej wieży Babel. 

Niepowodzenie sytuacji komunikacyjnej 

to nie tylko klęska natury lingwistycznej, ale 

fakt promieniujący na sferę aksjonormatywną 

(starożytna semantyka wyrażenia barbaros). 

W refleksji Kapuścińskiego Język jawi się jako 

czuły sejsmograf utrwalający najdrobniejsze 

etapy wielkich transformacji. To negatyw obrazu 

świata. Życie Języków - ich narodziny i nagłe 

zgony, z premedytacją zaplanowane eksterminacje 

i desperacka obrona godności Słowa – to 

wielka metafora, którą wielokrotnie i na różne 

sposoby rozpisywał Kapuściński. Choćby w zbiorze 

„Kirgiz schodzi z konia” przy okazji refleksji 

nad kulturą Ormian, trwającą przez wieki w sytuacji 

gwałtu i opresji. Niezapomniane są passusy 

oddające tyrtejsko-martyrologiczny charakter 

trwania Słowa i heroizm przedsięwzięć jego obrony. 

Tak żywo artykułowany podziw dla religijnego 

wręcz kultu Księgi u Ormian mógł narodzić się li 

tylko we wrażliwości człowieka dotkniętego piętnem 

współ-doświadczenia, które w polskiej tradycji 

stygmatyzowały wieki niewoli. „W dziejach Ormian 

książka jest ich narodową relikwią [...] Są tu stronice 

zaplamione krwią. Są księgi ukrywane latami 

w ziemi, w szczelinach skał. Ormianie zakopywali 

je, tak jak rozbite armie zakopują swoje sztandary. 

[...] Naród, który nie ma państwa, szuka ocalenia w 

symbolach. Obrona symbolu jest dla niego tak ważna 

106

ja obrona granic. Kult symbolu staje się formą kultu 

ojczyzny” (R. Kapuściński, „Wanik, czyli druga Armenia”. 

„W. Kirgiz schodzi z konia. Chrystus z karabinem 

na ramieniu”, Warszawa 1990, s. 30). 

Trzeba przyznać, że zebranie głosów tłumaczy – 

„przekładaczy”, jak definiują słowniki - ukazuje ciekawą, 

najczęściej przez odbiorcę nieuświadamianą, 

perspektywę pragmatyki Słowa. Te partie tekstu, które 

stanowią rekonstrukcję rozterek i dylematów „przekładaczy”, 

są bardzo interesujące poznawczo. Bo też translatorstwo, 

rozumiane jako zacieranie granic obcości, to 

nie tylko rozgrywka w sferze słowa, ale i w przestrzeni 

emocji, realiów kulturowych, cech osobowościowo-mentalnych, 

kontekstów percepcyjnych etc. Tłumacz musi 

mieć w sobie temperament komparatysty. W tym sensie 

świetnym studium metodologii przekładu jest tekst Klary 

Główczewskiej. Prawda i Poznanie są wielojęzyczne 

sui generis, o tym właśnie zaświadcza prezentowany w 

tym miejscu tom. 

Zetknięcie na kartach tej książki osobowości o tak różnych 

genealogiach i prowenciencjach terytorialnych, nawykach 

kulturowych i gustach odbiorczych przekonuje, 

że podmiot, któremu decydują się poświęcić uwagę na 

charakter stricte światowy. Uniwersalizm literatury Kapuścińskiego 

to jedno z najżywiej artykułowanych przekonań 

w tym zbiorze. Tak oto pisała o tym fakcie Katarzyna 

Mroczkowska-Brandt: „pojawiło się co w rodzaju 

podniecenia z niespodziewanego odkrycia: odkrycia 

bardzo rzadkiego skarbu, w którego istnienie zaczynało 

się już wątpić, a mianowicie utworu z literatury polskiej, 

który byłby przetłumczalny i miał w sobie potencjał 

nośności ponadnarodowej. Przetłumaczalny w 

podwójnym sensie tego słowa: językowym i kulturowym, 

a więc tekstu, który nie byłby, jak niestety tyle 

innych z naszej literatury, lost in translation, najczęściej 

dlatego, że znów perspektywa zdominowałaby wszystkie inne” (s. 26). 

Ciekawym aspektem tej sfery refleksji jest opis 

różnorodnych realiów translatorskich: w krajach 

byłego bloku sowieckiego, w demokratycznej Europie 

zachodniej, wreszcie – za oceanem, w Ameryce. 

Obserwujemy umizgi translatorów o możliwość 

wydania książki mistrza; doceniamy ich 

szaloną determinację na miarę Don Kischota. 

Nie wszystkie przedsięwzięcia zaowocowały. 

Jeśli się nie mylę - wciąż wielkim nieobecnym 

na rosyjskim rynku wydawniczym jest 

na przekład „Imprium”. 

Nolens volens jest to więc również wędrówka 

w czasie i przestrzeni. Gościmy 

w Albanii i Szwecji, w Ameryce i Bułgarii, 

w Rumunii i Francji. Jesteśmy 

także w Polsce – i to wydaje się w 

tomie niezwykle ważnym tropem. 

Okiem obcokrajowców (William 

Brand, Błagowesta Lingorska) 

podglądamy smętny Kraków 

czasów stanu wojennego, 

mierzymy się z przeciwnościami 

losu 

na miarę braku kalki do maszyny do pisania, rozrywamy 

zszywki zeszytów, by uzyskać papier formatu A4. 

Przede wszystkim jednak – przeglądamy się w lustrze 

cudzych sądów. Obcy/Inni/Nie-Nasi patrzą i dziwują 

się. Próbują się pochylić i zrozumieć – to właśnie najcenniejsza 

lekcja, którą wynieść mogli ze współobcowania 

z Kapuścińskim. 

Przekraczanie granic jest ważniejsze niż samo dotarcie 

- udowadniał przez lata autor „Buszu po polsku”. 

23 stycznia 2007 r. Kapuściński przekroczył kolejną 

granicę. Paradoks historii sprawił, że „Opowieści 

trzynastu tłumaczy” miast uświetnić jubileusz siedemdziesiątych 

piątych urodzin autora, symbolicznie 

wpisały się w cezurę jego odejścia. Dlatego też ta 

książka jest szczególna. Wbrew intencjom okazała się 

hołdem złożonym nieobecnemu. Niestety portret Kapuścińskiego, 

jaki na kartach tej książki utrwalili translatorzy, 

nie jest nadto atrakcyjny poznawczo. Przynosi 

niewiele ponad garść nieistotnych szczegółów i parę 

niewyobrażalnie zwyczajnych cech osobowości autora. 

Jakieś to wszystko niemedialne, niesensacyjne, 

zaskakująco zwykłe – rozczarowuje się zapewne część 

„kapumianiaków”. Ale inni z tej grupy, mam wrażenie 

będący w większości, wiedzą, że Mistrz nie odszedł 

daleko. Ci nie chcą, by o Kapuścińskim mówili im 

inni. Szukać go będą samodzielnie, w tekstach, które 

żyją dziś swoim życiem. Nie mam wątpliwości, że 

twórczość Kapuścińskiego obroni się sama: nawet 

przed atakami wściekłych quasi-krytyków, którzy – co 

staje się standardem w naszym kraju - rozpoczęli już 

nawałnicę teczkowych pomówień i insynuacji. 

Podróże z Ryszardem Kapuścińskim. 

Opowieści trzynastu tłumaczy, 

red. Bożena Dudko, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007. 

107

Tomasz Wojnarowski 

Śledząc ostatnie nowości wydawnicze na 

gruncie powieści kryminalnej, można dojść 

do wniosku, że oto stajemy się świadkami 

śmierci tradycyjnej powieści tego typu, a 

jednocześnie mamy niepowtarzalną okazję 

uczestniczyć w narodzinach nowej formy, z 

pogranicza fabuły detektywistycznej i powieści 

historycznej. Niecały rok temu pojawiła 

się powieść Pearla „Klub Dantego”, 

potem przyszedł czas na „Cień Poego”, a 

zaraz po nim na rynku wydawniczym ukazał 

się kryminał Jeda Rubenfelda „Sekret Freuda”. 

Niektórzy twierdzą nawet, iż wszystko 

zaczęło się od „Kodu Leonarda da Vinci”, ale 

wydarzenia w powieściach Dana Browna zawsze 

rozgrywają się w czasach współczesnych, 

zaś tłem historii wspominanych powieści pozostaje 

dość odległa przeszłość, stąd trudno 

mówić o jakichś podobieństwach. 

Książki, oprócz charakterystycznej obwoluty, 

stylizowanej na dawny, osiemnastowieczny wolumin, 

łączy przede wszystkim specyficzny typ 

bohatera. Nie jest to już tylko wymyślona, czysto 

literacka persona, ale człowiek, który w znaczący 

sposób zapisał się w dziejach ludzkości. 

Pośród takich bohaterów możemy wskazać bostońskich 

poetów tłumaczących „Boską komedię”, 

a w wolnych chwilach rozszyfrowujących 

tajemnicze morderstwa, prawników prowadzących 

prywatne śledztwa w sprawie okoliczności 

śmierci E.A. Poego czy psychologów poszukujących 

mordercy niewinnych kobiet. Motywy historyczne 

i fikcyjne w tego typu utworach nieustannie 

przenikają się, tworząc mniej lub bardziej 

interesującą fabułę. Przy okazji warto zwrócić 

uwagę na fakt, iż również w literaturze polskiej 

możemy dostrzec tego typu tendencje, prawdę 

powiedziawszy, daleko przewyższające nastrojem 

i stylem narracji wspominane przeze mnie powieści. 

Kryminały z historią w tle pisze przecież Marek 

Krajewski, a w ostatnim czasie pojawiła się także 

opowieść o Warszawie z czasów dwudziestolecia 

międzywojennego (Konrad Lewandowski, „Magnetyzer”), 

w której na drugim planie pojawia się m.in. 

sam marszałek Józef Piłsudski, Julian Tuwim czy Tadeusz 

Boy- Żeleński. 

Do grona przywołanych utworów należy 

dołączyć jeszcze jeden, a mianowicie „Krytykę 

zbrodniczego rozumu” Michaela Gregorio. Powieść 

powiela dobrze sprzedający się schemat: tajemnicze 

zabójstwa dokonywane w odległej przeszłości, 

do tego wielki umysł epoki rozszyfrowujący – dzięki 

swoim intelektualnym zdolnościom – zbrodnię, a 

wreszcie literatura i historia jako źródło kontekstów 

dla prowadzonej – niezbyt wyszukanej – gry z czytelnikiem. 

Typowym motywem tego typu powieści 

jest także sztywna konstrukcja fabularna, opierająca 

się na układzie: mistrz i jego uczeń, znana z 

kryminałów Arthura Conan Doyle’a (Sherlock 

Holmes i doktor Watson) czy ostatnio odnowiona 

przez Umberto Eco (Wilhelm z Baskerville i Adso 

z Melku). Podobnie ma się rzecz w odniesieniu do 

powieści Michaela Gregorio, choć od razu należy 

stwierdzić, iż taki „pomysł” na odnajdywanie wyjścia 

z labiryntu zbrodni, w którym znaleźliśmy się 

z mało doświadczonym uczniem, wcale nie musi 

świadczyć o grafomaństwie czy wtórności omawianej 

książki. 

Historia „Krytyki zbrodniczego rozumu” przenosi 

nas do osiemnastowiecznego Królewca, 

miasta, które w pierwszej kolejności kojarzy 

nam się z najwybitniejszym filozofem tamtych 

czasów, Immanuelem Kantem. I faktycznie, 

Gregorio idąc tym niezbyt wyszukanym pomysłem 

(znowu!), czyni mentorem śledztwa 

właśnie autora „Krytyki czystego rozumu”, co 

zresztą daje do zrozumienia poprzez niezbyt 

wyszukaną parafrazę tytułu najważniejszego 

dzieła Kanta. Zanim jednak wielki uczony 

pojawi się na kartach powieści, najpierw 

mamy okazję poznać jego ucznia i głównego 

bohatera, Hanno Stiffenisa, który jest jednocześnie 

narratorem całej tej historii. Spokojny 

żywot młodego prokuratora w niewielkiej 

miejscowości leżącej na terenie Prus zakłóca 

list, wzywający bohatera do Królewca w celu 

przeprowadzenia dochodzenia, z powodu 

odrażających zbrodni, jakie miały miejsce 

w tym spokojnym dotąd mieście. Z oczywistych 

względów, jak przystało na tego typu 

powieści, ofiary zostały zabite w wyszukany, 

oryginalny sposób. Każdy z kolejnych 

nieszczęśników umierał w dziwnej, pokutniczej 

postawie, tak jakby tuż przed śmiercią 

chciał złożyć hołd zabójcy. I jak zwykle 

w tego typu historiach pojawi się głos prostych 

ludzi, którzy przerażające zbrodnie 

przypiszą oczywiście… diabłu, bo tylko 

108

ten może złamać wolę w człowieku, a co więcej pozostawić 

ślady swych szponów na ciele ofiary (niestety, 

ich sposobem pojmowania świata zachwycą się dopiero 

romantycy). Jak możemy dowiedzieć się z informacji 

na obwolucie książki, pojawi się co prawda hipoteza 

o domniemanym sprawcy – sabotażyście, który zabija, 

aby wywołać niepokój w mieście i przysłużyć się w ten 

sposób Napoleonowi. Swoją drogą tego typu zdradzanie 

wątków fabularnych już na obwolucie książki niczemu 

dobremu nie służy – wskazuje tylko fałszywy 

trop, który z góry odrzucimy śledząc losy bohaterów 

i będziemy nerwowo przerzucać strony książki do momentu, 

kiedy wyjdziemy poza recenzję z okładki. 

Pora powiedzieć kilka słów na temat samego mistrza 

Kanta. Kiedy sięgniemy po „Historię filozofii” Władysława 

Tatarkiewicza, dowiemy się, iż o tym najwybitniejszym 

filozofii doby oświecenia „[...] wytworzyła 

się opinia, że Kant – jakkolwiek wielkie było dokonane 

przezeń dzieło naukowe – osobiście był nudnym 

pedantem, ujemnym typem niemieckiego bakałarza, 

nie widzącego świata poza swoją specjalnością”, a ponadto, 

„[...] trudne warunki, obciążenia praca i wątłość 

zdrowia Kant neutralizował niezwyczajnie ekonomicznym 

trybem życia. Było to życie przysłowiowo 

regularne, systematyczne i dobrowolnie nakładające 

sobie ograniczenia” i ostatni cytat: „w pamięci potomności 

pozostał na ogół tylko obraz starego Kanta”. 

Gregorio pozostał wierny takiemu właśnie wyobrażeniu, 

choć nie do końca. Faktycznie, powieściowy Kant 

– przedstawiony w zgodny z konwencją sposób – jest 

jednak na tyle intrygujący, że z zainteresowaniem śledzimy 

poczynania filozofa i jego ucznia. Mistrz, jak 

przystało na dobrego nauczyciela, podsuwa pomysły 

i zagadki kryminalne swojemu uczniowi, aby ten sam 

odkrywał kolejne elementy zbrodniczej układanki. 

Nie liczmy jednak na nic więcej. Kant w powieści to 

stary, zniechęcony światem człowiek, który przeżył już 

dni chwały, a teraz jego ostatnim zajęciem pozostaje 

odnalezienie mordercy. Nie spodziewajmy się również 

jakiś dysput filozoficznych. Osiemnastowieczne 

śledztwo prowadzone przez mistrza i jego ucznia 

opiera się na gromadzeniu dowodów, ich analizie i wyciąganiu 

odpowiednich wniosków. Taka metoda pracy, 

typowa dla współczesnej kryminalistyki, w powieściowym 

świecie może wydać się nieco dziwna. Nie ma 

przecież mowy o zbieraniu odcisków palców, badaniu 

kodu DNA czy przeszukiwaniu baz odnotowujących 

podobne przypadki zabójstw. Gregorio próbuje nam 

jednak udowodnić, iż logiczna analiza zdobytych 

informacji, ogląd nieboszczyków przechowywanych 

w podziemiach Królewca lub studiowanie szkiców 

z każdego miejsca zbrodni ma sprawić, że morderca 

zostanie ostatecznie wykryty. Oczywiście tylko od nas 

zależy, czy damy się uwieść tak fantastycznym pomysłom, 

wierząc w powodzenie technik pracy policji 

sprzed ponad trzech stuleci… 

Na „Krytykę zbrodniczego rozumu” warto zwrócić 

uwagę z dwóch powodów. Pierwszy z nich dotyczy wykreowanego 

przez narratora nastroju, który sprawia, 

że książka nabiera wyraźnego, sobie tylko właściwego 

charakteru. Trudno oczywiście zdefiniować na czym 

cała rzecz dokładnie polega, bo przecież mroczną 

stronę miasta uosabia z jednej strony gabinet lekarza 

wojskowego, w którym na ścianach porozwieszano 

gipsowe odlewy uszkodzonych twarzy ludzkich a 

z drugiej katakumby doktora Vigilatiusa, zwolennika 

teorii Swedenborga, który przywołuje duchy zmarłych 

osób. Drugim powodem dla którego warto zainteresować 

się książką jest nakładający się na główny temat 

powieści wątek tajemniczego zgonu brata Hanno 

Stiffenisa. Bohater zmagający się z tajemniczymi zabójstwami 

nosi w sobie mroczną historię z przeszłości, 

która swój finał znajduje na końcu powieści i po 

której wyjaśnieniu możemy dopiero stwierdzić, iż oto 

nareszcie wypełnił się los bohatera. 

Z oczywistych względów „Krytykę zbrodniczego rozumu” 

należy potraktować w kategorii powieści kryminalnej, 

powieści – co tu dużo ukrywać – dość przeciętnej. 

Sam pomysł fabularny wystarcza zaledwie na 

jakieś sto stron, potem pozostaje nam tylko poznawanie 

kolejnych ofiar diabelskich zbrodni i przesłuchiwanie 

kolejnych podejrzanych. Łatwo też wskazać 

mordercę, co z oczywistych względów znacznie obniża 

wartość kryminału, a wtedy nawet i osoba samego 

Kanta nie wiele będzie mogła pomóc… 

Michael Gregorio, Krytyka zbrodniczego rozumu, 

przeł. Ewa Rudolf, 

Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2007. 

109

Hanna Jaxa-Rożen 

„Wyszłam za mąż jak na wolność” (s. 5) - tak zaczyna 

się książka Anny Janko „Dziewczyna z zapałkami”, 

która jest historią egzystencji narratorki, podsumowaniem 

pewnego etapu dojrzewania, budowania dorosłego 

życia, polegającego na byciu w małżeństwie, z 

drugim człowiekiem, rozliczeniem z samą sobą (domyślamy 

się, że to rozliczenie jest być może samej autorki). 

W tym podsumowaniu więcej jest smutku niż 

radości, cierpienia niż rozkoszy, płaczu niż śmiechu. I 

pomimo negatywnego bilansu małżeństwa, zakończenie 

daje nadzieję: „Wiem jedno: nie chcę już pisać tej 

książki. Chcę zacząć zupełnie inną” (s. 264). 

Tak więc jest szansa, nadzieja na zmianę. Ileż kobiet 

decyduje się po 17 latach małżeństwa pomyśleć o sobie 

i zrezygnować z toksycznego związku? Zapewne 

niewiele, zwłaszcza gdy świat dookoła poukładany, 

dzieci dorastają, a powrót na rynek pracy niepewny. 

Zanim jednak bohaterka decyduje się odejść (tak się 

domyślamy, czytamy między wierszami, ale czymże 

innym jest postanowienie pisania nowej książki życia?) 

w zapiskach odnajdujemy na przykład taki fragment: 

„Paw milczy pełnym tekstem. Ale nie zamierzam 

go rozumieć” (s. 69). 

Niełatwy też jest kontakt z teściami, a zwłaszcza 

teściową. Niezadowolenie z synowej i twarda walka 

o syna są wręcz archetypowe. Ha.-narratorka czuje 

się osaczona, bez swojego miejsca na ziemi, ponieważ 

młodzi małżonkowie mieszkają w jednym domu 

z rodzicami: „Nie mam gdzie uciec. Paw znowu o 

coś się obraził i polazł na dół do mamusi pomówić w 

macierzystym języku. Bo ze mną to już zero porozumienia. 

Powiedział, żebym sobie pojechała gdzieś na 

parę miesięcy, »oczywiście z dzieckiem«. (...) Siedzę 

w tym jego domu kamieniem, jakby mi buty ukradli. 

Ale ja naprawdę nie mam dokąd pójść (oczywiście z 

dzieckiem...) (s. 77). 

Relacja z życia, zapiski, a w końcu sama książka są 

ważne, bo dla autorki zapisać to znaczy przeżyć, a 

słynne zdanie z Plutarcha: „navigare necesse est, vivere 

non est necesse”, strawestować można tak: pisanie 

jest koniecznością, albowiem to ono sprawia, że żyję. 

W tym kontekście ciekawe jest uzasadnienie tytułu 

książki, które w tekście pojawia się dwa razy. Najpierw 

właśnie jako próba zatrzymania życia przez rozpalanie 

pamięci: „Gdy przewracam kartki wstecz i odczytuję 

te swoje zapiski, to tak jakbym zapalała zapałki 

w ciemności. Obrazki, scenki z życia wyłaniają się z 

mroku na chwilę i gasną razem z wątłym płomykiem. 

Ale przecież są zatrzymane i znów mogę „rozpalić” od 

nich swoją pamięć” (s. 78). Drugi fragment jest poszukiwaniem 

sensu życia przez uzasadnienie trafności 

wyboru drogi życiowej: „Notuję wspomnienie, wywołuję 

obrazki z przeszłego życia, trochę jak Andersenowska 

dziewczynka z zapałkami, która rozświetla sobie 

płomykiem zimny swój los. Czy mnie to przybliża 

do rozwiązania zagadki w tekście głównym? Czy się 

kiedyś dowiem, w jakim celu, z tym człowiekiem, te 

dzieci, ta ja, w takich okolicznościach, tak bezładnie, 

bezwładnie, bezwiednie... A nie gdzie indziej? z kim 

innym? inna ja?” (s. 130). 

Ważną częścią książki jest proces dojrzewania, budowania 

tożsamości, dorastania do dorosłości. Takim 

niezwykle ważnym elementem wtajemniczenia dla 

młodej dziewczyny jest seks. Początkowo obrzydliwy, 

pierwszy kontakt z mężczyzną onanizującym się 

na oczach bohaterki, z przyczyn oczywistych budzi 

wstręt: „Nie odwracałam wzroku; zahipnotyzowana 

patrzyłam, jak on to robi, bo jeszcze nigdy na żywo 

nie widziałam tej rzeczy. Naprawdę była wstrętna. A 

więc jest aż tak wstrętna! Straszna, ohydna, obrzydliwa. 

Wyłazi z oliwkowych spodni. Do tego to mętne, 

nieprzytomne spojrzenie, które – czułam – wciąż jest 

wlepione we mnie” (s. 21). Wcześniej natomiast pojawia 

się niezgoda młodej dziewczynki na dorastanie, 

bolesna świadomość, że zmiana ciała spowoduje nieodwracalne 

zmiany tożsamości: „Wyrastała mi pierś. 

Będzie odtąd rosła codziennie. To ostateczne i nieodwracalne. 

Nigdy już nie będę, kim byłam. Nie będę, 

nie będę już sobą” (s. 46). 

Ale wróćmy do seksu właściwego. Małżeństwo, jeśli 

idzie o tę sferę życia, przynajmniej na początku, 

okazuje się być dla Ha. rozczarowaniem, a małżonek 

poza swoją przyjemnością nie bardzo interesuje się, 

czy wtajemniczenie ciała świeżo poślubionej żony jest 

równie satysfakcjonujące, jak jego: „I wszystko byłoby 

dobrze, gdyby nie było... niedobrze. Za szybko, za 

mocno i jakby – niedokładnie. Po każdym kolejnym 

akcie moje ciało błyskawicznie stygło pod tą lodowatą 

kołdrą, a ja miałam wrażenie, że ono, umęczone i 

rozczarowane, w ogóle nie było potrzebne w tej bitwie, 

choć wiadomo, że bez niego nie mogłoby dojść 

do żadnego starcia” (s. 7). Ważne i ciekawe są rozważania 

na temat seksu w życiu kobiet i mężczyzn. 

Otóż w kobiecej wersji człowieczeństwa nie jest on 

tak niezbędny, a z całą pewnością inaczej postrzegany, 

odczuwany i gdzie indziej stawiane są akcenty. Za- 

110

zwyczaj jednak ważność tej sfery narzucana jest przez 

mężczyzn: „A ja kimże jestem? Ledwie początkująca 

w zawodzie kobiety... Bo dla facetów tylko to jest ważne! 

Seks! A dla mnie, cóż, seks jest rzeczą tak odległą 

jak siódmy pierścień Saturna. Nie mogę, nie umiem 

przejść od wyobraźni do faktu. Nawet gdy całuję się 

z tymi jego pustymi ustami, to czuję, jakby to jakaś 

druga ja się całowała! Moje jest pragnienie, mój palący 

żar, alarm i pogotowie, ale nie moje jest moje ciało 

i słodycz na dnie brzucha, i napięcie w piersiach, nawet 

mgła w oczach nie zasłania mi świata, bo widzę 

zanadto wyraźnie wszystko, co się z nami dzieje i nie 

potrafię, nie mogę się zapomnieć, zatracić się, zatonąć...” 

(s. 32). 

Jakże niewinne, piękne i obiecujące są pierwsze doznania 

erotyczne Ha., przesiąknięte tajemnicą, nie 

mające w sobie nic z brzydoty gwałtownego pożądania, 

które nie zważa na nic, a na partnera w szczególności: 

„Dotykaliśmy się, ale tak jakby tylko niechcący. 

Ramieniem, dłonią, kolanem. Jego ciało było ciepłe, 

jasne, wypełnione energią, która mi sprzyjała. Pragnęłam 

tych przygodnych zetknięć, przelotnych, elektryzujących 

muśnięć i otarć, gdy podawał mi płaszcz w 

szatni, gdy szperaliśmy w tej samej szufladzie katalogu 

w czytelni, lub gdy przepuszczał mnie w drzwiach, 

a ja mijałam jego twarz o milimetry, gotowa policzyć 

wszystkie jasne rzęsy u jego powiek” (s. 23). Natomiast 

prawdziwą poezją jest taki oto fragment, który 

opisuje miłość dojrzałą: „Kochankowie są dobrzy. Bez 

końca gładzą swoje ciała, jakby się chcieli namaścić 

blaskiem. Mrużą oczy z rozkoszy. Dotykają spojrzeniem, 

a widzą wargami. Ich usta są tak przewrażliwione, 

że samo muśnięcie oddechem zapala ognie w 

głębinach ciała” (s. 41). 

Zresztą poezji, w różnej postaci, znajduje się w 

książce sporo, co nie powinno dziwić, ponieważ Anna 

Janko z powołania, wrażliwości i niejako zawodu jest 

poetką. „Dziewczynę z zapałkami” poprzedziło kilka 

tomików wierszy, z których jeden nominowany był do 

nagrody Nike. Na przykład: „Życie zbiorowe drzew, 

we dnie oczywiste i przyjazne, nocą staje się obcym 

rytuałem. Las pije noc jakoś zwierzęco, strasznie, potężnie, 

jednocześnie jest boleśnie nadczuły, nadwrażliwy, 

zdaje się reagować na każdy najcichszy dźwięk, 

na trzask gałązki, dreszcz poszycia pełnego śpiących 

stworzeń, krzyknięcie przebudzonego ptaka, jakby 

był przestraszony sam sobą, zdziwiony, że jest tym, 

czym jest, że ta niepojęta ilość istnień od jednokomórkowych 

po wielozłożone, od pleśni i grzybów w 

ziemi przez szybko bijące serduszka jeży i ptaków, 

śpiące czujnie ciepłe ciała saren i zajęcy, po sosny i 

świerki, których czubki rysują chaotyczne wykresy w 

chmurach – że to wszystko jest właśnie nim, lasem” 

(s. 18). Poezja w książce jest bardzo widoczna, ale nie 

przesłania konstrukcji. Anna Janko to również w pełni 

świadoma pisarka prozy, która prowadzi grę z konwencją 

narracji, wykorzystuje ją do pokazania czegoś ważnego, 

tego, co dzieje się we wnętrzu bohaterki, z każdym 

zdaniem budującej swoją tożsamość: „Dlaczego 

odepchnęłam swoją historię tak daleko – na odległość 

trzeciej osoby liczby pojedynczej? Czy dlatego, że nie 

lubię niedookreślonej Ha., a Hanuś, żonka Pawia, też 

mi się nie podoba? Że wolałabym nie mieć z tamtą 

sobą nic wspólnego?” (s. 17). 

Co ciekawe, budowanie tożsamości nie odbywa się 

jedynie w sferze rozumu i ducha, ale w ciele i poprzez 

ciało. Pierwszym przejawem tego konstruowania był 

okres pokwitania, ale później cielesność niezwykła 

ujawnia się także w taki sposób: „O, brzuch jest bardzo 

potrzebny do szczęścia. [...] O tak, tam znajduje 

się fabryka tego, co jest mną. Tam się przędzie i rozwija 

jedwabna nić mojości” (s. 11). Brzuch pełni także 

funkcję fizjologiczną, nosi dziecko, ale nabiera również 

autonomii, jest niezależną od woli częścią bohaterki, 

z którym czasem co prawda można prowadzić 

negocjacje, ale efekt końcowy jest wysoce niepewny: 

„Źle się czuję. Mój duży brzuch, w którym mieszka 

nowy siedmiomiesięczny już człowiek, nie chce go 

dłużej nosić. Zaczynam mieć regularne skurcze. Obawiam 

się przedwczesnego porodu. Powinnam pojechać 

do szpitala, ale czekam. Przecież w końcu mąż 

wróci. Albo ten brzuch się zgodzi jeszcze co do tego 

dziecka” (s. 150). 

„Dziewczynę z zapałkami” stawiam na półce obok 

książek dla mnie ostatnio najważniejszych – tych 

mówiących o kobiecej wersji człowieczeństwa. Po tę 

książkę warto sięgać choćby dla takich jej fragmentów: 

„Ale to, że zawód wchodzi mi w ciało, to czuję. 

Zawód – żona. To kaleczy i jątrzy. Przez te skaleczenia 

uchodzi też ze mnie ład i piękno światła” (s. 108). I 

już na sam koniec, na deser, do smakowania w zaciszu 

własnej przestrzeni otoczonej książkami, w chwili wytchnienia: 

„Strumień czasu. Czas biegnie zawsze w 

przeciwną stronę niż my. (...) Idziemy pod prąd dni, 

a więc im szybciej żyjemy, tym prędzej wszystko przemija 

(...).Może więc dobrze jest w strumieniu tym na 

chwilę znieruchomieć, zasłuchać się, zapatrzeć, zamyślić? 

(...) Bo kim jest człowiek, który pędzi wciąż 

naprzód, nie przyglądając się minutom swego życia, 

który nie wita i nie żegna godzin, jak kogoś bliskiego, 

nie ogląda się za wczorajszym dniem? Nie ma swej 

historii. Jest nikim, naprawdę nikim” (s. 27). 

Anna Janko, Dziewczyna z zapałkami, 

Wyd. Nowy Świat, 


111

Debiutował Pan w roku 1992 ,,Ciamkowatością 

życia”, proszę powiedzieć, jaki ma Pan po latach 

stosunek do tamtych tekstów. Co to był za czas? 

Pytanie tyleż zasadne, że poeta Tomasz Pułka, 

który na jesieni wydaje w ,,Portrecie” tom wierszy, 

miał w 1992 roku cztery lata. Pokolenie BruLionu, 

to dla wielu obecnych debiutantów pojęcie 

abstrakcyjne. 

Z Grzegorzem Wróblewskim rozmawia Łukasz Maziewski 

Proszę dokładniej przeanalizować utwory z „Ciamkowatości 

życia” czy „Planet”. Potem zajrzeć na przykład 

do „Prawa serii”, „Pomieszczeń i ogrodów”, czy 

ostatniego zbioru „Noc w obozie Corteza”... Dotrzeć 

do „Symbiozy” i wiersza „Wierni przyjaciele”... Jest 

dramaturgia, szkice, proza. To całość. I pewnie taka 

odpowiedź jest odpowiedzią bardzo klasyczną. Omnia 

praecepi atque animo mecum ante peregi – tak również 

mogło się stać. W 1992 roku miałem 30 lat. Mieszkałem 

już od dłuższego czasu w Kopenhadze. Moje życie 

było wtedy bardzo intensywne, w sumie nie uległo to 

większej zmianie, każdy ma przecież swój „planetarny 

czas”. Pewnie kojarzy Pan Frazera i jego „tymczasowych 

królów” – zwyczaj stania na jednej nodze króla Hop w 

Syjamie. A jeśli chodzi o tzw. pokolenie „Brulionu”... 

Dla mnie jest to również pojęcie nieco abstrakcyjne i nie 

wiem do końca, co ono właściwie oznacza. Czy chodzi 

w nim o metrykę, o jakiś stempel/medal generacyjny, czy 

może o bezpośredni związek z pismem? Trzeba z tym 

hasłem uważać. Roczniki ’60 to przecież gigantyczny 

obszar, od Izabeli Filipiak po Lopeza Mausere, w „Brulionie” 

publikowali często autorzy z odmiennych bardzo 

światów. Mamy rok 2007, armia czterolatków szykuje się 

do podboju... Powoli rodzi się Zbigniew! Może będą za kilkanaście 

lat czytywać Lorcę, Reznikoffa, W.C. Williamsa 

albo przynajmniej niektórzy spośród nich. Zawsze atrakcyjny 

pozostanie oczywiście zapis Heinego: Inne czasy, 

inne ptaki,/Inne ptaki, inne pieśni,/I niewątpliwie kochałbym 

je również,/Gdybym tylko miał inne uszy. 

Urodził się Pan w Gdańsku, mieszka w Danii, w Kopenhadze. 

Dlaczego tam, a nie na przykład w Paryżu? 

Żartobliwie: czy syrenka kopenhaska bardziej Panu odpowiada 

niż warszawska? Mówiąc poważnie – dlaczego 

wyjechał Pan z Polski? 

W Gdańsku mieszkałem przez pierwsze cztery sezony, 

stamtąd pochodzili też moi przodkowie. Miastem, w którym 

„dojrzewałem” była natomiast Warszawa. Nasza wspaniała, 

ciężka i bezkompromisowa stolica! Tak, to racja, do 

tej pory nigdy nie byłem w Paryżu. Paryż płonie, 

Paryż syczy i jęczy, Paryż skutecznie omijaliśmy. Mieszkałem 

natomiast przez pewien czas w Londynie i w Cambridge. 

Nie wiem, dlaczego właśnie Kopenhaga. Trzeba 

przecież gdzieś żyć. Ja żyję akurat w Kopenhadze. Obecnie 

jest to dzielnica Amager na wyspie Amager. Moglibyśmy 

oczywiście temat pociągnąć... Zwrócić np. uwagę na specyficzny 

rodzaj światła nad Sundem. Na dziwne, demoniczne 

kumulusy. Polska widocznie trochę mnie przydusiła 

i musiałem zmienić dekoracje. Opuścić krainę drobiazgowego 

Dudy-Gracza. Myślę niekiedy o „Gorączce złota” z 

Chaplinem, piękny film! Nie ma nigdzie „optymalnego 

terytorium”. W obecnych czasach nie jest to oczywiście 

żaden „problem”. Podróż samolotem, połączenie Kopenhaga-Warszawa, 

trwa zaledwie godzinę. Prawdopodobnie 

można oddychać wszędzie. Nie ma wiz, a białko nadal połyka 

sąsiednie białko. 

Pana wiersze mają dosyć mroczny wydźwięk. Przewijają 

się w nich często motywy przemijania, starości, 

samotności. Pesymizm to, czy realizm? Szklanka 

mleka do połowy pusta, czy po prostu pół szklanki 

mleka? 

A jaki „wydźwięk” posiadają utwory wesołe, roztańczone? 

Zbyt intensywne użycie żółci, powoduje u odbiorcy 

rodzaj depresyjnej halucynacji. Motywy jedynie naprowadzają... 

a samotność jest ostatecznie czymś bardzo 

intrygującym. Chyba nie jestem pesymistą. Jestem 

„umiarkowanym optymistą”. Mleczna Droga. Przecież 

to ciężki absurd... Przede mną leży książka, Guillaume 

Apollinaire, otwieramy i takie oto zakończenie wiersza 

„O proroctwach” (przekład Julii Hartwig i Artura Międzyrzeckiego): 

Jest to przede wszystkim pewien sposób 

obserwacji natury I wyjaśniania natury. Najzupełniej 

uzasadniony 

Muniek Staszczyk powiedział kiedyś, że aby napisać 

utwór wystarczy mu wyjrzeć przez okno. Jak 

sytuacja ta przedstawia się w Pana wypadku? Czy 

wystarcza ten przysłowiowy rzut oka, czy musi to 

być coś więcej? 

Marzenia o życiopisaniu... Należałoby może także 

pamiętać o momencie poprzedzającym owo „wyjrzenie 

przez okno”. O chwili długiej, krótkiej, zagmatwanej, 

bardzo możliwe, że dość skomplikowanej... Każdy 

ma swoje oko i okno. Twórczości Muńka nie znam, 

112

więc się nie wypowiadam. Film „Rewolwerowiec kontra 

pistoletowiec” tym razem nie wejdzie do dystrybucji. Są 

całości, cykle, nad którymi pracowałem latami. Przykładem 

jest „Nowa kolonia”, która ukaże się niedługo nakładem 

szczecińskiej „Formy”. Jest to rodzaj traktatu o tożsamości. 

Wymagał czasu, kilkudziesięciu miesięcy absolutnej koncentracji. 

Wiersze odchodziły i pojawiały się w najbardziej 

niespodziewanych momentach. To samo dotyczy prozy, 

dramatu... Długie sekundy lub szybkie lata. Nie można tutaj 

jednoznacznie odpowiedzieć. 

W 1995 założył Pan z Amirem grupę SLURP, potem 

było wiele innych projektów muzycznych, koncerty, 

festiwale jazzowe. W 2006 nagrał 

z Bobim Peru płytę „Projekt 1”, 

czym różni się on od wcześniejszych 

dokonań? Tu od razu drugie 

pytanie: Jaki stosunek ma Pan do 

twórczości ogólnie uznawanej za 

alternatywną i jak sam rozumie 

Pan to pojęcie? 

Założyłem ze Sławkiem Słocińskim 

i Amirem. Sławek był w Polsce 

(obecnie mieszka od wielu lat w 

Danii) perkusistą m.in. „Brygady 

Kryzys”, „Deutera” i „Madame”, 

to mój stary znajomy, jeszcze z 

warszawskiego czasu, natomiast 

Amira spotkałem po raz pierwszy 

w Kopenhadze. Bardzo 

uzdolniony muzyk pochodzący 

z Sarajewa. Występowaliśmy 

potem w różnych miejscach w 

Kopenhadze i Aarhus. Dobrze 

nam się razem współpracowało... 

Próba połączenia muzyki 

i poezji? Następnie była kolejna 

‘wersja’ „Slurpa”, z artystami 

już tylko duńskimi. No i cała masa innych działań. 

Niekiedy dźwięki klasyczne, jazzowe etc. Opowiadam 

o tym właśnie szerzej w wywiadzie dla pisma sieciowego 

„Cyc Gada”. Maciek Sinkowski (Bobi Peru) to niezwykle 

ciekawa postać, wcześniej wokalista w kilku różnych grupach, 

na przykad w „Zgodzie”. DJ, kompozytor... Był odpowiedni 

czas, był koncept i porozumienie. Bobi wykonał w 

swoim studio ‘Soulcraft Records’ dużą pracę... „Projekt 1” 

(„Ars Mundi”, Warszawa 2006) różni się przede wszystkim 

brzmieniem. Jest płytą utrzymaną w stylu, powiedzmy, triphopowym... 

Zawiera też grafiki Janusza Tyrpaka. Są one 

częścią albumu i nie spełniają funkcji wyłącznie ilustracyjnej. 

Z Januszem pokazujemy obecnie dwie duże kompozycje 

malarskie, składające się z moich i jego obrazów, na 

międzynarodowej wystawie „NORD ART 2007” w Niemczech. 

Wspólne projekty artystyczne były dla mnie zawsze 

czymś istotnym. Twórczość alternatywna... Z tym będzie 

podobny problem jak przy okazji tzw. pokolenia „Brulionu”. 

Definicje typu alternatywne-undergroundowe-kultoweniezależne 

szybują sobie dość swobodnie w powietrzu. 

Często chodzi tu o inaczej ‘ustawiony’ sound czy zapisy, o 

chwilowo nowe, jeszcze nie do końca opisane zjawiska. O 

nakłady pieniężne, promocję itd. Proszę zwrócić uwagę jak 

szybko, to co „alternatywne” przeszło nam do kanonu. „Velvet 

Underground”, „Joy Division” („Closer”), “The Clash”, 

moglibyśmy wymieniać w nieskończoność. To samo dotyczy 

sztuki – Richter, Hockney etc. Ci artyści nie urwali się z 

choinki. Świat jest „stworzeniem” pulsującym i dość 

różnorodnym, na szczęście. Reasumując – podziemia/ 

nadziemia, salony, mniej dostojne salony – to wszystko 

dawno się już wymieszało. Nie należy wzdychać, że 

Caravaggio, ale zabrać się do pracy. 

Unika Pan komentowania wydarzeń aktualnych, 

bieżących, ważkich. Skupia się Pan raczej na przeżyciach 

wewnętrznych. Jedynym wyjątkiem, jaki 

rzucił mi sie w oczy, jest wiersz „Obsesja”, który 

znalazł się na płycie „Projekt 1”. Nie pociąga Pana 

miano poety zaangażowanego? 

Zabawne. Skąd taka pewność? I jeszcze 

ta seria: aktualnych-bieżącychważkich. 

Rozumiem, że Pan tu 

lekko podpuszcza, ale tak się 

złożyło, że pamięć mam nadal w 

porządku. Wypowiedź Mariana 

Stali, „Niedziela w zoo”, była trochę 

inna. Finałowo chodziło tam o 

utwory „Figury” i „Schyłek”. Wiersze 

o sprawach zdecydowanie „ważkich”. 

A czy zna Pan np. moje teksty 

z „Tygodnika Powszechnego”? „Grób 

Ludwiga Wittgensteina” (37/2004), 

„Pomyłka Marcina Lutra” (11/2005), 

czy z „Twórczości” – „Dworcowy 

Händel” (11/2006)? Publikacje w pismach 

podziemnych „Wezwanie”, 

„Obecność”, w Paryskim „Kontakcie”, 

„Kulturze”... W czasach „Ciamkowatości 

życia” miano mi na złe, że za dużo 

było tam rzeczywistości (?), komentarza 

do wydarzeń aktualnych i bieżących, 

popularne były wtedy szlochy nad 

utratą greckich marmurów. Teraz z kolei 

nowe „przypuszczenie”. Autor odjechał 

w mroczne klasztory Shingonu, odwrócił 

się grzecznie od barykady i zapisuje (w 

sposób hermetyczny na dodatek) przeżycia 

wewnętrzne... Rada/porada/sygnał/wskazówka: Należy 

czytać samodzielnie! Bez podszeptów Babilonu. Przejścia 

potrafią być bardziej skomplikowane. Żonglerka 

hasłami mistyka-żurnalistyka jest ślepym torem. Co 

zrobić z dramatami „Mandarynki” lub „Przesilenie”? 

Mroczne imaginarium, krytyka społeczeństwa? Rosemary’s 

Baby? Dakota Building to dla wielu obiekt 

niemalże diaboliczny, natomiast w słoneczny dzień, 

architektoniczna perełka, coś jak najbardziej „regularnego”... 

”Obsesja” – jeden z recenzentów stwierdził, 

że to utwór bardzo posępny, utrzymany w poetyce 

matriksowej, o apokaliptycznym tekście... Proszę mnie 

dobrze zrozumieć, ja się zaangażowałem w Ziemię, w 

Siebie, w Kogoś, w Przestrzeń. A pisarz ‘zaangażowany’ 

w Przestrzeń to z miejsca przeciwnik polityczny. 

W Teksasie i w Olsztynie. Ładnie napisał kiedyś Jack 

Micheline: I never wanted to be a poet. I just wanted 

to be a human being. Anyone who wants to be a poet is 

out of his mind. Either you are one or you are not. Most 

poets are not poets. To be a real artist is a unique and 

valuable asset to this planet. 

113

Joseph Conrad stworzył pojęcie, które weszło na 

stałe do kanonu języka potocznego. Chodzi mi o 

pojęcie „smugi cienia”. Mam wrażenie, że niektóre 

Pana wiersze na przykład „Latawce na Primrose 

Hill”, „Chimeryczna dusza”, czy „Pan Vester” są 

skargą z powodu wkraczania w tą smugę... Mylę 

się? 

Dobrze, że Pan zaznaczył „wrażenie”. Inaczej musiałbym 

powiedzieć - kolejna klisza. Robimy więc 

dyplomatyczny przeskok. Małą podróż w czasie... 

Znowu debiutancki zbiór wierszy, „Ciamkowatość 

życia”. Utwór ***Dziewięć dziur mojego śmiertelnego 

przyjaciela. Proszę sobie wyobrazić, że powstał jeszcze 

w Polsce, w roku 1982. 25 lat temu. Przykładów byłoby 

b. dużo. Je caš - jak śpiewał czeski „Dunaj”... Za 

bardzo nie rozumiem z tą „skargą”. „Latawce 

na Primrose Hill” są zapisem 

pewnej podróży, którą odbyłem 

z niezwykle wrażliwą 

osobą... Tak, dopiero teraz 

zaczynam rozumieć, w jakim 

wymiarze wtedy przebywałem. 

Wymienione przez Pana utwory 

nie mają, moim zdaniem, 

sentymentalnego, dołującego 

promieniowania. Termin „panoramiczne” 

lepiej by chyba pasował. 

„Smuga cienia”... Widzę, że 

podziałał tutaj z kolei tekst Jacka 

Gutorowa „Rozprostować skrzydła, 

rozprostować ramiona”, dot. mojej 

poprzedniej książki poetyckiej „Pomieszczenia 

i ogrody” („Tygodnik 

Powszechny”, nr 40/2005). Jak zwykle 

wyłowiono z niego tylko „zgrabne” 

hasło. Tymczasem szkic Jacka Gutorowa 

ma swoje interesujące rozwinięcie. 

Podobnie jak kiedyś ze szkołami nowojorskimi... 

Niepotrzebne skróty, przypadkowe 

etykietki. Ciekawe, co by się stało, 

gdyby znano wtedy lepiej twórczość Padgetta 

albo choćby obiektywistów... Więc wystawiłem 

głowę na zewnątrz, a tu przeraźliwa, stymulująca tęcza 

i zaraz obok/potem/ponad „smuga cienia”. Od samego 

początku aż do mojego niewątpliwego końca. 

W ,,Portrecie” wychodzi właśnie ,,Android i 

anegdota”, którego bohaterem jest Pan Zy. Ile z 

siebie samego dał Pan owemu Panu Zy? 

Pan Zy to prawdopodobnie cząstka każdego z nas. 

To element ludzkiego, psychicznego krajobrazu. Jesteśmy 

wszyscy, przepraszam za liczbę mnogą, w 

mniejszym lub większym stopniu do niego podobni. 

Dotyczy to także osób, które spotyka on podczas swoich 

wędrówek-wypadów-wizyt. Zainteresował mnie 

akurat typ niemodny, lekko kafkowski. Wyczułem 

w nim potencjał na Morawagina Cendrarsa – żeby 

trochę pożeglować w stronę zapisów historycznych. 

W takich skulonych organizmach rodzą się niekiedy 

zagadkowe, mało przyjemne pomysły. Eksplozja, faza 

(jakby przejściowa) hybrydy! Jej „pozaczasowość”. 

Gotowość do podjęcia misji. Rodzaj kosmicznego 

autyzmu. Czyżby Berlin wiadomych lat? Limpopo, 

Rzeka Krokodyla mnie zainteresowała. 

fot. archiwum Autora 

Skąd wziął się pomysł na taką właśnie formę opowieści 

o Panu Zy? 

Dajmy na to, następująca wersja: Kopenhaska pora deszczowa. 

Piękna kobieta, długie nogi i wachlarze na rozgrzanej 

wyspie. Coca cola & reklamy nowych systemów operacyjnych... 

Przez zapadnięciem w sen lektura „Iluminacji” Rimbauda. 

Świat możliwości. Szare plaże i „napuszone” wnętrza. 

Wygrani i przegrani. Wszyscy wygrani i wszyscy przegrani. 

Oczekiwanie na wielkie zmiany. Delikatnie apokaliptyczna 

przestrzeń. Jak w punkowej piosence: Anarchia w mojej głowie 

to początek wyzwolenia... Powstaje więc zapis „na obłokach 

nieba”. Proponuję go włożyć do kosmicznej kapsuły. 

Chciałem rzecz wymieszać formalnie. Wprowadzić dialogi, 

szkice, afo- ryzmy... Namalować obraz ziemskiego 

osobnika. Charakternego, bądź kompletnie 

pozbawionego honoru. Odmianę 

„człowieka bez właściwości”. 

Jedną z jego wersji. Trafiło na Pana 

Zy. Dyrektor fokarium tym razem 

się nie załapał... 

Pan Zy jest obserwatorem. 

Jego wypowiedzi (lub niedopowiedzenia) 

mają charakter 

oceniający. Jeśli sytuacje i osoby, 

które napotyka na swojej 

drodze, są odbiciem naszego 

społeczeństwa, to diagnoza 

jest dosyć ponura. Idioci, 

półinteligenci, pozerzy, 

egoiści... Zgodziłby się Pan 

z takim widzeniem? 

Ziemia! Masturbacja 

to grzech, Stowarzyszenie 

Płaskiej Ziemi (Flat 

Earth Society) sprawdza 

nam uzębienie. Spełniamy tu ostatecznie 

dość osobliwe funkcje. Zajmujemy się 

ograniczaniem swobód obywatelskich albo badaniem kwasu 

rybonukleinowego. Obok nas (nadal) żyją kąsacze, to taka 

przyjemna ryba z rzędu karpiokształtnych. Pracujemy i wypoczywamy. 

Funkcja szamana i producenta parówek. Szekspir, 

Goethe, Molier. Nic się nigdy nie zmieniło. Zdarzenia i 

zjawiska, ich wzajemne związki... „Android i anegdota” może 

być oczywiście potraktowana jako miniopowieść o Rzymie i 

jego Kwirytach (Populus Romanus Quirities). 

Czego szuka Pan Zy? Czy jego poszukiwanie to metafora 

tego, że - jak to już ktoś kiedyś zauważył- „nie ma już 

nic do powiedzenia, bo wszystko zostało powiedziane”? 

On tkwi jedynie w (uduchowionej?) materii. Uczestniczy w 

ziemskim rytuale. Rodzaj badacza, w stylu Don Kichota. Jeśli 

wszystko zostało powiedzianie, to i tak tego do końca nie 

pamiętamy. Nie mamy takiej ‘pojemności’... Można przecież 

skoncentrować się wyłącznie nad Pięcioma Księgami Mojżeszowymi. 

Czytać je przez całe życie. Mieć nagle tzw. pewność, 

by po chwili studiować dany fragment od początku. 

Pan Zy nadal (!) przejawia „aktywność”, wszystko zostało powiedziane, 

więc zostało zafałszowane, nie-do-powiedziane... 

Zdaje mu się, że w końcu coś skieruje jego kroki na Drogę. 

114

Pan Zy nie ma twarzy. To osoba z tłumu, nie jest wyznacznikiem 

dróg, gustów i smaków. Dlaczego? 

Ponieważ smaki są przewidywalne, skończone, zaplanowane. 

Może jest dlatego wolny? Paradoksalnie, wolna 

magma. Magma to ciekawe określenie. Brak istotnej treści, 

bądź ścieżki geologiczne, lawa, wybuchy wulkaniczne... 

Lawa posiada swoje tajemnice. „Na miejscu” byłaby tu 

chyba KANCHENJUNGA, która ukazała się przy okazji 

wywiadu, udzielonego dla wydawanego swego czasu w 

Niemczech pisma „B1” (nr 10/1996/97), a następnie umieściłem 

ją w zbiorze „Prawo serii” (2000): patrząc w morze 

mówisz zawsze Kanchenjunga jadąc tam w końcu zabierasz 

ze sobą 2 białe muszelki. Wiersz ten chciałbym zadedykować 

teraz Panu Zy. I pewnej rozmarzonej kobiecie z Oklahomy, 

z którą miałem magiczną trasę w latach ’90... Zdaje 

mi się, że już wtedy narodził się pomysł napisania „Androida”... 

Z dziewczyną tą, pięknym buddyjskim duszkiem, 

utraciłem kontakt, natomiast Panu Zy życzę wytrwałości 

i odporności na ekspertów od pedagogicznych połajanek. 

To chyba nie zmieni się aż do nadejścia Sprawiedliwego. 

Nadinterpretacja, utożsamianie narratorów z autorami. 

Pan Zy z „Androida...” to postać - w mojej ocenie 

- nieszczęśliwa. Nieustannie dopadają go „wszystkie 

ciemne strony życia”, jak określił to kiedyś Tymon Tymański. 

Dlaczego cały czas rzuca mu Pan kłody pod 

nogi? Czy w naszej literaturze nie wystarczy już bohaterów 

tragicznych? 

Teraz będzie cytat. W dialogu „Motyw sentymentalny” 

Wianek mówi do Pana Zy: ,,A po drugiej 

stronie nie ma żadnej drugiej strony”. To brzmi 

niemalże jak z Kasprowicza lub Tetmajera. Grzegorz 

Wróblewski jest dekadentem, katastrofistą? 

Wianek mówi do Pana Zy. WIANEK! Czy nie widać 

tam wyraźnie (od)autorskiego „zabiegu”? Stylizacji, 

przegięcia, kolejnego małego poligonu, gdzie przeprowadza 

swoje eksperymenty nasz „odważny” bohater? 

Jeśli wyczuł Pan klimaty Tetmajera, to bardzo dobrze 

(czekałem cały czas na Rosendorfera!). Natomiast jak 

pojawia się „rodzynek” - Grzegorz Wróblewski jest dekadentem... 

wtedy, cóż, znowu zaczynamy kręcić się w 

kółko... Grzegorz Wróblewski jest autorem książki pt.: 

„Android i anegdota”. 

I na koniec: dlaczego nie wypada jeść bociana? 

(„Obrus Pana Zy”) 

Proszę założyć restaurację specjalizującą się w duszonych 

bocianach. Albo choćby zaprosić znajomych 

i zaserwować im tego właśnie ptaka. Na pewno przejdzie 

Pan szybko do historii biegów długodystansowych. 


A czy w literaturze chińskiej, bądź amerykańskiej, uprawiamy 

wyłącznie sporty balonowe? Zadałby Pan takie pytanie 

komuś z innej strefy językowej? Brakuje mi tutaj słowa 

– groteska. Uciekło nam. Zostało zapomniane. Przyplątał 

się natomiast Kamieniec Podolski. Wąsy się pojawiły. Nie, 

nigdy nie wystarczy bohaterów tragicznych i tragikomicznych, 

całkowicie komicznych i takich psycho, pełzaczy 

lewitujących. Każdy bohater jest potrzebny. Pana Zy przeprowadzam 

przez światy niebywale „kolorowe”. Podsuwam 

mu znawców sztuki, odwiedza kasyna, korporacje, ma do 

czynienia z oryginałami i mniejszymi oryginałami. Lepiej 

nie może być. Chodzi jedynie o rodzaj warstwy ochronnej. 

Inaczej dobrane są przymiotniki. Cały czas się oszukujemy. 

Broadway, a tu nagle kopulują się złote, intrygujące żuczki. 

Niby normalka, a jednak nie-do-końca. Czy warto o nich 

wspominać? A czy warto zajmować się grafiką w stylu Art 

Nouveau? Napisałem i opublikowałem kiedyś następujący 

wiersz („Fronda”, nr 4/5 1995): 

czy warto było do kiosku po fajki, 

potem wypalić je wszystkie w zawrotnym tempie, 

doprawić się jeszcze najtańszym winem 

i w efekcie umrzeć na serce? - zapytałem sąsiada z lodówki 

a czy warto było rozłożyć się w łóżku, 

kici kici, dobranoc kochanie, odpowiednia 

przemiana materii i przy dźwiękach indyjskiej 

muzyki przepaść na sen? – odpowiedział pytaniem na 

moje pytanie 

Grzegorz Wróblewski - ur. w 1962 w Gdańsku, w latach 

1966–1985 mieszkał w Warszawie, od 1985 w Kopenhadze. 

Publikował w wielu antologiach i pismach. Wydał zbiory 

wierszy: „Ciamkowatość życia” (1992, 2002), „Planety” 

(1994), „Dolina królów” (1996), „Symbioza” (1997), „Prawo 

serii” (2000), „Wybór” (2003), „Pomieszczenia i ogrody” 

(2005), „Noc w obozie Corteza” (2007); szkice/prozę 

poetycką „Kopenhaga” (2000), traktat „Nowa Kolonia” 

(2007); wybór dramatów „Hologramy” (2006), a także wraz 

z Bobim Peru i Januszem Tyrpakiem płytę „PROJEKT1” 

(2006). Publikował też książki w jęz. duńskim, a także wybór 

wierszy w Bośni-Hercegowinie. Tłum. również na jęz. czeski, 

niemiecki i słoweński. Należy do Duńskiego Związku 

Pisarzy. W 2007 roku w „Portrecie” ukazała się jego książka 

„Android i anegdota”. 

115

Łukasz Błaszczyk 

fot. archiwum Autora 

Wie pani, to jest bynajmniej dość dziwna historia. 

Bo to taka dziwna kobieta była. Wszyscy ją tu znaliśmy 

dobrze, bo to przecież mała mieścina, a w takich 

przecież wszyscy zawsze się znają. Jak w Złotopolskich. 

Poznałam ją, jak przychodziła u mnie kupować. 

Bo u mnie wszyscy kupują, wie pani, nie mają wyboru. 

Dwa, trzy sklepy na krzyż; no to kupują ciągle w tych 

samych miejscach. Wszyscy ją lubili. Taka miła kobita. 

Zawsze super schludna i skromnie ubrana. Tak, 

przede wszystkim schludna. Bardzo. Uczesana i widać, 

że zadbana. Skromna, grzeczna taka, widać, że z 

dobrego domu wyszła, wie pani. Takie rzeczy to ja od 

razu widzę. I wszyscy się dziwiliśmy, że nie miała męża. 

No, znaczy, może ona tam kiedyś miała jakiego chłopa, 

ale to zanim się tu wprowadziła, bo tutaj to sama 

była jak ten palec. Bo, wie pani, ona tak na oko miała 

ze trzydzieści lat najwyżej. Ładniutka taka całkiem, 

trochę jak ta dziennikarka z Teleekspresu. No i tak się 

zastanawialiśmy wszyscy. Nigdy nikt się jej nie spytał 

oczywiście. Broń Boże! Nie wypadało. W każdym razie, 

wprowadziła się do naszej mieściny 

jakieś 

dwa 

lata temu. Dopiero po pół 

roku, chyba, zorientowałam się, że mieszkamy w 

tym samym bloku. Była moją sąsiadką. Zawsze mówiłyśmy 

sobie dzień dobry. Dzień dobry i koniec; żadnych 

ploteczek, ani takiego babskiego gadania, no wie 

pani, nie? Tak żeby dłużej coś porozmawiać, to nie. To 

znaczy na początku. Tak mniej więcej do momentu, 

jak umarł stary dozorca Stokłosa. Oj, smutno 

nam było wszystkim. Wszyscy go znaliśmy. 

Jak już mówiłam, w takiej mieścinie każdy 

każdego zna. Więc, jak umarł, nie miał kto na 

początku opiekować się budynkiem. I wtedy 

nagle ona się zaoferowała. Nikt nie miał nic 

przeciwko, bo nikomu się nie chciało. I bardzo 

szybko okazało się, że to był super pomysł. 

Nigdy jeszcze nasz domek nie wyglądał tak 

czysto. Klatka schodowa dosłownie błyszczała. 

Wszystkie schodki wysprzątane, odkurzone. 

Czyściuteńko. To samo na podwórku; liście 

zagrabione, kupy psie posprzątane. Byliśmy super 

zachwyceni. Mogliśmy jeść z chodnika, wie 

pani. Ale w końcu to się aż tak do przesady zrobiło, 

wie pani, czysto. Ona tak pilnowała. No, po 

prostu, po jakimś czasie dosłownie baliśmy się 

chodzić po klatce w butach. Wszyscy pamiętaliśmy, 

jak skrzyczała Nowakową za to, że naniosła 

błota. Oj, to była awantura! A właściwie to ona 

się awanturowała, to znaczy krzyczała, bo Nowakowa 

była tak wystraszona, że tylko przepraszała 

w kółko i nic nie powiedziała. No i skończyło się 

to tym, że wszyscy zostawialiśmy buty na podwórku. 

To znaczy, jak było ciepło, a w zimę czy 

jesienią, braliśmy je po prostu w ręce i nieśliśmy 

do mieszkań. Dziwne, powie pani, co nie? No, jak 

to mawia stara Michalikowa, osobliwe. 

Po jakimś czasie trochę się zaprzyjaźniłyśmy. Na 

początku to, jak mówię, nie kleiły się nam ciekawe 

dyskusje jakieś, a ja to, wie pani, ja się narzucać 

ludziom to nie lubię. Nie z takich jestem. No, ale 

kiedyś tak siedzę i myślę: a co mi tam? Nikt z nią 

we wsi, to znaczy w miasteczku nie gadał jeszcze, 

to co mi tam? Nie mogę być pierwsza? Pewnie, że 

mogę. No to zaprosiłam ją kiedyś na kawę. Na początku 

odmawiała. Mówiła, że ma mnóstwo roboty 

i sprzątania i nie da rady. Ale jak ją trochę przycisnęłam, 

w końcu się zgodziła. Sprzątałam przez 

trzy dni. Tak się szykowałam na jej wizytę. Trzy dni 

sprzątałam, jak ta głupia! Wiedziałam, że to dla niej 

ważne i nie chciałam wyjść na jakąś brudaskę. Kazałam 

Kaziowi się jakoś porządnie ubrać. Nie chciałam 

żeby mi tu latał po mieszkaniu w jakichś szmatach 

brudnych. Zmusiłam go i mi nawet obiecał, że chlać 

nie będzie. Znaczy tego dnia, co ona przyszła, bo tak, 

to co ja będę? Jak głupia baba jaka… Nie będę chłopu 

116

wolności ograniczać, co nie? Tego… No i co to ja…? 

Aha! Dzieci wygoniłam do sąsiadki. Wyglancowane 

wszystko było. Na błysk! Przysięgam, że był błysk! 

Nigdy jeszcze moje mieszkanie tak super nie wyglądało. 

Byłam dumna jak nigdy! Nawet ten mój wiecznie 

pijany Kazik, niechluj i brudas jeden, wyglądał 

ze dwadzieścia lat młodziej. Ale, jak tylko weszła, to 

się wszystko zepsuło, czar prysnął, jak to mówią… 

Czułam się, jakbyśmy nigdy w tym mieszkaniu nie 

sprzątali. Jak słowo daję! Miałam takie głupie uczucie, 

no wie pani, że tu czegoś nie zauważyłam, że 

tam czegoś nie zauważyłam, że półki zakurzone, że 

pod sufitem kawałeczek tapety się przebarwił, że na 

koszuli Kazia jest malutka plamka, której nie udało 

się wywabić tym nowym świetnym proszkiem z rewelacyjną 

formułą. Et cetera, proszę panią. I kiedy 

ona tak weszła i patrzyła, to widziałam, jak ona robi 

wszystko, żeby tego nie widzieć, tych różnych brudów, 

co powychodziły. Jestem pewna, droga pani, 

że to mi się nie przewidziało, że ona to robi. No i 

ja wtedy myślałam, że spalę się ze wstydu. Że zapadnę 

się dosłownie pod tą ziemię tu, jak stałam. 

Znaczy tam. Jakoś się tam wtedy pozbierałam, nie 

dałam sobą nic poznać, że coś zauważyłam i kazałam 

jej wejść do pokoju jadalnego. Kiedy weszła, to 

jakby aż cofnęło ją w progu. A ja znowu patrzyłam 

na to wszystko, no i znowu widziałam, ile tych brudów, 

kurzów, plam, i innych niezamiecionych rzeczy 

nie zamiotłam. Wszyscy w trójkę udawaliśmy, 

że nic nie widzimy. Tego brudu znaczy. No, znaczy 

ja, w sumie, bo Kazik to nic tam, ale ja udawałam, 

że nic się nie stało i ona też udawała. Takie udawanie 

odstawiliśmy jedno wielkie. Ale przy stole, 

jak usiedliśmy, to było chyba lepiej. Ona głównie 

wpatrzyła się w stół, albo w podłogę. Odpowiadała 

tak szybko i krótko na moje pytania. No, tego… 

no, brakuje mi słowa. Wie pani, no,…no, no! 

Zdawkowo! Zdawkowo mówiła tak, jak jej się coś 

zapytałam. Kazio od czasu do czasu rzucił jakiś 

rubaszny dowcip i od razu robiło się weselej. Niby 

była już do końca wieczoru taka cicha i mówiła 

też mało, ale przynajmniej nie było już tak, no, 

tego, no drętwo tak. Kiedy wyszła, poczuliśmy z 

Kaziem ulgę. I jakoś od razu przestało nam się 

wydawać, że wszędzie tak brudno. Mnie znaczy, 

bo Kazik się uchlał, świnia, zaraz jak ona se poszła. 

Od tego czasu już zdecydowanie dużo więcej 

ze sobą rozmawiałyśmy. Czy to w sklepie, czy na 

klatce schodowej. Pogaduszki takie, różne ciekawe 

wieści, ale ploteczki to jakoś nie bardzo, wie 

pani? I jak się o męża pytałam, znaczy, czemu 

nie ma męża, to się czerwieniła tylko. No. Widziałam, 

że stara się traktować mnie życzliwiej 

niż ludzi innych, nie powiem. Kiedyś nawet zaprosiła 

mnie do siebie. Zgodziłam się, aczkolwiek, 

chociaż bałam się tego, co tam zastanę. 

Ale to, co zobaczyłam, przeszło moje oczekiwania 

zupełnie najśmielsze. A raczej najczarniejsze 

sny. Albo nie. Najjaśniejsze sny. Najjaśniejsze, 

bo tam tak jasno było, bo tak czysto 

było. Napisze to pani? No to najjaśniejsze, bo 

tak ładnie to powiedziałam. I to będzie w tej 

gazecie? Pani z gazety, tak? A kiedy ja to będę 

mogła przeczytać? Tak? No tak. O czym to ja…? 

No tak, no to weszłam tam, no i…to było straszne. 

Nie mówiąc już o tym, że poszłam tam bez 

butów i w czyściutkich skarpetkach, żeby broń 

Boże niczego nie pobrudzić, to czułam się tak 

okropnie. Mówię pani, okropnie! Kapcie dostałam. 

Czy było czysto? Bynajmniej! To mało powiedziane! 

Tam wszystko wyglądało tak, jakby, 

no, jak to się mówi…no, jakby nigdy nie postała 

tam ludzka stopa. Ha! Tak jak tam pachniało nie 

do wytrzymania było dla normalnej osoby, jak ja. 

Nie to, że śmierdziało czy coś, ale to tak jakby… 

Tak jak w szpitalu. Taka super czystość. Straszne. 

To coś, jak nowe rzeczy, które czasem pachną 

jeszcze fabryką. Jak książki podręcznikowe dla 

dzieci, które zawsze im muszę nowe kupować, 

bo ciągle się zmieniają zalecenia tego no, ministra…no 

i te strony tych no…podręczników tak 

pachną. Wszystko wyglądało tak, jakby nigdy nikt 

tu nie mieszkał. Wszystko na swoim miejscu. Nawet 

śladu kurzu, niczego. Żadnego śladu jedzenia 

czy picia. Przecież musiała coś jeść! Pamiętam, że 

chciało mi się wtedy siusiu. Może to głupie, ale 

pamiętam, że bałam się iść do niej, do łazienki. 

Przecież ona by chyba umarła gdybym, to tam zrobiła. 

Wolałam czekać, aż wrócę do domu. O mało 

się nie posikałam. 

Od tamtej pory zaczęłam ją trochę podglądać. 

Nie tak, wie pani, natrętnie…tylko, tak trochę 

po koleżeńsku. Zaczęłam wtedy zauważać różne 

rzeczy, których na początku nie widziałam. Ona 

zawsze miała otwarte okna, na przykład. Czy była 

jesień, czy zima, czy padał deszcz, czy śnieg. Et 

cetera, moja droga. Nieważne. Zawsze musiało się 

wietrzyć. Pamiętam, że nie mogłyśmy się nadziwić 

z Nowakową. Nie żebym plotkowała o niej i co robiła, 

ale po prostu czasem czułam, że muszę się z 

kimś tym wszystkim podzielić, porozmawiać. No, 

bo to było, bynajmniej dziwne, musi pani przyznać, 

nie? Albo pamiętam, jak kiedyś, tak niechcący, 

w sumie przechodząc koło jej drzwi, słyszawszy 

działający odkurzacz, zerknęłam ukradkiem przez 

otworek. No, przez Judasza, no nie wie pani? Z gazety, 

a taka niedomyślna! Patrzcie, no! No przecież 

wiadomo, o co mi chodzi. Jakoś, jak gadam z wszystkimi 

to zawsze wiedzą, co mówię i nie zadają głupich 

pytań. Tylko pani tak… No dobrze. Ale niech 

pani uważa, co pani mówi, kochana. Bo się ten, no, 

poruszyłam. Ale nic to już. Tego… No i ten, i co 

zobaczyłam? Nigdy by pani nie zgadła! Ona klęczała 

i z lampką nocną odkurzała dywan w korytarzu! A to 

biały dzień przecież był! Kto to widział!? Ona musiała 

zawsze tak odkurzać pewnie! Nie chciała ominąć 

żadnego paprocha! Niesłychane, co? Z lampką! 

Widziała pani kiedyś takie coś? Kiedyś to w ogóle 

strasznie padało i w ogóle pogoda była wszawa, a była 

to jesień. Lubi pani jesień? Ja lubię tę prawdziwą polską, 

złotą jesień. No i spotkałam ją na podwórku. I 

lało jak z cebra. Jak zwykle chwilkę pogadałyśmy… 

Nie, no, parasolki mieliśmy, albo może i to już prze- 

117

stało padać. No nie pamiętam, ale nieważne 

to jest w tej całej historii. Liczy się sedno i 

morał. No i potem ja poszłam do domu, a ona 

w kierunku miasta. Nagle usłyszałam za sobą 

wielki plusk. Obejrzałam się i zobaczyłam, 

jak ona klęczy w kałuży. I co? I płacze! Pani, 

mówię pani, po prostu ryczała. Bo to mało powiedziane, 

bynajmniej, że płakała. Trzeba tu 

zaznaczyć; ryczała! Beczała jak małe dziecko. 

Pobrudziła się cała. Nie wiedziałam, co zrobić. 

Podeszłam w końcu do niej, żeby jej pomóc. 

Sąsiadki z okien patrzyły, a nie chciałam wyjść 

na taką, co to nie pomoże, jak ktoś w kałuży. 

Ale ona hyc! Jak nie spojrzy na mnie krzywo, 

jak nie wrzaśnie! I uciekła. Do domu. Becząc. 

Jak jaka nienormalna. Następnego dnia przyszła 

do mnie i przepraszała. Powiedziała, że to 

jej ulubiona sukienka była, ta co się pobrudziła 

w tej kałuży wtedy i to dlatego tak płakała. Ja 

tam wiem swoje. 

Tak, ma pani rację, kochana. Do sedna. 

Wszystko zaczęło się chyba wtedy ,jak przyszedł 

do niej Witek, listonosz. Znała go. Wszyscy go 

znaliśmy. Bo w takiej małej mieścinie wszyscy 

wszystkich znają. Jak w Złotopolskich. Więc on 

chodził od drzwi do drzwi i w końcu zapukał 

do niej. Widziałam to, bo jeszcze nie zdążyłam 

zamknąć swoich, jak mi dawał pocztę, jak poszedł 

do niej drzwi. Widziałam, że nie otwiera. 

Ale słyszeliśmy jak odkurza, więc powiedziałam 

Witkowi, żeby wszedł i położył pocztę gdzieś w 

korytarzu. Zapukał i tylko widziałam, jak wszedł 

do środka. Ale nagle coś dziwnego mu się pokićkało. 

Zamiast zostawić pocztę i wyjść, on zaczął 

się rozglądać po mieszkaniu. Tak troszkę natrętnie, 

wie pani. I nagle pomyślałam, że właściwie 

to ja nigdy nie widziałam, co jest za drzwiami 

na prawo od korytarza. A przecież byłam u niej 

i to nie raz. Kiedyś pytałam, co tam jest. Zażartowałam, 

że może tam trzyma trupa męża. Tak 

żeby rozładować napięcie i ona się obraziła tylko 

i poczerwieniała. Powiedziała, że nic ciekawego, 

ale nie chciała mnie wpuścić. Nigdy mnie tam nie 

zaprowadziła. Dziwna z niej była kobieta samotna. 

No, ale do sedna, droga pani, bo nie będę tu cały 

dzień tak stała. No, więc nie wiem, co mnie podkusiło 

wtedy, ale krzyknęłam szeptem do Witka, żeby 

otworzył drzwi do tego super sekretnego pokoju. 

Więc on zrobił tak, jak prosiłam. Widziałam, jak 

wchodzi. A ja, tak troszkę za nim. I nagle usłyszeliśmy 

ją, jak wyłącza odkurzacz. Witek zaczął się wycofywać 

do tyłu, z pokoju i ja też, bo już zdążyłam 

wejść za nim, ale jak tylko ona go zobaczyła, wpadła 

w szał. Mówię pani, nie widziałam czegoś takiego 

nigdy. Jak Boga kocham! A widziałam już w życiu 

wiele. Życie dało mi ostro po dupie, wie pani. Ale ja 

nie narzekam, ja… No i tego… Ona po prostu rzuciła 

się na niego tam. Klęła i biła go pięściami, i pazurami. 

Nigdy nie słyszałam takich brzydkich słów. 

Klęła, na czym świat stoi. Aż uszy więdły. A jeszcze 

jak ona tak, to to brzmiało wyjątkowo nieprzyjemnie 

i strasznie. A widzi pani, myślelimy wszyscy, że 

to taka miła dziewuszka była. Myślałby kto! 

Bynajmniej! No ale wtedy strach padł na 

mnie. Bo co taka zrobi, wie kto? Zdzieli po 

głowie albo zaciuka widelcem. A widziałam, 

że listonosz też miał nietęga minę. Zaczął 

się tłumaczyć, ale po prostu nie mógł dojść 

do słowa. Ona go bezczelnie, jak jakiego 

chama, wykopała go za drzwi. Staliśmy se 

tak chwilę na klatce. Słychać było zza drzwi, 

jak beczała. Poprosiłam Witka żeby wszedł 

do mnie na chwilę i powiedział mi, co było 

w tym super dziwnym pokoju. Nie mogłam 

się powstrzymać. Zżerała mnie ciekawość. 

Ale Witek powiedział, że nie ma tam nic 

nadzwyczajnego. Tylko szafa. Stara, wielka, 

czarna, drewniana szafa. W całym pokoju, 

a powinna pani wiedzieć, że to duży pokój, 

jak się później okazało, w całym pokoju była 

tylko ta szafa. Nic nie rozumieliśmy. Po co 

babie pokój z szafą? No sama niech pani powie! 

Chłopa jej trzeba było, co by jej dogodził 

i w łepetynie poustawiał, a nie szafy! 

Od tamtego czasu przestała rozmawiać z 

ludźmi we wsi. Nawet ze mną. Nie odpowiadała 

na moje dzieńdobry. Nie chodziła 

do mnie do sklepu. Udawała, że się nie 

znamy. Poruszyłam się tym, że ona taka 

chamska się zrobiła. Cała jej prawda wyszła 

na wierzch, jaka była. Cała wieś, to znaczy 

miasteczko, właściwie, szeptało o tym, co 

się stało. Witek był bardzo rozchwytywany, 

jak gwiazda jaka serialu popularnego. Każdy 

był ciekaw, co tam się stało, w tej szafie i 

w ogóle. Każdy w miasteczku powtarzał tę 

historię, aż w końcu było z milion wersji i 

nikt już nie wiedział, jaka jest prawdziwa. 

Ale najbardziej wszyscy lubili tą, jak ona 

rzuca się na Witka i dźga go widelcem. Ja 

też ją lubię najbardziej, ale tego to niech 

pani w gazecie nie pisze. Znaczy, napisze 

pani, że go tam wtedy dźgnęła widelcem, bo 

tak się już przyjęło i głupio by było, jakbym 

to musiała potem odkręcać, co nie? No to 

fajnie. No to tak…w końcu ktoś wpadł na 

pomyśl, żeby Witek niby ją oskarżył sądowo. 

Poprosiliśmy Waldka ze straży miejskiej 

żeby jej zrobił wizytę u niej. Pomyśleliśmy, 

że to nie taki głupi pomysł. Postanowiliśmy, 

że pójdziemy do niej we trójkę. Ja, Witek 

i Waldek. Ja jako świadek. Nie, moja pani 

kochana, nie chciałam jej zrobić przykrości. 

Fakt, że mnie zdenerwowała. Byłam obrażona; 

jak mówiłam poruszyła mnie, bo ona 

się wcześniej, nie wiadomo, za co, obraziła. 

No, bo czy to się godzi tak na kogoś obrazić? 

A cóż ja jej takiego zrobiłam? No, nieważne. 

W każdym razie poszliśmy tam do niej. 

Otwarła drzwi, ale kiedy nas zobaczyła zatrzasnęła 

je nam przed nosem. Ale Waldek 

zaczął ją straszyć milicją i w końcu zgodziła 

się otworzyć. Policją znaczy się, ale w sumie 

to jeden pies. Widziałam, jak na nas patrzy- 

118

ła. Z nienawiścią taką straszną, jak koty patrzą na 

człowieka czasem. Przyznaję, że trochę się bałam, 

żeby znowu nie wyskoczyła z widelcem. Szalona! 

Poszliśmy tam i Waldek zażądał, żeby się jakoś 

wytłumaczyła z tej napaści. I kiedy oni tak sobie 

wszystko wyjaśniali, wtedy ja po cichu się wymknęłam, 

żeby zobaczyć ten pokój. Taki był nasz 

plan. Więc poszłam tam. Drzwi do pokoju były 

zaklejone taśmą. Nie wiem, po co to, zwłaszcza, 

że to nie była twarda taśma ani wytrzymała, bo z 

łatwizną ją przerwałam i weszłam do środka. I faktycznie, 

tak jak mówił Witek, w środku była tylko 

wielka, czarna szafa. Otwarłam ją i…i nic. Była 

pusta. I tak se stałam i nadziwić się nie mogłam. 

I wtedy usłyszałam wrzask. Dziki taki, wrzask 

szalonej wariatki. Usłyszałam odgłosy jak się szamotają 

i szarpią. Widziałam, jak Witek i Waldek 

starają się ją powstrzymać, żeby nie wbiegła. Ja 

stałam jak oniemiała i czekałam, co się wydarzy. 

W końcu wyrwała się im i zaczęła iść w moim 

kierunku. Miała taki straszliwy, bardzo taki groźny 

wyraz na twarzy. I uśmiechała się wtedy jakoś 

dziwnie i tak bardzo groźnie. Widziałam, że to 

wariatka jest. Już wtedy to zrozumiałam dobrze. 

Był to dowód. Więc ona szła tak do mnie. Weszła 

do pokoju. Widziałam, jaka jest blada i mizerna. 

Myślałam, że zaraz podejdzie do mnie i dźgnie 

mnie widelcem. Ale ona się nagle odwróciła i podeszła 

do szafy, którą wcześniej zamknęłam. Stała 

tak przez chwilę, a my w trójkę byliśmy bardzo 

ciekawi, co się będzie działo. W końcu bardzo 

błyskawicznie otwarła szafę. I wrzasnęła nagle 

tak! Aaaaaaaa, wydarła się! Droga pani, jaki to był 

wrzask! Wszystkie ciarki stanęły mi na plecach. I 

włosy stanęły mi w dęba. To było straszliwe. Jak 

wycie tego, no, upiora. Zawyła, a potem zsunęła 

się bez ostrzeżenia na ziemię. O, tak. Leżała tak, 

a z buzi pociekła jej ślina. Oj, pani, co to był za 

widok. Staliśmy tam oniemiali, a ślina ciekła. W 

końcu Waldek pochylili się nad nią i powiedział, 

że nie żyje. To znaczy, że ona nie żyje, a nie Waldek. 

Waldek żył. I zresztą dalej ma się nieźle. 

Potem lekarze stwierdzili, co ich po jakimś czasie 

zawołaliśmy, że to był zawał serca. Cała wieś 

mówiła o tym, co się tam stało. To znaczy miasteczko. 

Mieścina. Taka jak w Złotopolskich. Na 

początku ludzie nam nie wierzyli, jak im opowiadaliśmy 

wszystko. I panowie milicjanci też nie 

chcieli nam uwierzyć. To znaczy policjanci. A 

zresztą, co za różnica? Jeden pies. Brzydko mówię, 

wiem, ale…W każdym razie potem nikt nie 

chciał się tam wprowadzić, jak ona umarła. Bo to 

zły omen. Wszyscy bali się tego pokoju i tego, co 

jest w tej szafie. W końcu ludzie zaczęli dzieci 

straszyć, że jak będą niedobre to wyjdzie babok z 

szafy i je zabije. Oj pani kochana niech mi pani 

wierzy, że działało! Zresztą działa nadal. 

Ale ostatnio nikt już o tym nie mówi. Bo to 

dziwna historia była. I dawno temu. Teraz mamy 

nowe historie. Pani pierwszej to mówię, tę historię, 

ale jak pani chce to powiem te nowe teraz. 

Nie? A pani, to z jakiej gazety? A to znam! I lubię, 

muszę się pani przyznać. Bo to fajna gazeta; fajne 

rzeczy. Interesujące przynajmniej, a nie tylko ciągle 

o tej polityce, tylko tak, żeby każdy mógł poczytać. 

Sensacyjna taka; porwania, gwałty, napady na banki, 

ciekawe tematy, no. Wszyscy tu ją lubią. Nie jakieś 

tam pierdoły. Bo te duże ogólnopolskie to tragedia; 

nie ma, co tam czytać. No nieważne. A to się ukaże? 

Będę w gazecie? Bo tak sobie myślę… Nie wie pani? 

Super! A kiedy…? Dobrze to niech pani da znać szybko. 

A zdjęcie jakieś mi? A domu tego, chociaż? To co, 

złotko? Może coś pani już kupi? No, kochanieńka… 

mam takie tanie ogórki…Nie potrzebuje pani? Ależ 

moja droga! Nie kupi pani taniej w okolicy. Tu wszyscy 

kupują! Zapewniam panią. Jak Boga kocham, bynajmniej! 

Łukasz Błaszczyk - rocznik ‘83. Częstochowianin, emigrant. 

Absolwent czwartego LO, o którym śpiewa Muniek 

Staszczyk. Obecnie realizuje się zawodowo, robiąc zawrotną 

karierę magazyniera w londyńskim DHL/Exel Supply Chain. 

Z założenia miało to być zajęcie tymczasowe, dające mu 

okazję do podglądania zachowań przedstawicieli innych kultur, 

jak również współtowarzyszy w wygnaniu, lecz trwa to 

już dwa lata i końca nie widać. Z wykształcenia nauczyciel 

angielskiego. Pisuje bloga (www.brakpolskichznakow.blox. 

pl) i bywa DJ - em, jak również prezesem i radą nadzorczą 

jednoosobowego internetowego Polonijnego Radia Schab. 

Debiut prozatorski. 

119

Eligiusz Buczyński 

(…) Gdy byłem 

dzieckiem, mówiłem jak dziecko, 

czułem jak dziecko, myślałem jak dziecko. 

1 Kor 13; 11 

Mój ojciec jest artystą, maluje na szybie liniami równymi 

jak maszyna. Na jego nadzwyczajną precyzję składa się autonomiczna, 

ucięta przy samym ramieniu ręka, która wędruje 

dokładnie za wskazaniem jego nieruchomego, ptasiego oka. 

Oko i ręka stworzyły monolit, mogą przerysować konstrukcję, 

w której najmniejszy szczegół będzie stał na swoim miejscu, 

idealnie równo, potrafi na rozpiętym na długość kilometra 

moście dostrzec pęknięcie szerokości włosa. 

Wyszedł z celi, a jego precyzja znajduje także ujście w 

perfekcyjnym modelu wychowania. Ideałem jest syn nieoceniony, 

w lot pojmujący i chwytający dokładność. Syn 

mechanizm cykający równiutko jak zegarek, a jeśli nie, to 

nakręca go pasem. Szerokim i grubym, z którym i przez 

którego rosłem z wygarbowaną skórą, z łatwością odnajdując 

kontakt z własnym wnętrzem. Zapach łez, smak krwi i 

gorących, zranionych od zasłaniania bitej dupy palców. 

Wieczór raczkował wraz ze mną, gdy pewnego razu 

odkryliśmy krainę strzykawek, tuż za rozklekotaną szafą 

ubraniową w przedpokoju. Strzykawki rosły wszędzie, była 

to łąka pełna zużytych strzykawek z granatową podziałką. 

Nalałem sobie wody, usiadłem po środku i do woli wstrzykiwałem 

wszystko, co mi przyszło do głowy - kształt morskich 

fal do nosa, lub niedościgłe gepardy i malownicze 

zebry do lewego ucha - koczkodany do nosa, bądź też 

wesoło spacerujące z podniesioną trąbą jeden za drugim 

słonie, do prawego ucha. Ach, czułem się jak Wielki Odkrywca, 

do głowy przychodziły mi marzenia o tym, żeby 

nabrać wody w usta i nie tłumaczyć się więcej nikomu i 

z niczego. 

Moją zabawę wyniuchał w końcu on. Jego ptasie, nieruchome 

oko wyśledziło mnie, to, gdzie siedzę i co wstrzykuję 

sobie do wnętrza. Tym razem moje barwy nie były 

jego barwami, a nowe głosy, które nawiedziły mnie od 

środka nie zostały reglamentowane jego głosem. Ojciec 

autonomiczną ręką podkręca wąsy jakby przez sekundę 

jeszcze wahał się, co ma zrobić. Czuję jednak, że on to 

wszystko widzi, przeniknął mnie skubaniec, jak zresztą 

wcześniej pozostałe sprawy żywych czy umarłych. 

Na żelaznym haku od stu lat wiszą stare, nikomu niepotrzebne 

spodnie. Tylko między szlufkami kwitnie 

roznosząc swój zapach świńskiej skóry czarny, gruby 

pas. Obcięta, posiadająca autonomiczną władzę ręka 

ojca, sięga do spodni i wysuwa pas. Szum jaki wywołuje 

zagłusza wiatr pędzący ponad taflą jeziora, czesząc 

przybrzeżne zakola tataraków. Słyszę podrywający się 

do lotu sznur perkozów, mała łódeczka wplątuje się w 

szuwary, szukając gniazda. 

Zamykasz oczy, kiedy się boisz, schodzisz do piwnic 

swojej wyobraźni. Te kazamaty są ciemne i głuche, 

i nie zawierają odpowiedzi. Ale bywa też tak, że gdy 

do stracenia nie masz już nic, to otwierasz swoje wewnętrzne 

oko, a tuż za jego powieką - zaczyna sypać 

śnieg. 

Nadstawiam ucha i wciąż słyszę tylko łomot walącego 

w dupę pasa, więc podczołguję się wyżej i zaczynam 

już tylko śpiewać. Tylko, że ten śpiew od czasu 

do czasu zagłuszał gwar życia nieżyjących, zagłębionych 

w filozoficznej zadumie, przykrytych zimową 

porą poszycia. Trochę to dziwne, że w obliczu katowania 

dupy pod zamkniętymi powiekami myślałem o 

nieobecnych, a właściwie o tym, jak ich nie ma… 

Budzi mnie widok tryśniętej na ścianę krwi. Oczy 

cofają się do wyjścia, od pasa w dół jestem sparaliżowany. 

Ojciec perfekcyjnie odrobił zadanie, wyszedł, 

dla przypomnienia zostawiając tylko odbicie swojej 

facjaty na szarej ścianie. Zstąpił spokój. 

Przypatrywanie się własnemu cierpieniu nie przez 

oddzielające okna, nie podpatrywanie innych przez 

szyby, przyzwyczajenie, które aż roi się od okazji. Stateczne 

dzieciństwo, odległe jak twierdza ufortyfikowana 

mgłą tajemnicy. Zawiązuje się pewna nić porozumienia. 

Dzieciństwo nie zaszło wysoko, właściwie 

stanęło w miejscu jak zmęczony parowóz na środku 

torów i bez chwili wytchnienia, nie radząc sobie, nabawiło 

się kompleksów. 

Jestem za chudy, czuję się jak ryba na lądzie. Ości 

nie stawiają oporu tylko w wodzie, popłyńmy na najdalszą 

odległość. 

Płynąłem długo, najczęściej na plecach i sądziłem, 

że przyzwyczajenie sprawi, że reszta jakoś się ułoży. 

Jednak w zapachu zmroku, przy całkowitym zaćmieniu 

słońca, z kołdrą morza zachodzącą na księżyc, 

nadszedł czas, w którym wyszły na jaw – ogromne 

złote guziki antyzdobiące marynarkę do pierwszej, 

świętej komunii. 

Stałem obolały od pasów cudzych śmiechów, poniżony 

od lamp, wystawiony na pośmiewisko, smarkałem 

w chusteczkę. Są momenty nie do zobrazowania, 

twarde tak, że retoryka tego nie ugryzie, trzeba 

powiedzieć to wprost. Blamaż i upokorzenie. Pośród 

zielonego maja i kwitnących liści, rzędem z góry do 

dołu wystawały mi z ciała eleganckie, uginające się 

pod własnym ciężarem, żółte - zasmarkane guziki. 

Mój wstyd przelewał się z ręki do ręki, ale nigdzie nie 

znalazłem stojącego kosza. Pamiętam to tak, jak teraz. 

Staliśmy ustawieni w dwóch rzędach. Kilka osób z 

naprzeciwka przygląda mi się i zaczyna półgębkiem 

zdradzać uśmiech, ale początkowo nie zwracam na 

120

to uwagi. W jednej ręce trzymam białą świecę, drugą 

dotykam pierwszej krwi. Ich śmiech zaraża innych, rodziny, 

przyjaciół, moich kolegów i koleżanki. Pod Twoją 

Obronę uciekamy się…, zaczynam snuć pod nosem, 

gdy łańcuch śmiechu jednoczy pozostałych wiernych, 

którzy zaczynają stawać na palce i z daleka wychylać 

głowy. Zanim wielebny dotarł do słów roty, moja 

pierwsza komunia święta zaczęła pachnieć grozą. W 

kościele słychać nabożnie rozhuśtany gruby łańcuch, 

który zgarnia pojedyncze ogniska śmiechów i potężnie 

rozkręcony nad głowami, zawija w powietrzu dwa 

kółka - spada dokładnie na moje plecy. 

Upadam bez tchu w trakcie składania przysięgi. Biskup 

traci panowanie i zalewa go fala wściekłości. Zachłystuje 

się gorzką śliną dostojeństwa. 

Ale jak u Chrystusa jest przecież Weronika, moja 

matka. Ta również podchodzi, aby wytrzeć moją twarz. 

Wyciąga z torebki chusteczkę i każe mi się podnieść. 

Podobno zacząłem wzbudzać sensację wśród wiernych, 

według Weroniki, niepotrzebnie, niepotrzebnie. 

Oczy Weroniki nie chcą się przyznać, że przecież 

same wybrały mi te marynarkę, z wielgachnymi jak 

kapelusze grzybów guzikami. Stąd to surowe oblicze 

- wstawaj – czyż ty jesteś gwiazda? Tak, mamo, twoja 

ciesząca się ze wszystkiego co jej dokopało gwiazda. 

Wstaję jednak niemal niewidzialny, jak jej cienka, aksamitna 

chustka i podnoszę z ziemi to przykre zdarzenie. 

Do końca przenajświętszej mszy, nie oglądam 

nic poza oślepiającym blaskiem dyndających złotych 

guzików, które wylewają się z wypiętych klap mojej 

klęski. Kurczowo podtrzymuję zgaszoną świecę i z nabożnym 

skupieniem wysłuchuję kazania, wierząc, że i 

tak guziki przygwoździły mnie na amen. 

Tymczasem noc nie odwraca swego oblicza i łatwo 

zauważyć, że na bieli nie zapisanej kartki rozsypały 

się już muchy. Tym towarzyszkom przylepiam w ich 

budowę oraz nie przemijalną prawdę trwania, pomijany 

sens. Sens istnienia much. Co prawda, ponieważ 

zużyłem za dużo śliny, odkleja się i tarza ze śmiechu. 

A jednak on istnieje, choćby obdarowywał tylko poczuciem 

zwątpienia, bezsilności lub zaciekawienia. 

Sens dyktuje błyskawicznie, trafiając w nieprzygotowanych. 

Ci którzy zdążyli się przygotować już pomarli. 

Innym razem jak komar bzyczy gdzieś za uchem, co 

ogromnie przeszkadza podczas spania. 

Sensu cierpienia nie można dostrzec, ani go pojąć, 

ale trzeba wierzyć, że jest, podobnie jak są ręce i palce, 

którymi można dotknąć i sprawdzić, zatopić w 

roztopionej parafinie. 

Chciałbym podejść i cię dotknąć, albo palcem wywiercić 

dziurę, przenicować cię na śmierć. Co wpadało 

przez poranne okno i urzekająco łatwo rozkładało 

nas na dywanie z ręką pod szyją? – Słońce. W mieszkaniu 

robiło się cieplej, a zwłaszcza na przyjemnym 

grubym, nowym dywanie. W środku dywanu musiały 

pływać ciepłe jaszczurki, które ścierały ze stóp 

odnowione dzieło dnia. Jasność z unoszącymi się 

drobinami kurzu, jasność jak rzucane w pośpiechu, z 

braku laku - cholera. Ulubioną lekturą mamy był w 

tym czasie „Pan Proust”. Ja również na swój szczerze 

pachnący sposób dwunastolatka bardzo go polubiłem. 

Mama czytała biografię pana Prousta na wiele 

lat przed lekturą Poszukiwań utraconego czasu. Ja już 

go rozumiałem. Utraciliśmy go przecież oboje, ale pamięć 

zapisywała niedziele, dostarczając wspomnień o 

panu Marcelu, jak również białym sosie podawanym 

do udka. 

Mała czarna kawka stoi na parapecie, jak na porcelanowym 

spodku. Ciekawsko łypie okiem na pokój, ma 

zasnute mgłą skrzydła. Wtulam się w jej spojrzenie, 

przebijające szybę i wspólnie radzimy „nad pomysłem 

wyrwania się z tego miejsca”. Ja gniję w nie pościelonym 

łóżku, ona czuje głód. Wstaję i rozsypuję 

okruchy chleba pod jej dziób. Ona przestaje z nogi na 

nogę i zamyka oczy. Rodzi się ekspresja, jestem ciekaw 

jak pachnie. Przez otwarte okno, pochylam się, aby to 

sprawdzić. Kawka odczarowuje nieziemską pewność 

siebie i z zainteresowaniem wysypuje spod pazurów 

grudkę Obiecanej Ziemi. Potem staje na palcach i 

odfruwa. 

Dzięki kawkom ta ziemia z ciekawości dostała się do 

mojego serca, które od tej pory utraciło swą ślepą niewinność 

i po przeładowaniu, przerosło w kamień. U 

skorpiona podpatrzyłem umiejętność przechodzenia 

w stan hibernacji, całkowitego zamrożenia. Stąd ten 

chłód, brak pary na szybie. Eden mojego życia musiał 

zostać zawczasu ukamienowany. Z pewnych sideł wywinął 

się jedynie wąż. Przesiadywałem w swoim pokoju, 

przypatrując się zachodzącym zmianom za oknem. 

Słońce odchodziło, a w czerwonych chmurach kłębił 

się dym również z mojego papierosa. Nagle poczułem, 

że coś ważnego ucieka mi sprzed oczu. Wydarzenia 

omijają mój kadłub, a zgarbione plecy i schowane ramiona 

nie podejmują żadnej walki. 

Uprawiamy sprawdzanie jak swoją grządkę w ogródku. 

A gdy ty zobaczysz robaka, krzyczysz – O, coś jest! 

Odkrycie. Ja wolałem być właśnie robakiem, zwiniętym 

w napis: „proszę o nowy pokój”. W ten sposób i 

ja zostałem odkrywcą. Odkryłem pierwotne znaczenie 

słowa: Wolność. Wolność, która leży na dnie grobu, 

wolność wychodząca po północy i udająca się na południe 

przez bramy cmentarza, przebrana w szkielet, 

choć przecież nie ruina, wolność robaczywa. 

Z pamiętnika. 

Wciąż włóczy się za mną tych kilkanaście lat, które 

przeżyłem i setki, tysiące, o których tylko słyszałem. 

Zszyłem dziś mgłę, mały kokonik wrzuciłem do 

głowy i zamglony ze wszystkich sił biegłem, biegłem 

szukając domu, który stałby na obrzeżu, gdzieś poza 

tym piekłem. 

Niemoc oczyszcza z wyuczonych zachowań i instynktowi 

każe tropić nowe szlaki. 

Ballada o podbródku 

Najbardziej kolorowe słowa rosną w kępie szaleństwa. 

Ich kolory są autentyczne jak zdechły kot, który 

czmychnął przed burą śmiercią. Przez grzbiet kota 

121

przebiegają kolorowe, hipnotyzujące pasy. Przejdźmy 

dalej, w tym pokoju podłączony do prądu widnokrąg 

rozgrzewa się jak spirala elektrycznej kuchenki, obrysowując 

znajomą część pewnej twarzy. 

Biorę kij i ustalam granice. Ile kilometrów patrzenia 

zostało w dal, porośniętą kępami tlących się chmur? 

Ile wzlatujących ptaków sfrunie po nitce, zniżając 

swój kurs o połowę? I ile metrów języka potrzeba, aby 

zatrzeć ból? A pytań o pisaninę, nim namacalnych 

zmian doczeka? 

Ból ścieka z podbródka i trafia pod nogi, oczy tracą 

kontakt z rzeczywistością. Wyznaczone granicami 

krawężników chodniki, próbują wyrwać się z ram 

i zaczynają falować jak biodra piekielnych tancerek. 

Szare rozstępuje się i wchłania nas niebieskie z różową 

gwiazdką na szczycie, o jak dobrze rozgrzaliśmy 

płuca. Każdy milimetr dymu dozujemy, zanim trafi 

do środka. Nie może być nieszkodliwy, znaleźliśmy 

nową broń do zestrzeliwania ptaków. I ojców. Tetrahydrocannabinol 

- pojawia się jak szybkostrzelna broń. 

Jamajska wdzięczność za słuchanie reggae. Wciągamy 

dymy długo i powoli, paru kumpli i ja, gnieżdżąc się 

na strychu mieszkania jednego z nich. Wertujemy 

stare gazety, paczki z książkami rozwijają się same i 

można wyciągnąć z nich teksty Morrisona jak ze snów, 

lektury Zwrotników; najpierw Raka, później Koziorożca, 

w którym ostatnie pięćdziesiąt stron przekręca jak 

przez maszynkę do mielenia mięsa i przepuszcza do 

bliskiej rzeczywistości szalonej wyobraźni Millera. Pogłębialiśmy 

pojedyncze stawy stanów emocjonalnych, 

przeobrażając zwykłe lęki w nieustanną i upiorną noc. 

Z tego samego powodu skończyły się koszmary nocne, 

a zaczęło przymusowe czuwanie. Nie daliśmy rady 

zmrużyć oka nawet gdy przykładaliśmy sobie do policzków 

żmije. 

Jednego dnia pomylonego z nocą, spojrzałem w lustro. 

Od niespania skóra prześwitywała niczym rdzeń 

wyrazu – sam świt. Oglądałem żywy kalejdoskop 

zmian; skurczów jelit i żołądka, ciągnące się limfy 

krwi, uderzający mięsień serca, krzyż – własny krzyż 

i kurczowo trzymające się gardła inne niebezpieczeństwa. 

Zapuchnięte, głęboko cofnięte czarne oczy 

i zwisające z góry jak palce umarlaka strugi włosów. 

Najgłębsze zdanie: spojrzenie ojca staje się mniej wyraźne, 

świński pas wydarł na mojej dupie wszystkie 

możliwe ścieżki i nie ma w zanadrzu żadnych nowych 

sztuczek. Ojcu się to nie podoba, ale ja mam już to 

gdzieś. 

Rozmasowuję rękę, krew wolno przecież płynie, 

nadgarstek skurczył się i kurczy, a łokieć porasta sierść 

zdechłego wilka. Mógłbym mimowolnie kogoś zabić, 

pożreć kolejne dni roku, który niebawem wejdzie w 

znak Barana. Na brudnej ścianie tarcza słońca przekręca 

się w zegar. 

Mama wychodzi, aby kupić ser, kiełbasę i jakieś 

owoce. Kiedy mówi – kupię jakieś owoce – idzie na 

stragan. Trzyma za rączki torbę i spotyka tysiące innych 

mam, wijących się jak robaki w pudełku, które 

na przekór pudełku pragną uskrzydlić swoich synów. 

Ale Mama nie jest zjawiskiem paranormalnym, prawo 

głosu w tej kwestii, odbiera jej dopiero moje przyjście, 

jak nowoprzybyłego wilka. 

Nocą, pomyloną z ranem, gdy autobus ruszał pod 

górę, musiałem wsiadać z książkami i zeszytem, aby 

uczyć się nowych stron, poznawać tajemnice życia. 

Pomyślałem o prezentach. Są równie niespodziewane 

jak nauka. Silnik ciepło pracował i zagrzewał do spania. 

Ja jednak pod wpływem pierwszych lektur, wciąż 

notowałem... 

Za oknem znów drzemią drzewa i słoik dżemu rozlewa 

się na chmury. słodkie słońce ścieka wilgotnymi 

przesmykami i rozchlapuje się na dachach okolicznych 

domów. Wróćmy do tego, co pewne i niemierzalne, 

z blaknącym kosmosem ukrytym we włosach, 

czułością palców i bezdenną przepaścią wyobraźni. 

skonstruujmy pewien mit – mit nowych narodzin, 

odrodzenia… 

Wśród zawiłości i poplątanych nici dróg, w trakcie 

morderstwa i hucznego wesela - na trzy osoby, na skraju 

przepaści, lub bankructwa, przez chudy wąwóz o 

wrażliwości kamienia - rozlega się gromki głos Narratora, 

komentujący słaby wynik pewnych narodzin 

– Przebudźcie się! 

Afrykańskie hieny krążą wokół cmentarzy, księżyc 

pada z wycieńczenia pod drzwiami, równoleżniki 

spinają moje myśli z waszymi i możliwe są zbliżenia. 

Wywąchana krew ostrzy obietnice na końcu kłów. Jednak 

gdy cztery głowy wichru chichoczą, wzbijają się w 

niebo pszczoły robotnice - nasz śmiech staje się pusty, 

jak puste okolice – Przebudźcie się! 

Wewnętrzny głos jest silniejszy od dziury wierconej 

w brzuchu przez robaka, widok głosu z serca po tym 

jak drapieżnik odarł je ze skóry jest głośniejszy niż 

dramat samobójców skaczących z dziesiątego piętra 

– i z wszystkich pięter - naraz. I chyba chciałoby się 

jeszcze raz zaszyć w tej mgle, pozostać anonimowym, 

nie używać języka, ale wciągać Świat. To coś, co jest 

ponad, doskonalsze i czystsze niż jesteśmy w stanie 

swoimi wszystkimi zmysłami unieść. 

Przebudźcie się – jest alternatywą. Ja nie potrafię 

wstać, choć mam otwarte oczy, przez które wkłuwa 

swój blask, rażąco – piękne słońce. 

Czas trwania niezgody, albo to deszcz zdejmuje z 

liści brud. Gdy gra deszcz, odzywają się cymbały. Instrumenty 

toczą przy molowej pogodzie opowieść z 

czasów wypiętrzania się gór. Teraz nie można na nie 

wejść, bo są za wysokie. Inne lęki wstają o godzinie 

siódmej, lęk wysokości przychodzi później. 

Tłok kropek, nagromadzenie koparek, ścisk walców, 

dźwigów i żwir. Wielkie leje po wykopanych drzewach, 

rosnące hałdy po obu stronach próżni. Do środka 

przedostaje się masa robotników – pająków, w odblaskowych 

kamizelkach, które odstraszają węże. Kawałki 

gówna i beton przykleja się im do twarzy. Gdzieś na 

obrzeżu, poza wszelkimi domysłami rodzi się pokój. 

I pokój za pokojem, kolejny pokój, aż powstanie nasz 

nowy Dom. 

W trudnym momencie życia, okazuje się, że jeszcze 

nic o nim nie wiemy. Przez ozdobną chustę z pawim 

okiem, nasączoną wywarem z ziół ściągniętych zza 

granicy, też nic nie widać. Dwóch szamanów i kilka 

122

starych jak pleśń czarownic rozkłada ręce. Nie chcą 

wziąć opłaty – Nie, nie, nie – w żadnym wypadku – 

jeden po drugim spluwają odpowiedzi przez złamane 

ramię. Mama wraca do domu z zakupami, wyjmuje 

z torby owoce, nabiał i nieszczęśliwą minę. Znowu – 

mówi – szamani nas zawiedli. 

Rozanielony wąż zawisł nad kominem. Szykuje 

się druga zmiana, bo jesteśmy nosicielami wirusów 

zmęczenia, a przede wszystkim nie ogrania. Jakbym 

dostawał w swój najczulszy punkt, cios za ciosem, 

śmierć za śmiercią, czarne wdowy manipulacji wnikają 

z marszu w mój brzuch. Obity, lub objedzony z 

czkawką po raz kolejny, próbuję wygrzebać się z wersalki 

tych kartek. A to po drodze, mija mnie złota i 

lekka myśl, jak motyl - jednak jesteś, ale jej nie 

dogonisz. 

Ciężki skobel zwisa mi z warg. 

Nowy dzień wciąż trwa jak poranek, 

rozchylony, gładki, otwarty na kolejne 

propozycje. I przyjdzie czas, że napiję 

się świeżo mielonej kawy, przejrzę gazety 

i uruchomię wszystkie stacje radiowe 

naraz. Wysłucham opinii i nie 

sprzeciwię się, nie zadrę z nimi ani 

razu, pomyślę o umierającym psie 

i dopiję kawę, aż do wybicia czasu 

całkowitego wyciszenia. 

Potem umrę. Ubiorę się i wyjdę. 

Urodzę się na innej pustyni w innym 

oka mgnieniu. 

Z dumą ginie rzucona w ogień 

wyobraźnia, płoną szczapy niewykorzystanych 

rozwiązań, świadomość, 

że czas się nie cofa 

– ognia! Przy okazji płonie też 

coś niedobrego – udręka – wyrzuciliśmy 

ją z codziennego jadłospisu, 

za sprawą wulgarnego 

aktu odwagi. Przełamaliśmy 

się jak pieczęć i nie wiem na 

co zasłużyliśmy, ale z pewnością 

na to, żeby iść dalej. 


Tędy? – Czy tędy? – po dłuższym zastanowieniu - 

pójdziemy tędy. 

Czas dojrzewania zmienił mnie od środka. Powyciągał 

nogi i ręce, powiększył brzegi ramion i uwypuklił 

barki, wypchał klatkę piersiową i rozrósł się tu i ówdzie, 

zarażając bakcylem poszukiwań. 

była więc pora dziecinna i trudna, pora różowieczorów 

i nocy, 

zamarzniętej pod śniegiem odwagi i wyobraźni, czas 

sennych 

koszmarów i polujących hien, czas stygnącej herbaty i 

przed wszystkimi wiekami – czas Mamy - czas pór 

deszczowych i 

zielonego deszczu, czas filozofowania w głowie 

kilkulatka, 

czas pesymizmu i kompleksów – nadszedł więc czas 

Najwyższy 

Nocna burza bawiła się okrętami, przewracała je i 

stawiała na morze, dalej przepuszczała tylko szczęśliwców, 

jakby czyjaś, przeźroczysta i sprawiedliwa ręka 

sprawowała nad tym kontrolę. Reszta tonęła, tonęła, 

tonęła… 

O czwartej piętnaście rano w porcie tego miasta jest 

cicho i nie ma śladu życia. Wpływam do zatoki jak 

węgorz, wijąc się przy zgaszonym świetle. Czujnie 

przyglądam się przyszłości, bawi mnie. Z drugiej strony 

brzegi porastają gęste szuwary mgieł i niewiele widać. 

Kadłub łodzi zapomniał wioseł i kolebie się bez 

przyczyny. Wysokie chmury przewijają stare slajdy, a 

silna jesień nad pluskającymi falami unosi w rękach 

portowy zapach, bez - życia. 

Dyskretnie omijam śpiącego wartownika 

i wychodzę na 

brzeg. Rozwidlone 

promieniście uliczki 

łączą się w ciemności, 

odsuniętej 

o kilkaset lat. Świt 

zbiega się z chodnikami 

prowadzącymi 

w podziemne korytarze. 

Prawdopodobnie 

dalej, za ostatnią 

bramą, za ostatnimi 

drzwiami, po odsłonięciu 

ostatniej chusty, 

kryje się czerń, jak 

rozległa, dziwna kraina, 

gdzie czasy mieszają się 

ze sobą, plączą jak nitki i 

przestają mieć znaczenie. 

Po drugiej stronie wyspy- 

Ktoś, tubylec, przy ogienku 

z zapalonej zapałki jednym 

uchem nasłuchuje kroków. 

Jakby od wieków, tu wciąż 

trwało - Wczoraj. 

Historia jest cienka i kryje 

się w podziemiach. Świętym 

wieczorem wychodzi i pełznie chodnikami jak czarna 

dżdżownica, ukradkiem, nie spiesząc się. A gdy się 

zbliży na długość obciętej ręki, robi - hop – i wskakuje 

znikając na zawsze w naszej wspólnej głowie. Zagnieżdża 

się podstawowa świadomość, aż ciało dostaje 

wstrząsów i raz po raz wybucha nagłymi torsjami. 

Dotąd maszerowaliśmy bez przeszkód, największą z 

nich postawiła nam historia. Właśnie rozpoczęła się 

uliczna łapanka, na kogo popadnie - tego wnętrzności 

rozdrażni i zje najdłuższy robal, zakażony wirusem 

poszukiwań. I możesz to być ty lub będę to ja. Złapiemy 

równowagę, łapmy, zmrużymy oczy, podeprzemy 

się aby w końcu powstać i na chwiejnych nogach 

sprostać temu czarnemu światłu, które rzuciło cień na 

nasze palny, zwinięte dotąd jak długa droga, tuż po 

zakręcie. I tak, i tak będzie nieźle. 

123

epilog 

Życie u boku Statuy Wolności pręży się i w końcu 

stało się anonimowe. Życie zajęte nie wychowywaniem, 

a życiem, więc anonimowo znikam w tłumie. 

Ze złotego piasku pustyni, przeniosłem się na żywe, 

ruszające się chodniki. Jest dosyć chłodno, chowam 

ręce w kieszeni zakończonego przed kolanami czarnego 

płaszcza. Wciąż noszę dłuższe włosy, ktoś napisał, 

że są symbolem buntu. Ale nie złożyłem jeszcze 

ofiary i żadnej nie żądam. Lubię trwać, nie wyłażąc 

przed otoczenie, to moja ostatnia zachowana cecha 

kameleona. 

Z budynku przy drugorzędnej ulicy, daleko poza 

głównymi alejami wydobywa się gęsty dym. Zaczyna 

się kocioł, na miejsce w otulinie silnego sygnału koguta 

przyjeżdżają dwie brygady straży pożarnej oraz 

policja. Myślę, że zapewne wyciągną, w porę ratując 

przed pułapką przeznaczenia, kilkoro murzyńskich 

dzieci. Zapominam jednak o tym w oka mgnieniu i 

idę dalej, stawiając kołnierz wysoko ponad głową. 

W końcu idę do swojej pierwszej szkoły, rozpoczynam 

dobrowolną edukację, w myśl przysłowia 

lepiej późno niż wcale. 

słońce zatrzymane na czubkach sosen, 

delikatne bruzdy w korze żłobione cieniem 

wzlatujących ptaków i wciąż ta 

świeża trawa pod stopami. wczesna 

wiosna tuż przed szesnastą, stan 

uniesienia. równo o szesnastej 

rozpoczynały się nasze zajęcia. na 

ławkach przed wejściem do uczelni, 

dopalaliśmy fajki, rzucaliśmy kipy i 

zakręcaliśmy podeszwami. zostawał 

tylko maleńki dymek wspomnień, który 

za chwilę miał roznieść młody, lekki 

wiatr. 

Eligiusz Buczyński – rocznik ‘78; wydał 

książkę poetycką pt. „Oddechy” (2006), 

publikował w Akancie, Bibliotekarzu 

Podlaskim oraz na internetowych stronach 

Odry, NOP i Cegły, mieszka w Białymstoku. 

(…)Kiedy zaś stałem się mężem, 

wyzbyłem się tego, co dziecięce. 

1 Kor 13; 11 

I to jest jasny sens, który w przeźroczystej 

wodzie znowu płynie wraz ze słowem. 

124

* * * 

dla S. 

Białko podgrzane tchnieniem - z góry 

niby wiadomo: musimy 

w końcu. Jak wszyscy. 

Dzień pierwszy: umyć, ubrać, wybrać 

trumnę. Wieńce, urzędy. Ksiądz. 

Krzyczała na sąsiadkę, co w łapciach 

wyszła przed dom pytać. Więcej 

nie pamięta. Jak i dnia ślubu. 

Lustro obustronnie weneckie 

hotelowym korytarzem 

do okna po oddech 

- bankiet trwa – 

Jego śmierć była od dawna 

jak ta lwica leniwa – stała naprzeciw, 

wytwornie czyhała na pożywny kotlet 

z białka i kosmicznego pyłu* 

Mówią, że lepiej, że wreszcie 

nie boli. Tak mówią. Może 

źle kocha – ale niechby wciąż. 

Do wtorku, do następnej zimy 

albo chociaż do jutra – niechby 

bolało. 

Na drogę dała mu słonia, z trąbą do góry. 

Na szczęście. Będą gadać, będą 

pamiętać dłużej niż kolor oczu. Co tam... 

* T. Konwicki 

staruszek bez nogi 

wpycha połówkę mocnego 

między spierzchnięte wargi 

trafia 

wzrokiem w ścianę: 

kiedyś był tu naprawdę 

piękny widok – kilka lat temu 

odcięli horyzont 

coraz trudniej myśli 

przekraczać parawan 

wyjeżdżać 

wózkiem z klatki 

coraz trudniej 

zmieścić się 

w zatłoczonej przestrzeni 

mięsista szarość 

wypełnia płuca 

i korytarz pełen schodów 

kończy się 

papieros 

dekolt perfekcyjny 

makijaż i wysokie obcasy 

- upewniam się w roli - 

125

nie przemawiają do mnie obrazy realistów 

czarno białe fotografie na których jesteś 

odwrócony plecami ledwie widoczny 

z daleka – te są najwierniejsze 

mojej pamięci przeszkadza 

kiedy rozpraszasz się w szczegółach 

jesteś wtedy śladem 

po maszynce do golenia śladem 

piwnego spojrzenia zmarszczką 

na czole klamrą od paska 

przysłaniasz mi siebie 

nieostre chwyta się z poruszeniem 

Tak jakoś 

wódką rozcieńczam wieczory. Od dawna 

brakuje nam siebie: Tobie brakuje mnie, 

mnie brakuje siebie. Można tak mnożyć 

kombinacje braków. Bez końca. 

I bez początku: nie dało się go przyłapać. 

Przewróceni o kilka rozczarowań 

wzajemnością, za którą byśmy wszystko 

oddali. Wtedy. Tamto wszystko - 

dzisiaj obce. Szczeliny w czasie 

pozwalają przylgnąć na krótko. 

Biegniemy jednak razem, przez dobrze znane skróty. 

Od dawna ślepi, na kolejnych zakrętach 

wytracając prędkość, 

czasem mocno chwytamy się za ręce. Z przyzwyczajenia. 

I z braku innych rąk. Niekiedy nawet jeszcze chcę cię 

zerżnąć, 

kochanie. 

Izabela Fietkiewicz-Paszek - rocznik 1972, 

mieszka w Kaliszu, z wykształcenia filolog germanista 

i polonista, od 2004 roku pisze wiersze; 

publikacje: „Periodyk poetycki”, „Odra”, 

„Akant”, ponadto - wygrana w IV Łódzkiej 

Nocy Poetów (2006); tytuł „talent miesiąca” w 

Salonie Promocji Talentów „Parnas” (II 2007), 

strona www: http://alter.net.w.interia.pl/ 

126

Piotr Binkowski 

Na ekranie Alicja. Poza ramami już tylko czary. Lustra 

okien szczerzą się kocio do tonących w tapczanie, 

naszych rybich oczu. Zapadamy się. Dym może 

i dławi, ale idzie się przyzwyczaić. Trochę nam to 

chyba zbrzydło, skoro każdy od jakiegoś czasu szukał 

nowych. 

Drzwi prowadzące na zewnątrz są cienkie, prawie 

przezroczyste. Obraz lekko śnieży. Nie mogłem usiedzieć 

ani minuty dłużej i wszedłem. 

1. do centrum 

Na spacerze z Larkinem powietrze też było pełne 

fotografii. Do środka trafiłem po trzydziestu dwóch 

minutach. Miałem więc jeszcze godzinę. Zastanawiało 

mnie, czy zechcesz ze mną usiąść w ogrodzie 

z ciężkogłowych róż i nożyc. Nie ma takiego, odpowiadasz 

wciąż obecna, który by potrafił zamknąć się 

w słowie. 

Czas się wlecze, więc z nudów odliczam minuty, 

które jeszcze zostały. Po prawej rysują się krzyże kościoła. 

Z drugiej chmura wykrzywia ratusz. Niebo 

jest szarawe, chodnik brudny, nie ma na czym zawiesić 

oka. Oczywiście, Olsztyn. Codziennie wywlekany 

na lewą stronę. 

Na wszystko jest sposób, więc przez starówkę idę 

do parku. Gołębie lądują w fontannie, a saksofon 

szarpie ciszę. Pełno ludzi, głównie Niemców. Idąc, 

uświadamiam sobie, że nie umiem patrzeć w oczy 

tym starym ludziom, wyraźniejszym ode mnie o wiele 

kresek. Szukam wtedy innych miejsc. Nie znam 

angielskiego, Larkina też biorę w tłumaczeniu. 

Wyłapywane zbitki słów brzmią jak miauknięcia. 

Wąska uliczka: porozrzucane kocie łby i rybioszare 

ości przy śmietnikach sprawiają, że czuję się jak w 

kreskówce. Park jest zajęty. Klnąc pod nosem, okrążam 

go trzy razy. Ławka wreszcie się zwalnia. Znowu 

gołębie, tym razem dziobią wszystko zapalczywie, 

rzucają się na każdy okruch. Niebo się mruży, idzie 

na deszcz. Powietrze tężeje. Na horyzoncie błyska 

się i słychać nerwowy szum. Kolorowi spacerowicze 

przeczuwają zbliżającą się ponurość wiatru. Podnoszą 

oczy, przechodzą na drugą stronę i znikają. 

Robi się pusto. Smuga kaczek kołysze Łyną od niechcenia, 

nic sobie robiąc z pogody. Może we mnie 

też brakuje człowieka, skoro siedzę wbity w ławkę, 

choć powietrzem trzęsie już nie na żarty. Na górze 

kocioł. Granat miesza się z brudem. Wszystkie przypadkowe 

myśli krzyżują mnie właśnie w tym miejscu, 

z którego można się już chyba tylko śmiać. Wszelkie 

nawroty mieszczą się w głowie, reszta goi się jak na 

psie. Tylko patrzeć co z tego wybuchnie. 

2. wietrzenie 

Rano, odklejony od snu, od razu przyczepiam się 

do byle czego. Na pierwszy gwóźdź wczoraj albo środa 

i komórki pełne SMS-ów. Wieczór sprecyzował 

się w okolicach skroni. Wreszcie we mnie zapadł. 

Nie narzekałem, muzyka amputowała większość 

myśli. 

Za oknem tyle słońca, że chowam się w łazience. 

Głosy w rurach zapewniają, którędy nie warto już 

w tym mieście chodzić. Łazienka ma swój urok. 

Ściany zbudowane są ze śmiechu, a lustro to w zasadzie 

tylko odbicie. 

Wszystko już zapomniałem, a pewne numery 

i tak siedzą mi w głowie. Rozglądam się i wiem, 

okna do wymiany. Szyby są brudne i niewiele 

widać. Z powodzeniem można jednak udawać 

wzrok przybity do horyzontu albo parę znacznych 

objawień. 

Jestem u siebie, więc wychodzę. Klamka 

szczerzy się jak kocur z Cheshire. Przeskakuję 

niebieski płotek. Słońce daje po oczach, aż 

białe króliki rozbiegają się we wszystkie możliwe 

okoliczności. Na zewnątrz upał wpływa na 

twarz i skręca liście, z nieba leje się marmolada, 

a koła ptaków szukają cieni większych niż mój. 

127

Ktoś w bramie z sykiem zapalił papierosa. Zakręciło 

siarką. Buty lgnęły do asfaltu. Smoła wyciekała 

ze starych dachów. Z całą pewnością, w piekle jest 

tylko o dwa stopnie cieplej. Zero chmur. Tego roku 

kwiecień miał w sobie żar w południe i zimny wiatr 

wieczorów. 

Łaziłem w kółko, kręciły się kolory. Przechodnie wycięci 

z klasycznej talii kart przeskakiwali przez pasy, 

starając się zatrzymywać tylko na białych. Królowa 

kier z przyczajonym wśród brwi zdziwieniem i talią 

osy rozdaje ulotki na rogu Piłsudskiego i Kościuszki. 

Czas odmawiał współpracy. To przez pogodę nic nie 

mogło usiedzieć na miejscu – na pustych parkingach 

można było grać w szachy. W końcu poszedłem 

nad jezioro, gdzie w wodzie mignęła mi twoja 

twarz. Powierzchnia parowała i zajrzałaś mi w oczy 

jak dym. To przecież tutaj nieuważnych diabelskie 

słońce potrafi spiec na raka. Trzeba ich później chować 

w cieniu. W okolicy nie było w związku z 

tym nikogo, kto łaskawie mógłby nas uznać 

za przedmiot gotowy. I to też problem. Napisałem 

ci kiedyś, że wbuduję twoje ręce 

między żebra kaloryfera. Nie żartowałem z 

tą instalacją. 

Swoje igły, dla spokoju sumień, wrzuciliśmy 

do jeziora. Tak radził Świetlicki. 

3. światła 

Te skrzyżowania są szeroko rozpoznane. 

Światło dociera tu wszędzie. 

Miasto nie ma tajemnic, wszystkie 

pasma są zdecydowanie za jasne, 

można po nim krążyć długie godziny 

i się nie zgubić. 

A jednak powodów jest masa. Wystarczy uznać, 

że każde zatoczone przez nas koło miało jednak 

nitkę, która robiła z niego pętlę. Już to wystarczy 

na kilka samobójstw z pasją. Obraz się wykrzywia, 

łamią się kąty. Pod kołami zwija się asfalt. 

Tak już mam. Nawet ojciec trafił mi się zbyt 

płytko pochowany i czasem odzywa się grobowym 

głosem, że próbował i nie wyszło. Kanał. 

6. obchód 

Zrób mi kanapkę, mówisz, z czymkolwiek. A mi 

głupio, bo tego akurat nie mam. Lodówka jest pusta, 

tylko piwo i margaryna. Piwo oczywiście zostało, 

bo nie zniósłbym widoku samej margaryny. 

Siedzę i nic nie odpowiadam. Zastanawiam się, 

jakie sny ma nietoperz, jeśli przesypia prawie dwadzieścia 

godzin w ciągu doby. I jakie szanse miałby 

w akademiku? 

To prawda, że w straconych pozycjach kochaliśmy 

się ostatnio najczęściej i nawet nie wiem, czy 

nie jest to cytat z czyjegoś wiersza. Przyszłaś, bo 

więcej kobiet nie pamietam. Nie wiem, czy umiałfot. 

z archiwum Autora 

4. małe piwo 

Antykwariat. Schody są tu niebezpiecznie kręte i 

nikt nie daje napiwków. Przychodziliśmy często. Piliśmy 

zieloną herbatę i pisaliśmy. Czasami zapałką, 

którą podpalałaś niebieskiego LM-a, próbowałem 

później narysować twój profil. 

Któregoś wieczoru na górze siedziało tylko kilka 

osób. Zamówiliśmy małe piwo, bo akurat na tyle było 

nas wtedy stać. W połowie rozmowy zauważyliśmy 

pod stolikiem plecak. Nieduży, ale pełen czegoś. Nie 

zajrzeliśmy do środka. Minął może kwadrans, pojawił 

się zdyszany chłopak i go zabrał. Do dzisiaj moglibyśmy 

zastanawiać się, co w nim było. Dopiliśmy i 

wyszliśmy, biedniejsi o tę zakazaną przestrzeń. 

Kamienice męczyły perspektywą. Jeszcze ciepły autobus 

mruknął na zakręcie. Słońce wyłożyło cienie i 

lampy bez emocji to gasły, to zapalały się. 

5. zapaść 

Wszystko we mnie siadło i siedzi. 

Tamta sobota nieoczekiwanie 

pękła na dwoje i odtąd mam 

cię tylko na wyciągnięcie słowa. 

Nie wiem, która. One po prostu 

były. Każda wyraźna jak zaduch i 

ciężka od znaczeń. 

Obudzony w czyimś mieszkaniu, 

przelany w swoją pościel. W pokoju 

byłem sam. Kątem oka widziałem 

szybę, którą wiatr próbował wcisnąć 

do środka. To pewnie burza. Grad 

wielkości przepiórczych jaj rozbijał się 

o parapet. Telewizor błyskał kolejnymi 

scenami. 

Byle jak najszybciej wcisnąć się w sen. 

128

ym za wszystkie szczerze żalować. Patrzysz na mnie, 

więc udaję, że się nad czymś zastanawiam. Kucam i 

grzebię w lodówce, ale naprawdę zasłaniam ją tylko 

plecami. W pamięci notuję sobie, żeby wyrzucić margarynę, 

jak tylko wyjdziesz. 

Macierzyński zapytał mnie ostatnio, czy żylem chociażby 

kilka dni ze świadomoscią, że jedyna kobieta, 

którą kocham, sypia z innymi mężczyznami, a później 

razem śmieją się z moich wierszy. Domyślam się, że 

on też czuje się wszędzie obco jak pies bez obroży. 

Wtedy niczego nie da się już obrysować jako swoje. 

Czas leci i nic się nie zmienia. Wciąż tu jesteś. 

Wypijesz i pójdziesz, chciałoby się powiedzieć, że w 

mrok. Częstujesz mnie moim piwem. Odmawiam. 

Od jakiegoś czasu jestem zbyt pełen. 

Pod paprociami jest już ciemno, więc idziemy do 

mnie. W środku jest cicho jak w króliczej norze. Rysujesz 

paznokciem ścianę, wszystko wydaje się proste. 

Znamy już kontury. Brakuje nam tylko paru wypełnień, 

bez wychodzenia za linie. Wyznaczamy sobie 

wąskie od-do. Ustalamy minuty. Śmiejemy się, przekreślając 

wszystko. 

Pojawia się deszcz, szyby wilgotnieją, przez pęknięcia 

zaczyna wydobywać się para. 

Pytasz, co teraz robię. Patrzę ci w oczy i próbuję sobie 

przypomnieć, gdzie podziała się ta nasza bliskość, 

jakiej inni nawet z sobą samym i w najbardziej sprzyjających 

warunkach nie potrafią zbudować. Może ktoś 

pomieszał nam języki. Może same się rozwiązały. 

Piotr Binkowski - ur. 1985, student filologii polskiej UWM-u. 

Uczestnik Forum Prozatorskiego (www.fp.boo.pl). piotr-binkowski@ 

o2.pl. Debiut prozatorski. 

Wiesz, piwo mnie zmuliło. Pójdę już, możesz resztę 

wypić. Mówisz to wszystko, a może jeszcze coś więcej. 

Ale zanim zdołam usłyszeć, wychodzisz i zostaję 

sam. Beznadziejnie sam, bo margaryna ląduje w koszu 

i jest, jakby jej nie było. Kładę się i zwyczajnie gapię w 

sufit, bo nawet ona nie jest w stanie mnie wkurwić. 

7. redukcja 

Zaczyna się tydzień. Wróciłem, więc rozmawiamy. 

Zwykle wtedy, gdy nas nie ma, dzieje się wszystko, co 

ma znaczenie. Nie tylko nie pytając o pozwolenie, ale 

nawet bez jakiegokolwiek znaczenia naszej obecności. 

Było więc w czym rzeźbić słowa. 

Alejki przyjęły nas bez sprzeciwu. Wszystkie kończyły 

się gdzieś w lesie, więc dochodziliśmy tylko do połowy. 

Z każdej można było w odpowiednim momencie 

zawrócić. Korzystamy z tego i staramy się ogarnąć 

jak najwięcej. Nałykać się. Słowa kleją się do warg i 

czasami trzeba je wypluwać. 

129

Wszystkie prawa zastrzeżone 

Najpiękniejsze wiersze miłosne 

poprzedzone niezbędnym zrób to sam 

o wielu obliczach. zaloguj się 

możesz podglądać 

w towarzystwie Michała Koterskiego 

Kamasutrę. jak pielęgnować i urozmaicać 

dojrzewanie uzależnienia i filozofię 

popędu w formacie mp3 ulubionego serialu 

słowa kluczowe na m 

wchodzą do kin 

o każdym spektaklu slajdowym 

nieoficjalna strona co do uczucia 

do ciekawych stron oraz gifów 

po perypetiach czekających na nowe posty 

Joanna Vorbrodt - ur. w 1978. Absolwentka Animacji Społeczno-Kulturalnej (teatr) na Uniwersytecie 

Zielonogórskim. Publikowała m.in. w „Migotaniach, Przejaśnieniach”, „Portrecie”, Magazynie 

Materiałów Literackich „Cegła”, „ExLIBRIS 43bis”, „Akancie”, kwartalniku kulturalnym „Obok”. 

Mieszka w Warszawie. 

130

Karol Fryta 

Na początku był plakat. W zasadzie bilbord. Nie 

wiem dokładnie, jak to się stało, ale Agnieszka wyraźnie 

wysyczała mi do ucha 

- O! Beksiński. 

Sprowokowało mnie to do intensywnego myślenia. 

Gdzieś przecież to nazwisko słyszałem, funkcjonowało 

w głębinach pamięci. Ba, w połączeniu 

z tajemniczym sykiem siiii! miałem już całkowitą 

pewność, że za naszymi plecami, obok apteki, musi 

stać Osoba Znana. Odwróciłem się. Słońce padało 

akurat na północną ścianę budynku, odbijając języki 

światła, powodowało, że postać, która tam stała, 

wydawała się nienaturalnie wysoka. To by się zgadzało. 

Osoba Znana musi być wysoka. Agnieszka 

zniknęła we wnętrzu sklepu. Nie namyślałem się 

długo i podszedłem do Beksińskiego. Palił śmierdzące 

wściekle papierosy. Uśmiechnąłem się miękko 

i przepraszająco. Spytałem o autograf. 

- Dla kogo? - spytała postać 

- Dla Karola Fryty. 

Wyraźnie słyszałem, nic nie widząc w intensywnym 

świetle, jak Beksiński gryzmoli coś na kartce. 

Po chwili, mrużąc oczy, wyciągnąłem dłoń po notatnik. 

- Czy mogę uścisnąć panu rękę? - chwyciłem spoconą 

dłoń, podziękowałem i odszedłem. 

W sklepie Agnieszka wybierała jakieś maści, bo 

w jej kąciku ust pojawił się złośliwy zajad, który 

swoją czerwienią przyciągał wzrok i natychmiast 

odstraszał niczym zakaz wjazdu. Pani w nieśmiertelnym 

fartuszku, niestrudzenie wymieniała listę 

leków „któreczyniącuda”, by wreszcie zaproponować 

maść cynkową. Wyszliśmy na ulicę rozpromienieni. 

Agnieszka, bo będzie teraz piękna. Ja, bo 

mam autograf Beksińkiego. 

- Przecież on nie żyje - skwitowała. - Pokazywałam 

tamtą grafikę! - tu wskazała głową, widniejącą 

w oddali, reprodukcję obrazu na bilbordzie 

Obejrzałem kartkę z notatnika. 

„Dla Karola Fryty - Rychu”. 

Postanowiliśmy pójść do kina. Rzadko się to 

zdarza, bo bilety drogie, ja straciłem kontakt ze 

znajomym, który co tydzień w gazecie rozdawał 

wejściówki, a Agnieszka straciła pracę. W zasadzie 

nigdy jej nie miała, bo trudno nazywać pracą 

siedzenie za blatem biurka i mozolne wpisywanie 

danych. Ot, zwykła klepanina, którą mogłaby wykonywać 

w domu. Szef ucinał to jednak krótkim 

„nie”, by po kilku miesiącach dodać kolejne „nie” 

odpowiadając na pytanie, czy przedłuży jej umowę. 

I tak znaleźliśmy się na ulicy. Agnieszka w roli 

spacerowicza i bezrobotnej. Ja, przynajmniej na 

razie, w roli spacerowicza. 

- Natali Portman - westchnęła patrząc na twarz uśmiechającą 

się do nas z plakatu. 

Zerknąłem i westchnąłem również. 

- No, Natali… 

Weszliśmy do przytulnego kina, w którym od progu 

uśmiechała się do nas plastikowo-gipsowa Merlin Monroł. 

Uśmiechnęliśmy się do niej, pani w kasie uśmiechnęła 

się do nas i nawet jakiś młodzieniec w spranej 

kurtce o twarzy dekadenta też się do nas uśmiechnął Od 

razu zapadliśmy się w wysłużonych fotelach. Ścisnąłem 

zwyczajowo dłoń Agnieszki. Natali, jak to Natali. Czarowała 

nas uśmiechem, płynęła wręcz po ekranie, a nie 


grała. Każde przemyślane ujęcie kamery, miało za zadanie 

wyeksponować jej urodę. Zgrabne plecy wywołujące 

erotyczne skojarzenia; smukłe wcięcie szyjne mostka, 

gdzie zbierają się krople potu po szybkim biegu, wydęte 

i pełne usta warte literackich strof; przenikliwe i mądre 

oczy, kryjące niesprecyzowaną pewność siebie. Nogi, 

które kamera pokazuje od dołu, a my widzowie nabieramy 

się, że są długie jak topole. I włosy, lśniące nawet w 

sztucznym świetle. Napracowali się także dźwiękowcy, 

którzy uwydatnili efemeryczny charakter jej głosu, jego 

miękką barwę, delikatny tembr, zmysłowość, która porażała 

przy każdej kwestii nawet, gdy z dezaprobatą dla 

swojego ekranowego kochanka wymawiała „ju ar fakin 

lajer”. Niosła Natali ten film i niosła, a my sącząc Cisowiankę 

pragnęliśmy płynąć z nią. Udzieliło się nam 

nastoletnie oddanie dla gwiazd filmowych, skrzętnie 

wycinanych i wklejanych do zeszytu, udzieliło się bałwochwalstwo 

i czołobitność tak charakterystyczna dla 

momentu, gdy po przebudzeniu patrzy się na plakat tej 

jedynej, wiszącej na ścianie przy drzwiach, lub przyklejonej 

do dykty, która zastępuje szybę wybitą przez ojca 

w czasie domowej sprzeczki. 

- Czy widzisz, że ona w każdej scenie jest bez stanika? 

- Widzę, moja droga, widzę. 

I tak mijają dwie godziny. Czujemy się rozgoryczeni, 

jakby ktoś wyciął z tortu najlepszy kawałek przeznaczony 

dla nas. 

- Piękna jest. 

- No, piękna - odpowiadam, bo nic innego mi nie przy- 

131

chodzi do głowy. 

Wychodzimy z kina. Na pożegnanie całujemy się 

czule. 

*** 

- Uważaj, skurwysynu, jak chodzisz - dolatuje do 

mnie zza półprzymkniętej szyby samochodu. 

Odwracam głowę i widzę mężczyznę w średnim 

wieku, na tyle, na ile pozwala mi sytuacja oceniam, że 

dobrze ubranego. Pewnie spieszy się do swojej żony, 

która czeka aż przywiezie francuski ser o trudnej do 

wymówienia nazwie, bo ona już kupiła wino, założyła 

nowy ciuch, czuje się modern łoman, a ja tu powolnym 

krokiem tamuję szczęście, które jest tak blisko, 

na wyciągnięcie ręki. Nawet ja je czuję. Nie robię nic 

tylko przyspieszam kroku, staram się uniknąć wzroku 

rozjuszonego kierowcy, znikam szybko za drzwiami 

budynku, w którym pracuję. 

Jestem cieciem. Do moich obowiązków należy włączenie 

alarmu po ludziach, którzy opuszczają budynek. 

Pracuję na pół etatu, ale przysługuje mi mundur, 

krótkofalówka i pęk kluczy, które nie nadają się do 

niczego, bo połowa zamków w budynku została wymieniona. 

Zaczynam o piętnastej, kiedy pierwsi pracownicy 

„Ruchu” opuszczają firmę. Idę, kłaniam się, 

pan mecenas nawet uchyla kaszkietu, rozdaję uśmiechy, 

od pana Wiesława dostaję obowiązkowy „Fakt”, 

„Superexpress” i „Wyborczą”. O 15.30 robię pierwszy 

obchód. Nasłuchuję stukotów, hałasów, moje ucho wyczulone 

jest na wszystko. Zakręcam krany, naciskam 

klamki, badam, czy wszystko jest w porządku, czy nikt 

nie zostawił kota, włączonego komputera, czajnika. 

Potem idę do kanciapy wielkości znaczka pocztowego. 

Jest wbudowana w specjalną wnękę, która znajduje się 

obok głównych drzwi, otwartych do szesnastej, bo zawsze 

może ktoś przyjść. W kanciapie mam stolik, na 

którym stoi przenośny telewizor (zrzuciliśmy się na 

niego we czwórkę), czajnik bezprzewodowy, szafkę, w 

której stoi pasta do butów, kawa, herbata i ciepły sweter 

(jeden na wszystkich, bo ten nam nie przysługuje 

tylko kolegom, którzy pracują w nocnym autobusie) 

oraz na wpół krzesło, na wpół fotel. Do godziny 20 leżę 

i oglądam telewizję. Potem robię drugi obchód. Mam 

dużo czasu. Słońce leży już za widnokręgiem i korytarze 

oświetlone są przez rachityczne światło lamp. Jest 

upiornie, bo ściany są seledynowe. Filmowa wyobraźnia 

podpowiada mi, że zza rogu wyjdzie ktoś w czarnym 

płaszczu i plastikowej masce. Ale to tylko cienie 

kwiatów poustawianych na korytarzach, poruszanych 

leniwie przez wiatr, wpadający przez lufcik. Staram 

się urozmaicić obchód, skacząc tylko po wykładzinie. 

Jakaś bardzo niewprawna ręka pocięła ją i nierówno 

ułożyła. O godzinie 20.30 przychodzi Agnieszka. Kochamy 

się na wąskim tapczanie. Nie narzekam. Ona 

także. Palimy potem papierosy, w telewizji leci jakiś 

chłam. Nie rozmawiamy, bo nie ma o czym, znamy się 

jak łyse konie, ona może ze mnie czytać jak z otwartej 

książki i na odwrót. Nie przeszkadza mi to. Cieszę się, 

że mam z kim posiedzieć. Jej też odpowiada taka sytuacja. 

Tylko nie lubię rozmów o pracy. Nie potrafię jej 

pomóc. W gniewie mówię różne rzeczy. Zadaję jej ból, 

mówiąc „po cholerę wybrałaś takie studia?”. Wówczas 

ona robi wielkie oczy, które wypełniają się łzami jak 

pusta szklanka wodą. Utulam ją, bo to przecież nie jej 

wina. 

Agnieszka wychodzi po godzinie 22. Chce wrócić 

przed przyjściem ojca. W myślach widzę, jak 

wsuwa się pod pierzynę, zapala lampkę, coś czyta. 

Ja, po godzinie 22, z kubkiem kawy także czytam. 

Następny obchód po północy. Przeglądam gazety, 

które zostawił mi pan Wiesław. Lubię „Fakt” za absurd. 

Zastanawia mnie, jak ludzie mogą uwierzyć 

w to, że buhaj jest gejem lub w opowieść typową 

dla nastoletnich rojeń, że gość uderzył łbem w słup 

i odtąd widzi nagie kobiety. Poraża mnie dosłowność 

tekstów i zdjęcia. Do tej pory mam w pamięci 

fotografię wykonaną przez Polaka we wnętrzu 

statku kosmicznego. W „Wyborczej” reklama. A na 

niej uśmiechnięta Natali… Przerzucam wzrokiem 

szpalty, za oknem budynku słyszę zawodzenie karetki. 

O, jest nawet omówienie najnowszego filmu. 

To ja nie byłem na najnowszym? Czytam. Krytyk 

nie pozostawia suchej nitki na filmie, który „jest 

miałki i odtwórczy”, zadowoli „najmniej wybrednych” 

i „jeśli kariera Portman będzie wyglądała 

tak dalej, to, z dobrze zapowiadającej się aktorki 

młodego pokolenia, stanie się gwiazdeczką, którą 

będziemy podziwiać wkrótce na szklanym ekranie 

w serialach długich jak historia chrześcijaństwa”. 

Odrzucam na bok dziennik. Zapalam papierosa. 

Idę na obchód. 

*** 

Z zamyślenia wyrywa mnie dzwonek do drzwi. 

Ktoś wściekle naciska go i puszcza. Kakofonia 

dźwięków rozrywa bębenki. Nie mam zamiaru 

otwierać, ale wiem, że wizawi jest komenda policji. 

Pewnie jakiś furiat, którego zgarnęli albo wypuścili, 

wyładowuje teraz swoją złość. Wstaję z 

łóżka, dzwonek nieprzerwanie wyje. Podchodzę 

do drzwi. Na dworze panuje mrok. Latarnia obok 

przystanku nie świeci już parę lat. W zasadzie stoi 

jako pomnik upamiętniający niezdarność służb 

miejskich. Wyostrzam wzrok. Za szybą, dwa metry 

od drzwi, stoi kobieta. W zasadzie Natali Portman. 

Serce spływa mi rękawem. Zamykam i otwieram 

oczy. Nagle staję się opanowany, bo mimo wszystko 

jestem racjonalny. Jakieś łudzące podobieństwo. 

Czego chce kobieta? Uchylam drzwi i cedzę. 

- Jes? 

Ona uśmiecha się tylko, pokazując reklamowe 

zęby, splata przed sobą ręce jak ministrant i nic nie 

mówi. Zachęcająco kiwam ręką i zapraszam ją do 

środka. Zapalam światło i prowadzę do kanciapy. 

Natali odzyskuje rezon i zaczyna szybko stukać butami 

na granitowej posadzce. Na nogach ma brązowe 

czółenka, ubrana jest w jasnoniebieskie dżinsy, 

na ramiona zarzuciła ni to marynarkę, ni to kurtkę. 

Nie czuję tylko jej zapachu. Czterdziestowatowa 

lampka rozświetla kanciapę, ukazując brudne zacieki 

na ścianach, nadpalony koc. Trochę zaczynam 

się wstydzić. Patrzę za wzrokiem mojego gościa. 

Kobieta zerka na czajnik. Brzdąkam niepewny 

swoich zdolności językowych. 

- Czy napije się pani kawy? – dukam. 

Niemo przytakuje. Kiedy woda bulgocze, przyglądamy 

się sobie. Widzę dokładnie jej rysy, trochę 

zmienione, mniej ostre niż na celuloidowej taśmie. 

Dostrzegam drgający ze zdenerwowania podbródek, 

rzęsę, która wisi na policzku, nierówno poło- 

132

żony tusz, połyskujący na wardze błyszczyk. Szminkę? 

Widzę Natali Portman, na kawałku gazety wystającej 

zza krzesła, Przerzucam wzrok z wersji papierowej na 

wersję cielesną. To ona! Niepewny jak zacząć rozmowę 

mówię, że widziałem ostatnio jej film. Pyta, który. Odpowiadam, 

że ten, w którym grała z Klajwem Ołenem. 

Zdradzam, co mi się podobało, co nie, jakbym widział 

to dalej, gdzie są niedociągnięcia. Mówię, że nie podoba 

mi się jej rola w „Leonie Zawodowcu”, bo dla mnie 

nie do przyjęcia jest tam fabuła: jak młoda dziewczynka 

może brać przykład z mordercy?! Tłumaczę, że w „Gorączce” 

była świetna, mimo że nikt specjalnie jej nie 

znał, a ona nosiła wtedy jeszcze skarpetki zamiast rajstop. 

Natalie przytakuje, uśmiecha się, zdawkowo odpowiada; 

takich rozmów przeprowadziła tysiące. Pewnie 

stonoga złożona z miłośników jej wdzięku i talentu mogłaby 

opleść glob z kilkadziesiąt razy. Ale nie przejmuję 

się tym. Jutro opowiem o tym spotkaniu każdemu kogo 

spotkam. Myślę, żeby pobiec po Agnieszkę, ale nie chcę 

tego robić, bo jej ojciec się wkurwi, a i ona nie uwierzy. 

„Tak, kochanie, to prawda, piję maksłelhałsa z Natali 

Portman, ona zaraz prześpi się na mojej kanapie, bo 

rano musi iść dalej. Wiesz, zagubiła się trochę, pomyliła 

drogę do hotelu, biedne dziecko, u nas, w Polsce nikt po 

angielsku nie gada, więc w akcie desperacji przyszła do 

mnie”. I siedzimy tak popijając kawę, zerkam nerwowo 

na zegar, bo czas obchodu, bo mimo wszystko czuję, że 

mam obowiązki. Mowię o tym Natali, ta niemo przytakuje 

głową. Wychodzę. Niemal biegiem obchodzę cały 

budynek, przez tylne wyjście dostaję się na parking. 

Wszystko gra. Wiatr szeleści w liściach, cień płotu płata 

figle, koty karmione przez pracownice „Ruchu” moszczą 

się wygodnie na łóżku ze styropianu. Łapię głębokie 

oddechy, nerwowo palę. 

Śpi. Ułożyła się jak do trumny. Wyprostowane nogi, 

ręce wzdłuż ciała, głowa w stronę ściany. Przyglądam 

się jej butom, które postawiła obok kanapy. Są wysłużone. 

Na cyferblacie zegarka widnieje 2 rano. Za cztery 

godziny muszę ją obudzić, bo nie wyobrażam sobie 

Mietka, który przychodzi, szczerzy zęby, wyciąga mnie 

na zewnątrz i konfidencjonalnie pyta, czy ją posuwałem? 

Nie wyobrażam sobie nic w zasadzie, bo jestem 

już zmęczony, kawa już nie działa i czuję papier ścierny 

pod powiekami. Gnieżdżę się wygodnie w fotelu, wyciągam 

nogi, patrzę jeszcze na Natali, która oddycha 

miarowo, luźna bluzka odchyla się przy dekolcie i mam 

ochotę wstać i zobaczyć, jak wyglądają jej piersi, bo z 

dużą dozą prawdopodobieństwa jest bez stanika. No, 

ale nie robię tego, bo do końca jestem rycerski. Tak myślę, 

zasypiając. 

*** 

Ktoś mnie potrząsa za ramię. Oczy mam jak dwie 

szparki wysikane w śniegu. Nie mogę ich otworzyć. 

Chyba nie chcę. Potrząsanie staje się coraz bardziej 

gwałtowne. Wreszcie dobiega mnie, jak zza ściany, głos 

Agnieszki. Prostuję się w fotelu i przez moment nie dociera 

do mnie, że to stoi obok moja kobieta w spódnicy 

w grochy, na jej twarzy kiełkuje zniecierpliwienie i 

gniew. 

- Już, już - jęczę wstając. 

Strzela niemal każdy mięsień, kość, więzadło. Pod 

nogami szeleści gazeta. Zerkam i rejestruję wizerunek 

Natali. Patrzę na łóżko. Puste. 

- Mieliśmy rano iść do lekarza - mówi z wyrzutem 

Agnieszka. 

- No, mieliśmy, mieliśmy - przytakuję i czuję, że 

zgodziłbym się teraz ze wszystkim. 

- Zaspałeś. 

- Zaspałem. 

Gdzie ona się u licha podziała? 6:30. Idę do umywalki. 

Agnieszka ustępuje w drzwiach miejsca. 

Wracam. Widzę odciśniętą postać na kocu, widzę 

też dwa kubki. Patrzę na lustro z przybitymi doń 

zwłokami muszek i komarów. Nie poznaję siebie. 

Jak mawia Agnieszka: „W pewnym wieku noc zaczyna 

odciskać na twarzy swoje ślady”. Moje są 

całkiem prozaiczne. Wyglądają jak dziury po obcasach. 

*** 

Czekam trochę zniecierpliwiony aż wyjdzie z 

gabinetu. Trochę to dziwne, ale w poczekalni ginekologicznej 

wywieszono plansze „jak dbać o higienę 

zębów?” Zawsze myślałem, że zastanę tam 

informacje o antykoncepcji, rady co robić, żeby nie 

zrobić, jak kochać i być kochanym itp. Moją uwagę 

przykuwają kobiety nabrzmiałe jak winogrona, 

siedzące na krzesłach. W różnych stadiach ciąży. 

Mam wrażenie, że przewiercają mnie na wylot. U 

jednych widzę czułość na twarzy. Szczęśliwych w 

życiu, które akceptują mnie jako ojca dziecka tej, 

która zniknęła kilka minut temu za drzwiami gabinetu. 

U innych zaś wrogość, to te mniej szczęśliwe, 

których ciąża zastała w najmniej odpowiednim 

momencie. Pod ich wzrokiem spinam się i prostuję. 

Z uwagą studiuję choroby zębów i przypomina 

mi się, co mówiła matka, kiedy musiała sobie 

zrobić sztuczną szczękę. W ciąży ponoć osłabia 

się kościec. Zęby również. Nie wiem, czy to prawda, 

ale rodzicielka umiejętnie wzbudziła we mnie 

poczucie winy, obarczając stratą zębów. Wreszcie 

Agnieszka wychodzi i jest niemal teatralnie, bo powoli 

dozuje napięcie. Odwraca się szybko, ledwie 

naciska klamkę, zamykając drzwi. Próbuję wyczytać 

coś z jej twarzy. Niespecjalnie mi się to udaje. 

Robię się nerwowy. Wychodzimy z przychodni, 

gorące powietrze uderza nas w twarz, roześmiana 

ulica krępuje swoim hałasem. 

- I? - pytam niby obojętnie. 

- Nie będzie dziecka. – Agnieszka patrzy na mnie 

w skupieniu – Powiedz... 

- Tak? 

- Ale wciąż jestem dla ciebie najważniejsza? 

- Jesteś najważniejsza. 

Karol Fryta, w 1978 r. w Łodzi, redaktor pisma kulturalnego 

„zoopa” (2002-2004), mieszka w Olsztynie. 

133

Tomek Klarecki 

rigor mortis 

Tomek Klarecki - raczej prozaik niż poeta, niemniej czasami obrazki życia 

utrwala w wierszu. Niegdyś pisał podręczniki bankowości. W 2001 roku 

popełnił pierwszy artykuł dla szerokiego kręgu odbiorców, w 2003 pierwsze 

opowiadanie, w 2004 - pierwszy wiersz. Ma na koncie nagrody literackie za 

poezję i prozę. Szczyci się trzeźwym spojrzeniem, na świat choć nie zawsze 

pozostaje trzeźwy. Fascynują go kobiety i Big Bang; nie ustaje w poszukiwaniu 

związku między tymi dwoma zjawiskami. Często zmienia miejsce 

zamieszkania. Wędruje, pływa, hoduje labilne emocjonalnie koty. Razem z 

Izą Smolarek autor kryminału „Wilk i... śmierć bankiera”. 

czekam 

nicość jest w siedmioraczej ciąży a ja ojcem 

bachory będą świecić oczodołami 

wpełzać na kolana wyjadać chęć z piersi 

nie odepchnę ich przecież piórem 

nie zatrzymam się tutaj nie odpocznę 

czekam 

może otrzymam wieść o katastrofie 

lub dalekiej śmierci (tamci mają jeszcze gorzej) i myśl nowa 

sprężysta przyjdzie mi do głowy wyszarpie mnie z letargu 

wstać to nie problem lecz co dalej tyle możliwości 

cofam się nie wyciągam palców 

czekam 

mam zbyt słabe ramiona płuca puchną gdy się podciągam 

spadam to zgodne z prawami fizyki 

wychodzę przed dom kot nie mruczy na powitanie 

sąsiad ponuro mija furtkę 

czekam 

zegar połyka mnie cicho 

sztuczne ognie 

to się stało o wpół do drugiej 

kolorowe światła przed oczyma 

wzrok słuch i węch wilkołaka 

oddech nigdy mi tak nie smakował 

z plastykową butelką w dłoni 

opierałem się o molekuły tlenu 

kukułka zasnęła nad cyframi 

a ja tanecznie nieruchomo 

powiesiłem się nad wejściem 

mówiąc obcemu Witaj przyjacielu 

wilgotne dłonie splątane z udami 

zespolone cnotliwie śliną 

rozłożyliśmy na dywanie 

tylko czarny spał na materacu 

dzień pojawił się nieproszony 

bez rozsądku 

za to z muzyką 

134 134

Marek Parulski 

Oba prezentowane w tym miejscu teksty za punkt 

wyjścia obrały Oświecenie. Michał Drózd poszukuje 

w nim, za Adornem i Horkheimerem, naturalnego 

ojca nowoczesności, z jej oryginalnymi formami 

przemocy intelektualnej, ekonomicznej, społecznej 

i psychologicznej. Marek Jędrasik kroczy za de Sadeem, 

widząc w nim prekursora nie tylko Nietzschego, 

ale i postmodernizmu oraz kogoś, kto poddał bezprecedensowej 

dekonstrukcji oświeceniowe bożyszcza. 

Literatura pełniłaby tu rolę najwyższej formy retoryki, 

na terenie której daje się „powiedzieć wszystko” 

zachowując zarazem maksymalną dyskrecję. Przemoc 

byłaby natomiast jednym z tropów kryptojęzykowej 

filozoficznej strategii. Czy jest to ten rodzaj dyskrecji, 

do której powrotu zachęca kulturę współczesną Michał 

Drózd? Tylko w pewnym stopniu, tylko w pewnym 

sensie. Rozum, umysł, wiedza to wedle Jędrasika 

nieuprawnione byty językowe, jego (języka) hipostazy 

i absolutyzacje. Wynik praktyk wychowawczo-językowych 

wspólnot odpowiedzialnych za tworzenie 

podmiotu moralno-kulturowego. Ich detronizacja 

stanowi niezbędny element demontażu rudymentów 

oświeceniowej budowli. Pakt jasności, używając określenia 

Baudrillarda, stał się zatem punktem odniesienia 

dla refleksji obu autorów. 

Wedle pierwszego z nich „kalkulujący rozum opuścił 

swój żywioł krytycyzmu i stał się prostą afirmacją”, 

(wstąpił na służbę istniejącej rzeczywistości). 

Zdefiniował tym samym wszystkie nowoczesne formy 

zniewolenia i ubezwłasnowolnienia. Śmierć krytyki 

(samospełnione poznanie ustawiło wszystkie kategorie 

rzeczywistości w niekończącym się jałowym obiegu 

martwych znaków; przykładem współczesna reklama 

zasysająca w pustce semantycznej dawne mity, symbole 

i figury kultury) rzuca współczesną jednostkę na 

pastwę bezalternatywnego „systemu jak wzrokiem 

sięgnąć”. W utowarowieniu myśli, idei, kultur, stylów 

egzystencji, tożsamości, życia samego i ludzkiej 

jednostki można dopatrzyć się immanentnych cech 

„oświeceniowego projektu”. 

Ponowoczesny kulturowy kapitalizm byłbyż egzemplifikacją 

sadycznej „powszechnej prostytucji 

jestestw”? Jędrasik poddaje procedurze jasności samą 

jasność oświeceniowego rozumu instrumentalnego z 

jego roszczeniami do absolutu. Proponuje nam swoisty 

sposób dokończenia dzieła Rewolucji Francuskiej, 

sugerując nie wprost paradoksalną strategię postępowania, 

opartą na wykonaniu „ataku na Bastylię”... bez 

wykonania takiego ataku. Ruch, akt, w tym wszelka krytyka, 

to stereotypowe figury retoryczne systemu, które 

należy odrzucić, a właściwie odwrócić. Rewersem summa 

mobile dowolnego systemu byłaby apatia, zdaje się 

podpowiadać nam Marek Jędrasik. Rzeczywiste elity, 

których domeną jest apatia, konstruują swoje wspólnoty 

(silnych i słabych) i ich podstawowy mechanizm 

– podmiot jako taki – na przymusie komunikacyjnym. 

Ko- 

munikacja 

z innymi jest 

horyzontem podmiotu i wspólnoty, którą on wyraża. 

Gdy odrzucimy sztafaż historyczno-literacki, za 

pomocą którego przemawia do nas Marek Jędrasik, 

wyjdziemy poza sadyczną przypowieść i anegdotę 

– uzyskamy dość klarowny obraz relacji pomiędzy 

wspólnotą, językiem, ideologią i zaangażowaniem, jakie 

one wytwarzają. Jego tekst wpisuje się co prawda w 

tradycję, wcale nie tak bogatą, filozoficznej interpretacji 

dzieła Markiza de Sade, podając być może zresztą 

bardziej konsekwentny i pełny zarys jego systemu 

niż uczynił to niegdyś Pierre Klossowski. Tytuł tekstu 

ironicznie parafrazuje tytuły niektórych rozdziałów 

znanego zbioru esejów Francuza. W tej sytuacji zachęcam 

do lektury dwutorowej, w której jeden z tropów, 

odnajdując w tekście „właściwym” „tekst inny”, 

zaprowadzi nas wprost do kondycji ponowoczesnej i 

idei podmiotu komunikacyjnego. Idea ta wypełniła 

współczesną treścią proces, który nazwaliśmy kiedyś 

śmiercią podmiotu (klasycznego). 

Nie tylko poszczególne kultury, ale i epoki wytwarzają 

swój podmiot, jako zasadę przymusu komunikacyjnego 

dla wspólnot, które konstruują. Tutaj być może 

znajdziemy remedium na zasadzkę, jaką zastawiła na 

nas współczesność. Marek Jędrasik namawia nas do 

czegoś w rodzaju buntu komunikacyjnego, odmowy 

komunikacji. Czyn quasi-prometejski – masy, by pokonać 

instrumentalizm, który je ogranicza i określa, 

muszą wykraść elitom zasadę apatii komunikacji. 

Niezbędne będzie przy tym porzucenie towarzyszącego 

takiemu zerwaniu lęku, który pojawia się za sprawą 

stojących na straży obowiązujących dyskursów sankcji 

metafizycznych, socjologicznych i psychologicznych. 

Jednakże może właśnie w taki sposób zmuszeni jesteśmy 

dzisiaj, jak to sformułował na końcu swojego 

tekstu Michał Drózd – „wziąć odpowiedzialność za 

własne istnienie”. Bez totalnego wycofywania się na 

pozycje politycznego, filozoficznego czy kulturowego 

konserwatyzmu (neokonserwatyzmu) ani nie popadając 

w nowoczesne nihilistyczne błędne koło. Postawa 

taka nie musi wcale oznaczać ostatecznego zerwania 

z solidaryzmem i wspólnotowością, raczej otwiera horyzonty 

dla „nowej niespisanej umowy społecznej”. 

Postacie przemocy każdorazowo wychodzą wprost 

z wyobraźni i praktyk, w jakie wyposażyła nas nasza 

kultura i język. Ten ich względny charakter pozwala 

je zawsze w refleksji przekroczyć. Trzeba jedynie, każdorazowo 

odmiennie, w odniesieniu do danego czasu 

i jego diktum, poddać filozoficznej demistyfikacji ich 

właściwe, aktualne residuum. Dziś jest nim komunikacja 

z właściwymi jej – procederem szantażu oraz 

przemocą komunikacyjną. 

135

Michał Drózd 

„Świat jawi się teraz jako przedmiot, 

atakowany przez rachujące myślenie, 

któremu nic już nie ma się oprzeć”. 

(Martin Heidegger, Wyzwolenie) 

Rzeczywistość, w której twór ludzki zwraca 

się przeciwko swemu sprawcy, świat, w którym to, co 

miało służyć społeczeństwu, staje się przyczyną jego 

degradacji, czasy, w których poszukiwać źródeł myśli 

humanistycznej można już tylko w przestrzeni zdehumanizowanej, 

tam, gdzie nie sięgają wszechwładne 

wpływy przemysłu kulturalnego. Oto spadek oświeceniowej 

reformy poznania. Krytyka współczesności dokonana 

przez Teodora Adorno i Maxa Horkheimera 

to, między innymi, krytyka myślenia, myślenia w duchu 

oświecenia. To właśnie dzięki oświeceniowemu 

postępowi, który w rezultacie przerodził się w regres, 

„życie publiczne osiągnęło stan, w którym myśl nieuchronnie 

staje się towarem, a język jego reklamą” 

(M. Horkheimer, T. Adorno, Dialektyka Oświecenia, 

Wydawnictwo IFIS PAN, Warszawa 1994, s. 11). 

W momencie, gdy kalkulujący rozum w swym nieustannym 

postępie, bezkompromisowym opisie rzeczywistości, 

osiągnął swój cel - stał się dominującym 

wzorcem, opuszcza swój żywioł krytycyzmu i staje się 

prostą afirmacją, nie chce już poznawać, odkrywać, 

przekształcać, kreować, lecz zatrzymuje się w miejscu, 

nieruchomieje, „wstępuje na służbę istniejącej 

rzeczywistości”. Oświecenie, które „wyraża rzeczywisty 

ruch społeczeństwa mieszczańskiego jako całości 

w aspekcie jego idei ucieleśnionej w osobach i instytucjach” 

(Tamże, s. 14) rezygnuje z autonomiczności 

swego namysłu i zaprzedaje się w służbę instytucjom, 

które miały być gwarantem jego rozwoju, samodoskonalenia, 

ciągłego poszerzania zakresu, niczym 

nieskrępowanej wolności ludzkiego działania. To właśnie 

te instytucje, w które myślenie to jest wplecione, 

mają w sobie ów „wsteczny moment”, zalążek regresu, 

samoograniczenia, powrotu do mitu, od którego tak 

bardzo rachujące poznanie pragnęło uciec. W ten 

sposób oświecenie stało się źródłem własnego upadku, 

w ucieleśnieniu własnych idei znalazło źródło destrukcji, 

stworzyło aparat nacisku i zniewolenia tych, 

którym miało służyć. 

Kult faktu, matematyzacja nauk, pojęcie jasności, 

dawno już przestały być kryteriami prawdy, przemieniły 

się w ideologię, każącą stereotypowo przyjmować 

wszelkie doświadczenie, odrzucając wszystko to, co 

choć w niewielkim stopniu odbiega od ustalonych 

norm i prawideł, nie przystaje do dawno już 

zużytych kategorii. Oświecona myśl chce za 

wszelką cenę sprawować władzę nad rzeczywistością 

- zanim jeszcze ją pozna, zna już swój 

werdykt. Pełne podporządkowanie się regule 

powtarzalności, każe nam ignorować to, co nie 

standardowe, co nie przystaje do seryjności zjawisk, 

wykraczając poza nie, gwałci niezmienne 

prawa, tym samym musi zostać zmarginalizowane, 

umieszczone na indeksie, jako myśl wywrotowa, 

skażona mitem budząca strach niewiedzy. 

A przecież oświecenie miało usunąć lęk przed 

rzeczywistością, odsłonić nieznane. W rezultacie 

zamiast odsłaniać zakryło wszystko to, co transcendentne 

wobec systemu, delikatnej sieci, plątaniny 

twierdzeń, wzajemnie warunkujących się 

układów i dziedzin nauki. Pełna immanencja myśli 

oddaliła nas od rzeczy, narzucając im uniwersalne 

tabu. „Nic już nie może być na zewnątrz, bo 

samo tylko wyobrażenie czegoś zewnętrznego jest 

właściwym źródłem strachu” (Tamże, s. 32). Aby 

zachować ład i porządek, spokój społeczny, należy 

bezwzględnie tępić wszelkie zabobony tego, co 

niepoznawalne, transcendentne, czyniąc wszystko 

zrozumiałym, immanentnym, skrojonym na miarę 

społeczną, a więc bezpiecznym. 

W chwili, gdy myślenie „urzeczowia się w samoistnie 

przebiegający, automatyczny proces, skwapliwie 

upodabniając się do maszyny, którą samo 

wytwarza, aby ta mogła je ostatecznie zastąpić” 

(Tamże, s. 41), stając się tym samym narzędziem 

nacisku i zniewolenia człowieka. Los poddanego 

czeka już nie tylko naukowca, artystę, czy konsumenta, 

lecz każdego obywatela, każdą jednostkę 

aktywnie uczestniczącą w życiu społecznym. Należy 

prześledzić jak deprawacja myślenia, które z impetem 

tyrana spada na poznawaną rzeczywistość, 

dotyka stosunki społeczne, zarażając już nie tylko 

podmiot poznający, lecz także jednostkę społeczną 

– w jaki sposób pełne podporządkowanie rachującego 

rozumu wobec nieubłaganych faktów, rodząca 

mit rzeczywistości danej raz na zawsze skwapliwość 

w śledzeniu regularności pustoszy człowieka jako 

indywiduum? Dominacja nowożytnego podmiotu 

wobec poznawanej rzeczywistości, która w efekcie 

przerodziła się w podległość myślenia w stosunku 

do raz już odkrytego porządku świata, wyraża stosunki 

zniewolenia, jakie panują między jednostką a 

społeczeństwem. Tak jak rozum oddał się w posiadanie 

poznawanym faktom, tak zachowanie każdego 

obywatela wyrażać może już tylko ogólnie akceptowaną 

tendencję aprobowania panujących relacji spo- 

136

łecznych. Wszakże nie można zapominać o słowach 

Adorna oraz Horkheimera: „Za panowanie człowiek 

płaci nie tylko wyobcowaniem od przedmiotów, nad 

którymi panuje: wraz z urzeczowieniem ducha zaczarowane 

zostały także stosunki samych ludzi”(Tamże, 

s. 44). Ślepa władza niezmiennego, raz już określonego 

bytu sankcjonuje ruch myśli, ale także nie pozwala na 

jakiekolwiek odstępstwo od reguł życia, od tej chwili 

rozum w pełni podporządkowuje się wytycznym bezpośredniej 

naoczności faktu, jednostka zaś ślepo wierzy 

instytucjom i prawom społecznym, jakakolwiek 

forma nieposłuszeństwa staje się nie do pomyślenia. 

Ubezwłasnowolniony człowiek z bezradnością dziecka 

staje przed zastaną rzeczywistością, wobec której 

nie ma już żadnych podejrzeń, ochoczo i z ufnością 

poddając się przemocy zwanej koniecznością, gloryfikuje 

ład, bezwiednie powielając to, co dane - staje się 

prawdziwym dzieckiem swojego narodu i czasów. Tak 

dalece upodabnia się do swych współobywateli, tracąc 

wszelkie znamiona indywidualności, staje się istotą 

gatunkową, uosabiając w sobie cechy ogólnospołeczne, 

degraduje siebie do rozmiarów bezwymiarowego 

punktu, styku wielokierunkowych prądów, wypadkowej 

sił, skłonności i mód. W momencie gdy przetniemy 

owe linie - stracimy człowieka. Skoro nie ma w nas 

nic więcej prócz tego, co przynoszą ze sobą kolejne 

pasma obiegu społecznych tendencji, sprzeciw wobec 

tworzących nas strumieni wpływów jest jednoznaczny 

z destrukcją nas samych. 

Powolna utrata podmiotowości najdobitniej wyraża 

się w dwóch tendencjach: w niemożliwości bezpośredniego 

dotarcia w poznaniu do człowieka oraz w 

całkowitej degradacji i wyjałowieniu sfery jego życia 

wewnętrznego. Pierwsza z nich jest wynikiem obiektywizacji 

i uprzedmiotowienia przyrody. Pozwoliło to 

oświeconej myśli zamknąć zmienną i nieprzewidywalną 

rzeczywistość w ramy stałych, ponadczasowych 

praw. Co z kolei umożliwiło pełniejsze, efektywniejsze 

opanowanie i podporządkowanie przyrody. Jednak 

niepohamowany postęp rachującego rozumu poszedł 

znacznie dalej – uprzedmiotowił także człowieka. 

Poznanie obiektywnej natury ludzkiej (skwapliwie 

badanej i rejestrowanej przez zastępy biologów, socjologów 

i psychologów) umożliwiło nam jeszcze 

lepsze poznanie procesów zachodzących w nas samych. 

Doprowadziło to jednocześnie do całkowitego 

przesłonięcia subiektywności - tego, co indywidualne 

i osobnicze. Nieuchwytna całość, abstrakcyjne pojęcie 

niepodzielnie zapanowało nad tym, co jednostkowe - 

nad urzeczowioną świadomością, wyznaczając jej byt, 

strukturę i wartość. 

Utrzymujące się panowanie przy wsparciu aparatury 

technicznej i pełnym nas od niej uzależnieniu, powoduje 

wymarcie fantazji, słabsze staje się wszelkie 

doznawanie, zmysłowość wygasa, nagie, faktyczne istnienie 

staje się jedyną, dostępną nam rzeczywistością. 

Sens nie tkwi już w ukryciu, poza tym co widzialne 

nie ma już nic, „dzisiejszy regres mas polega na niezdolności 

do usłyszenia na własne uszy rzeczy niesłyszalnych, 

do dotykania własnymi rękoma rzeczy nieuchwytnych 

– jest nową postacią zaślepienia”(Tamże, 

s. 53). Człowiek poznany w swych najgłębszych warstwach 

jawi się teraz jako w pełni przewidywalny mechanizm, 

rozpada się na zbiór procesów i funkcji jakie 

się w nim rozgrywają. Im więcej stosuje się w jego poznaniu 

narzędzi i metod opisu nauk przyrodniczych, 

tym bardziej zatraca się on w przyrodzie, zlewając się 

z nią, staje się jej bezwładnym elementem. W ten 

sposób stajemy się samym sobie całkowicie obcy, jako 

elementy przyrody tracimy wszystko to, co stanowiło 

o niepowtarzalności i swoistości naszego istnienia. 

Te sama prawidła rządzą jednostką i naturą, zatem 

gwałt zadany przyrodzie z powodzeniem skierowany 

zostać może w stronę własnego „ja”. Podmiotowość 

w imię możliwości poznania (dorównującej skutecznością 

naukom przyrodniczym) rezygnuje ze swej 

autonomiczności, degradując siebie, otwiera możliwość 

traktowania innych jako przedmioty. Zezwala na 

przemoc w imię postępu. Podmiot traci swą przewagę 

nad przedmiotowością, redukując siebie do wyniku 

działalności praw, zezwala jednocześnie na świadome 

ingerowanie we własne życie, podporządkowanie go 

zewnętrznym wpływom. 

Wirus rachowania w myśleniu deprecjonuje nie 

tylko nasze poznanie, jednocześnie wyniszcza nas 

samych. Proces degradacji życia jednostki do funkcji 

biologicznych, realizacji zadań społecznych, jest 

nie tylko problemem poznania człowieka, lecz także 

diagnozą stanu jego wewnętrznego istnienia. „Wyjałowiona” 

przez cenzurę przestrzeń społeczna niszczy 

w konformistycznym człowieku ostatnią myśl o nieposłuszeństwie. 

Na takim gruncie z łatwością plenić 

się może „polityczne szaleństwo”. Człowiek pozbawiony 

w swym myśleniu krytycyzmu i samodzielności 

z łatwością poddaje się wszelkim ideologiom, zaczyna 

utożsamiać się z przemocą, która go stworzyła, „wychowany 

z pomocą gwałtu, kanalizuje własną agresję, 

identyfikując się z gwałtem, aby ją przekazać dalej i 

w ten sposób się jej pozbyć”(T. Adorno, Dialektyka 

Negatywna, BWF PWN, Warszawa 1994, s. 472). 

Konformizm rodzi niemoc, następnie identyfikacje, 

w końcu przeradza się w czystą przemoc. Jako dobrzy 

obywatele, wierni wyznawcy dekalogu panujących 

praw, gotowi jesteśmy egzekwować je ze zdwojoną 

siłą, w imię ambicji, oraz dobra społeczeństwa, nawracać 

niewiernych, siłą naginać ich na modłę naszej 

(wewnętrznej już) poprawności. 

Instytucjami, na których zasadzać się ma zniewolona 

myśl, są zarówno wielkie centra handlowe, fabryki, 

biura, instytuty fizyki i biologii, jak i teatry, kina 

czy sale koncertowe. Te ostatnie w sposób szczególny 

ukazują rezultat działania oświeconej myśli wobec 

niesfornej rzeczywistości, na którą ta nałożyć chce 

gorset zracjonalizowanego, wyważonego i przeliczalnego 

języka, wszystko inne pozostawiając pod zasłoną 

irracjonalnego tabu. Sztuka okazuje się szczególnie 

dramatycznym polem zniewolenia. To, co zawsze starało 

się być poza systemem ogólnie przyjętych reguł, 

sprzeciwiało się im, ciągle próbowało konfrontować 

się z rzeczywistością, samo staje się elementem świetnie 

prosperującego mechanizmu. Celem w sztuce już 

dawno przestało być wzbogacające odbiorcę doświadczenie 

estetyczne. Jedyne, co pozostaje na jej polu, to 

ideologia praw ekonomii, jakimi kieruje się twórca, a 

137

w zasadzie producent, gdy z inżynierską precyzją projektuje 

to, co niegdyś nazwać można było dziełem sztuki, a 

co dziś należałoby określić mianem produktu szczególnego 

rodzaju zorganizowanej, seryjnej produkcji. Przemysł 

kulturalny, bo o nim jest tu mowa, ukazuje nam 

mechanizm upadku myśli oświecenia. Oświecenia, 

które chcąc wyjaśnić niezrozumiałe, uczyniło je nie 

tylko niezrozumiałym jeszcze bardziej, ale odwróciło 

od niego swój wzrok, czyniąc nieważnym, niepotrzebnym, 

wręcz niebezpiecznym. A gdy już zakryło 

wszystko to, co nieregularne, tajemnicze, czyniąc 

świat uporządkowanym układem, w którym wszystko 

jest już wypowiedziane, nie ma już żadnej tajemnicy, 

gdzie obok niezmiennych praw fizyki, 

rządzą równie niezłomne zasady ekonomii, czyniąc 

ze społeczeństwa sprawnie działający mechanizm, 

którego elementami są producenci i konsumenci, 

niegdyś twórcy i odbiorcy, odkrywcy i pytający, 

pozostało jedynie upewniać siebie i innych, 

wciąż bez końca, uwieczniając zastany porządek 

jako jedyny, najlepszy, dławiąc jednocześnie każdy 

zalążek odmienności, która może jedynie zakłócić 

wydajność naszej wspólnej pracy. Afirmacja 

rzeczywistości jest zarazem afirmacją instytucji, 

zastygłych stosunków społecznych, jest kultem 

niezmiennego mitu teraźniejszości. Współczesna 

kultura w wyniku rozwoju środków komunikacji, 

łatwości dostępu do setek tysięcy ludzi, ogromnej 

sugestywności swych środków przekazu, łatwości w 

kreowaniu świadomości, w poczuciu nieustannej zabawy, 

stała się aparatem, instytucją, której jedynym 

celem stało się: nic nie zmieniać. 

Utrzymać status quo, oto hasło przemysłu kulturalnego. 

Po co zmieniać cokolwiek, skoro i bez tego „każdy 

może być taki jak wszechpotężne społeczeństwo, 

każdy może być szczęśliwy, jeżeli tylko podda się, położy 

plackiem, wyrzeknie roszczeń do szczęścia” (Dialektyka 

Oświecenia, s. 174). Tak jak myśl poszukująca staje 

się myślą afirmującą, scalającą to, co jest, tak jak jest - bo 

przecież jest dobrze, tak przemysł kulturalny afirmuje, scala 

zastany porządek jako najlepszy z możliwych. W świecie, 

gdzie wszystko zostało już powiedziane i odkryte, gdzie indywidua 

nie są indywiduami, lecz punktami przecięcia linii 

ogólnych tendencji, kultura ma na celu utrzymać jednostkę 

w przekonaniu o własnej niepowtarzalności, oryginalności 

jej życia i pracy. Uderzająca jednomyślność gustów i potrzeb 

klientów podsycana przez przemysł produkujący „kulturę” 

pod rządami monopolu kapitału, są wyrazem jednowymiarowej, 

powtarzalnej i schematycznej produkcji towaru zwanego 

sztuką, noszącej to samo znamię, pracy samego konsumenta, 

wreszcie zunifikowanych wartości oferowanych przez produkty 

rynku. Potrzeby jednostki nie są już jej potrzebami, 

lecz jedynie ich projekcjami, narzucanymi, pomnażanymi, a 

następnie zaspakajanymi przez sam przemysł. Wolny wybór 

towaru, jakiego dokonuje konsument, jest w rzeczywistości 

skwapliwie przygotowaną, z góry ustaloną i przewidzianą 

manipulacją, a towarzysząca mu pozorna spontaniczność 

ogranicza się tu jedynie do wyboru alternatywy między 

identycznymi produktami noszącymi jedynie złudne 

znamię indywidualności. Całkowita standaryzacja towarów 

oraz wyprzedzająca ją kreacja sztucznych potrzeb 

uniemożliwia jakąkolwiek spontaniczność w 

zachowaniach jednostki, która sama dąży do ujednolicenia 

własnego życia. Jakakolwiek nowość, odstępstwo 

od normy, budzi w człowieku niepokój, powoduje, 

że jego zachowanie staje się nieprzewidywalne, 

na co producent pozwolić sobie nie może, dlatego 

dąży on do zunifikowania produktu, który w efekcie 

ujednolici także reakcje konsumenta, czyniąc z grup 

społecznych bezwładne masy. Ucząc konformizmu, 

autocenzury, bierności, niszczy w jednostce ostatnie 

ośrodki oporu, uniemożliwiając jej emancypację. 

Wszelki namysł zastępując rozrywką, której głównym 

hasłem staje się bezrefleksyjna, zautomatyzowana zabawa, 

u której podstaw leży bezradność, ubezwłasnowolnienie, 

infantylizacja, w której kategoria nowości 

staje się synonimem występku. 

Przelicznik walut, wzrost gospodarczy PKB, częstotliwość 

pracy wahadła ściennego zegara, liczba urodzin, 

małżeństw, rozwodów i zgonów, druga zasada termodynamiki 

Newtona. Szereg zer i jedynek, binarny ciąg 

ściśle określonych, sprecyzowanych i sklasyfikowanych 

zdarzeń. Dostrzegamy jedynie różnorodność związków, 

praw i korelacji. Nieprzerwany ruch i zamęt, nieubłagana 

siła wpływów praw ekonomii, drożność przepływu 

kanałów społecznych uwarunkowań, w tym pozornym 

biegu, nieustannym ruchu zastygłych form, gry oddziaływań 

splątanych sił, tkwi przesycona bierną akceptacją 

bezsilność. Wszechogarniająca statyka zdeprawowanej 

rzeczywistości, nieodwołalne podporządkowanie się 

nieprzejednanym regułom życia, pustoszy nas nieprzerwanie 

- wszelkie siły wygasły, ruch ciał zamarł. Bezwład 

myśli, przelicznik rzeczywistości przybierający formę 

matematycznego rachunku, nie pozwala nam na osiągnięcie 

innego wyniku. Werdykt zapadł - prawda już 

nigdy nie będzie tajemnicą, obie strony równania muszą 

być zgodne. Składając swój los w ofierze ideologii 

karmiącej się snem o niezmienności, jesteśmy tylko na 

tyle, na ile pozwalają nam zakrzepłe relacje, związki i 

instytucje społeczne. Panowanie oświeconej myśli, degradujące 

jednostkę i jej autonomię, rodzi przemoc 

społeczną i fizyczną. Sterylne umysły ludzi stają 

się podatne na wszelką propagandę. Sprzeciwić się 

masowej kulturze, przezwyciężyć blokadę zautomatyzowanego 

rozumu, rozsadzić konformizm, 

myśleć, czuć, konsumować samodzielnie – to w 

końcu nie dać się zniewolić, poddać ideologiom, 

despotyzmom, nacjonalistycznej paranoi, to przygotować 

w sobie siłę odparcia gwałtu i przemocy. 

W ostatecznym rozrachunku – wziąć odpowiedzialność 

za własne istnienie. 

Michał Drózd – studiuje filozofię na Uniwersytecie Warmińsko- 

Mazurskim w Olsztynie. Główne obszary zainteresowań to 

antropologia filozoficzna, fenomenologia, idealizm niemiecki, 

literatura rosyjska. 

138

Marek Jędrasik 

Coraz bardziej oczywistym staje się przekonanie, że 

system filozoficzny Markiza de Sade znajduje się na 

poziomie tego, co przemilczał, a nie tego, co wyraził 

bezpośrednio. Byłoby to zgodne z tym, co dawno zauważył 

Bataille, że odczytywanie jego dzieła wprost 

jest czynnością jałową poznawczo. Opinia ta bardzo 

się wzmocniła po lekturze pierwszej polskiej monografii 

myśli filozoficznej Markiza pod tytułem: „De 

Sade. Integralna Potworność. Filozofia libertynizmu, 

czyli konsekwencje śmierci Boga” autorstwa Bogdana 

Banasiaka, wydanej przez Wydawnictwo Thesaurus 

w roku 2006. Według autora tej pracy, najbardziej 

ogólną i podstawową intencją Markiza było powiedzieć 

wszystko, niezależnie od tego, jak by się ludzie 

tego obawiali. Markiz ją zrealizował, według niego, 

w trzech wymiarach, które określa jako: „powiedzieć 

wszystko”, „powiedzieć więcej” i „powiedzieć niewyrażalne”. 

W pierwszym wymiarze Markiz objawia się 

jako encyklopedysta ewidencjonujący wszystko to, co 

należy do sfery działania zbrodniczego, działania publicznie 

odrzucanego przez społeczeństwo jako złe, 

nieprzyzwoite, niemoralne. Można powiedzieć, że 

jest to opis sfery działań praktycznych libertyna. 

Drugi wymiar realizacji podstawowej intencji Markiza, 

związany z tym pierwszym, można uznać za 

opis teoretycznej sfery życia libertyna, czyli sfery jego 

poglądów, które społeczeństwo odrzucało jako przekonania 

niebezpieczne dla życia publicznego. Ta sfera 

określa filozofię libertyńską. Trzecim wymiarem realizacji 

filozofii Markiza, według Banasiaka, jest wymiar 

wypowiedzenia tego, co niewyrażalne. Jest ono takie 

ze względu na uwolnioną siłę czystej negacji. Konsekwentna 

demistyfikacja miała realizować absolutną 

wolność w postaci integralnej potworności utożsamianej 

przez niego ze stanem apatii. Siła ta nie tylko 

niszczy ideę Boga, Natury, ale również samej tożsamości 

osobowej wyrażanej w pojęciu Ja i Innego. Ten 

trzeci wymiar, wedle Banasiaka, przekracza skrajne 

formy indywidualizmu, które jako konwencjonalny 

egoizm nadal znajdują się jeszcze na poziomie społecznego 

dyskursu. Jest to wymiar myśli, która przekracza 

nie tylko aspekt trwania indywidualnego, ale 

również gatunkowego. Wymiar przekraczający wszelki 

dyskurs werbalny, determinowany zawsze według 

autora tej interpretacji przez założenia metafizyki 

obecności. Czyli oparty na tezie rozumu teoretycznego, 

dążącego do prawdy, na której to idei opiera się 

sam proces demistyfikacji oraz rozumu praktycznego 

dążącego do dobra. Na nich z kolei opiera się instynkt 

pewnym dystansem i ironią. Z drugiej strony chodzi również 

o znalezienie takiej interpretacji, która rzeczywiście 

ukaże Markiza jako całkowicie współczesnego myśliciela, 

który zastanawia się nad aktualnymi dla nas problemami. 

A to oznacza odczytanie, które pokazałoby jego związek 

nie tylko z następcami, ale również poprzednikami, w 

ramach pewnej europejskiej tradycji intelektualnej. 

Weźmy dla przykładu podstawową kategorię Sade’a, 

pojęcie Natury. Jak wiadomo jej podstawowym prawem, 

według Markiza, jest prawo równowagi, w aspekcie fizycznym, 

aspekcie moralnym i, jak sądzę, formalno - literackim, 

a więc poznawczym. Prawo to było wielokrotnie 

formułowane w różnych utworach na przestrzeni 

całokształtu jego twórczości. Ogólnie głosi ono, że suma 

dobra i zła jest taka sama we wszechświecie. Na płaszczyźnie 

fizycznej wyraża się w równowadze pomiędzy 

procesami powstawania i niszczenia, co gwarantuje 

wieczny ruch natury. A na poziomie literackiego warsztatu 

jest wyrażane przez całkowitą formalną symetrię 

pomiędzy czynami i poglądami postaci dobrych i złych. 

Bohaterowie występni reprezentują według Sade’a twórczy, 

aktywny aspekt natury, a osobnicy cnotliwi aspekt 

zachowawczy, bierny. Jest to wynikiem tego, że tych 

pierwszych Markiz identyfikuje z osobnikami silnymi 

z natury, a cnotliwych z osobnikami słabymi. Tak więc 

wyrazem świadomości metajęzykowej Markiza jest jego 

dążenie do zachowania absolutnej formalnej symetrii 

postaw moralnych bohaterów jako narzędzi natury. Z 

tego by wynikało, że sama natura ma nie tylko wymiar 

czysto materialny, ale również formalny. Markiz konstruował 

swoich literackich bohaterów z pełną świadomością, 

że ich czyny i poglądy wynikają jedynie z ich 

uwarunkowań. Ich namiętności i wyobrażenia powstają 

w wyniku określonej pozycji wobec natury i innych 

jednostek. Widać to na przykładzie opisów beznadziejnego 

buntu niektórych libertynów wobec natury, 

którzy się nie godzą na bycie jedynie jej narzędziami. 

Wyrażają oni w ten sposób poczucie maksymalnej siły 

i mocy wobec innych ludzi, która jest przenoszona na 

cały wszechświat. 

Wraz z upadkiem idei prawdy upada założenie o 

istnieniu jednego świata, bytu, rzeczywistości, do 

której odnoszą się bohaterowie w trakcie wspólnego 

dyskursu. Teraz bohaterowie wyrażają jedynie swoje 

własne konkretne uwarunkowania, swoje miejsce 

w stosunku do innych. Swoją siłę lub słabość. Słabi 

tworzą własną retorykę, retorykę cnoty. Jest to jedynie 

swoisty apel do mocnych, aby ci nie wykorzystywali 

swej siły wobec nich. Silni, świadomi swej przewagi 

nad ofiarami nie tylko wykorzystują ją praktycznie, 

ale również na płaszczyźnie psychologicznej, ukazując 

im beznadziejność ich sytuacji. Nie jest to więc 

już tylko napawanie się samym bólem fizycznym 

ofiary, ale również lękiem przed nieodwracalnością 

139

przetrwania i reprodukcji gatunkowej. Dla Banasiaka 

to, co nazywamy systemem myśli Markiza, jest wynikiem 

przemyślenia wszystkich konsekwencji śmierci 

Boga. Otrzymujemy wówczas ów trzeci wymiar, tożsamy 

z tym, co niewyrażalne. W tej sferze, twierdzi 

Banasiak, myśl Sade’a charakteryzuje heterologiczność, 

ateologiczność i monomania. W pierwszym 

przypadku mamy do czynienia z tym, co całkowicie 

przypadkowe i jednostkowe w myśleniu, odrzucającym 

wszelką powszechnie obowiązującą 

prawdę, której ostatecznym fundamentem i założeniem 

był Bóg. Jest to w związku z tym, według 

autora monografii, myśl filozoficznie bredząca. 

Aspekt ateologiczny prowadzi do porno-teologii, 

czyli negatywnej teologii bluźnierstwa, wyrażającego 

jedynie absolutne nienasycenie i niespełnienie 

każdej pasji, na miarę Boga, którego już 

nie ma. To myśl bluźniąca. Myśl monomana 

z kolei wyraża jedynie jego obsesyjne popędy, 

pragnienia, z tego względu, że wspólna miara 

istnienia w postaci Boga przestała obowiązywać. 

Myśli takiej pozostaje jedynie obrona 

przed mrocznymi siłami fantazmatycznych 

wizji i obsesji. Jest to myśl nagabująca, myśl 

tworząca jedynie złudzenie wspólnoty. Dlatego 

Banasiak sądzi, że Markiz odwoływał 

się do literatury i teatru jako form nie tyle 

wyrażania myśli własnej, co raczej tworzenia 

z własnych fantazmatów i zmyśleń pozoru 

powszechnie obowiązującej prawdy. 

Temu, co ma znaczenie indywidualne, jednostkowe 

Markiz nadaje poprzez literaturę i 

teatr pozornie powszechne, uniwersalne znaczenie. 

W oparciu o przyjęcie istnienia przez 

Banasiaka trzeciego wymiaru myśli Markiza, 

wypowiedzenia tego co niewyrażalne, można 

sądzić, że również on próbuje odczytywać to 

dzieło nie wprost. Sąd ten jednak jest mylny. 

Banasiak zatrzymuje się na poziomie negatywnej 

metafizyki. W efekcie takiej interpretacji 

systemu Markiza trzeci wymiar redukuje 

się do przekonań, jakie głosili libertyni w jego 

tekstach. Staje się on jedynie efektem radykalizacji 

ich poglądów przez interpretatora. Wyciągnięciem 

z tych przekonań ostatecznych konsekwencji. 

Istnieje jednak nadal problem, czy jest 

uzasadnionym założenie, że są to poglądy samego 

Sade’a? Czy można je całkowicie utożsamić z 

jego systemem myśli? Czy takie odczytanie dzieła 

nie byłoby raczej odczytaniem wprost, całkowicie 

jednoznacznym? W takich interpretacjach 

pomija się całkowicie świadomość metajęzykową 

Markiza, jako podstawę warsztatowego dystansu 

do literackich bohaterów, których sam stworzył. A 

to byłoby równoważne z odczytywaniem jego tekstów 

i myśli w sposób dosłowny, a nie symboliczny. 

Powstaje więc pytanie, czy w samych tekstach nie 

znajdują się klucze do interpretacji wieloznacznej, 

wręcz alegorycznej. Gdyby ich tam nie było, bylibyśmy 

skazani na całkowitą dowolność odczytania. 

Tak więc, czy w samych tekstach nie ma podstaw do 

potraktowania bohaterów, ich poglądów i działań z 

sytuacji. Można powiedzieć, że z tego punktu widzenia 

każda przestrzeń komunikacji społecznej opiera 

się na nieświadomości, braku zrozumienia rzeczywistych 

stanowisk i pozycji, jakie zajmują wobec siebie 

uczestnicy zbiorowego dyskursu. W świecie de Sade- 

’a jest dokładnie odwrotnie. Wszystko dzieje się na 

poziomie świadomości ofiary i kata. Każda z postaci 

zna z góry swą siłę i słabość, dlatego wszelki dyskurs 

jest skazany na niepowodzenie. Nikt nie przekona do 

swych racji nikogo. Słabemu pozostaje jedynie wiara 

w Boga i opatrzność, tak jak silnemu drwienie z nich 

jako forma rozkoszy dodatkowej. Każdy pogląd jest 

jedynie wyrazem pragnień kata i ofiary, opartym na 

wyobrażeniach wyznaczonych przez pozycję w sytuacji, 

w której obie jednostki się znalazły. Każda wypowiedź 

wyraża usytuowanie jednostki wobec innych 

osób. Pozycja ta jest źródłem namiętności, które stanowią 

przyczynę wyobrażeń i poglądów tworzonych 

w oparciu o nie. Czyli interpretacji moralnej świata, 

tworzonej przez zaangażowany w język podmiot. Tak 

więc na poziomie struktury formalnej tekstu, a nie w 

tym, co powiedział Sade wprost widać jego świadomość 

konwencjonalności dyskursu społecznego definiowanego 

przez zasadę opozycji moralnych. To owe 

opozycje tworzą naszą logikę identyfikacji z podmiotami, 

które w nim uczestniczą. Markiz dobrze wiedział, 

że w dyskursie zawsze kierujemy się moralnością, 

która zmusza nas do solidaryzowania się z tymi, 

a nie innymi osobnikami. Do identyfikowania się z 

tymi, a nie innymi poglądami. Moralność zawsze 

wyraża strukturę zaangażowania jednostki 

w siebie i innych. A co z tymi niezaangażowanymi, 

którzy osiągnęli stan apatii? 

U Markiza występują trzy rodzaje apatii. 

Apatia cnotliwych wynika z niedostatku sił. 

W efekcie nie podejmują oni jakichkolwiek 

działań, są bierni. U ludzi występnych jest 

ona skutkiem nadmiaru energii i aktywności, 

czego wynikiem jest przesyt na skutek nadmiernego 

zaspakajania swoich potrzeb. Są to 

apatie, które w tekstach Markiza występują 

na poziomie semantycznym, na poziomie 

anegdoty psychologicznej. Jest wreszcie apatia 

będąca wynikiem równowagi, w której nie 

ma nadmiaru lub braku w zaspakajaniu swoich 

potrzeb. Tylko odchylenie od stanu równowagi 

może wytworzyć potrzebę – zaangażowanie 

emocjonalne w treści słów pewnego języka. Ten 

trzeci rodzaj apatii nie występuje już na poziomie 

semantycznym, ale jest wyrażany za pomocą 

czysto formalnej struktury samego tekstu. Mamy 

wówczas do czynienia z całkowitą symetrią poglądów 

i działań postaci cnotliwych i występnych. 

Zaangażowany w treści czytelnik nie dostrzega 

symetryczności opozycji pomiędzy bohaterami 

negatywnymi i pozytywnymi. To konsekwencja 

identyfikowania się z jednym z typów bohatera i 

odrzucania symetrycznej do niego postaci. Na poziomie 

treści języka wyraża się to w asymetryczności 

traktowania wypowiedzi, w które jesteśmy zaangażowani. 

Markiz badając zagadnienie apatii dostrzega 

również, że ta sfera emocjonalnego zaangażowania w 

140

język, kształtująca podmiotowość, jest wytwarzana 

w celu całkowitego uspołecznienia jednostek. Tylko 

dzięki powstaniu u jednostki potrzeby istnienia innego 

podmiotu, solidarności i empatii emocjonalnej z 

innymi ludźmi stajemy się członkami pewnej wspólnoty 

komunikacyjno-kulturowej. Powyższa sfera w 

sposób naturalny rozprasza energię człowieka dzięki 

istnieniu wyobrażeniowej podmiotowości swojej i 

innych. Bohaterowie negatywni dążą do likwidacji 

tej sfery emocjonalnej. A więc do likwidacji negatywnych 

stanów emocjonalnych związanych z samotnością. 

To one tworzą u jednostki stałą potrzebę kontaktu 

z innymi. Zawsze w jego trakcie porównujemy 

innych ze sobą oraz siebie z innymi. Potrzeba ta została 

ukształtowana w procesie wychowania. Wynika 

z różnych kompleksów powstałych w wyniku tego 

procesu. Sfera emocji związana jest z wyobrażeniem 

podmiotowości innych w wyniku zaangażowania w 

wypowiedzi określonego języka. Efektem tego zaangażowania 

jest także obiektywizacja znaczeń słów, 

które dzięki temu stają się bytami. Na skutek tego 

powstaje poczucie realności własnej podmiotowej 

tożsamości oraz świata, w którym się ona realizuje. 

Pewne kategorie i stwierdzenia ulegają obiektywizacji 

w takim stopniu, w jakim ze względu na 

wzbudzane emocje, nie podlegają żadnej refleksji 

intelektualnej. Są one automatycznie używane jako 

całkowicie pewne i oczywiste. Tak więc libertyn 

dążący do likwidacji tej sfery emocjonalnej dąży 

w rzeczywistości do uniezależnienia się od obrazu 

innego, jaki jest kształtowany przez język na 

poziomie wyobraźni moralnej. A więc do likwidacji 

podmiotowości innego wytworzonej nie tylko 

intelektualnie, ale również emocjonalnie przez 

wspólnotę wychowawczą, której był członkiem. 

Nie jest to tylko proces pozbywania się sumienia, 

ale również potrzeb emocjonalnych związanych z 

komunikowaniem się z innymi jednostkami jako 

podmiotami. W ten sposób jest to również proces 

likwidowania negatywnych emocji związanych z 

samotnością, brakiem komunikacji z innymi. Sade 

opisując proces pozbywania się sumienia ukazuje 

znaczenie powtarzalności działań, które tworzą system 

nawyków emocjonalno-werbalnych. Tak więc 

Markiz wprowadzając kategorię apatii dostrzegał 

społeczne źródła powstawania zaangażowania w 

podmiotowość własną i innych. Była ona dla niego 

konstrukcją językowo-kulturową mającą na celu 

uzależnienie jednostki od wspólnoty. Jej zniewolenie 

za pomocą duchowo-moralnych przesądów. 

Stan apatii byłby stanem wyzwolenia emocjonalno-intelektualnego 

od fantazmatów tworzonych 

w jednostce przez społeczeństwo za pomocą języka. 

Wyzwolenie to można zabsolutyzować w 

ramach bezkrytycznego użycia negatywnej formy 

tego, co zostało odrzucone. Wtedy mamy jedynie 

do czynienia z aktem retoryczno–formalnym, językowym, 

a nie realnym, pragmatycznym, funkcjonalnym 

dla jednostki. Banasiak taką interpretację 

Markizowi przypisuje, kreując go na twórcę 

negatywnej metafizyki, opartej na sile absolutnej 

negacji. Byłoby to słuszne, gdybyśmy utożsamili 

myśl Markiza z poglądami zbrodniczych libertynów 

z jego tekstów. To oni reprezentują 

poglądy, które są jedynie negatywną odwrotnością 

metafizyki bohaterów cnotliwych. W 

takim stopniu wierzących w istnienie Boga, 

absolutnego gwaranta ich realności, oraz realności 

społeczeństwa i świata, będących zobiektywizowanym 

porządkiem moralnym, w jakim 

brakuje im sił na samodzielne istnienie, muszą 

się zatem łączyć i tworzyć zbiorowość. Inaczej 

to ujmując, widmowe istnienie istot słabych 

prowadzi do powstania wspólnoty kulturowej 

jako warunku ich przetrwania. A to oznacza, 

że słaba jednostka staje się narzędziem, instrumentem 

trwania innych istot, na tyle słabych, 

że bez utworzenia wspólnoty nie mogłyby one 

istnieć. Tak więc istnienie społeczeństwa, kultury 

jest warunkiem ich przetrwania w sensie biologicznym. 

Stąd afirmacja kultury, jako emanacji 

wspólnoty opartej na wierze w boga i porządek 

moralny, występująca u słabych. Paradoksalnie, 

jednostki absolutnie negujące boga i porządek 

moralny również są całkowicie zaangażowane w 

tę wspólnotę za pomocą języka, którego używają 

do wyrażenia swej negatywnej postawy. A w końcu 

język jest tą technologią, dzięki której może 

powstać wspólnota, jako zbiorowość. Powstanie 

ona w chwili gdy zaangażujemy się w język jako 

kulturę w formie pozytywnej bądź negatywnej. 

Kultura według Markiza, a także Nietzschego, 

propaguje stereotypowe poglądy ludzi cnotliwych, 

czyli z natury słabych, czyniąc z nich wizję świata 

obiektywnego. Wizja ta staje się miarą prawdziwości 

poglądów formułowanych w określonym języku 

wspólnoty. Jednak istnieją jednostki, których 

ze względu na biologiczne uwarunkowania nie 

można w sposób standardowy uspołecznić w procesie 

wychowania. Są to jednostki nadmiernie silne 

biologicznie. Standardowy system nagród i kar, 

ze względu na inną ich wrażliwość, częściowo nie 

odnosi spodziewanych skutków. Inna jest w tym 

przypadku struktura oddziaływania, a co za tym 

idzie następują nieprzewidywalne zmiany w kształtującej 

się podmiotowości takich jednostek. Mają 

one w związku z tym kłopoty z własną tożsamością, 

a także tożsamością podmiotową innych. Powstają 

trudności w identyfikacji z rolami społecznymi 

jakie społeczeństwo im narzuca. Tu tkwi źródło powstania 

jednostek ocenianych przez społeczeństwo 

jako występne, złe, niemoralne. Jednostki takie w 

niektórych przypadkach rekonstruują system uwarunkowań 

kulturowych wspólnoty, w której funkcjonują, 

ale w formie negatywnej metafizyki. Jest ona 

symetrycznym światem ludzi silnych, tak jak światem 

ludzi słabych jest kultura. Nie jest to właściwie 

jeden świat osobników silnych, ale raczej wiele światów, 

w których na różne sposoby parodiowany jest 

standardowy świat kultury osób cnotliwych. Jednostki 

te spełniają ważną ideologiczną funkcję wobec 

wspólnoty, tworząc pozorne, stereotypowe wyjście 

poza społeczeństwo i kulturę. Stanowią więc tylko 

część mechanizmu społecznego. 

141

Sade był świadomy formalizmu językowego. Jako 

literat i filozof musiał też być świadomy różnicy pomiędzy 

językiem a kryptojęzykiem, pomiędzy tym 

co trzeba objawić i wyrazić, a tym, co trzeba ukryć 

i przemilczeć w tekście, aby osiągnąć odpowiedni 

efekt. Można uznać Markiza za prekursora nie tylko 

Nietzschego, ale również postmodernistów. Naturę 

utożsamił z tekstem, w pełni retorycznie ją wykorzystując. 

Sade uznał, że za pomocą literackiej formy lepiej 

wyrazi względność każdego stanowiska filozoficznego, 

każdego sądu i opinii. Prawo równowagi natury 

funkcjonuje na wszystkich poziomach jego systemu. 

Niestety wielu interpretatorów jako przesłankę przyjmuje 

interpretację, w której odrzuca się prawo równowagi 

na rzecz przewagi zła nad dobrem. Również 

Bogdan Banasiak, jak sądzę, przyjął taką interpretację. 

Według niej de Sade miałby jakoby zmienić swoje 

przekonania na rzecz zasady destrukcji. Zasadą natury 

byłaby teraz destrukcja, a nie harmonia. Wynikać 

to może z przyjętego przez interpretatorów Sade’a a 

priori psychologicznego( bo opartego na anegdotach 

historycznych) założenia, identyfikującego poglądy 

Markiza z poglądami negatywnych bohaterów jego 

tekstów. Mniemam, że dla takiej asymetrii nie ma 

żadnych podstaw w jego dziele, a wręcz utrudnia ona 

stworzenie spoistego obrazu całego systemu. Podejście 

takie tworzy przeszkodę w połączeniu w jedną całość 

różnych aspektów jego myśli oraz różnych poziomów 

odniesienia : ontologicznego, formalnego, moralnego. 

Markiz wielokrotnie konstatuje obojętność i amoralność 

natury. W wyniku odrzucenia zasady równowagi 

pojęcia te schodzą na poziom psychologicznej anegdoty. 

Ta zasada na poziomie moralnym, a więc indywidualnym, 

psychologicznym była prawdopodobnie 

dla Markiza zasadą równowagi emocjonalnej, czyli 

braku zaangażowania w występek oraz cnotę. Markiz 

lokalizował je na poziomie stereotypów emocjonalno-intelektualnych. 

Występek i cnota były dla niego 

wyrazem zaangażowania emocjonalnego w określony 

język. To kultura wytworzyła te opozycje jako elementy 

podmiotowości jednostek należących do pewnej 

wspólnoty. Osobnicy słabi reprezentują retorykę absolutnej 

afirmacji cnoty. Bohaterowie silni reprezentują 

retorykę absolutnego zła, będąc jedynie negatywnym 

odbiciem pozytywnej metafizyki słabych. Ewidentnym 

przykładem takiej skrajnie negatywnej metafizyki 

jest system Saint-Fonda zaprezentowany w „Historii 

Julietty”. To wyraz siły i aktywności biologicznej libertyna. 

Jakościowa równowaga i symetria zachodząca 

pomiędzy bohaterami występnymi i cnotliwymi wskazuje 

na czysto retoryczne zabiegi literackie de Sade’a. 

Zarówno kaci, jak i ich ofiary nie identyfikują się ze 

swoimi poglądami, sytuacjami i doświadczeniami. Paradoksalnie, 

jedni i drudzy „pragną” tyle samo dobra 

i zła. Są bowiem jedynie częścią wewnętrznego ruchu 

samego tekstu. Jeszcze raz powtórzę, naiwnością byłoby 

identyfikowanie systemu de Sade’a z poglądami 

wyrażanymi przez literackie postacie. Interpretatorzy 

zaś uparli się lokować poglądy Markiza w głowach 

jego bohaterów, i to tych występnych. Markiz identyfikując 

się z Naturą wychodził poza fascynację dobrem 

i złem. Na poziomie metaliterackim równowaga 

oznaczała dla niego metapojęcie wyrażające jedność 

wszystkich przeciwieństw. Całość tego wszystkiego, 

co nazywamy metajęzykiem. Całość osiągalną jedynie 

w stanie apatii. Podmiot nie odczuwa w tym stanie 

przyciągania języka, ani potrzeby komunikacji. Nie 

występują negatywne skutki samotności. Jednostka 

nie ma nic do przekazania innym, ani nie oczekuje 

tego od nikogo. Rzeczywistość odkrywa swój operacyjny 

aspekt, domenę „zarzadzającego” umysłu elit. 

Markiz de Sade poddał go w swym dziele swoistej 

dyskretnej dekonstrukcji. Pod maską przemocy „powiedział 

o nim wszystko”. 

Marek Jędrasik – ur. w 1950 roku w Olsztynie, gdzie do dziś 

mieszka. Od wielu lat miłośnik filozofii. Szczególnie filozofii 

antycznej oraz buddyjskiej. Redaktor „Portretu”. 

142

Z Pawłem Jaszczukiem, pisarzem, rozmawia Marek Barański 

I. Olsztyn—Allenstein 

Skąd, pisząc „Testament”, czerpałeś wiedzę o 

Olsztynie-Allensteinie ? 

Wszystkich źródeł nie jestem w stanie wymienić. 

Ważny był plan miasta z 1913 r., który pozwalał mi 

orientować się w dawnej przestrzeni. Obowiązkowe 

lektury to: „Olsztyn 1353-1945” Andrzeja Wakara, 

„Olsztyn” Stanisława Achremczyka, „Olsztyn 1353- 

2003” — praca zbiorowa pod redakcją Stanisława 

Achremczyka i Władysława Ogrodzińskiego, a także 

znakomicie opracowany album Rafała Bętkowskiego, 

„Olsztyn jakiego nie znacie”, jak również „Warmia i 

Mazury — zarys dziejów”, które wydał Ośrodek Badań 

Naukowych w Olsztynie, pod redakcją Bohdana 

Łukaszewicza, oraz „Gazeta Olsztyńska 1886-1939” 

autorstwa Andrzeja Wakara i Wojciecha Wrzesińskiego... 

Jak dowiedziałeś się, ile 7 maja 1914 roku w 

Olsztynie kosztowała kawa, a ile szarlotka? 

Kapitalnym źródłem informacji były gazety ukazujące 

się w Olsztynie przed I wojną, utrwalone na mikrofilmach 

w Ośrodku Badań Naukowych im. Wojciecha 

Kętrzyńskiego. Ślęczałem nad nimi godzinami. Tam 

znalazłem ceny artykułów żywnościowych. Rewelacyjne 

były ogłoszenia i reklamy, a także kroniki towarzyskie. 

Cytaty pochodzą z tych gazet i są w większości 

autentyczne. 

Wspominasz w „Testamencie” o lotnisku sterowców 

w Dywitach. Wizerunek sterowca znajduje się 

na olsztyńskim ratuszu. Co myślisz o tym: zeppelin 

jednym z logo naszego miasta? 

Masz rację: zeppeliny — ze względu na swój urok i 

majestat — mogłyby wrócić do Olsztyna, może razem 

z tramwajami. Byłyby niekwestionowaną atrakcją naszego 

miasta i jego oryginalnym logo. 

fot. Marta Skłodowska 

143

Czy w Olsztynie jest coś wyjątkowego, czego nie 

mają inne miasta? 

Wyjątkowość Olsztyna polega na mieszance kultur, 

wywołującej w nas naturalną tęsknotę za prawdą, która 

jest w tym mieście ukryta. Można jej szukać, ale 

obawiam się, że mimo starań nikt jej już nie znajdzie. 

II. Rodowód 

Skąd wywodzi się Twoja rodzina? Kim był Twój 

dziadek, pradziadek? 

Moja rodzina pochodzi z Podlasia. Mój pradziadek 

Stefan mieszkał we wsi Sycyna pod Białą Podlaską. 

Pradziadek brał udział w powstaniu styczniowym, 

za co władze carskie ukarały go zsyłką i wydziedziczeniem 

z majątku. Pradziadek walczył w oddziale 

Chrzanowskiego. Mój dziadek Paweł pracował w majątku 

księcia Świętopełka Mirskiego i walczył w 1905 

roku w wojnie Rosji z Japonią. W 1916 roku walczył z 

Prusakami. Dostał się do niewoli i pracował u ogrodnika 

pod Rostockiem. W 1920 roku trzeci już raz brał 

udział w wojnie, tym razem Polski z bolszewikami, a 

potem, jako kombatant, pracował w policji. Mój pradziadek 

Tadeusz Mankiewicz, ze strony mamy, ukończył 

sławną Szkołę Mechaniczno-Techniczną Hipolita 

Wawelberga w Warszawie i był szefem elektrowni w 

Białej Podlaskiej, a jego ojciec Jan był przedsiębiorcą. 

Czy w waszej kuchni wisiała dyscyplina? Dostawałeś 

lanie od rodziców? 

W moim domu, w kuchni nie było dyscypliny, lecz 

widziałem taką „sarnią nóżkę” u kolegi z podwórka i 

była ona przerażająca. Czasem, jak każdy normalny 

chłopak, rozrabiałem i dostałem lanie od ojca, lecz 

pomysły, jakie przychodziły mi do głowy, były tego 

warte. 

Jakie było podwórko, na którym się bawiłeś? 

Pamiętam dwa podwórka: pierwsze w Morągu przy 

ul. Pułaskiego i drugie w Olsztynie przy ul. Lumumby. 

W Morągu po burzach poszukiwałem „deszczowych 

skarbów” i byłem w tym dobry. Nigdy się nie nudziłem. 

Puszczaliśmy z kolegami latawce, strugaliśmy łódki z 

kory, robiliśmy łuki i strzały z grotami z gwoździ, by 

upolować zające, strzelaliśmy z procy, kusz, chowaliśmy 

się między belami drewna lub ryzykując życiem 

skakaliśmy na piaskowni, ale też potrafiliśmy robić 

pyszne waniliowe lody lub piec jesienią kartofle. 

Pamiętasz imiona kolegów i koleżanek z podwórka? 

Pamiętam imiona i nazwiska kolegów, z którymi grałem 

w puchę i berka kijowego lub piłkowego. Grałem 

w piłkę nożną z Januszem Kupcewiczem, Ryśkiem 

Milewskim, na gitarze z Jaromirem Wroniszewskim 

i Władkiem Pałyską. Wyprawialiśmy się do lasu za 

WDK na orzechy z Cześkiem i Andrzejem Grinbaum, 

Mirkiem Kownackim i Krzyśkiem Pileckim. 

Piszesz w „Testamencie” o dawnym Miejskim 

Gimnazjum w Olsztynie, w którym obecnie mieści 

się I LO. A jak wspominasz naszą „Budę”, konkurencyjne 

III LO? 

Nasza „buda” III LO była - „bezet”. I niech tak już 

pozostanie. Nauczyciele: „Samowar”, Kujawski, Bednara, 

Wincuk, Józwa, Tomaka, Szczepańska, Rychcik, 

Jaskóła, byli klasą dla siebie. Kilkoro z nich (sorry, ale 

nie będę ułatwiał czytelnikom zadania) przeniosłem 

żywcem do „Testamentu”. Przyjaźnie szkolne okazały 

się autentyczne; przetrwały mimo upływu lat. 

Upiłeś się kiedyś do nieprzytomności? 

Czy eksperymentowałem na sobie? Raczej nie znałem 

granic młodego organizmu. Pamiętam, że kiedyś 

w Bułgarii wypiłem za dużo taniego szampana i przez 

kilka lat nie mogłem znieść jego odrażającego zapachu. 

III. Warsztat pisarza 

Kiedy nauczyłeś się czytać? 

W szkole podstawowej w Morągu. Bardzo lubiłem 

wiersze Tuwima i Brzechwy. Od pierwszej klasy występowałem 

na scenie w inscenizacjach szkolnych, pozbywając 

się tremy, udowadniając książce kucharskiej, 

że: „gospodyni bez abecadła twoich przepisów by nie 

odgadła”. 

Pamiętasz tytuł pierwszej samodzielnie przeczytanej 

książki? 

Nie. Pamiętam, że największe wrażenie wywarła 

na mnie podsunięta przez babcię Mariannę lektura 

„Nędzników” Wiktora Hugo. 

144

Pisałeś wiersze w młodości? 

Jak każdy uczeń pisałem wiersze, no, ale jako prozaik, 

zawzięcie się tego wypieram. 

Kiedy uświadomiłeś sobie, że chcesz zostać pisarzem? 

Nigdy nie stawiałem sobie tak zasadniczego pytania, 

czy chcę być pisarzem. Wiedziałem jedno, że będę 

pisać, by odpowiedzieć na kilka podstawowych życiowych 

pytań. 

Piszesz swoje powieści piórem, ołówkiem, na 

komputerze? 

Piszę, czym się da: długopisem, piórem, ołówkiem, 

wreszcie przepisuję tekst na komputerze, kiedy zwolnią 

go dzieci. Kiedyś stukałem zawzięcie na małej 

walizkowej maszynie do pisania, optimie, którą pożyczył 

mi kolega. Dorabiałem sobie na niej, przepisując 

prace magisterskie dla księży. Jeśli wiem co, smaruję 

w kącie pokoju nawet po ciemku, niekiedy dyktuję 

jakiś fragment żonie, np. fragment „Foresty” dyktowałem, 

płynąc kajakiem, bo ręce miałem zajęte wiosłem. 

„Testament” poprawiłeś. Czy jesteś zadowolony 

z ostatecznego efektu? 

Mam zasadę niedowierzania sobie. Inną zasadą 

jest, że „wszystko domaga się przekształcenia i będzie 

przekształcone”, co oznacza jakiś naturalny pęd do 

ideału, nigdy więc nie mogę przestać poprawiać i dopisywać. 

Nulla dies sine linea, jak powiedziałby mój 

łacinnik, Jan Kujawski. To chyba dobrze, że staram się 

nie wracać do swoich starych utworów, zacierając za 

sobą ślady. 

Czym sie nakręcasz by Ci lepiej szło pisanie? Co 

Cię inspiruje? 

Prawie codziennie rano ćwiczę chińską gimnastykę 

- quigong, która mnie uspokaja. Uwielbiam teatr i 

kino, ale najbardziej cenię dobrą prozę, którą staram 

się delektować. Czytam Dostojewskiego, Hrabala, 

Eco, Singera, Baricco, Proulx, Kosińskiego, Rylskiego, 

Gombrowicza, Kuśniewicza (przykro, że okazał się 

TW), Iredyńskiego oraz ... olsztyniaka, Włodzimierza 

Kowalewskiego. 

Paweł Jaszczuk – ur. w 1954 r. w Ostródzie, jako 

optymista. Jego wczesne opowiadania ukazywały się 

m.in. w „Wiadomościach Kulturalnych”, „Kamenie” 

i „Odgłosach”. Wydał powieści „Testament Schlichtingera” 

(1991), „Sponsor” (1995) i „Honolulu” 

(1997) oraz zbiór opowiadań „Ararat” (1992). Autor 

słuchowiska „Prywatka” i sztuk scenicznych: „Aktorski 

Pasjans”, „Moja siostra Stella”. W 2005 r. za powieść 

„Foresta Umbra” otrzymał prestiżową Nagrodę 

Wielkiego Kalibru. Pociągają go „mroczne klimaty”, 

lubi forsowne wędrówki, spływy kajakowe i spanie 

w namiocie. W 2007 roku w „Portrecie” ukazała się 

jego powieść pt. „Testament”. 

Masz swój ideał literacki, mistrza, któremu zazdrościsz 

doskonałej formy artystycznej? 

Ideał? — na jak długo nie wiem - to Hrabalo-Dostojewski. 

145

Natalia Sarata 

Siedzenie po drugiej stronie rzeki uspokaja jak siedzenie 

w studni, odcina od bodźców, odzyskuję powoli 

i mozolnie czucie w myślach, wywlekam spod 

grubej warstwy odpadów, pleśni, wilgoci i grzyba, a to, 

co mi staje wtedy przed oczami, to nasze wściekłe pieprzenie 

się w jakimś wynajętym pokoju na obrzeżach 

miasta, z różowymi zasłonami w oknach bez firanek. 

Im bardziej zmierzch, tym bardziej pamiętam, jak nie 

pozwoliłaś mi wejść głęboko w żałobę po dziecku, jak 

zachłystywałam się płaczem, aż na ratunek zerżnęłaś 

mnie na podłodze, na otarcie łez, na wyblakłej buraczkowej 

wykładzinie. Jej faktura odcisnęła mi się 

na plecach, a drzwi do mieszkania były wytłumione. 

Stałam potem w ciszy bezmyślnie na przystanku, z 

rękami w kieszeniach płaszcza czekając na tramwaj i 

przez dziurę dotykałam brzucha, jakby to miało pomóc. 

Nikt więcej nie wiedział, nie powiedziałam nikomu, 

że tam pusto. 

Ależ nie bój się, moja droga, tu czterystu policjantów 

z czterystoma psami, gumowe kule, miotacze gazu, zomowskie 

tarcze ofiarują bezpieczeństwo pedałom. A my 

możemy być spokojne, niewidzialne jesteśmy, nie istniejemy, 

kochana, nie ma nas do tego stopnia, że czasem 

puszczam twoją dłoń, gdy przechodzimy koło tego 

technikum elektrycznego, albo wydziału historii. Choć 

podobno oni nie biją tak od razu. Najpierw pytają, czy 

jesteśmy. Ale nas nie ma. Myśmy tylko spedalone. 

Przyzwyczajam się do bezdomnych. Codziennie 

przed pracą mijam ich kolejkę po chleb i mszalne 

wino, gdy stoją pod bramą klasztorną, czekając na 

pierwsze śniadanie prosto od sióstr. Nie przechodzę 

już na drugą stronę ulicy, już nawet zaczęłam na nich 

patrzeć, oglądać ich bez obrzydzenia, czasem odważam 

się spojrzeć któremuś w oczy. Najczęściej temu 

Andrzejowi, który siedzi zawsze na tej samej ławce na 

rogu, zawsze sam, czyta wczorajsze gazety. Czasem 

widzę, jak spisują go policjanci, którzy też go znają 

i też mówią mu po imieniu, wczoraj słyszałam, jak 

mówią do niego Jędrek. On siedzi i patrzy ze swojej 

ławki, udziela przechodniom audiencji, albo wybiera 

jogurt palcem z plastikowego kubka, mruczy do siebie, 

z kimś rozmawia, z kimś, kogo nie widzę, ale patrzy 

mu z oczu dobrze i ja patrzę mu w oczy, dobrze, 

że nie widzi, a gdy jednak widzi, zamykam oczy i idę 

na pamięć, uwaga na krawężnik, na pasy, na kałuże. 

Nie otwieram, jeszcze by się wszystkiego dowiedział, 

jeszcze czego. Czasem spotykam go idącego przez rynek, 

pod warunkiem, że ja przechodzę tamtędy, pod 

warunkiem, że on też ma czas akurat tamtędy przechodzić. 

Wiesz, gdy się wprowadziłyśmy do kamienicy z białożółtą 

flagą papieską nad wejściem, już następnego dnia 

na klatce pojawiła się namalowana miękkim ołówkiem 

gruba strzałka od słowa LESBY aż do naszego mieszkania. 

Wszystkie zakręty dokładnie opisane, kąt skrętu 

zachowany. Więc jednak jesteśmy, tutejsze kamery widzą 

nas wyraźnie. 

Przed pracą jest jeszcze koniecznie przychodnia onkologiczna, 

przy której ciągle zatrzymują się samochody. 

Wysiadają z nich milczące pary z walizkami, nigdy 

nie wiem, kto kogo odprowadza, czy to ona jego, on 

ją, komu ze strachu kolana odmawiają posłuszeństwa. 

Napływają też falami bardzo szczupli mężczyźni z 

wielkoobrazkowymi zdjęciami płuc opakowanymi w 

szary papier pakowy, wiatr dmie w zdjęcia jak w żagle, 

mężczyźni unoszą się nad ziemią, jakby od razu szli 

do nieba. Idą też gęsiego skulone, zgarbione kobiety 

z chustkami na głowie, kolorowe kapelusze są źle widziane, 

choroba ma swoją godność. W ich skupionym 

spojrzeniu czai się „ratuj się ratuj się ratuj”, wszyscy 

są szarzy i zmęczeni, jak ten budynek szpitala, co stoi 

na wielkich słupach, sam siebie podtrzymuje na duchu. 

gorący oddech rytm ciągle porusza się pode mną pulsuje 

tańczy mówi brak mi slów jesteś genialna warsztat 

masz świetny mówi podpuszczam cię mówi chce wiedzieć 

gdzie ty się tego wszystkiego nauczyłaś podrywałaś 

laski w pubach? patrzy na mnie milczy czeka cisza 

nie gęstnieje patrzę oczy mam jasne wiem, że chce wiedzieć 

tej prawdy nigdy nie pozna nie dowie się nigdy 

jej nie wypowiem tak wiem ze masz talent kończy a ja 

łapię ja za kark zagarniam ja całuję boleśnie wgryzam 

się w nią chciałabym ja zjeść kochając ją myślę właśnie 

o tym nie o nożu i widelcu o pożeraniu jej o rozrywaniu 

jej palcami przecież dlatego ja gryzę przecież dlatego 

146

Czy to widać? Gdy wejdzie się do mieszkania, na 

przykład żeby sprawdzić, czy balkon spróchniał juz 

całkiem, czy widać że to nasze rozmowy odcisnęły się 

tymi wilgotnymi zaciekami na ścianach? Czy widać 

na nas sińce, ugryzienia, otarcia na nadgarstkach, czy 

to widać? Czy właśnie to chcesz oglądać zza judasza? 

Czy słyszałeś wczorajsze „krzycz kochanie”? Czy 

widać po nas, że mamy swoje duchy, z którymi rozmawiamy 

bez pokory, mocno i do bólu czasem przed 

zaśnięciem? A czy ktokolwiek tu pamięta, jaki pisarz, 

jaka poetka mieszkała przed nami w tym cholernym 

domu kilkadziesiąt lat temu? Czy ktokolwiek wie, czy 

oni, czy one jeszcze żyją? Czy oni, czy one też nie 

miały gazu, czy one, czy oni też mieli grzyba na ścianach? 

Czy to ich słowa stukają do nas zza ścian, z kominów, 

z odpływów, czy to one kapią gdzieś w rurach, 

znajdują przetoki i wsiąkają nam w ściany, gdy śpimy? 

Czy to oni zapisują nas na pożółkłych ścianach, bo 

wiedzą o nas wszystko, bo patrzą na nas, gdy się nie 

modlimy, sikamy, gdy dłubiemy w zębach, gdy się z 

sobą przyjaźnimy i się z sobą kochamy? Kto tu kogo 

pisze i kto tu z kogo ściąga, kto się tu kim żywi. Żyjemy 

na wystawie. 

układam plan weekendu szukam w myślach w szafach 

miękkich długich rękawów do obcięcia pończoch szali 

jedwabnych chust krawatów nie zobaczysz mnie nie 

dotkniesz zniknę zostanie tylko twoja skóra tam gdzie 

dotknę tylko tam niczego więcej nie poczujesz niczego 

mniej obiecuję 

Natalia Sarata – łączy socjologię, europeistykę i gender studies 

pracując w feministycznej fundacji i działając w nieformalnej grupie 

Przestrzeń Kobiet, w pośpiechu pisząc, czytając, żyjąc. 

147


Książka Agnieszki Nęckiej „Granice przyzwoitości. 

Doświadczenie intymności w polskiej prozie najnowszej” 

to studium atrakcyjne poznawczo. Jego główną 

zaletą jest nowatorska konceptualizacja wybranych 

tematów i motywów polskiej prozy najnowszej. Nęcka 

ogląda pejzaż ostatnich dokonań literackich polskich 

prozaików przez pryzmat dwóch kategorii: przyjemności 

i intymności. One też stają się podstawowymi 

kwalifikatorami analizy. Intymność jest więc kategorią 

pozwalająca na stworzenie „tematycznej typologii powieści 

polskich wydanych po roku 1989” (s. 25). Takie 

założenie metodologiczne podyktowane jest ambicją 

opisu i diagnozy rozpoznawanej współcześnie sytuacji 

koniunktury na intymność. Rozchwianie granic 

sfery prywatnej i wyrachowana sprzedaż prywatności, 

strategia podglądactwa, przekraczanie granic tabu i 

poetyka szoku to reprezentatywne elementy świata 

zdominowanego przez popkulturę. 

Nurt intymistyczny, jak dowodzi Nęcka, rozpoznawany 

jest dziś jako ważna tendencja we współczesnym 

literaturoznawstwie. Autorka poddaje refleksji 

strategię tekstów zorientowanych na opis ludzkiego 

wnętrza poprzez odwołania się do sfer o prowokacyjnie 

amiwalentenej aksjologii. To sfery „zwyczajowo” 

zakazane, nieprzyzwoite, niemoralne, a na pewno 

- niepubliczne. Do modelowych sytuacji intymnych 

obecnych we współczesnej literaturze według Nęckiej 

należą: opisy uzależnień, stanów chorobowych i 

zgonów, dojrzewanie, gwałt, ciąża oraz menstruacja, 

erotyzm, przemoc fizyczna i psychiczna, akt twórczy 

jako doświadczenie intymne, poświadczanie prywatności 

przez przedmioty codziennego użytku. 

Nęcka próbując dać odpowiedź o przyczyny nadprodukcji 

poetyki intymności lawiruje w przestrzeniach 

diagnozujących to koniunkturalność twórców i zamiłowanie 

do gestu prowokacji, to dominację paradygmatu 

pop i praktykę modernistyczną. Praca autorki 

udowadnia że intymność, konotowana poprzez pojęcia 

szczerości, autentyczności, wiarygodności, a więc 

relacji między osobą przeżywającą a przedmiotem 

ewokującym emocje, musi być również rozumiana w 

perspektywie socjologii odbioru. 

Konfesyjność tekstu wabiącego czytelnika miazmatem 

szczerości i autentyczności definiuje oczywiście 

strategie warsztatowe. Poetykę intymizacyjną znaczyłyby 

więc m.in.: pierwszoosobowa narracja, nielogiczność 

wywodu, chaos zacierający granicę między 

rzeczywistością a majakiem (pozory autentyczności), 

subiektywizm, jednostkowość doświadczenia. Nęcka 

wpisuje realizacje intymistyczne autorów w dwie 

strategie literackie: ekshibicjonistyczną (taktyka striptease`u, 

pokazywanie ludzkiego wnętrza poprzez pisanie) 

i strategię voyuerów (czerpanie przyjemności z 

podglądania jak obnażają się inni). Autorka precyzuje 

też genologiczny pejzaż literatury intymistycznej, 

akcentując znaczenie takich gatunków jak dziennik, 

lże-dziennik, spowiedź czy pamiętnik. 

Szczególnie interesująca w propozycji Agnieszki 

Nęckiej jest dyskursywizacja problematyki śmierci, 

zwłaszcza refleksje na temat zmiany paradygmatu pisania 

o śmieci. Doświadczenie tanatyczne od zawsze 

fascynowało twórców i doczekało się, co skrupulatnie 

odnotowuje autorka, ogromnej literatury. Analizując 

konkretyzacje współczesnej polskiej prozy Nęcka diagnozuje 

odwrót od traktowania śmierci jako sacrum. 

Figura patosu nie zamienia doświadczenia śmierci w 

banał, ale ustępuje miejsca zwyczajności, przejmująco 

ilustrującej intymność, czułość i szacunek (Zyta 

Rudzka, Jacek Baczak). Nęcka podkreśla, że akt umierania, 

także w wymiarze eschatologicznej naturalności 

i nieuchronności, jeśli zostanie poddany literackiej 

transformacji, nabiera cech intymności ambiwalentnej, 

jakby podejrzanej. Ta nieufność wobec intymności 

bierze się z sedna sytuacji świadkowania, z 

autorskich skłonności voyerystycznych. Wszak śmierć 

jest intymna o tyle, o ile doświadczamy jej sami; jeśli 

zaś świadkujemy śmierci innych, to traci ona charakter 

intymny. Konsekwencją tych przewartościowań 

jest pożytkowana przez autorów strategia spektaklu, 

uprzywilejowująca kategorię obrazu i transforująca 

naszą percepcję śmierci z płaszczyzny altruistycznej 

na estetyczną. 

Równie interesująco rozpisuje autorka temat używek. 

Nęcka słusznie ewokuje niejednoznaczny status 

intymności w sytuacji bycia pod wpływem narkotyków 

czy alkoholu. Dylemat paradygmatu normalności 

(szczerości) lub paradygmatu nienormalności 

(sztuczności, iluzji) rozwiązuje autorka w sposób 

najprostszy - zaznaczając nietypowość tej relacji (quasi-intymność 

nałogowca). Finalnie jednak zdaje się 

skłaniać ku akceptacji pierwszej z propozycji interpretacyjnych. 

„Na przekór jednak wątpliwościom, jakoby 

nadużyciem było mówienie o intymności w kontekście 

nałogu, jestem zdania, że właśnie ów stan byłby 

zdatny pokazać najbardziej zbliżoną do »prawdziwej« 

formę owej kategorii. Nałogowiec nie kontroluje się, 

zatem nie może udawać, a także celowo bądź nie, 

fałszować obrazu swojego »ja«. Pokazuje siebie bez 

ukulturalnionej otoczki” (s. 96). 

Nośną sferą zagadnień książki Agnieszki Nęckiej 

jest tematyzacja seksualności, zwłaszcza zaś diagnoza 

perwersyjności aktów erotycznych. Materiałem analitycznym 

stała się proza: Andrzeja Czcibora-Piotrowskiego, 

Manueli Gretkowskiej i Piotra Pietuchy, Marka 

Bieńczyka, Zyty Rudzkiej, Michała W. Pistoleta. 

Tezą wstępną jest nieodkrywcze przekonanie o przesunięciu 

zainteresowań autorskich ze sfery duchowej 

(miłość) do sfery cielesnej (seks), co ostatecznie unieważnia 

paradygmat miłości romantycznej. Autorka 

udowadnia, że w polskiej prozie po 1989 r. powstało 

wiele alternatywnych sposobów pisania o seksualności. 

Przestrzeń fakultatywnych strategii obejmuje 

148

z jednej strony - wulgarne i dosłowne obrazy aktów 

seksualnych, z drugiej - językowo wyrafinowane opisy 

zbliżeń, alternatywnie - pojawiają się symptomatyczne 

niedopowiedzenia, przywołujące na myśli casus 

Żeromskiego. 

Nęcka precyzyjnie opisuje, w jaki sposób seksualność 

zdominowała tematykę i przestrzeń języka 

współczesnej prozy i przypisuje tym strategiom autorskim 

funkcję pornografizującą bądź integracyjną 

(pogłębiony związek między kochankami). Na uwagę 

zasługuje zwłaszcza przez lata tabuizowany, trudny i 

ciągle bardzo newralgiczny temat seksualności dziecięcej 

(Andrzej Czcibor-Piotrowski). Nęcka konceptualizuje 

problem umieszczając go w przestrzeniach 

takich pojęć jak: językowy obraz świata, stereotypy 

płci, tożsamość płci, trangresja. Celna wydaje się korespondencja 

między percypowaną przez bohatera sytuacją 

wydziedziczenia z ojczyzny i wydziedziczenia z 

płci, „dojścia” do ojczyzny”, „dojścia” do płci. Nęcka 

pisze: „Podróż powrotną z do 

kraju rodzinnego bohatera Czciborowego cyklu można 

zatem odczytywać jako drogę dojrzewania, zapis 

kolejnych stadiów przeistaczania się dziecka w dorosłego 

mężczyznę. Z jednej strony poszukiwanie własnej 

tożsamości, z drugiej zaś chodzi o odnalezienie 

” (s. 112). W tym sensie rodząca 

się seksualność małych bohaterów jest intuicyjną próbą 

odseparowania się od traumy wojny, desperacką 

próbą zbudowania więzi komunikacyjnej z drugim 

człowiekiem, to sfabularyzowana koegzystencja Erosa 

i Tanatosa. Samotne dzieci wybierając pierwszego z 

nich, spontanicznie opowiadają się za witalnością, za 

potęgą życia. 

W rozdziale poświęconym tematyzacjom intymności 

kobiecej Agnieszka Nęcka słusznie umieszcza swoje 

refleksje w planie dyskursu zorientowanego wokół 

takich pojęć jak: „proza kobieca”, „proza feministyczna”, 

„proza menstruacyjna”. Świadoma konotacji semantycznych 

tychże, autorka nie wdaje się jednak w 

polemiki i dla utrzymania spójności wywodu decyduje 

się zasygnalizować te problemy jedynie w przypisach. 

Interesującą konceptualizację problematyki intymności 

przynosi rozdział poświęcony rzeczom, a właściwie 

odnajdywaniu własnej tożsamości poprzez otaczające 

nas przedmioty codziennego użytku. Nęcka 

zakłada: „Żaden z przedmiotów, którego używamy, nie 

jest neutralny ani przezroczysty. Poprzez rzeczy materialne 

można dotrzeć do głębi człowieczego istnienia, 

bowiem przedmioty odkrywają nieraz więcej niż 

mogłoby się na pierwszy rzut oka wydawać” (s. 181). 

Żałować wypada, że autorce nie udało się dotrzeć do 

cennej pozycji Tima Edensora „Tożsamość narodowa, 

kultura popularna i życie codzienne” (Kraków 2004). 

We wzmiankowanej pozycji znajduje się korespondujący 

ze spostrzeżeniami Nęckiej rozdział odczytujący 

fakty kultury materialnej (zwłaszcza przedmioty) w 

perspektywie semiotyki (chodzi przede wszystkim 

o kategorie narodowe). Edensor niezwykle celnie 

zrekonstruował mechanizm indywidualnych i zbiorowych 

narracji zorganizowanych wokół przedmiotów. 

Pisał: „przedmioty są elementami codziennych 

światów, symbolicznych wyobrażeń i afektywnych, 

zmysłowych doświadczeń inherentnych w różnych 

formach tożsamości narodowej”. Edensor interesował 

się głównie socjalizacyjną (zbiorową) pragmatyką 

przedmiotu, podczas gdy Nęcka wydobywa semantyką 

znaczoną pojedynczością, indywidualnością: pragnie 

widzieć w nich zwierciadło intymności. 

Agnieszki Nęckiej portret współczesnej prozy 

polskiej jest interesujący. Autorka sumiennie przyznaje 

się do istnienia metodologicznych pułapek tak 

sprofilowanego tematu. Najistotniejszy dylemat dotyczy 

pytania, czy tekst literacki, jako sui generis wtórny 

wobec doświadczenia ma jeszcze charakter intymny, 

czy już nie. W tym miejscu Nęcka, adaptując dla 

swoich potrzeb tezy Niklasa Luhmanna i przychylając 

się do stwierdzenia o „wtórnej intymności” tekstu, w 

pełni rozwiewa wszelkie merytoryczne wątpliwości. 

Agnieszka Nęcka, Granice przyzwoitości. Doświadczenie 

intymności w polskiej prozie najnowszej, 

Wyd. Agencja Artystyczna PARA, 

Katowice 2006. 

149

Urszula Bielas 

Postanowił stworzyć świat, a właściwie miasto. Zaczął 

od własnego mieszkania, potem księgarni z antykwariatem, 

kafejki kulturalnej... Wymyślił ulice, 

a przy nich budynki odziane w jesienny krajobraz. 

Wtedy to wszystko wymknęło się spod kontroli i 

nie miał już wpływu na to, jak kształtuje się okolica, 

która niczym żywy organizm zaczęła samowolnie 

się rozrastać i przekształcać w niezwykłym 

tempie. Powstawały kolejne biurowce, wille, parki, 

fast foody - które nie były już jego pomysłem. Zburzono 

tak starannie projektowane w jego umyśle 

kino – WhiteStarTheatre, a centrum handlowe 

Złoty Róg zamknięto. Pojawili się także ludzie. 

W oknach wymyślonych przez niego mieszkań 

powiesili firanki, każdego ranka zapełniali ulice 

w drodze do pracy, jadali kanapki w VeloxMeal, 

gdzie personel udostępniał toaletę tylko klientom 

lokalu (jeśli więc chcesz skorzystać, musisz kupić 

co najmniej koktajl). 

Przestał mieć wpływ na jakiekolwiek zdarzenia 

w tym mieście. Ale czy kiedykolwiek go miał? 

Czy istnieje gwarancja, że to nie złudne wrażenie 

albo cudza projekcja, którą ktoś wcisnął mu niespodziewanie 

w dłoń, jak niechcianą ulotkę biura 

podróży? Jedyne co mu pozostało, to wniknąć 

powoli w tę przestrzeń, poddając się światu barów 

szybkiej obsługi. Zmienił się w mieszkańca 

z nieświeżym oddechem, o tyle wyjątkowego, że 

pozbawionego przeszłości. Niczego nie pamiętał, 

umysł zablokował dostęp do wspomnień, 

jeżeli takowe posiadał. Nie potrafił określić, 

kim jest. Nie rozpoznawał sąsiadki, a jego własne 

mieszkanie było przestrzenią pełną tajemnic. 

Trudność sprawiało mu podanie własnego 

nazwiska i może tylko przez przypadek stał się 

panem Arrlo. 

Życie Arrlo rozpoczyna się od powrotu do 

mieszkania: „wtedy wychodzi na jaw, że po pierwsze 

ktoś już tam mieszkał , a po drugie zalegamy 

z czynszem, i to za trzy miesiące” (s. 7). Brak 

telewizora, sporo książek, wąska kanapa i pudła 

pozostawione przez zaginionego współlokatora, 

zwanego C. Xiidem – tak mniej więcej przedstawiało 

się wyposażenie domostwa. Co pewien czas 

nasz bohater dokłada do rzeczy listy adresowane do 

Xiida. Nadejdzie czas, kiedy naruszając prywatność 

szanownego kolegi, odkryje przyczynę jego zniknięcia. 

Zanim to jednak nastąpi nasz bohater musi 

uporać się z problem braku własnej tożsamości. Pomocna 

okazuje się rozmowa telefoniczna, za sprawą 

której bohater przestaje być bezimienny: „Halo? - 

powiedziałem do słuchawki [...]. - Pan Arrlo? - zapytał 

zdecydowany męski głos. Pomyślałem nagle, jak 

to miło, że mój rozmówca nie jest zniecierpliwiony 

faktem, iż tak długo nie odbierałem; chciałem mu 

się jakoś odwdzięczyć, powiedziałem więc odruchowo: 

Tak. - Nie mogłem oprzeć się wrażeniu, że 

tego właśnie oczekiwał” (s. 11). W taki oto sposób, 

egzystencja Arrlo staje się spełnianiem czyichś 

oczekiwań. 

Właściwie Arrlo jest już wyposażony w niezbędny 

pakiet osobowościowy, jego dopełnieniem jest 

praca w antykwariacie. Mógłby wieść życie przeciętniaka, 

ale wtedy nie spełniałby oczekiwań... 

Kto stawia te wymogi? Czytelnik? Autor? Sam 

Arrlo? 

Antykwariusz zostaje uwikłany w poszukiwania 

książki pod tytułem „Pielęgnacja i tożsamość 

drzew”. Książka, która na pierwszy rzut 

oka mogłaby stać się interesującą pozycją 

jedynie dla pracowników katedry botaniki, 

posiada magiczną moc. Niezwykłość tekstu 

polega na jego nieustannej transformacji. 

Część zadrukowanych kart traci treść, na jej 

miejscu pojawia się nowa, sam tytuł także 

ulega modyfikacji. Osoby zainteresowane 

odnalezieniem woluminu (pan Maaka, pan 

Doulaix) znajdują się po dwóch stronach 

barykady i nie zamierzają przebierać w 

środkach, aby osiągnąć cel. Rozpoczyna się 

polowanie, przekształcające się w pościg za 

osobą Arrla. Dodatkowo u boku Arrla staje 

Harley, mająca ułatwić/utrudnić dotarcie 

do rozwiązania zagadki. Harley, kasjerka z 

baru Velox-Meal, również pragnie dotrzeć 

do księgi. Ma w tym własny interes. Książka 

była kiedyś w posiadaniu ojca dziewczyny, 

który pod wpływem czytania magicznych 

stron przemienił się w drzewo. Trzeba zdjąć 

z niego zaklęcie tak, by szorstka kora pnia 

i owalna korona o nieregularnym kształcie, 

stała się na powrót ludzkim ciałem. Pomocna 

może być osoba niejakiego S. Numa, ale 

nikt nie potrafi wskazać miejsca w którym 

mógłby się obecnie znajdować. Trudne do 

rozszyfrowania wskazówki pojawiają się w 

najmniej oczekiwanych momentach. Czasem 

są wspomnieniem ze snu, czasem przynoszą 

je nietypowi posłańcy. Takim posłańcem 

będzie chłopiec w niebieskiej czapeczce, 

150

innym razem będzie to strażnik toalet (który okazuje 

się być samym S. Numem). Zamiast odpowiedzi pojawiają 

się kolejne pytania. 

Cóż mogą oznaczać słowa Kamyl-kamla, jak należy 

rozumieć hasło: Orzeł znalazł mamuta.? Arrlo, a wraz 

z nim czytelnik, co chwila odkrywa nowe tożsamości 

( a jest ich wiele) osób, przewijających się przez jego 

życie. Efektem prowadzonego „śledztwa” jest odkrycie, 

że wiecznie nieobecny pan C. Xiid jest kobietą, 

a zarazem matką jednego z bohaterów powieści. To 

jeszcze jednak nie koniec tajemnic współlokatora, 

posiada on bowiem jeszcze jedną... 

Autor prowadzi czytelnika ulicami miasta, przy blasku 

kiczowatego neonu, wśród gwałtownych ruchów 

ludzkich dłoni przy automatach do gier i rzężeniu 

motocykla. Za przewodnika dostajemy pana Arrlo, 

widzimy tylko to, co on może zobaczyć. Błąkamy się 

wraz z nim, snując domysły. Przyzwyczajamy się do 

topografii miasteczka i zaczynamy traktować jako 

realny byt każdy most, dworzec czy ulicę. Mapka 

wymyślonego miasta (umieszczona na pierwszych 

dwóch stronach książki) urzeczywistnia fikcyjne 

miejsca. 

Trafiamy do zamkniętych bibliotek, na pchle 

targi, gdzie pomiędzy półkami handlarzy starych 

książek unosi się zapach błękitnej krwi. Gościmy 

w pracowni muzycznej Restò Pürona., który poza 

budową i konserwacją zajmuje się wydobywaniem 

duszy z instrumentów. 

Zatem jest to świat wyboru pomiędzy lampką 

koniaku a kuflem piwa z prażynkami, pomiędzy 

sferą sacrum a profanum. Wszystko zależne jest 

od gustu, a ten uwarunkowany jest jedną z trzech 

kategorii na jakie można podzielić ludzi: „Wyjadaczy, 

zostawiaczy, i mieszaczy” (s. 216). Wyjadacz 

stanowi to typ człowieka, który wydziera z życia 

najlepsze kąski, pozostawiając nudną otoczkę. 

Zostawiacz delektując się wierzchnią warstwą 

codzienności, powoli docierać będzie do centrum 

przyjemności. Mieszacz pochłonie wszystko, co 

zostanie mu podane, bez jakiekolwiek refleksji. 

Każdy z nich inaczej będzie oglądał film, jadł stek 

czy pralinkę z migdałem w środku. 

Aleksander Kościów za pomocą fikcyjnego świata 

uderza w konsumpcjonizm współczesnego 

społeczeństwa. Zestawowi obiadowemu zakupionemu 

po promocyjnej cenie zostaje przeciwstawiona 

książka, dzieło sztuki, które należy smakować 

bez pośpiechu. 

Przestrzega przed zgubnym wygodnictwem, 

które wpakuje naszą cywilizację do „żabiej dziury”: 

„Żaba siedzi w swojej jaskini i trwa w żabim 

istnieniu, a gdy jest głodna robi chlast! [...] Siedzi 

i rośnie [...] ale nie wychodzi z dziury [...] 

Żaby nie myślą o przyszłości, choć czasem może 

powinny. A to dlatego, że gdy już urosną- nie są 

w stanie ze swej żabiej dziury wyjść [...]. Ich ciała 

zaczynają dopasowywać się do kształtu jaskini. 

[...] Żaba nie może przestać jeść, bo umrze 

z głodu. Ale gdy je, jej organizm musi się rozrosnąć. 

Nie jest jednak w stanie i ostatecznie dusi 

się pod naporem własnego „ja”. Game over” (s. 

50). 

W pewnym momencie fabuła powieści wykracza 

poza granice świata, w którym istnieje miasto. Opowieść 

o losie antykwariusza zostaje co pewien czas 

przerywana fragmentami życia bohaterów, którzy 

egzystują w innej czasoprzestrzeni. Istnienie Arrla 

zostało nagle przetasowane z losem bezimiennego 

przybysza z południa – szamana, i życiem ciężko 

chorej Padme Feugo. 

Historie przeplatają się ze sobą, tworząc ciąg niedopowiedzeń. 

Co wspólnego ma ze sobą trzydziestokilkuletni 

księgarz Arrlo z bezimiennym człowiekiem, 

który wędrując wśród śniegowych zasp, 

pewnego dnia dołącza do koczowniczego plemienia 

? Subtelne wskazówki są tylko namiastką wiedzy, 

jaka potrzebna jest do odkrycia tajemnicy dwóch 

ostatnich stron powieści. 

W przestrzeni otaczającej przybysza z południa 

dominuje natura, a czas wyznaczany jest przez 

pory roku. Wśród polowań na reny, łowienia ryb, 

magicznych rytuałów znajdujemy spokój, którego 

brak w miejskiej cywilizacji, oraz część odpowiedzi 

na pytania postawione przez Arrlo. Teraz już 

wiemy czym jest Kamyl-kamla. Wiemy znacznie 

więcej, jednak wciąż za mało. 

To co pozostaje niedopowiedziane uzupełnia 

osoba umierającej Padme Feugo. Sposób w 

jaki umierająca kobieta próbuje ocalić siebie 

w obliczu śmierci, jest ostatnią podpowiedzią, 

jaką podsuwa nam autor. 

Otwierają się drzwi do innych równoległych 

wymiarów i trudno powiedzieć, 

który z nich to materialny, a który jest 

sennym marzeniem. Powieściowy świat 

jest palimpsestem, który kryje nałożone 

na siebie warstwy wspomnień i tożsamości 

wielu bohaterów, a może nawet 

samego autora. 

Kościów daje do zrozumienia, że 

odbierana przez nas rzeczywistość 

stanowi tylko pewien ułamek wielowymiarowej 

przestrzeni. Stajemy (tak 

jak Arrlo) bezradni „z małą łyżeczką” 

naprzeciw „ogromnego jak wszechświat 

arbuza” i próbujemy wydrążyć 

dla siebie soczysty kawałek miąższu (s. 

10). Arrlo przypomina trochę Jozefa K. 

z „Procesu” Kafki, obaj zostają pozbawieni 

luksusu decydowania o samym 

sobie. Wąskie korytarze, piwnice, strychy 

są zastąpione parkingami przy supermarketach, 

opustoszałymi centra handlowymi, 

czy przemysłowymi dzielnicami. Zwykła 

codzienność w połączeniu z absurdem 

tworzy mieszankę wybuchową. 

Spod fikcyjnych sylwetek kreowanych przez 

Kościówa prześwituje on sam i jego „kawałek 

arbuza”. Przekraczając kolejną furtkę, natrafiamy 

na zaklęte instrumenty, w których drewniano-blaszanym 

ciele uwięziona jest dusza. Tutaj 

ujawnia się muzyczne wykształcenie autora, który 

wkłada w usta Restò Pürona opowieść o dźwięku 

151

pięknym „jak zamknięta szkatułka, której zmysłową 

percepcję przeważnie kończy się na jej zewnętrznym 

oglądzie. Ale kto ją otworzy, nie zobaczy jednak 

dna, lecz czarną czeluść bezdennej studni światów” 

(s.259). 

Powieść „Świat nura” traktowana jest jako bardzo 

udany debiut, czego dowód stanowi, iż była w roku 

2006 finalistką Paszportów „Polityki”. Proza Kościówa 

to połączenie sensacji i wątku miłosnego z głębokim 

przesłaniem, a wszystko to podane poetyckim językiem 

doprawionym szczyptą ironii i humoru. Szkatułkowa 

kompozycja powieści skrywa przejścia, które 

nieuważny przechodzień może pominąć. Dlatego stąpajmy 

ostrożnie i nie ulegając złudnym wrażeniom. 

Zmęczeni, znużeni? A może raczej niezaspokojeni? 

Błądząc w labiryncie fabuły, docieramy do drzwi 

ostatnich, które pozostają zamknięte... Przez dziurkę 

od klucza podglądamy czarnego ptaka wielkością 

przypominającego kaczkę lub gęś – nura czarnoszyjego. 

Ptak spokojnie zanurza się w głębinach stawu, 

swobodnie tnie materię wody, a po chwili wydobywa 

się na ląd. Tutaj porusza się niezdarnie, ciągnie brzuchem 

po ziemi, podrywa się do lotu i znika. Strażnik 

wszystkich wymiarów - gavia arctica.... Prawdziwy 

przewodnik opowieści, który otwierał kolejne transcendentalne 

przejścia i uczył w nich nurkować, szybować 

i człapać naszych bohaterów. A może nie tylko 

oni poddali się tej nauce? 

Aleksander Kościów, Świat nura, 

Wyd. Muza, 


152

Joanna Chłosta-Zielonka 

Nie czytałam „Monologów waginy”, przyznaję otwarcie, że 

nie pociągał mnie nigdy rozreklamowany tytuł, dlatego nie 

wiem, czy „Dobre ciało” to książka lepsza czy gorsza od poprzedniej. 

Eve Ensler jest przede wszystkim autorką utworów 

scenicznych i być może lepiej w teatrze, niż w czasie spokojnej 

lektury, odbierać jej twórczość. 

Choć zdecydowanie jestem kobietą, odnoszę wrażenie, że 

problem, z którym zmierza się amerykańska autorka, nie jest, 

w polskiej rzeczywistości tak niesłychanie ważny, jak chcą 

tego światowi recenzenci książki. Czytamy już na okładce 

wybrane fragmenty: „W swojej nowej książce Eve Ensler [...] 

znów podejmuje temat będący obsesją milionów kobiet – 

być nieskazitelnie piękną. Ich pragnienie wizualnej doskonałości 

jest jak wirus zaszczepiony przez środki masowego 

przekazu”. 

Trudno uwierzyć, by w czasach PRL-u kobiety, których 

ręce bolały od noszenia ciężko zdobytych zakupów i nogi 

od stania w kilometrowych kolejkach, poświęcały większą 

część życia na myśleniu o „dobrym ciele”. Dzisiaj ten problem 

rozreklamowany w kolorowych, kobiecych czasopismach 

budzi różnorodne reakcje: od wzbudzania kompleksów 

i rzeczywistego kultu ciała do całkowitego odrzucenia 

karkołomnych starań o ideał. 

Nie zgadzam się z uproszczoną, przedstawioną wcześniej 

interpretacją książki „Dobre ciało”, bo moim zdaniem 

jest wprost odwrotnie. Ensler podaje sposób, jak obsesja 

może zniknąć, jak wszelkie anoreksje, bulimie, czy 

innego rodzaju depresje można wyleczyć, jak zapomnieć 

o niedoskonałości formy, a uwierzyć w możliwość doskonałości 

ducha. 

W kolejnych odsłonach poznajemy wypowiedzi kobiet, 

o ich losach i życiowym uzależnieniu od dążenia do doskonałości 

formy własnego ciała. Mamy więc prześladowane 

przez matki za brak urody córki i żony mężów, 

którzy domagają się od nich upiększania. Prezentują się 

kobiety całego świata: ćwiczą w siłowniach, na sportowych 

bieżniach. Każda ma inną wizję swojego ciała, 

która zamienia się w obsesję trwającą od dzieciństwa 

do starzenia się. 

Powoli jednak dywagacje na ten temat ustępują miejsca 

refleksji bardziej dojrzałej. Pojawia się siedemdziesięcioletnia 

Masajka, która mówi: „Czy lubię swoje 

ciało? [...] Kocham moje ciało. To Bóg je stworzył. 

Bóg dał mi to ciało. Swoje palce, spójrz na moje palce. 

Kocham swoje paznokcie księżycowe sierpy. [...] 

Kocham swoje ramiona i swoje nogi, moje nogi są 

długie, są takie długie [...] Moje piersi, spójrz na 

nie, są wciąż krągłe i pełne. Wspaniałe”. Narratorce 

trudno jednak uwierzyć w wyjątkowość swojego 

ciała, nie potrafi uwierzyć w filozofię życiową 

Masajki, która porównując ją do drzewa, słusznie 

twierdzi, że każde drzewo jest inne i nie musi być 

podobne do poprzedniego. Nie ma jednego ideału 

piękna. 

Na inne sprawy niż tylko ciało, każe jej spojrzeć 

zaproszona w Indiach znachorka, która wydaje 

diagnozę: „Myślę, że znasz tylko jedno państwo, 

którego populacja wynosi jeden. Cały czas je naprawiasz, 

odnawiasz. Tracisz z oczu resztę świata. 

Musisz podnieść oczy, Eve”. 

Wydaje się, że przekonana zostaje dopiero sytuacją 

skrajnie absurdalną. Kobietom w Afganistanie, 

pod rządami talibów, nie wolno publicznie jeść nawet 

lodów. Czynią to jednak narażając własne życie, 

na przekór więc nie tylko prawu ale i dążeniu 

do nie bycia otyłą. Narratorka przyznaje: „Sunita 

ryzykuje życie dla tej drobnej przyjemności. Dzieli 

się tym ze mną. I w końcu kwestia, czy jestem gruba, 

staje się w oczywisty sposób mniej ważna niż to, 

czy czuję się wolna.” 

Naprawdę nie wiem, czy zrozumienie tej prawdy, 

obiektywnie rzecz biorąc oczywistej, musi trwać 

tak długo? Czy wiedza o tym, że na całym świecie i 

bardzo blisko każdego z nas, jest tak wiele ważnych 

spraw do zrobienia i tak dużo się dzieje, że ludzie 

chorują śmiertelnie nie mogąc nic zrobić, giną w 

przypadkowych okolicznościach jest dzisiaj tak bardzo 

niedostępna? Eve Ensler wyważa drzwi, a za nią 

stoją tłumy rozhisteryzowanych nastolatek, kobiet 

dojrzałych i starzejących się. Patrzą w lustro, zadają 

pytanie i nie mogą otrząsnąć się z udzielonej im odpowiedzi. 

Prywatnie wolę kobiety, które dawno zatrzasnęły 

te drzwi z hukiem i poszły własną drogą. 

Eve Ensler, Dobre ciało, 

przeł. Monika Walendowska 

Wyd. WAB, 


153

Rafał Derda 

Tytuł tej recenzji jest jednocześnie tytułem wiersza 

otwierającego omawiany tomik. Wydaje się, że nie 

ma lepszej zapowiedzi co do treści książeczki Jarosza 

niż to zdanie. Opuszczamy lingwistyczne zabawy, ironię 

i dystans współczesnej postmoderny, by wgłębić 

się w to, co język zawsze próbował uchwycić i nazwać, 

czyli ciało i jego kondycję zawieszoną w odwiecznym 

przemijaniu. Ciało, będące jednocześnie przedmiotem 

poddanym działaniu entropii, jest jednocześnie 

podmiotem opisującym ten proces. Ciało rejestruje 

zmianę i jej podlega. Soma. 

Debiut Jarosza zabiera nas z miasta, miejsca gdzie 

potok bodźców zlewa nas z Przemijającym tak bardzo, 

że stajemy się jego częścią. W zamian wyjeżdżamy na 

prowincję, na puste drogi daleko od szosy, gdzie jeżeli 

coś się dzieje, dzieje się naprawdę. Chodźmy: 

Pod koronami leszczyn 

Znajdujemy ciche miejsce pod koronami leszczyn. 

Rozbijane kamieniem orzechy chrzęszczą w zębach 

wraz z resztkami skorupek i ziarenkami piasku. 

Wykonujemy proste ruchy – rwane uderzenia, 

obieranie z brązowej powłoczki, zbliżanie dłoni do ust. 

Wczoraj byliśmy świadkami wypadku. 

Zmiażdżona maska samochodu, tuman kurzu, 

na ziemi pestki szkła, wokół wirujące płatki lakieru. 

Tym razem nikomu nic się nie stało. 

Krótka przerwa w dłużącej się podróży. 

Wśród drzew cisza. Plamki światła migocą na trawie, 

wiatr szarpie luźne części ubrania. Gdy na mnie nie patrzysz, 

przyglądam się twojemu ciału: na twoich stopach pulsują 

niebieskie kreski. Oblizuję zadraśnięty naskórek kciuka. 

Skóra ma cierpki, ziemisty smak. 

wypadek, który przed chwilą przeżył. 

Jedynym, co nie zdradzi, będzie cisza umożliwiająca 

kontemplację innego ciała. Widzimy 

innego/inną, który/która niesie w sobie obietnicę 

wybawienia – miłość, lecz gdy kontemplacja 

przekracza granicę czynu, okazuje się, 

że „skóra ma cierpki, ziemisty smak”. Soma. 

„...byliśmy świadkami wypadku”. Podmiot 

liryczny wierszy Jarosza wydaje się być ciągłym 

świadkiem rozpadu wpisanego w ciało 

(somę). Wszystko podlega zniszczeniu. 

„Drzewo, na którym zatrzymał się piorun” 

(*** [Opierając się o szlaban, liczymy wagony]... 

s. 12). Dom, gdzie „telepie się pęknięte 

okienko”, (*** [skrzypią schody prowadzące 

na strych...] s. 13) zwierzęta („Zwierzę zabite”, 

s. 18, „Śmigus a.d. 1985” s. 21, „Śmierć 

pięknych saren” s. 30), w końcu człowiek (*** 

[My dwoje wtopieni w korowód...] s. 35). 

Mamy więc śmierć. Wszystkie ślady istnienia, 

o których możemy przeczytać, winylowe płyty, 

stonki walczące w wodzie o przetrwanie, ręka 

złamana podczas jazdy rowerem, wszystko to 

wskazuje na jej pochód. Okazjonalnie, jak w 

przytoczonym już „Pod koronami leszczyn”, 

obok śmierci pojawia się miłość. Pojawia się 

ona jednak jakby w tle, rysując się jako jedna 

z kolejnych możliwości somy/ciała. Mimo 

wszystko nie jest wykluczone, że właśnie ten 

„tryb” istnienia będzie odgrywał ważną rolę 

w poetyckich poszukiwaniach autora. „Kobieta. 

Gdy tutaj była, wierzyłem w niemożność 

rozsypania się...” czytamy w „Do wszystkich 

kotów śpiących, smutnych i przeciągających 

się” s. 20). 

Sposób w jaki skonstruowane są wiersze 

poety spod Olkusza jest prosty, ale nie banalny, 

poetycki, ale nie przepoetyzowany. Autor 

unika nastrojów funeralnych i histerycznych, 

woląc liryczny, ale konkretny opis odsłaniający 

prawdy przekazywane przez wiersz. Zobacz. 

Gdy oddajemy się naturze, zmienia się perspektywa. Chaos 

nerwowego rytmu metropolii zmienia się w „proste ruchy”, z 

których każdy jest aż nadto celowy. Pęd, który w mieście staje się 

naszym władcą, w przestrzeni, w której rozgrywa się większość 

wierszy Jarosza, ulega zawieszeniu. Podróż, będąca największą 

rozkoszą postindustrialnego flaneura zostaje gwałtownie przerwana, 

po to by podróżujący mógł sobie uświadomić, że jest ona 

tak naprawdę „dłużąca”, a jej jedynym właściwym finałem jest 

154

*** 

My dwoje wtopieni w korowód 

wijący się pod mur cmentarza. 

Wokół poszczerbiony horyzont 

sierpnia, skwiercząca ziemia 

rodzi płody. Ksiądz ma wadę wymowy, 

trudno powstrzymać śmiech. Gdy odchodzi, 

matka rzuca się na trumnę tak, 

że musimy odwrócić wzrok. 

Gdybym powiedział, że Jarosz opowiada o archetypicznej 

poetyckiej triadzie – śmierci, ciele i miłości, 

używając do tego archetypicznego idiomu „chodzę, 

widzę, opisuję” bardzo mocno skrzywdziłbym tę poezję. 

Nie jest sztuką pisać o śmierci za pomocą używanego 

już idiomu, sztuką jest tak odświeżyć temat 

oraz idiom, by zaciekawił czytelnika. Sztuka ta autorowi 

„Somy” bezsprzecznie się udaje. Wydaje mi 

się, że jednym z czynników sprawiających że poezja 

ta brzmi świeżo, jest wspomniane na początku recenzji 

wyprowadzenie czytelnika z przestrzeni miejskiej 

i zderzenie go z jedną prawd, która traktowana jest 

przez cywilizację jako pewnego rodzaju tabu. Prawda 

ta brzmi: „Jesteśmy części natury, częścią natury jest 

śmierć”. Najbardziej dla mnie brzęczy w tej poezji to, 

czego w niej nie ma, czyli szum współczesnej kultury, 

próbujący zagłuszyć nieuchronny koniec. Podmiot 

wierszy Jarosza zdaje się mówić: „Patrz jak jest”. Język 

jego poezji jest świadkiem i próbą ratunku. Tak 

przynajmniej można jego rolę odczytać przy lekturze 

„Świniobicia” (s. 46), „Zapisać to rano. Jak najszybciej, 

żeby nie/ zapomnieć. Nazwać i już nie myśleć 

napchać się/ językiem”. 

Ta poezja ma swój temat, ciekawe obrazowanie, jak 

i również świadomość języka, jego wagi. To jest dobra 

poezja. Kto wie, czy nie jedna z najlepszych wydanych 

w przeciągu ostatnich paru lat. 

Łukasz Jarosz, Soma, 

Wyd. Biuro Literackie, 

Wrocław 2006. 

155


Gdyby ktoś trafił do światów Piranessiego, nie mógłby 

spotkać się z drugim człowiekiem. Przestrzeń zawarta 

w obrazach skazuje na uwięzienie, na samotność, 

na wieczne mijanie – nie przypadkiem więc ten 

„szalony” malarz labiryntów został przywołany na 

początku pierwszego opowiadania „Patrząc na Stromboli”. 

Patronuje bohaterom jako symbol samotności, 

wewnętrznego zbłąkania, mijania się, niemożności 

spotkania. Miejsce, które zwiedzają bohaterowie tego 

opowiadania, jest właśnie takim labiryntem – splątane 

uliczki, schody, kościoły, klasztory, domy, fontanny, 

plaże, „nawet liczba domów w tym mieście była 

apokaliptyczna” (s. 12) – wszystko to tworzy mozaikę 

współczesnych i przeszłych tajemnic, meandry przestrzeni: 

„Ale im dalej od centrum, tym ulice stawały 

się węższe, bardziej zawikłane i kręte; nieoczekiwanie 

przechodziły w maleńkie podwórka, na których rozwieszano 

białe płachty prania i rozstawiano doniczki 

z pelargoniami i bugenwillami; bywało, że jedyne wyjście 

wiodło przez jakąś sień prowincjonalnego pałacu, 

(…); kiedy indziej z ciemnego zaułka nieoczekiwanie 

wchodziło się na rozległy plac z kościołem, z dwiema 

restauracjami i lodziarnią. Wszędzie przeciwległe 

domy zrastały się u góry cienkimi łuczkami, wszędzie 

pod górę i w dół prowadziły wąskie schodki; wszędzie 

zwieszały się nad głowami zardzewiałe balkony i odpadające 

tynki. To, co wydawało się właściwą drogą, 

kończyło się niekiedy nagle wielkim oknem, wychodzącym 

na przepaść i dalej na porośnięte opuncjami 

skały, na plażę, morze i niebo” (s. 25). 

Dwójka kochanków pozostaje w tej przestrzeni długo 

– zbyt długo, by umieć wrócić do prostych ścieżek 

słów i uczuć. To trochę tak, jakby się przyzwyczaić 

do błądzenia i mijania i już tak pozostać. Bohaterami 

jest para młodych, zakochanych i zachwyconych 

sobą ludzi. Ich związek zdaje się być idylliczny, tak 

idealny, że aż niemożliwy. Jak związek nie ludzi, ale 

aniołów właśnie. Czy anioły łączą się w pary? Teologowie 

twierdzą, że nie, że ten rodzaj relacji jest aniołom 

zbędny. W tym opowiadaniu wydaje się, że nie ma 

aniołów. Ale jak czytamy u Niela Gaimana: „W dzisiejszych 

czasach w modzie są anioły, a ludzie lubią 

książki o kotach...” 1 Niby więc nie ma aniołów, ale są 

koty – serwale. Tak do siebie mówią bohaterowie – 

Serwal i Serwalla. Może to nie ma znaczenia już dzisiaj, 

że gdy szukamy tajemnicy, możemy pisać o niej 

przez figury aniołów lub kotów… 

To, co widzialne, nie przeszkadza, by gdzieś w innym 

planie rozgrywało się niewidzialne, słyszalne ukrywa 

niesłyszalne, doświadczane odsyła do przeczuwanego. 

Dlatego właśnie będą się musieli rozstać Serwal i Serwalla, 

pójdą własnymi drogami – jak koty i anioły, i 

minąć jak splątane uliczki Stromoli… 

W głębi tego (i wszystkich zamieszczonych w tomie 

opowiadania) zawsze słychać (widać, czuć) czas. 

A tam, gdzie czas – też przemijanie i śmierć, i apokalipsa, 

i koniec świata. I to schowane pod warstwą 

słów trwanie ku przemijaniu jest właściwą osnową tej 

książki. Czas jest jak pieśni kobiet, które choć słyszalne, 

ukrywają jeszcze inne, niepojęte treści, nieznane 

znaczenia: „Weszły kobiety, siedem, a może dziesięć 

kobiet w różnym wieku, każda osobno. Stanęły niemalże 

w progu katedry i zaczęły zawodzić dziwną 

pieśń czy litanię; niskie, płaczliwe głosy powtarzały 

zaplatające się, wciąż rozpoczynające od nowa frazy. 

Ale wydawało się, że pod głosami ludzkimi jest jeszcze 

głębsza warstwa, przerażające, niskie buczenie, 

płynące podskórnym nurtem pod powracającymi zdaniami” 

(s. 33). 

Podobnie tytułowe opowiadanie „Rynek w Smyrnie” 

dotyka odwiecznego problemu, problemu śmierci, 

śmierci i miłości, która jest „silniejsza niż śmierć”. W 

bohaterce opowiadania zakochuje się śmierć (jeśli „zakochuje” 

to tu dobre słowo i o ile można tak nazwać 

czekanie śmierci na tego, którego ma ona „ściąć”). 

Ale przyjmijmy, że śmierć miłuje Konstancję, ale ta z 

kolei zakochuje się w figurze anioła – trzymetrowego 

kolosa z białego marmuru: „…tego pięknego, smukłego 

, trzymetrowego chłopca ze skrzydłami bielszymi 

od łabędzich…” (s. 72). Tak można by streścić fabułę, 

ale nie ona, rzecz jasna, jest tu najważniejsza. Najważniejsza, 

jak we wszystkich prezentowanych w tym 

zbiorze opowiadań, jest tajemnica, drugie dno, to, co 

toczy się podskórnie, a do czego mamy utrudniony 

dostęp, bo rozgrywa się na tym planie, gdzie zmysły 

nie pomagają, ale przeszkadzają, jak przeszkadza rozum, 

logika i zdrowy rozsądek. Zdaje się nam, że to 

śmierć nas szuka, na nas czeka. My przecież (zwykle) 

nie chcemy umierać. Ale bohaterowie dążą tam, gdzie 

muszą, gdzie zawsze już wcześniej czeka na nich 

śmierć (jak w przytoczonym na początku opowiadaniu 

wschodnim o człowieku, który, chcąc uciec przed 

śmiercią, trafił do miasta, w którym ta jego właśnie 

niecierpliwie wyglądała). Bohaterom wydaje się, że 

realizują jakieś swoje marzenia, zachcianki, kaprysy 

– a przede wszystkie zmierzają i tak do tego samego 

celu, spotykają się we wspólnym punkcie, bo nawet te 

największe marzenia są po prostu śmiertelne. I kiedy 

Konstancja pokochała anioła, to już nie mogła dłużej 

żyć, bo była „nie z tego świata, nie z tej bajki…”. I, kto 

wie, może śmierć spełniła jej ostatnie marzenie… 

1 N. Galian, Opowiadania i złudzenia. Dym i lustra, przeł. P. Arbiter, 

Warszawa 2002, s. 27. 

156

Z kolei „Olaf Farbiarczyk” to dość zabawne opowiadanie 

– o naiwności, sztuce, prostytutkach, półksiędzu, 

ale przede wszystkim o pragnieniu miłości, uczucia, 

wyłączności, o oddaniu, na które jesteśmy gotowi 

zawsze, choć nie zawsze zdajemy sobie z tego sprawę. 

Można by pisać, że to opowiadanie także o oszustwie, 

zawodach i rozczarowaniu, ale najbardziej jest ono o 

zdziwieniu tym, że nigdy, ale to nigdy, los nie jest tym, 

za kogo się podaje, a chwile złe najczęściej okazują się 

później dobrymi, dobre – naszym przekleństwem. Życia 

wcale nie potrafimy uchwycić w tym, co się akurat 

dzieje – możemy je tylko wtedy próbować objąć, gdy 

już przeżyte staje się opowiadanym. Zawsze w „ciemnych 

obłokach melancholii”. 

W opowiadaniu „Sanctus sanctus sanctus” spotykamy 

Kaspara Furta, który „Zawarł wrota fary i cisnąwszy 

klucze o bruk placu, poszedł przed siebie czynić 

zło na przekór swojej misji” (s. 130), a dodajmy, że 

był Kaspar Furta jednym z siedemdziesięciu sprawiedliwych, 

filarem tego świata. Zeźliła go ta nominacja, 

bez pytania go o zgodę, bez konsultacji, więc gdy podsłuchał 

swawolących na świętym obrazie Matkę Boską 

i Jana Ewangelistę, Sebastiana i Hieronima z Dzieciątkiem, 

postanowił odmienić swój los świętego „z 

nakazu” i począł mocować się z Bogiem. On – biedny 

i wzgardzony – zajął się czynieniem zła dla samego 

zła, „w czym tkwił sekret jego powodzenia i bogactwa” 

(s.132) To opowiadanie to rewers opowieści o 

Hiobie. Hiob zyskał miejsce przy boku Pana, bo był 

wierny. Kaspar zyskał ziemskie powodzenie i w końcu 

raj „tylko” dlatego, że jest wybrany, predestynowany 

(to łaska zbawia, nie uczynki). Jak to możliwe? 

W opowiadaniu bohater zna tylko wycinek ze swego 

żywota, jego fragment, nie może pojąć wszystkiego, 

nie może pojąć Bożego zamysłu ani planów. Tak zajął 

się zbieraniem grzechów, że nie zauważył, iż jego życie 

„ocaliło” innych. To opowiadanie to pocieszający 

apokryf o dobrym Bogu i Goetheańskim Mefitofelu, 

który pragnąc zła, czyni dobro, gdyż w ostatecznym 

rachunku, jak poucza Biblia, a o czym nader często 

zapominamy, wszystko, co Pan stworzył, dobre jest. 

Nie darmo opowiadaniu patronuje św. Michał, archanioł 

i pogromca Szatana, wódz hufców niebieskich 

s. 121). 

„…napis Jude czernieje literami w jeszcze czarniejszych 

ciemnościach” (s. 140) - czytamy w kolejnym 

opowiadaniu, którego akcja rozgrywa się w Wiedniu. 

Bohater to ukrywający swe pochodzenie Żyd, 

muzyk pracujący w operze na etacie konserwatora. 

„Doprowadzało go do obłędu to siedzenie w domu 

całymi godzinami, to przemykanie się klatką schodową 

i ulicami tak, by widziało go jak najmniej osób, 

spuszczanie oczu i podnoszenie kołnierza płaszcza” 

(s. 145). Żyje obsesją ukrywania się. Najlepiej schować 

się przez zaprzeczanie stereotypom – jeśli Żyd 

jest brudny i zawszony, to on będzie czysty i elegancki 

(dobrze tę pętlę stereotypizacji i jej przeciwstawiania 

się oddawał film Agnieszki Holland „Europa, Europa”). 

Dla bohatera ten „spryt” w unikaniu zachowań 

potwierdzających stereotypy to, co prawda, trochę 

mało, by naprawdę czuć się bezpiecznie, ale jest czego 

się „złapać”, są ramy wyznaczonego działania, myślenia, 

nitka, która, jak wierzy Michael, doprowadzi 

go do życia. Przygotowania do premiery „Stworzenie 

świata” nakłada się na tworzenie nowego świata przez 

polityków. Sztuka i polityka chadzają pod rękę i nawet 

jeśli ktoś marzy, by tworzyć sztukę dla sztuki, dla jej 

piękna, to przy stwarzaniu nowego – politycznego – 

ładu, nawet zaniechanie politycznej perspektywy jest 

grzechem śmiertelnym. 

Michael chce żyć, sensem jego życia jest przeżyć. 

Jego wkład w stworzenie nowego porządku, to zachowanie 

swojego „jestem”, jego „jestem” jednak przechowuje 

pamięć tego, co było, „smutek wieków”. I 

niby „Nic się nie działo.” (s. 157), aż do czasu, kiedy 

zobaczył Gretę Bitterlich. „Nic się nie działo”, ale „… 

rzadko wiemy, kiedy dzieją się rzeczy naprawdę istotne, 

które zadecydują o naszych przyszłych losach.” 

(s. 158). Twórcy opery przeżywają swoje „początki i 

końce świata”, tragedie i komedie – wszystko skrojone 

na ich miarę. Świat dla dyrygenta Hermana von 

Plüschow kończył się, bo obraziła się na niego diwa 

operowa Rosa von Globeck, a nie dlatego, że „…kilkaset 

tysięcy ludzi (ileż to kompletów w Operze) pojedzie 

z Warschau czy Krakau pociągami w prostej linii 

do góry, między kraski, obłoki i gwiazdy…” (s.160). 

Michalael w Grecie zobaczył archanioła i przestał się 

bać śmierci, nie czekał na nią w upokarzających czynnościach 

udawania kogoś innego, udawania życia, 

wyszedł na jej spotkanie. Jest więc to opowiadanie 

o śmierci, ale jest też o tym, o czym wszystkie inne 

opowiadania tego tomu – o tym, że skupiamy się na 

naszym życiu, dniach powszednich, małych czynnościach, 

że nie widzimy dalej niż czubek naszego nosa, 

że niewiele rozumiemy, choć codziennie i co noc ocieramy 

się o coś, co nas przerasta, co znaczy więcej, ale 

czego nie potrafimy ogarnąć. Stąd melancholia tych 

opowiadań, stąd smutek i tęsknota, której źródeł albo 

nie rozumiemy, albo nie chcemy zrozumieć. 

W ostatnim w tym tomie opowiadaniu wracamy do 

atmosfery znanej z „Lali”. Narracja należy do chłopaka 

przywołującego świat prababki, babki, ich sióstr. 

Bohater w spadku dostaje pudło z końcem świata i 

będzie to pudło chronił przed otwarciem. Pudełko 

z końcem świata „obwiązane sznurkiem i obłożone 

wszelkiego rodzaju szmatkami i pakułami z czasem 

obrasta jeszcze w kolejne warstwy sznurków, taśm 

klejących, folii, papierków i miedzianych drutów…” 

(nieco zmieniony cytat ze s. 215 – 216), bo koniec 

świata jest chroniony naszymi opowieściami, które 

nawarstwiają się, nie pozwalając na jego koniec, i to 

swoimi opowieściami chronimy je przed przeciągami, 

przed milczeniem. Gdy opowiadamy, koniec świata 

chronimy przed końcem świata. Póty możemy opowiadać, 

wymyślać rzeczywistość początku i końca 

świata, ogarniać wiele lub malutko, przekraczać lub 

dawać się unieść; życie się toczy dla nas, przez nas i 

jednocześnie obok nas i tak musi pozostać. 

Jacek Dehnel, Rynek w Smyrnie, 

Wyd. W.A.B., 


157

Anna Rau 

Opowiedz mi bajkę przed snem. Bajkę dla dorosłych... 

Ale nie taką, od której przyspiesza puls w nocy, 

z której śmieją się mężczyźni w swoim gronie, która 

byłaby w telewizji po dwudziestej czwartej! Chcę 

prawdziwą bajkę, bo jestem smutna, dla dorosłych 

- bo jestem dorosła... (Ale nigdy nie wyrosłam z bajek). 

Powiedz mi o Sinobrodym... Nie! O Sinobrodej, 

o Sinobrodym już znam... Naprawdę była malarką? I 

mordowała swych kolejnych mężów za przekroczenie 

progu pewnego tajemniczego pokoju w wieży? Jakże 

musiała być samotna, nieufna, zmysłowa i fascynująco 

groźna. Opowiedz mi też o rozpaczliwie przyciągającej 

mężczyzn bielą skóry, gęstością rudych włosów, 

dziewczynie-syrenie. Opowiedz mi o czarownicy w 

chatce z piernika. Chcę baśni! Niech zamknie mnie w 

tęczowej bańce mydlanej, w inkrustowanym jajku Fabergé 

– najcenniejszym, moim już na zawsze... Słyszę 

twój głos: „Gdybym ci kiedyś powiedziała...”. To twój 

głos, czy tytuł powieści? 

Dzięki tobie wiem, że Ilana z bezimiennej, zamkniętej 

na cały świat, zapadniętej w śniegu wioski już ma 

swoje jajko Fabergé, żyje w nim – wraz z ukochanym 

Shmuelem i wpólnymi dziećmi oraz z miksturami z 

ziół, zamkniętymi w szklanych flaszkach i glinianych 

słoikach. Jej cały świat to małe zagracone mieszkanko 

z powiewającymi szmatkami – odczyniankami uroków, 

dźwięczące głosem dzwoneczków, z szeptem zaklęć 

mamrotanych na przekór złemu losowi. Ilana do 

swego jajka nie wpuści matki, która chciała ją zatrzymać 

zaborczymi ramionami i spojrzeniem kochającej 

harpii, nie wpuści trzech złowrogich Parek z rodzimej 

wioski ani nawet ukochanego brata-ludołaka. Taką 

moc posiada, wszak przeżyła spotkanie z wilkołakiem 

nadrzewnym i pozowała malarce-Sinobrodej do portretu, 

a do tego sama odnalazła, dogoniła i utrzymała 

swego partnera na całe życie, wędrownego aktora, i 

stała się dla niego Esmeraldą, Cyganką-natchnieniem 

z dzwonkami we włosach i ponadczasową spódnicą z 

kolorowych łatek. Żyła z nim długo i bardzo szczęśliwie, 

do jego śmierci, a nawet wbrew owej barierze, 

aż do końca świata. Doczekała się dwóch synów i 

córki – co najważniejsze. Sashie, Shirley, jak 

wolała siebie nazywać, która też żyje we własnoumysłowo 

utworzonym jajku-baśni. Nigdy 

nie zaakceptowała swego cudzoziemskiego 

pochodzenia, niejasności losów swej tajemniczej 

i zacofanej matki, wrodzonej i właściwej 

całej rodzinie dzikości, „nieamerykańskości”, 

braku podobieństwa do koleżanek – cukierkowych 

lusterek Jackie Kennedy. W jej Fabergé 

nie ma nieprzebytych lasów, nieskończoności 

oceanu, nie ma nawet prawdziwie kochanego, 

wybranego mężczyzny. Jej jajko to nieskażone 

nawet pyłkiem kurzu wnętrze, symetrycznie 

upięte firanki, nieskazitelnie puchaty różowy 

dywan i idealnie wypucowane żyrandole o 

nowoczesnym kształcie. Do tego zestaw odkurzaczy 

oraz gromada nigdy nie widzianych pomocników-sprzątaczy. 

Nie na darmo mottem 

życiowym Shirley jest hasło „Ład i mieszczański 

porządek”. Jej córka Mara z kolei nie chce 

w swoim jajku porządku, chce za to uwięzić 

w nim swojego brata, Jonathana, i opiekować 

się nim do utraty tchu. Opiekować się czymkolwiek 

– byle w wyłączności. Jej Fabergé jest 

duszne, lepkie od stłumionych namiętności, 

lekko wilgotne, jakby porosłe dywanem porostów. 

Feberge stereotypowej zdziwaczałej 

starej panny, podstępnej morderczyni i zajadłej 

duchowej kochanki swego brata. Kolejne 

jajko to projekt nowych czasów: plastikowy 

świat najmłodszej z bohaterek, Nomi. Ściany 

z odblaskowego różu, fotele jak z samochodu 

z opuszczanym dachem, zapach gumy do 

żucia i towarzystwo niewyobrażalnie czułego 

mężczyzny bez twarzy, bo Noni jest jeszcze 

za młoda, żeby go znać. Poznała za to żałosne 

próby odnalezienia go, połączone ze strachem 

przed „wpadką” w ciążę, ale to szczegół... Te 

cztery jajka-matrioszki, bańki w bańkach, tworzą 

maxi-jajo, czyli wyczekiwaną przeze mnie 

baśń. 

Judy Budnitz znakomicie opowiada baśnie... 

Takie dla dorosłych, oczywiście, gdyż jej czarownica 

z piernikowej chatki zajmuje się nie 

tylko ziołolecznictwem, ale i nagminnie uwalnia 

kobiety od sporadycznych kłopotów z rozmnażaniem. 

Syrena-Anja ma odrąbane stopy. 

Quasimodo kocha – rozrywając owce i dzieci z 

158

nadmiaru miłości. Dziewczyna-zombie to uchodźca 

z dalekiego kraju obozów koncentracyjnych... Gdzieś 

tam jest port umarłych statków przysypany kurzem 

i popiołem. Ktoś gdzieś przechowuje tajemnicę 

męża i żony, będących w oficjalnych dokumentach 

rodzeństwem... Zręczny ten konglomerat bajek. Do 

tego tuż obok przebiega też wojna – jedna, druga... 

Pojawiają się, gwałcą, rabują i porywają żołnierze 

kolejnych armii. To wszystko nie ma znaczenia, 

powieść Budnitz, jak wioska Ilany, posiada swój 

odrębny czas i swoiste reguły. Nawet Stany Zjednoczone, 

ta Kolchida emigrujących – ze swoim 

złotym runem, czyli obietnicą pokoju i dobrobytu 

– hoduje i napuszcza na nowo przybyłych 

rodzime potwory, na przykład owe tajemnicze 

brygady sprzątające, tak ukochane przez Shirley. 

Ludzkie mrówki afrykańskie, które pożerają 

wszystko i każdego, kto nieopatrznie wkroczy 

na ich teren. A może stanowią rodzaj Anioła- 

Mściciela z Księgi Wyjścia, który wyciął w pień 

pierworodnych za każdymi nieoznaczonymi 

krwią drzwiami w Egipcie? Nieszczęsny Izraelita, 

który owej nocy, Nocy Pierwszej Paschy, 

tego zapomniał... Nieszczęsny, kto w nocy, 

na osiedlu nowobogackich emigrantów, zostawił 

rower, psa, dziecko poza progiem... 

Przesłanie prozy Judy Budnitz potwierdza 

i przywołuje rzadko wspominaną prawdę, 

że wspólnota kobiet istnieje – wbrew 

stereotypom, nawet wbrew chęciom ich 

samych. Wspólnota drżenia w oczekiwaniu 

na miłość, wspólnota opłakiwania 

zmarłego, wspólnota mimowolnie jednakowych 

– podstawowych – gestów. To 

rzeczywistość – to magia, czysty realizm 

magiczny, magia w realizmie. Opowiedz 

mi baśń! Taką dla dorosłych... Żebym 

poczuła ciężar i wartość, i odpowiedzialność 

wspólnoty kobiet jak podsumowanie 

dotychczasowego życia: stosowne, 

właściwe i naturalne, a jakby 

na pograniczu baśni. I wtedy byt wciśnie 

się cicho, naturalnie pod śnieg, 

w magiczne błękitem i złotem jajko 

Fabergé. 

Judy Budnitz, 

Gdybym ci kiedyś powiedziała, 

przeł. Jolanta Kozak, 

Wyd. Znak, 

Kraków 2007. 

159

Ilona Godlewska 

Historię rodziny można opowiedzieć na wiele sposobów. 

Może ją scharakteryzować narrator, obserwator z 

zewnątrz, będący jednocześnie naocznym świadkiem, 

wreszcie mogą to uczynić – co wydaje się sposobem 

najprostszym – członkowie rodu. Im więcej osób opisuje 

dzieje rodziny, im więcej źródeł dostarcza czytelnikowi 

informacji, tym bardziej czuje się on zadomowiony 

w opowiadanej mu historii, a tym samym lepiej 

zna ludzi, którzy są mu opisywani, bo poznał ich z 

wielu perspektyw. 

W debiutanckiej powieści Petry Hulovej historię rodziny 

opowiadają jej członkowie, a właściwie członkinie. 

Nie jest jednak tak, że bohaterki „Czasu Czerwonych 

Gór” to jednostki wyjątkowe. Wręcz przeciwnie. 

Alta, Dzaja, Nara Ojuna, Dolgorma to kobiety, które 

urodziły się w Mongolii. Kraju nie tylko dla nas, Europejczyków 

tajemniczym, ile też słynącym ze złego 

traktowania kobiet. I tak bohaterki powieści Hulovej 

to „tylko” kobiety. Uzależnione od mężczyzn, szukające 

uczucia, nieliczące się w rodzie. W Mongolii 

ważni są bowiem tylko mężczyźni, a płeć piękna jest 

im potrzebna głównie do płodzenia synów, bo o ile synowie 

w świętej ziemi nomadów to błogosławieństwo, 

o tyle córka to zło konieczne. 

Można postawić sobie pytanie, co inspirowało Hulovą 

do tego, by akcję swojej powieści umieścić w świętej 

ziemi nomadów? Otóż i odpowiedź: „Mongolia 

jest rodzajem stanu pośrodku niczego, jest oddalona 

od jakiegokolwiek innego centrum kulturowego. To, 

z jednej strony, kraj bardzo odizolowany, z drugiej 

miejsce, gdzie Europejczycy, mam na myśli Rosjanie, 

i wschodnie kultury jakoś spotykają się i mieszają” – 

mówi o opisywanym przez siebie kraju absolwentka 

mongolistyki. I dodaje, że jedynym miastem w Mongolii 

jest Ułan Bator, a reszta to kraju to tylko jego 

obrzeża. Europejczykom trudno jest w to uwierzyć. Z 

pewnością też dlatego Hulova opisała takie tajemnicze 

miejsce, dla wielu wprost egzotyczne. Dla Polaka, 

Francuza, Holendra, Amerykaniana świat bez puszki 

coca-coli, hamburgera i całodobowych hipermarkietów 

to wymysł fantasty. Nie możemy, nie, nie umiemy 

się pogodzić z tym, że takie miejsca naprawdę mogą 

istnieć w XXI-wiecznej przestrzeni. Dlatego dobrze, 

że istnieją ludzie wyścibiający nosy poza standardowy 

obieg ciekawostek turystycznych wskazywanych 

przez przewodniki. Dzięki takim właśnie osobom poznaliśmy 

trochę lepiej Afrykę, zobaczyliśmy oczyma 

wyobraźni chińskie stepy (opisane choćby przez Aleksandra 

Franchettiego w „Tybetańskiej księżniczce”), 

a teraz mamy okazję dowiedzieć się prawdy o tym, 

jak powstały największe góry w Mongolii (zgodnie ze 

słowami Tulega – ojca Dzai, Nary i Ojuny kiedyś cały 

świat był tak wysoki jak szczyty gór, potem przyszli 

olbrzymi, wdeptali w ziemię wzniesienia, a Czerwone 

Góry to jedyne miejsce, gdzie ich noga nigdy nie postała). 

I choć prawda ta dla racjonalistów to tylko bajka, 

nie należy zapominać, że dzięki bajkom właśnie 

mogą istnieć inne światy niż te widziane „szkiełkiem 

i okiem”. 

Powieść „Czas Czerwonych Gór” ukazała się w serii 

z miotłą. Seria ta poświęcona jest twórczości kobiet. 

Nie jest to jednak pisarstwo adresowane jedynie do 

płci pięknej. Każdy czytelnik znajdzie tu coś dla siebie. 

Wzruszającą historię rodu, opowieści o szamanach, 

stepach i marzeniach. 

Akcja „Czasu Czerwonych Gór” rozgrywa się na prowincji 

i w dużym ośrodku miejskim zwanym po prostu 

Miastem. Miasto to strefa niebezpieczna, z młodymi, 

przyjeżdżającymi zza gór dziewczętami obchodzi się 

bardzo okrutnie. Choć dla Dzai wyjazd z geru do 

wielkiego świata był spełnieniem marzeń, to szybko 

przekonała się ona, że za Czerwonymi Górami czeka 

ją tylko katorżnicza praca. Jej siotra, Nara oczekiwała, 

że los się do niej uśmiechnie. Tymczasem skończyła 

jako prostytutka. Podobnie było z ciotką dziewczynek 

Żółtym Kwiatem. 

Nie oznacza to jednak, że lepiej powodziło się tym, 

którzy zostali na ziemi pradziadów. Matka Czai, Nary 

i Ojuny wyszła za mąż, by wyrwać się z rodzinnego 

domu, gdzie „garnki latały pomiędzy rozwrzeszczanymi 

dzieciakami jak kamulce”. Nie kochała swojego 

męża, dlatego, gdy tylko nadarzyła się okazja, zdradziła 

go. „Moje powieki drgają w zakazanych snach, 

a dotknięcia mojego męża są dla mnie już tylko jak 

przebywające lata – cierpiętnicze i nie do uniknięcia, 

i właśnie temu mężczyźnie rodzić dzieci, to było w 

moim życiu najsmutniejsze” – mówi Alta. Nie dziwi 

więc fakt, że przykładna dotąd żona i matka zatraciła 

się w kochanku. I choć została przy Tulegu, to zrobiła 

to tylko dlatego, że bała się utracić poczucie bezpieczeństwa. 

Najmłodsza córka Alty Ojuna została w rodzinnym 

gerze. Poznała mężczyznę, wyszła za mąż, 

urodziła dzieci. Wydaje się, że jako jedyna zaznała 

szczęścia. „Moja rodzina jest dla mnie wszystkim. 

Nigdy nie marzyłam o niczym innym” – podsumowuje 

swoje życie. Czytelnik nie może się jednak oprzeć 

wrażeniu, że to szczęście to tylko pozory. Ojuna co 

prawda miała oddanego męża, ale ten rzadko z nią 

rozmawiał, dzieci nie słuchały jej rad, a ona sama 

przez cały czas rozpamiętywała zamierzchłe krzywdy. 

Bohaterki powieści Hulovej wyniosły z domu przeświadczenie, 

że kobieta nie ma wartości bez mężczyzny. 

Dzaja wymyka się z tego schematu. Sama wychowuje 

córkę, utrzymuje się w Mieście bez niczyjej 

pomocy. To wyłamanie jest tylko pozorne. Gdyby miała 

męża, nie przyjechałaby do geru siostry, by przeżyć 

starość. Nie musiałaby też w tak uwłaczający sposób 

zarabiać na życie. Siostra Dzai Nara też została sama. 

Co prawda miała kandydata na męża, ale ten przestraszył 

się jej oddania i uciekł. Deprecjonowanie kobiety 

nie posiadającej u swego boku mężczyzny nie było 

być może jedynym celem Hulovej. Spoiwem, które 

łączy kobiety z opisywanego przez Hulovą rodu, jest 

160

matka Tulega – szamanka Dolgorma (to po niej córka 

Dzai dziedziczy nazwisko). Dolgorma – jak wspomina 

jej imienniczka – umiała uzdrawiać dotykiem śmiertelnie 

chorych, a jedno jej spojrzenie wystarczyło, by 

rany przestały krwawić. Nic więc dziwnego, że tak 

niezwykła osoba stanowiła oś, wokół której córki Alty 

i ona sama budowały swoją tożsamość. Tożsamość, 

którą, należy dodać, bardzo pragnęły mieć. Zwłaszcza 

Dzaia i Nara, odstające od rówieśników przez swój 

niekaukaski wygląd. 

Czytelnik śledząc losy Alty, Dzaji, Nary Ojuny, Dolgormy 

nie tylko poznaje lepiej naturę kobiet, ale też 

dowiaduje się czegoś o współczesnym społeczeństwie 

mongolskim. Nie można powiedzieć, żeby było to 

społeczeństwo bogate czy oświecone. Ludność mongolska 

opisana przez Hulovą prowadzi koczowniczy 

tryb życia. Nikt tu nie marzy o studiach czy dobrej 

pracy. Szczytem szczęścia jest własny sklep w Mieście 

(przydarza się to nielicznym) bądź stado zwierząt, a 

najlepszą zabawą gra w owcze kostki. Sytuacje opisane 

w „Czasie Czerwonych Gór” są jednak niezwykle 

bliskie współczesnemu czytelnikowi. Zagubionemu 

w świecie, szukającemu szczęścia i swojego miejsca w 

życiu. Czytelnikowi, który coraz częściej staje przed 

wyborem: gonić marzenia czy racjonalnie „brać życie 

za rogi”. 

Petra Hůlová, Czas Czerwonych Gór, 

przeł. Dorota Dobrew, 

Wyd. W.A.B., 


161

Bernadetta Darska 

Najnowsza powieść Włodzimierza Kowalewskiego 

zatytułowana jest dość przewrotnie. Słowo „Excentrycy”, 

bo taki tytuł nosi, budzić może przypuszczenia, 

że autor zrezygnował z upodobania do przeszłości na 

rzecz nowoczesności, odwrócił się od tego, co było, 

by skupić się na mniej tradycyjnych, a bardziej nowatorskich 

rozwiązaniach fabuły. Nic bardziej mylnego. 

Kowalewski pozostał wierny przeszłości. I choć dokładnie 

śledząc treść książki, znaleźlibyśmy echa tego, 

co już u olsztyńskiego autora czytaliśmy w „Świetle i 

lęku”, czy w „Bóg zapłacz!”, to jednak całość odsłania 

się jako rzecz świeża, przemyślana i bardzo świadomie 

zaprojektowana. Kowalewskiemu zamarzył się bowiem, 

tak można by to ująć, traktat o przemijaniu, ale 

jednocześnie – o wynikającym z niego przetrwaniu. I 

trzeba przyznać, że marzenie autora się spełnia. 

W „Excentrykach” mamy do czynienia z opowieścią, 

będącą zapisem świata tuż przed upadkiem. Nie znajdziemy 

tu jednak ckliwych pożegnań, histerycznych 

prób wskrzeszenia minionego, czy rozpaczliwych usiłowań 

ocalenia teraźniejszości za wszelką cenę. Kowalewskiemu 

udaje się oszukać czytelnika. Do pewnego 

momentu liczymy na happy end, spodziewamy się go, 

jesteśmy szczęśliwego końca niemal pewni. Tymczasem 

ta akurat historia nie może skończyć się dobrze. 

Autor nie daje nadziei lub raczej – daje, ale bardzo 

przewrotną. Koniec jest nieubłagany, nie da się go zatrzymać, 

ani opóźnić. A wszystko to, co ruch świata 

wstrzymywało, co dawało złudzenie, że chwila trwać 

będzie wiecznie, okazuje się fałszem, pozorem, grą. 

Przemijanie u Kowalewskiego z próby zachowania pamięci 

zamienia się w pewność porażki, w prywatną katastrofę 

człowieka, którego nikt i nic nie jest w stanie 

ocalić, czeka go więc jedno – zapomnienie. Tylko ono 

jest trwałym punktem odniesienia. Niezależnie więc 

od tego, gdzie i na jak długo uda się wskrzesić królestwo 

swingu, koniec czeka na swoją kolej już wtedy, 

gdy jeszcze trwa początek. Życie musi czuć oddech 

śmierci, a człowiek – nawet jeśli walczyć będzie od 

nowa, wskrzeszając ciągle światy przeszłe, to i tak nie 

ma szansy na zwycięstwo. Może tylko otrząsnąć się po 

kolejnej porażce i próbować walczyć po raz kolejny. 

To podstawowa nauka, która wypływa z opowieści 

Kowalewskiego – człowiek jest w stanie się podnieść, 

nawet wtedy, gdy wydaje się, że już nigdy nic dobrego 

nie może go spotkać. Ta potencjalność zaczynania 

wszystkiego od nowa zamienia się w największe zwycięstwo 

człowieka – prywatne, ciche, ale pozwalające 

żyć pomimo wszystko. 

„Exentrycy” to historia w stylu retro. Autor umieszcza 

akcję powieści w 1957 r. w Ciechocinku. Miejscowość 

uzdrowiskowa lata świetności ma już za sobą, 

podobnie jak ludzie, których opisuje Włodzimierz 

Kowalewski. To inteligencja „ukąszona” jadem doświadczeń 

wojennych, a potem przeciętności i szarości 

oferowanej przez komunizm. Mieszkańcy Ciechocinka 

żyją tak, jak gdyby wszystko, co miało ich 

spotkać, mieli już za sobą; jak gdyby nic nie miało 

się już wydarzyć; jak gdyby każdy dzień z przyszłości, 

miał być taki, jak podobne do siebie dni przeszłości. 

Tracą wiarę w lepsze jutro. Nie myślą o zmianach, nie 

marzą, nie wyobrażają sobie odmiany losu. Siermiężność 

otoczenia skutecznie wymazuje z pamięci fakt, 

że życie to nie tylko szara codzienność i powtarzane 

mechanicznie czynności, ale że znajdzie się w nim 

także miejsce na kolor, śmiech, muzykę, radość. Do 

czasu jednak. Rewolucja w Ciechocinku musi mieć 

także miejsce. I ma. Jej prowodyrem jest Fabian, który 

postanawia wrócić do Polski z Londynu. 

Wanda, siostra Fabiana, jest dentystką w Ciechocinku. 

Nie potrafi odnaleźć się w rzeczywistości, żyje, ale 

obserwuje siebie z boku, nie umie się zaangażować: 

„Tylko w chwilach bólu gorączkowo zastanawiała się 

nad sobą. Bała się tych myśli. Przerażona, odkrywała 

wtedy, że nie wierzy w swoje własne obecne życie, że 

naprawdę istnieje gdzieś z boku, obok siebie, nie dzisiejsza, 

ale nadal ta dawna, z jedynej zachowanej fotografii, 

oderwanej od ostatniego biletu miesięcznego 

na „dziewiątkę”; przystanek przy wylocie Fredry. Czasem 

zrywała się w środku nocy, przekonana, że to tylko 

przerwa w jakiejś długiej, męczącej podróży; marny 

hotel albo ławka dworcowej poczekalni. Przytomniała 

po chwili i opadała na poduszkę z biciem serca i ze 

łzami w oczach” (s. 8-9). Świat zostaje podzielony na 

przedwojenny, w którym tętniło życie, i powojenny, w 

którym zostaje tylko marna wegetacja. Kiedyś życie 

towarzyskie, miłość, radość, piękno, a dzisiaj jedynie 

substytuty, „zwykłe śmieci, które teraz stanowiły 

przedmiot pożądania, zapewniały iluzję luksusu” (s. 

14), podupadły pensjonat, zaniedbany pokój. Poczucie 

bezsensu towarzyszy nie tylko Wandzie, a zapomnieć 

o wojnie nie jest łatwo. Sanatorium przypomina, 

w o wiele mniejszej skali, oczywiście, miejsce 

opisane przez Manna w „Czarodziejskiej górze”. W 

162

Ciechocinku mamy do czynienia z życiem w zawieszeniu, 

w półśnie, w zapomnieniu. 

Fabian przybywa do uzdrowiska z Zachodu. Oto 

więc jeszcze jeden „inny świat”. Świat wolności, beztroski, 

łatwego zapomnienia o tym, co było, wszechogarniającego 

bogactwa i różnorodności. Jako brat 

Wandy zatrzymuje się w tym samym pensjonacie, w 

którym zadomowiła się siostra. Fabian staje się, choć 

brzmi to patetycznie, źródłem życia dla siostry, dla 

mieszkańców Ciechocinka, dla miasta. Ma odwagę 

zmagać się z teraźniejszością, cieszyć się codziennością, 

z premedytacją odsuwa od siebie bolesną przeszłość. 

Nie znaczy to wcale, że zapomina. Pamięta, 

ale towarzyszy mu wewnętrzne przekonanie, że pomimo 

wszystko albo na przekór wszystkiemu trzeba 

żyć dalej. Dlatego niszczy, nie czytając, dokumenty 

po żonie i synu, jedyne pamiątki po ich gehennie na 

Wschodzie. Zostawia jednak sobie szkiełko należące 

do Edzia. Fabian usiłuje przekonać otoczenie, że nie 

tylko człowiek może powstać, ale też, że świata nie 

można tak łatwo złamać. Stara się przywrócić radość, 

muzykę, chęć spotykania się z drugim człowiekiem. 

To dlatego oznajmia: „Przyjechałem grać swing. [...] 

Na puzonie” (s. 64). I dlatego z pasją przekonuje: „Co 

było, to było, co przepadło, to przepadło, ale swing 

jest wciąż ten sam. Mogą wszystko zasmarować gównem, 

wszystko ci odebrać, cały twój świat rozpieprzyć, 

ale w swingu zawsze jest siła, która jednoczy. Choćby 

we wspólnym oczarowaniu, marzeniu, fascynacji” (s. 

132). Muzyka zamienia się więc w formę walki – o 

siebie, o swój świat, o prawo do pragnień, o sens. 

Fabianowi udaje się skompletować zespół prawdziwych 

ekscentryków. Zuppe, który nieustannie tropi 

wątki homoerotyczne w twórczości klasyków literatury, 

Vogt, Niemiec, który czuje się Polakiem, policjant 

o nazwisku Stypa, Modesta – tajemnicza i piękna 

kobieta, która okaże się wielką fascynacją i – chyba – 

równie wielkim rozczarowaniem, Wanda, spodziewająca 

się śmierci, ale na razie coraz mocniej czepiająca 

się życia. I, oczywiście, Fabian, który konsekwentnie 

twierdzi, że trzeba „umieć odbijać się od ziemi i wiedzieć, 

po co wzlatuje się pod chmury. Swing leczy 

kompleksy. Będziemy swingować na wszystkie tematy 

świata, póki starczy nam tchu” (s. 140-141). 

Kowalewski w „Excentrykach” miesza dramat i potrzebę 

radości w odpowiednich proporcjach. Choć 

gdzieś w tle znajduje się pamięć wojny, to jednak nie 

ma tu ani martyrologii, ani taniego epatowania patriotyzmem. 

O wielkich tragediach dowiadujemy się 

mimochodem – wtedy gdy Wanda idzie do lekarza i 

pada pytanie: „Czy kiedykolwiek była pani brzemienna?”, 

a potem odpowiedź: „Tak, w Rosji”. I to wszystko. 

Nic więcej albo raczej aż tyle. Możemy się przecież 

łatwo domyślić, że za tą krótką informacją kryje 

się dramat kobiety, matki, człowieka. Albo wówczas 

gdy odkrywamy, że odpychająca swoją powierzchownością, 

wiecznie pijana i wulgarna właścicielka pensjonatu 

nieszczęśliwie kochała... To doskonałe fragmenty 

powieści – ból i cierpienie ledwie zarysowane 

skromną kreską, ale jakże uderzające. 

Równolegle do historii dziejącej się współcześnie 

poznajemy zapiski z pamiętnika Reichmana. Co ciekawe, 

tajemnicze notatki mężczyzny są jedynym elementem 

otoczenia, które widać przez szkiełko Edzia 

bez zniekształcenia. Czyżby właśnie tam tkwiła prawda? 

W historii człowieka, który nie idealizuje swojego 

postępowania, oszukuje, usiłuje ułożyć sobie życie, 

ma niesamowite wręcz powodzenie u kobiet i u mężczyzn. 

I choć nikt nie wie, kim był i co się z nim stało, 

to są osoby, które ciągle go pamiętają, wspominają, 

kochają... A dziennik? Może dlatego jest tak prawdziwy, 

że do końca nie wiadomo, co jest w nim fikcją, a 

co wydarzyło się naprawdę. 

Kowalewski pokazuje, jak mało trzeba, by ludzi obudzić 

do życia, a jednocześnie – co chyba istotniejsze – 

jak trudno dostrzec, że człowiek tak naprawdę pochował 

siebie i teraz tylko odtwarza wyuczone wcześniej 

czynności. Przyjazd Fabiana porusza we wszystkich 

cienką i wrażliwą strunę uczuć, emocji, dodaje odwagi 

do zmagania się z własnymi wspomnieniami, pozwala 

uwierzyć, że sens codzienności nie umarł razem z 

przeszłością, że dzisiaj i jutro jeszcze dużo może się 

wydarzyć. 

Fabian nie tylko wpływa terapeutycznie na swoich 

towarzyszy i na otoczenie. Również sam poddaje się 

uwodzącej sile teraźniejszości w osobie Modesty. Jednak 

w finale (nie będę, oczywiście, zdradzała szczegółów), 

musi się pogodzić z tym, że to, co wydawało się 

pewne, teraz sprawia wrażenie czegoś jedynie wyśnionego, 

nierealnego. Może więc dlatego jest tak naprawdę 

prawdziwe? A jeśli coś jest prawdziwe, to nie tylko 

daje radość, ale też czasami boli. Włodzimierz Kowalewski 

odsłania fundamentalną prawdę – że przywrócić 

do życia znaczy nie tylko obudzić do miłości, 

przyjaźni, szczęścia, ale też do cierpienia. Prawo do 

czerpania z życia pełnymi garściami, ale też prawo do 

przeklinania tego, co się akurat dzieje – takie prawo 

przypomina rezydentom Ciechocinka Fabian. Oddaje 

im wolność, której pozwolili zasnąć, przywraca w 

swingującym rytmie przekonania, że warto ją przyjąć 

i pielęgnować, zawsze, nawet gdy później mocno boli. 

Bo być wolnym, to istnieć. 

Włodzimierz Kowalewski, Excentrycy, 

Wyd. W.A.B., 


163

Hanna Jaxa-Rożen, Krzysztof Rynkowski 

Ewa Domańska przyzwyczaiła już czytelników do 

tego, że zajmuje się anglo-amerykańską teorią i historią 

historiografii oraz narracją historyczną. W poprzednich 

publikacjach przybliżała, jako redaktorka 

i tłumaczka, twórczość Haydena White [H. White, 

Poetyka pisarstwa historycznego, pod red. E. Domańskiej 

i M. Wilczyńskiego], Franka Ankersmita [F. 

Ankersmit, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. 

Studia z teorii historiografii, pod red. i ze wstępem 

E. Domańskiej], Dominicka LaCapry, Joan W. Scott, 

Keitha Jenkinsa, Rity Felski, Hansa Ulricha Gumprechta 

[Pamięć, etyka i historia. Anglo-amerykańska 

teoria historiografii lat dziewięćdziesiątych. Antologia 

przekładów, pod red. E. Domańskiej]. Natomiast w 

autorskiej książce „Mikrohistorie” poznańska badaczka 

zaproponowała krytykę pisarstwa historycznego, 

polegającą na jego analizie i interpretacji. Dla autorki 

najważniejsza w pisarstwie historycznym staje się filozoficzna 

refleksja nad człowiekiem, pokazanie człowieczeństwa 

z antropologicznego punktu widzenia 

oraz włączenie do analizy również sfery etycznej. 

Najnowsza książka Ewy Domańskiej konsekwentnie 

podejmuje problem historii pisanych w nurcie nieklasycznym. 

Autorka rekonstruuje ich ideologiczne oraz 

epistemologiczno-metodologiczne podstawy (strategie 

pisania, rozumienie przeszłości, różnice względem 

historii klasycznej, projekt badawczy). W drugiej części 

pracy badaczka egzemplifikuje teorie materiałem 

badawczym, wskazując silne wzajemne związki obu 

rodzajów historii, tej tradycyjnej i niekonwencjonalnej. 

Ewa Domańska w „Historiach niekonwencjonalnych” 

mówi o dwóch nurtach historii. Po pierwsze tradycyjnej, 

tzn. opartej na kategoriach rozumu i racjonalności, 

nakierowanej na ustalenie faktów i ich opis. 

Jest ona porządkowana według chronologii zdarzeń, 

a rola badacza to obiektywna rekonstrukcja tychże 

faktów. Po drugie, „niekonwencjonalnej”, opartej na 

projekcie postmodernistycznym, tzn. omawiane są 

wszelkie ujęcia nieklasyczne czy niestandardowe historii, 

które określają się na zasadzie opozycji do nurtu 

dominującego. Autorka wskazuje, że polem dla historii 

nieklasycznych jest nowa humanistyka i powstające 

w jej ramach dziedziny wiedzy: studia kulturowe, 

postkolonialne, etniczne oraz badania nad płcią kulturową, 

wszelkiego rodzaju odmieńcami i mniejszościami 

seksualnymi, piszącym swoje przeciw-historie. 

Z drugiej jednak strony, autorka zdaje sobie sprawę 

z pewnej umowności podziału na historię klasyczną i 

niekonwencjonalną, we wstępie pisze: „...w istocie nie 

ma dwóch, homogenicznych nurtów, które określić 

można takimi etykietami. W samej praktyce nie stoją 

też one w opozycji. We współczesnej refleksji nad 

przeszłością istnieje wiele ujęć przeszłości, tendencji 

czy nurtów, które zidentyfikować można, budując 

prowizoryczne i modelowe ujęcia, upraszczając w ten 

sposób rozważania na ten temat, by tym sposobem 

uczynić analizy bardziej przejrzyste i otworzyć pole 

do dalszych dyskusji. Jest zatem wiele historii akademickich 

i wiele historii niekonwencjonalnych, między 

którymi granice często ulegają zatarciu” (s. 19). 

Ewa Domańska w swojej książce bada strategie pisania 

przeciw-historii (perswazja, retoryka, narracja 

pierwszoosobowa i inne), która posługuje się dyskursem 

pamięci; wskazuje na odejście od metanarracji i 

Prawdy na rzecz mikronarracji oraz polilogu. Autorka 

określa zagrożenia oraz konieczne uwikłania każdego 

dyskursu, domagającego się prawa głosu, wskazując, 

że projekt przeciw-historyczny bazuje na podstawach, 

które sam kwestionuje. Dążąc – podobnie jak historia 

tradycyjna – do stabilizacji pojęć, stanowiących 

podstawową bazę porządkującą (różnica, fragment, 

pamięć), czy metodologicznych strategii pracy (przepisywanie 

historii, interdyscyplinarność) przeciw-historia 

– jak pisze Ewa Domańska – nie jest historią 

nową, zawiera projekt już znany. Badaczka wskazuje, 

że nie mamy do czynienia z zerwaniem (anty-historią), 

ale regenerującymi impulsami, pozwalającymi na 

przebudowę historii tradycyjnej i zaadaptowanie tego 

wszystkiego, co może posłużyć jej wzmocnieniu. 

Domańska zaznacza, że obie historie konstytuują się 

w relacji opozycji. Wskazuje, że mamy do czynienia 

z systemowym charakterem zmian obu historii – do 

zmieniającego się otoczenia, stanowiącego każdorazowo 

tło dla własnych przekształceń, dokonywanych 

we własnym języku (narracji historycznej). Oznacza 

to, że historia konwencjonalna jako system przekształca 

obce impulsy, płynące z historii niekonwencjonalnej, 

na własne, włączają je w przekształconej i dostosowanej 

do własnego dyskursu postaci. Możliwość 

reagowania na te „zakłócenia” stanowi potencjał jej 

zmiany, co umożliwia trwanie historii dominującej, 

neutralizując zagrożenia związane z kryzysem jako 

rudymentarnej różnicy w historycznych opisach prze- 

164

szłości. W ten sposób – jak zaznacza Ewa Domańska: 

„Zmiana jednej powoduje przekształcenie drugiej na 

zasadzie relacji zwrotnej, umożliwiającej dostosowanie 

historia niekonwencjonalna nie stanowi zagrożenia, 

dla historii akademickiej, której kształt zresztą 

cały czas się zmienia. Dopóki jakieś nurty wyłaniają 

się z jej wnętrza i/albo stanowią proste zaprzeczenie 

obowiązujących w jej łonie konwencji, nie stanowią 

większego problemu i prędzej czy później ulegną neutralizacji, 

pacyfikacji i wchłonięciu. Zatem historia 

niekonwencjonalna spełnia funkcję interwencyjną i 

utrzymuje historyków w czujności” (s. 253). 

Autorka proponuje projekt historii łączący wiedzę 

teoretyczną z nauką ustalającą fakty. Opowiada się 

za uteoretycznieniem faktów i zbliżeniem teorii do 

przedmiotu badań. Dziedziny te (fakty, teoria) nie 

mogą stać w opozycji (pozytywizm, postmodernizm) 

ani też wyczerpywać się w same sobie, ale wzajemnie 

przenikać. Zadaniem historyka byłoby wypracowanie 

takiego warsztatu, który umożliwiłby ustalenie faktów, 

ich przedstawienie w ramach teoretycznego modelu 

(umożliwiającego krytyczny doń stosunek oraz możliwość 

porządkowania według wskazanej metodologii, 

materiału empirycznego) oraz filozofia, pozwalająca 

zrozumieć wzajemność tej relacji. Historyk – jak 

wskazuje Domańska – nie może udawać, że empiria 

opisze się sama, nie może również unikać tego opisu, 

ze względu na uwikłanie samego języka w przedstawianie 

przeszłości. 

Projekt poznańskiej badaczki jest ciekawy z dwóch 

względów: po pierwsze, zwraca uwagę, że anty-historia 

(pamięć, dyskurs ofiar) strukturalizując się, korzysta z 

podobnych strategii, współokreślając się – z konieczności 

– wobec nurtu dominującego, zawiera projekt, 

wobec którego staje w opozycji. To ujawnienie daje 

możliwość krytycznego spojrzenia na ich wzajemne 

relacje oraz na sam dyskurs ofiar, udostępniając epistemologiczne 

i etyczne racje za jego krytyką (ujawniającą 

wiedzę-władzę w nim samym). Po drugie, 

wskazuje potencjalne (nie jedyne, oczywiście) źródło 

zmiany dominującej narracji historycznej, implikując 

jej współzależność z nurtami nieklasycznymi (co na 

poziomie samej dziedziny działa stabilizująco, pacyfikując 

tendencje kryzysowe). To z kolei ujawnia konieczność 

– w pracy historyka – rozwinięcia warsztatu 

teoretycznego i krytycznego wobec podzielanej metodologii, 

niezbędność świadomości podstaw przyjęcia 

przez niego tego, a nie innego modelu teoretycznej 

analizy i pracy. 

Bardzo cenne w „Historiach niekonwencjonalnych” 

jest zwrócenie uwagi na nowe idee w humanistyce, 

których Ewa Domańska nie lekceważy i nie marginalizuje, 

jak próbują to robić badacze akademiccy. Przeciwnie, 

traktując poważnie wszelkie propozycje odległe 

od głównego nurtu, próbuje poszerzyć możliwości 

metodologiczne nie tylko samej historii, ale traktuje 

rzecz o wiele szerzej, rozciągając swoje propozycje na 

cały obszar humanistyki, zwracając uwagę na jej interdyscyplinarność. 

Z całą pewnością Ewa Domańska 

nie jest rewolucjonistką, a jej książka nie ma pełnić 

funkcji ataku na tradycyjną historię i historiografię. 

Jak na czwartej stronie okładki pisze Hayden White: 

„Jest ona [książka Domańskiej] raczej uważnie przestudiowaną 

i wrażliwą prezentacją nowego rodzaju 

przedmiotów (i podmiotów) badań historycznych, 

powołanych do życia przez nowożytność, modernizację 

oraz ekstremalne sytuacje”. 

Ewa Domańska, Historie niekonwencjonalne. 

Refleksja o przeszłości w nowej humanistyce, 

Wydawnictwo Poznańskie, 

Poznań 2006. 

165

Sebastian Żurowski 

Pedro Almodovar ma już prawie 60 lat. 

Dla wielu „pięknych dwudziestoletnich” 

to wiek, w którym powinno się już zamknąć 

tak posuniętego w latach osobnika 

w domu starców i nie zawracać już nim 

sobie głowy. Tymczasem Almodovar cały 

czas pozostaje bodaj najważniejszą postacią 

europejskiego kina. A już na pewno jest 

niewątpliwie pierwszoplanową postacią 

kina hiszpańskiego. Ba, nie tylko europejskiego 

i hiszpańskiego, bo przecież Hiszpan 

otrzymał już w swojej karierze dwa Oscary, 

dwie Złote Palmy i niezliczoną liczbę innych 

mniej lub bardziej ważnych nagród filmowych. 

Próbą odpowiedzi na pytanie, skąd 

wzięła się tak silna pozycja reżysera, który 

zanim stał się profesjonalnym i cenionym 

twórcą kina autorskiego, przez kilkanaście lat 

pracował w firmie telekomunikacyjnej, jest 

najnowsza książka Ewy Mazierskiej „Słoneczne 

kino Pedra Almodovara” (wydawnictwo 

słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2007). 

Powojenne hiszpańskie kino artystyczne to 

przede wszystkim trzech autorów: Luis Buñuel 

(rocznik 1900), Carlos Saura (rocznik 1932) i 

Almodovar właśnie (rocznik 1949). Ta trójka 

nigdy nie tworzyła równolegle. Buñuel ostatni 

film wyreżyserował w 1977 roku – trzy lata przed 

pojawieniem się pierwszego filmu Almodovara. 

Na tej podstawie można by próbować uzasadniać 

tezę, że Almodovar to następca Buñuela. 

Istotnie są pewne wspólne cechy ich filmów, ale 

takie porównanie chyba byłoby jednak trochę 

krzywdzące dla Almodovara, który nie jest niczyim 

prostym kontynuatorem. Jest on bowiem typowym 

postmodernistą – kopiuje i powtarza wątki 

i motywy z innych wytworów kultury (bo nie są 

to tylko inne filmy), tworząc oryginalną całość. 

Faktem jest jednak to, że całą wspomnianą trójką 

łączy co najmniej to, że w znaczniej mierze na ich 

filmy wpływał negatywny stosunek do hiszpańskiej 

rzeczywistości mrocznych czasów dyktatury generała 

Franco. W tym sensie Luis Buñuel był – mimo 

tego, że przez lata pracował na emigracji w Meksyku 

oraz we Francji – kronikarzem tego, jak Hiszpania 

pogrążała się we frankizmie, a Almodovar kronikarzem 

tego, jak Hiszpania przemieniała się z zacofanej 

autorytarnej dyktatury w nowoczesny europejski 

kraj. Choć jednocześnie do polityki ten drugi 

zwykle nie odnosi się w swoich filmach wprost, 

twierdząc, że tworzy swoje filmy tak, jak gdyby 

Franco nigdy nie było. Ale Franco był i to 

Hiszpania, którą po sobie pozostawił, stanowi 

środowisko, w którym narodził się ruch „movida”. 

Ruch, którego czołową postacią w latach 

70. XX w. był Pedro Almodovar. 

W ukończonej w 1984 roku popularnej (nie w 

sensie poczytności, ale popularyzatorskiego nastawienia) 

książce Elżbiety Królikowskiej „Kino 

hiszpańskie” (Wydawnictwa COK, Warszawa 

1988) nie ma jeszcze wzmianki o Almodovarze 

– mimo że w tym czasie był on już autorem 

trzech filmów pełnometrażowych. Dopiero po 

1989 roku twórczość tego reżysera zaczęła trafiać 

do Polski i zdobywać u nas popularność. Książka 

Ewy Mazierskiej jest pierwszą monografią w 

języku polskim poświęconą Almodovarowi, choć 

oczywiście inni autorzy poświęcali już temu reżyserowi 

liczne recenzje, eseje, analizy i szkice. Ewa 

Mazierska pisała swoją książkę z perspektywy osoby, 

która od kilkunastu lat mieszka i pracuje za 

granicą (zresztą wcześniej również w Wielkiej 

Brytanii napisała po polsku książki poświęcone 

m.in. twórczości Wong Kar-Waia i Jamesa Ivory’ego, 

oraz anglojęzyczne studia poświęcone kobietom 

w polskim kinie jak też filmowym wizjom 

najważniejszych europejskich miast). I to jest powodem 

mojego pierwszego zarzutu, a właściwie 

pierwszej uwagi: zdecydowanie zbyt mało jest w 

„Słonecznym kinie” odwołań do polskiej literatury, 

poświęconej filmom i sylwetce reżysera. Geneza 

tytułu książki wyjaśniona jest już we wstępie. Podkreślać 

ma on przede wszystkim optymizm, który 

jest wszechobecny w filmach Pedra Almodovara. 

Optymizm, który czasem „musi przebić się przez 

grube chmury albo przez grube mury” (str. 10). 

Jak informuje nota bibliograficzna, dwa rozdziały 

tej książki opublikowane były wcześniej w „Kinie” 

i „Kwartalniku Filmowym”. 

Najbardziej naturalnym układem książki poświęconej 

danemu autorowi – nie tylko reżyserowi, ale 

także, na przykład, pisarzowi – jest układ chronologiczny. 

Pozwala on uporządkować materiał, choć 

jednocześnie utrudnia uchwycenie wspólnych wątków 

czy jakichś linii rozwojowych twórczości danego 

autora. „Słoneczne kino” ma inny układ: zasadnicza 

166

jej część to dziewięć rozdziałów poświęconych m.in. 

intertekstualności filmów Almodovara, stosunkowi 

reżysera do Hiszpanii epoki generała Franco, posługiwaniem 

się przez autora konwencjami gatunkowymi, 

portretowaniu w kolejnych filmach Madrytu, a także 

wątkom seksualności, śmierci i mediów. Dziesiąty rozdział 

to analiza ostatniego, jak na razie, filmu Hiszpana 

(„Volver”), który pojawił się już po zakończeniu pracy 

nad zasadniczą częścią monografii. Taka koncepcja 

książki od razu pozwala uchwycić obraz tego, w jakich 

kierunkach będą szły interpretacje autorki. Jednocześnie 

po to, aby czytelnik nieznający na wyrywki twórczości 

bohatera nie stracił orientacji w chronologii, dołączony 

został aneks z krótkimi streszczeniami oraz „listami płac” 

wszystkich szesnastu pełnometrażowych filmów Almodovara 

– od „Pepi, Luci, Bom i inne laski z naszej paczki” z 

1980 do „Volver” z 2006 roku. Lektura tych list płac potwierdza 

jedno z pierwszych stwierdzeń zawartych w tym 

tekście: Almodovar tworzy filmy autorskie. Napisał scenariusze 

wszystkich swoich filmów i jedynie dwa razy miał 

współscenarzystów. A od 1987 roku swoje filmy produkuje 

we własnej wytwórni El Deseo („pożądanie”). 

Rozdział poświęcony seksualności otwiera cytat wypowiedzi 

samego reżysera: „Jestem gejem, ale moje filmy 

nie są gejowskie” (str. 131). Istotnie tak jest. Niezależnie 

o tego, że wątki homoseksualne pojawiają się w jego 

filmach bardzo często, to jednak głównymi bohaterami 

większości jego filmów są kobiety i ich związki nie z 

innymi kobietami, ale z mężczyznami. Ewa Mazerska 

stara się udowodnić tezę, że twórczość Almodovara 

to w przeważającej większości postmodernistycznie 

przetworzone groteskowe melodramaty. Wśród 

wielu gatunków, których elementy pojawiają się w 

analizowanych filmach, dostrzec można nie tylko 

melodramat, ale także musical, kryminał/thriller 

(ale już nie horror) czy komedię. Autorka bardzo 

wnikliwie rejestruje wszystkie te konwencje gatunkowe 

i powstałą mieszaninę nazywa na własny 

użytek (i użytek czytelnika) „almo-dramą”. 

Jest to w zasadzie niepotrzebne mnożenie wielości 

terminów, ale w mało precyzyjnych i metodologicznie 

podbudowanych dyscyplinach humanistycznych 

– takich jak literaturoznawstwo czy 

filmoznawstwo właśnie – pozwala na zgrabną i 

efektowną, choć metaforyczną, próbę oddania 

istoty opisywanego zjawiska. Podobnie niejasne 

jest sformułowanie „powaga wulgarności” (które 

zresztą jest tytułem jednego z rozdziałów), bo 

choć autorka wyraźnie zaznacza, że termin wulgarność 

ma co najmniej dwa znaczenia (w tym 

etymologicznie, zgodnie z którym „wulgarny” to 

tyle, co „ludowy”), to tworząc takie metaforyczne 

konstrukcje, właściwie traci wszystko to, co 

uzyskała poprzez starannie rozdzielenie dwu znaczeń 

terminu. Ale oczywiście całkowicie słuszne 

jest oderwanie się od powszechnego przekonania, 

że wulgarność jako taka dotyczy tylko i wyłącznie 

zachowań językowych. A sama teza o melodramatyczności 

filmów Almodovara jest niepodważalna. 

Jakkolwiek niewłaściwie to brzmi, pisanie 

monografii o żyjących jest ryzykowne. 

Mamy wtedy do czynienia z sytuacją podobną 

do tej, gdy usiłujemy zrobić zdjęcie 

dynamicznej scenie. Bez względu na klasę 

sprzętu fotograficznego (tu: kompetencji 

badacza) obraz zawsze będzie rozmazany 

(opis nie będzie pełny). Wspomniałem już 

o tym, że autorka musiała dopisać dodatkowy 

rozdział poświęcony filmowi „Volver”, 

który jeszcze nie istniał w chwili rozpoczynania 

pracy nad książką i porządkowania 

materiału. Dlatego „Volver”, choć jest w 

książce uwzględniony, nie jest wpisany w 

wywody znajdujące się w poszczególnych, 

tematycznie zorientowanych rozdziałach. A 

przecież nie jest wykluczone, że nagle Almodovar 

zacznie kręcić filmy, które na przykład 

obalą wiele ogólnych hipotez interpretacyjnych, 

które zostały postawione na podstawie 

filmów wcześniejszych. Weźmy drobny 

przykład z rozdziału poświęconego związkom 

Almodovara z Madrytem. Skądinąd bardzo 

interesujący wywód prawie załamuje się w momencie, 

gdy okazuje się, że nie we wszystkich 

filmach twórcy akcja rozgrywa się w stolicy 

Hiszpanii. W filmie „Wszystko o mojej matce” 

pojawia się także Barcelona. Na szczęście autorka 

jest w stanie poradzić sobie z tym faktem 

i stworzyć spójną interpretacje, która łączy Madryt 

i Barcelonę (po odpowiedź na pytanie jaką, 

odsyłam do książki – str. 220) – podobnie jak 

jest w stanie poradzić sobie w tym kontekście 

z trzecim z kolei filmem Almodovara – „Pośród 

ciemności” – którego akcja toczy się prawie wyłącznie 

za murami żeńskiego klasztoru (zlokalizowanego 

jednakowoż w Madrycie). Co jednak, 

gdy nagle Almodovar nakręci film science-fiction, 

którego akcja będzie rozgrywać się na amerykańskiej 

bazie umieszczonej na orbicie Marsa? 

Jest to bardzo mało prawdopodobne, ale przecież 

możliwe. Czy wtedy starannie budowany model 

interpretacyjny nie będzie jednak musiał być 

zweryfikowany? Właśnie to mam na myśli, pisząc 

o „ryzyku” monografowania żyjących i – przede 

wszystkim – ciągle aktywnych twórców. Zwłaszcza 

takich, którzy chcą i potrafią widzów zaskakiwać. 

Gwoli ścisłości dodam jednak, że autorka notuje 

„rozluźnienie” związków Almodovara z Madrytem 

i zauważa, że może on przestać kręcić filmy związane 

z tym miastem. 

Tematem przewodnim kolejny rozdziału autorka 

uczyniła śmierć. Interpretuje ona ten motyw w 

kontekście (wszech)obecności śmierci w hiszpańskiej 

kulturze: począwszy od charakterystycznej dla 

katolickiego kraju mitologii z kultem bóstwa, które 

umarło śmiercią męczeńską za winy ludzi, na korridzie 

skończywszy. Te dwa motywy są najjaskrawiej 

podjęte w „Pośród ciemności” oraz „Matadorze”, 

ale w innych filmach również funkcjonują. Swoistym 

motywem związanym ze śmiercią jest motyw transplantacji, 

który również w książce interesująco opi- 

167

sany. Na podsumowanie wszystkiego tego, co w swoich 

filmach Almodovar powiedział o śmierci, Ewa Mazierska 

typuje „Porozmawiaj z nią” (s. 243). I sądzić trzeba, że 

to podsumowanie na pewno nie było ostatnim słowem 

na ten temat. Zresztą nie byłoby trudno wykazać, że 

wszyscy reżyserzy etykietowani jako „postmoderniści” 

eksploatują temat śmierci bez żadnego tabu. Wspomnę 

tu tylko chociażby Petera Greenaway’a i (sic!) Quentina 

Tarantino. I pozwolę sobie na dygresję. Choć Almodovar 

to zupełnie inne oblicze postmodernizmu niż Tarantino, 

to wiele motywów byłoby dla nich wspólnych. Np. 

śmierć jest dla Tarantino tak ważna, że nie tylko stworzył 

krwawe jatki w rodzaju „Pulp Fiction” czy „Kill Bill”, ale 

także zgodzić się wyreżyserować odcinki takich popularnych 

seriali jak „Ostry dyżur” i „Kryminalne zagadki Las 

Vegas” – komercyjnych wytworów kultury masowej, dla 

których śmierć i umieranie jest fundamentem. 

Siłą rzeczy w tej recenzji jedynie prześlizgnąłem się 

po wątkach i tematach, które podejmuje Pedro Almodovar 

– a za nim autorka książki „Słoneczne kino Pedra 

Almodovara”. Z czystym sumieniem zainteresowanych 

po ich rozwinięcie mogę odesłać do omawianej książki. 

Niezależnie od interesującej treści jest ona bardzo starannie 

zredagowana i – co nie bez znaczenia – bogato 

ilustrowana. Niestety, zdjęcia i reprodukcje plakatów są 

czarno-białe. Drobnym mankamentem jest też to, że 

przypisy umieszczono na końcu tekstu. Z drugiej jednak 

strony nie zakwalifikowałbym tej pracy jako stricte 

naukowej, a już na pewno docelową grupą czytelników 

nie są wyłącznie naukowcy-filmoznawcy. Jest ona, jak 

sądzę, skierowana głównie do nieprofesjonalistów, czyli 

po prostu bardziej wyrobionych widzów, których interesuje 

twórczość Almodovara (albo kino w ogóle). Co 

nie zmienia faktu, że jest pozycją jak najbardziej godną 

uwagi. 

Ewa Mazierska, Słoneczne kino Pedra Almodovara, 

Wyd. słowo/obraz terytoria, 

Gdańsk 2007. 

168

Bernadetta Darska 

Pisanie o kolejnej książce Marii Janion to nie lada 

wyzwanie. Autorka, wielkie nazwisko polskiej humanistyki, 

przyzwyczaiła czytelników do tego, że tematy, 

którymi się zajmuje należą często to tzw. niepokornych, 

przyzwyczaiła do erudycji, do wyrazistych sądów 

i do odsłaniania tych przestrzeni rzeczywistości, 

które dla wygody i leniwego spokoju ducha, wolelibyśmy, 

aby pozostały zakryte. Co jednak, równie cenne 

w pisaniu autorki, Maria Janion nie lubuje się w 

dyktatorskim intelektualnie sądzeniu. Zawsze w jej 

twórczości znajdziemy miejsce na dyskusję, polemikę, 

na ścieranie się różnych poglądów. Tak jest i w tym 

wypadku, gdy mowa o najnowszym tytule – o „Niesamowitej 

Słowiańszczyźnie”. 

Maria Janion chętnie odwołuje się do romantyzmu, 

wszak jest niekwestionowanym autorytetem jeśli chodzi 

o tę epokę, nie poprzestaje jednak na sięganiu do 

przeszłości – nieustannie bowiem analizuje współczesność. 

Dostrzega ciągłość historii, nawet w jej rewolucyjnym 

geście, bo to, z czym mamy do czynienia 

dzisiaj, ma swoje źródło w tym, co było kiedyś. Autorka 

nie tylko poddaje analizie przeszłe, teraźniejsze 

i przyszłe, nie unika również odwołań do kultury popularnej, 

do polityki, do szeroko rozumianej kultury 

i funkcjonujących w jej ramach nurtów intelektualnych. 

To dlatego w „Niesamowitej Słowiańszczyźnie” 

znajdziemy i nawiązania do dzisiejszej rzeczywistości 

politycznej, i wampiry, i feministki, i Masłowską chociażby. 

Cechą charakterystyczną pisarstwa Marii Janion jest 

umiejętność wskazania, że wielki temat kryje się czasami 

w tym, co jest pomijane i przemilczane, że fascynującą 

fabułę można wysnuć z tego, co wydaje się 

oczywiste, a przez to traktowane jest powierzchownie. 

Można by powiedzieć, że jest w tym pewna doza podejrzliwości 

w stosunku do wszystkiego i przekonanie, 

że czarno-białe rozwiązania zwykle wiodą nas na manowce. 

W swojej najnowszej książce Janion również 

toczy intelektualne śledztwo – odsłania to, do czego 

Polak nie chce się przyznać, przed czym ucieka, na 

czym buduje przekonanie o swojej sile i o byciu kimś 

wybranym, szczególnym. Podąża tropem odrzuconego, 

by pokazać, że norma jest wytworem sztucznym, 

życzeniowym, a to, co bliskie prawdy, kryje się właśnie 

na obrzeżach, na marginesach, w miejscach, o których 

po prostu się wie, że nie wypada w nich bywać. 

Interesuje więc autorkę świat „poza”, bo to on mówi 

najwięcej o świecie „w”. Innymi słowy, ton nadawany 

przez centrum jest zwykle fałszywy, pogranicze natomiast 

ma szansę wytworzenia dźwięków czystych. W 

którymś momencie Janion wspomina o żalnikach – 

dawnych, opuszczonych, porzuconych cmentarzach. 

Można by chyba metaforycznie powiedzieć, że rozważania 

Marii Janion to często wędrówka po takich 

właśnie żalnikach, w celu przywrócenia do życia, odkurzenia 

sensu, wskazania porzuconego ważnego, dla 

tożsamości indywidualnej i zbiorowej, miejsca. 

Autorka „Kobiet i ducha inności” dostrzega, że 

współczesna kultura charakteryzuje się amnezją w 

stosunku do przeszłości. Jak to? – pewnie ktoś by zakrzyknął. 

– Przecież tyle się mówi o wzroście uczuć 

patriotycznych i ukochaniu historii. Tyle że odgrywanie 

pewnej roli, to nie to samo, co autentyczne odczuwanie. 

Historia traktowana wybiórczo, instrumentalnie 

dla doraźnych korzyści politycznych przestaje być 

pamięcią, a staje się zaledwie jej karykaturalnym, wykoślawionym 

odbiciem. Maria Janion pisze o polskiej 

mentalności postkolonialnej: „Przejawia się ona w poczuciu 

bezsilności i klęski, niższości i peryferyjności 

kraju oraz jego opowieści. Temu dość powszechnemu 

odczuciu niższości wobec „Zachodu” przeciwstawia 

się w obrębie tego samego paradygmatu mesjanistyczna 

duma w postaci narracji o naszych wyjątkowych 

cierpieniach i zasługach, o naszej wielkości i 

wyższości nad „niemoralnym” Zachodem, o naszej 

misji na Wschodzie. Taka opowieść jest zamkniętym 

kołem niższości i wyższości, które przeradza się w narodową 

figurę totalnej niemożności i wiecznej szarpaniny 

między „europejskim pozorem” (który może 

wcale nie jest pozorem) a „polską prawdą” (którą podejrzewa 

się o to, że nie jest absolutem)” (s. 12). Pielęgnowanie 

przekonania o przynależności do narodu 

wybranego, a jednocześnie niemożność wyrugowania 

kompleksów w stosunku do Zachodu i poczucia bycia 

lepszym od tego, co wywodzi się ze Wschodu, czyni z 

Polaka „człowieka bez właściwości”. Umie on funkcjonować 

tylko wtedy, gdy zostaje zdefiniowany poprzez 

przynależność do danej wspólnoty lub jej przeciwstawienie 

się, nie umie zaś znaleźć i wyeksponować cech 

własnych. Woli stadność i unifikacyjną jedność od indywidualności 

i różnorodności. Karmi się mitami, ale 

nie umie sprostać temu, co jest autentycznie trudne. 

Maria Janion pisze m.in. o naznaczeniu polskości 

przez Holocaust: „Musimy żyć w nadmiarze bólu, w 

poczuciu nieodwracalnej straty. Tu nie obowiązuje 

tradycja żałoby trwającej nie dłużej niż rok czy dwa 

lata. Ta żałoba nigdy nie może się skończyć. Jako postawa 

etyczna określa ona uniwersalną świadomość 

europejską. Polska, którą Hitler wyznaczył na obszar 

zbrodni, nie może się od tej żałoby uchylić” (s. 34). 

Tymczasem, choć tak chętnie do historii się odwołujemy, 

równie skwapliwie wypieramy się tego, co nie 

daje powodu do dumy. Holocaust staje się sygmatem 

każdego człowieka, również każdego Polaka. Nie 

tylko dlatego, że w Polsce miał miejsce. I także nie 

dlatego, że ktoś Polaków oskarża o współodpowie- 

169

dzialność. Ale dlatego, że w tak porażający sposób 

zaprzeczył człowieczeństwu. Świat się nie skończył 

po Auschwitz, choć niektórzy mu to przepowiadali, 

ale ten świat, który trwa dalej, jest już inny. Pozostaje 

skażony na zawsze, właśnie z tego powodu, że Holocaust 

się wydarzył. Janion pisze: „Uczyńmy z tego 

faktu rdzeń empatycznej tragedii nowożytnej, która 

nie może jednak – jak starożytna – dokonać definitywnego 

oczyszczenia. Nie ma katharsis, jest nadmiar 

bólu i poczucie utraty, która nigdy i niczym nie będzie 

wyrównana” (s. 201). 

Temat Polski bytującej w rozdarciu pomiędzy 

Wschodem a Zachodem powraca w jeszcze innej 

odsłonie. Maria Janion przypomina o naszym zakorzenieniu 

we Wschodzie i otwarcie mówi o potrzebie 

akceptacji w sobie zarówno Wschodu, jak i Zachodu. 

Wschód jest w nas i Zachód też, ale możemy także 

egzystować bez definiującego odniesienia. Odrzucając 

ów jednoznaczny podział, decydujemy się na samookreślenie. 

Co bardzo ważne, odpychamy wówczas 

od siebie również stereotypy. W „Niesamowitej Słowiańszczyźnie” 

czytamy: „Przeciwstawienie Zachodu 

i Wschodu dokonuje podziału jakości w następujący 

sposób: Zachód jest logiczny, normalny, empiryczny, 

kulturalny, racjonalny, realistyczny. Wschód zaś jest 

zacofany, zdegenerowany, niekulturalny, zapóźniony, 

skostniały, nielogiczny, despotyczny, nie uczestniczy 

twórczo w światowym postępie” (s. 224). I sto 

stron dalej, istotna analogia, którą wysnuć można z 

powyższego przeciwstawienia: „Zmagania się Polski 

i Rosji mogą być również z punktu widzenia krytyki 

postkolonialnej ujęte w kategoriach męsko-żeńskich. 

Panujący jest mężczyzną, podległy – kobietą” (s. 326). 

Maria Janion pokazuje więc, jak polityczne zamienia 

się w społeczne, a publiczne wpływa na relacje prywatne. 

Autorka wyraźnie zaznacza męskość polskiej 

kultury narodowej i ważność związków homospołecznych. 

Świat kobiet jest gdzieś na marginesie, a sama 

kobieta jest przydatna, gdy wypełnia obowiązki ku 

chwale ojczyzny. Nic więc dziwnego, że cenna jest o 

tyle, o ile rodzi, wychowuje, poświęca się i ozdabia. 

W sensie utylitarnym liczy się więc kobieca płodność, 

w ideowym jej estetyczność. Tak czy inaczej, kobieta 

zostaje sprowadzona do roli służebnej – rodzi dzieci 

i rodzi piękną siebie dla mężczyzny utożsamionego z 

ojczyzną. Oto więc ciągle trwały i ciągle pielęgnowany 

mit Matki Polki. Maria Janion zauważa: „Męskie braterstwo 

idealizuje macierzyństwo i stara się wykluczyć 

‘wszelkie niereprodukcyjne dyskursy seksualności z 

dyskursu narodowego’. Ma być on jednoznacznie heteroseksualny 

i nastawiony na rozrodczość” (s, 272- 

273). I jasno określa charakter patriotyzmu przeradzającego 

się w nacjonalizm: „Nacjonalizm nasila więc 

nastroje homofobiczne, gdyż – spektakularnie oparty 

na homospołecznej wspólnocie męskiej – szczególnie 

narażony bywa na pociąg homoerotyczny” (s. 273). 

W „Niesamowitej Słowiańczyźnie” znajdziemy także 

istotny wątek „tych, co nigdy nie odnajdą straty”. 

Odwołanie się do podtytułu książki Marka Bieńczyka 

o melancholii wydaje się być tutaj zasadne. Oto 

Maria Janion pisze o Słowianach, którzy za szybko, 

zbyt gwałtownym gestem stali się chrześcijanami. Ich 

przeszłość została drastycznie odcięta. Pozbawieni 

własnych mitów, obyczajów, budowali nowe niejako 

„poza historią”, odebrano im prawo do ciągłości, 

do kontynuacji, którą znaleźć można także w rewolucji, 

ale tylko wtedy, gdy pozostaje pamięć. Tej ich 

pozbawiono. To dlatego pogańskiej przeszłości dotyczy 

melancholia. Choć pozornie nic nas to teraz nie 

obchodzi, niewiele nas to interesuje, ale nie zmienimy 

faktu, że jest to element naszej własnej historii. 

Bardzo odległej, ale naszej. I w tym miejscu pojawia 

się realizowany postulat, a zarazem pewność, Marii 

Janion: „Nowa narracja humanistyki może o p o w i 

e d z i e ć i n a c z e j dzieje naszej kultury” (s. 20). 

Lektura „Niesamowitej Słowiańszczyzny” z pewnością 

zamienia się w fascynującą podróż z biletem z 

napisem INACZEJ w dłoni. 

Maria Janion, Niesamowita Słowiańszczyzna. 

Fantazmaty literatury, 

Wydawnictwo Literackie, 

Kraków 2007. 

170

Prezent 

Są prezenty, których nie można nie przyjąć. Na przykład: 

pruje się makatka ciała i dzwonią, że znaleziono nici, 

że można coś jeszcze zacerować. Albo: leżę w szpitalu 

i w myślach odmieniam cię przez wszystkie przypadki 

i przypadek sprawia, że stajesz w drzwiach. Niepojęte 

zdarzenia. Jestem w fikuśnej sali Szpitala Przyjaznego 

Umieraniu i siedzę w twarzy o barwie onkologicznej. 

Mówię ci – mógłbym grać w teatrze kabuki lub gorzej - 

być storą dla teatru cieni, tak cienki jest już splot. 

Przy łóżku wyrosły kroplówki, jak strąki na łodydze fasoli 

i siostry kłują jak szerszenie. Często do mnie wpadają: 

cioteczka Glukoza, ten starty drań Steryd i przekonują, 

że są prezenty, których nie można odrzucić, kiedy 

ciało aż rwie się, by przejść przez zamknięte drzwi. 

Oddział 

Przechodzę przez drzwi drugiego piętra, 

a tam cały oddział śniętych ryb 

w kataplazmie; weteranki przeszczepów 

córki Komy i kobiety z Hiroszimą 

rozgrywającą się w ciałach, 

a na końcu korytarza, w salach za welonem 

czekają te z odsłoniętymi brzuchami - 

każdy strzelisty jak nagie wzgórze, 

które rośnie. Jest lato, 

za oknem erupcja. Dojrzewają kwiaty 

i otwierają swoje usta - oto okrzyk 

rozwieranej szkatułki pełnej klejnotu, 

co jaśnieje i wprawia w ruch hufiec krochmalonych ludzi - 

oni przychodzą i podziwiają 

różowy diament dobyty ze wzgórza. 

171

Virginia Woolf, robi szkic do Pani Dalloway, 

po czym siada w fotelu i pije kawę 

For there she was! 

Pani Dalloway, Virginia Woolf 

1. 

W zasadzie wszystko gotowe. Zarys postaci, 

umeblowanie pokoju, drobiazgi ważniejsze 

i te mniej okładają się na komodzie kurzem. 

Wiem, 

że drzwi będą otwarte, i że wejdzie w czarnej 

sukni. Kolejność scen też ustalona; najpierw pół ryzy 

na zawiązanie intrygi, a potem decyzja u szczytu 

kartki - czy spadnie w dół jak katharsis? Czy chór 

zaśpiewa żałobne crescendo, a może rozejdzie się, 

nie zauważywszy nikogo wartego pieśni? 

2. Zacznę najprościej. 

Najzwyklejszy poranek w życiu kobiety, decyzje 

podejmowane w dobę. W tej względności światów, 

wschodów słońca, łazienek, przyjęć wydawanych 

dla zapełnienia ciszy brzękiem. 

A potem trywialne pytanie. 

Kto ma umrzeć? Bo przecież można umrzeć, 

to takie proste jak wybranie narzędzia ścinającego głowę 

hortensji. Można, też to zmienić. 

3. Zwrot akcji. 

Miłość, to ciekawe hobby jak szydełkowanie 

wypełnia dziury, splata i nudzi, gdy wzór nie wychodzi. 

Można kochać, to jest łatwe jak kupno rękawiczek, 

sezonowych substytutów ciepła. W końcu można, 

to połączyć, pozwolić na przenikanie się kontrastów, 

żeby jedno bez drugiego, i jedno przez drugie 

dochodziło do głosu. Kulminacja. Postawić postać 

przed lustrem. Pozwolić jej to wszystko przyjąć 

i podjąć z pozoru łatwą decyzję: 

Czy pani domu zejdzie na kolację? 

172

Recycling 

Jak można umrzeć, tak bez zażenowania? 

Gdyby chociaż zawstydziła się przy obiedzie, 

kiedy schodziła dławiąc się – to nie! – 

bezczelnie wkopała się nam w ziemię 

i zaczęła zazieleniać. A zazielenia się nieźle – 

widziały to żuki pod dębem, między sękiem, 

w tej kapsułce co rozpuszcza się w kwaśnym 

żołądku ziemi. I przenika powoli, 

ciekami wodnymi i dopływami Ukajali, 

każdą tętnicą i korytem; szybka 

i porywista – i już w każdej rybie, 

osiada pod każdą z łusek, 

w każdym gładzonym prądem kamieniu 

jej krągłości – popatrz, 

na to spojrzenie sarny pijącej z rzeki 

- tak samo płochliwe. 

Tomasz Pietrzak – ur. w 1982, mieszka w Siemianowicach Śląskich. Laureat nagrody 

Open Poetry Contest, konkursu organizowanego przez The International Library of 

Poetry (Maryland, USA). Publikował w „Toposie”, „Odrze”, „Nowej Okolicy Poetów”, 

„Esensji”, „[fo:pa]”, „Zeszytach Poetyckich”. Członek Postgeneracji. Liczne publikacje 

w antologiach w kraju i zagranicą m.in. „Eternal Portraits” (USA, 2005), „Daj słowo” 

(Antologia Amnesty International). Autor tomu wierszy „Zaklinanie chwil” (2006), 

„Stany skupienia” (2007) oraz hipertekstowego tomiku „Gibberish. Wiersze islandzkie” 

(2007). 

173

Piesku 

śpią służby mundurowe, 

nie musisz teraz robić niczego 

jeśli nie chcesz. pożarłeś ten słynny list 

do ojca i węsząc obiegniesz go 

prosty w obsłudze jak piła łańcuchowa 

podrepcz, oznacz w tym parku wszystko co się da. 

* * * 

warkot. nad kościółkiem samolot, na chórze 

pretensjonalny organista i łabędź schylony nad 

sadzawką (nie widać ale oczy w okienku 

piwnicy pilnują). jeszcze 

jenerał łamie szablę oparty o ołtarz. płynie 

po niego we mgle przez Morze święty Brendan łodzią ze 

skóry. przeżyją organista i te oczy, diabeł się miesi 

w nokturnie, skurwysyn. proch pójdzie po łabędziu. 

174

Jak Nehemiasz 

nie wejdę do łodzi i nie wypłynę. kombinacja pieszczot w 

koszulce z dziurą (ślad po piorunie). 

kapok rozmiękł jak bułka w byłym świecie. myślę o 

Nemo w quizie o Nemo, blada z emocji 

jak darmozjad. 

jak Nehemiasz Wetknęli mi latarnię w rękę i mówią, 

żebym im oświecał plac tańców. Stoję więc na wzgórzach 

naszych zielonych i przyglądam się przygłupim zabawom 

rzeźników. tyle do Markii. gdyby nie Ola Jola 

nie wychodziłbym z łóżka ale wsłuchuję się 

na wyciągnięcie ręki. rujnuję państwo. podróże są uciążliwe 

Milena Kubisz – ur. w 1981 w Toruniu, studentka UMK w Toruniu Wydziału Chemii. 

Interesuje się fotografią i psychologią zwierząt (tresura). 

Debiut poetycki. 

175

Confusing people 

Pamięć prawie pełna 

Zapomnij o nierozwiązanych konfliktach 

Zapomnij o ich skutkach 

Usuń 

Lepiej odbierz nową wiadomość 

Dowiedz się: 

Japoński Książe 

dostał złotego konia na biegunach. 

Premier dokarmiał dziś kaczki. 

Limitowana edycja mydeł… 

Dowiedz się: 

Niewinni mają 

za swoje. 

Zapisz 

Bagienna 

Bagienna przystanek 

krajobraz uległ zmianie 

spod topoli zniknęły samochody ciężarowe 

pojawiła się za to 

hipergaleria mebli 

w której nabyłem widmo 

Bagienna przystanek 

77 i inne linie 

ich asortyment jest imponujący 

autobus wozi codziennie moje widmo 

bilet opłacam czasem prywatnym 

oraz abonamentem onirycznym 

nie opłaca się 

Szymon Wasilewski - ur. 1984 w Szczecinie. Studiuje 

polonistykę na Uniwersytecie Szczecińskim. Gitarzysta 

i wokalista szczecińskiego zespołu rockowego 

Choking Hazard. Debiut poetycki. 

176

Młoda literatura serbska, chorwacka i bośniacka: 

Agnieszka Żuchowska-Arent - ur. w 1983r., na Północnym Mazowszu, absolwentka filologii serbskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim, laureatka kilku 

konkursów poetyckich, autorka tomiku wierszy „Biała masa tabletek” (Kraków 2005); przekłady z poezji serbskiej i bośniackiej publikowała w antologii 

„Ileś tam mil wyobraźni” (Więcbork 2005), oraz czasopismach: „FA – art.”, „Pobocza” i „Lamelli”. 

177

Dejan Vukicević 

Umarła. 

Grudniowy poranek, tak jak czterdzieści dwa lata temu. 

Czterdzieści jeden, jedenaście miesięcy, dwanaście dni. 

Umarła Grozdana. 

Mróz ściskał tak, jak wtedy, gdy po raz pierwszy skryłam 

się w mrocznym wejściu i zapukałam do grubych dębowych 

drzwi, skrzypiących niczym jej płuca. Dziś kwilą, chyba że to 

ze spróchniałych odrzwi odzywają się stare korniki. 

Wtedy też wszystko było stare, tylko teraz jest starsze o 

czterdzieści dwa lata. Deski podłogi uginające się niczym 

klawisze fortepianu, kolonialny przekrzywiony żyrandol, 

białe milczące ściany, masywny stół, który zrobili jacyś więźniowie, 

a Grozdana kupiła na wyprzedaży.. 

Dziś rano umarła. Wiem, bo jej ciało było jeszcze ciepłe, 

gdy weszłam i jak co rano, gdy spała, przystawiłam jej 

lusterko do ust. Często wydawało mi się, że nie jest zamglone, 

ale gdy przystawiałam je jeszcze bliżej, zawsze 

okazywało się, że się myliłam. Co by nie mówić, przy każdej 

próbie była nadzieja... nawet nie nadzieja, nie wiem jak to nazwać, 

przeświadczenie czy coś... 

Grozdana, Grozdana, całe życie mi zabrałaś. Pomyślałam nawet, 

że ja w odwecie odbiorę twoje, wychodziłam do biblioteki, 

czytałam książki z dziedziny farmacji. O truciznach. I tak, 

czekając na swoje zamówienie, przeglądałam czasopisma, a 

przy tym zaczęłam i czytać książki. Z czasem najwięcej było 

zamówień z beletrystyki, a coraz mniej z farmacji. Tak się 

zżyłam z Raskolnikowem, że przeczytałam wszystko Dostojewskiego. 

A na Boga, nie napisał mało. 

Do trucizn już się nie dotykam. Niech życie odbiera ten, 

który je daje. Ale co za dużo - to za dużo. Czterdzieści 

dwa lata, to trochę trwa. Tak bardzo pragnęłam jej śmierci, 

a teraz... Teraz mi wszystko jedno. Gdy pierwszy raz 

tam wkraczałam, Grozdana była stara – tak, jak ja teraz. 

I chora. Trudno mi... trudno mi sobie przypomnieć ten 

mroźny poranek, z gazetami otwartymi na ogłoszeniach 

i nadzieją, że znajdę dobrą pracę, wezmę los w swoje 

ręce. Pomęczę się przy starej konającej babce, usamodzielnię 

się za jakiś rok, wyjdę za mąż, urodzę dzieci, 

które nie będą sublokatorami... 

Całe jedno życie, Grozdana. Przy twoim wezgłowiu. 

Prałam, prasowałam, sprzątałam, gotowałam, karmiłam 

łyżeczką, podnosiłam, porządkowałam, wietrzyłam, 

kąpałam, obcinałam paznokcie, wynosiłam odchody 

do toalety... A wszystko z nadzieją, że ktoś na 

to patrzy z góry i że zaświta taki dzień, gdy spłacę swe 

rachunki. Dzień, gdy skończy się cierpienie, a zacznie 

się życie. Dzień moich powtórnych narodzin, świąteczny 

jak pierwszy dzień roku... 

Hej, Grozdana, ile samych tylko śmiertelnych 

ubrań znosiłaś, nie mam cię w 

czym pochować. Odejdziesz w moich 

łachmanach na tamten świat... A tam 

nikt cię nie pozna. Już dawno wszyscy 

cię zapomnieli. Wszyscy ci, z popękanych 

fotografii, których ja nigdy nie spotkałam. 

Kim ty właściwie jesteś, Grozdana? I 

dlaczego nigdy mi o niczym nie mówiłaś? 

Dlaczego milczałaś tak zagadkowo? Jak 

sfinks. Jakbyś wiedziała... co mnie czeka. 

Ech, Grozdana. 

Nawet martwa wystawiasz mnie na 

męki. Nigdy nie przepadałaś ani za religią, 

ani za wesołą muzyką, i co ja mam teraz 

zrobić? Dlatego jesteśmy tutaj same, 

ty i ja. Bo i kto by do ciebie przyszedł? 

Twoi rówieśnicy już dawno nie żyją. O 

trzy wieki zahaczyłaś. To niemało. I akurat 

trzecie zęby zaczęły ci kiełkować. Wczoraj 

w dziale ogłoszeń omal nie zamówiłam ci 

nekrologu, gdy nagle sobie uświadomiłam, 

że nie ma po co tego robić, skoro tylko ja 

bym go przeczytała. A nie wiem też, co z 

kwiatami... wszystko to Cyganiątka rozniosą... 

a niech roznoszą, są żywi... 

A jednak nie na próżno tam szłam... 

Mróz ściska coraz bardziej... a drzewo 

jeszcze nie narąbane... jedyne co jest ładne 

w mrozie, to te kryształki na szybie... 

Ta dziewczyna z gazetami pod pachą... to 

musi być ona... 

Człowiek z okrągłego placu 

Myśl błądziła po wszechświecie – kwazary, 

kosmiczna cisza, konstelacje, komety, 

masa heliocentryczna, supernowe, powody 

powstania, czarne dziury – czemu nie, kosmiczne 

lustro, i komu oni kładą do głowy, że 

wszystko skupi się w jednym punkcie, ten nie 

ma szans – zauważyłem go w okamgnieniu. 

Wyglądał raczej jak znak drogowy, ulistniona 

gałązka. Kosz na śmieci, powiedzmy. 

Potrząsnął mną przez kosmiczną rewizję, 

mijając go poczułem, że ma otwartą aurę, zabrał 

mi karmę, mantrę, kastaniety, wszystko. 

Wpadłem w jego pole grawitacyjne i zaczą- 

178

łem krążyć. Starałem się, by była to spirala, po prostu 

byłoby to zbyt ewidentne krążyć wokół jakiegoś mężczyzny 

z aktówką w ręku ot, tak. 

Aktówka była czarna, stara, zniszczona. On też. 

Miał ponad pół wieku. Według zegara kosmicznego 

to przecież nic. Twarz bez wyrazu, bez zamiaru, przenosił 

spojrzenie z jednej osoby na drugą, z drugiej ulicy 

na trzecią, z trzeciego budynku na czwarty. 

Wróciłem z przerwy i – od razu podszedłem do okna 

w biurze. Stał tam dalej, na okrągłym placu. Kilka kroków 

w lewo, kilka w prawo. Kilka w przód, kilka do 

tyłu. Jakby się gdzieś wybierał, ale zawsze się zatrzymywał, 

odwracał tyłem. 

Następnego dnia na przerwie, z burkiem 1 w rękach, 

podszedłem do niego; te same ruchy, ta sama twarz 

bez wyrazu. Podeszło do niego obdarte Cyganiątko: 

Dalejże brachu, stary, daj spokój, robotę mi psujesz 

Popatrzył dzieciak, odwrócił się i oddreptał. Cyganiątko 

z żebraczym pudełkiem przeniosło się na inny 

plac. 

Przechodnie się zatrzymywali, głównie zgarbieni 

emeryci, i spoglądali na niego. Jeden odważył się zagadnąć: 

Kolego, a przeciw komu, jeśli wolno, pan protestuje? 

I inni się odważą- jeden za drugim, ziarnko do ziarnka 

– otoczyli go i rozpoczęli dyskusję. 

Czy nie dlatego, że nam zeżarli dwunastą wypłatę, 

ale że sięgają i po jedenastą i po dziesiątą... 

A oglądałeś wczoraj w nocy telewizję? Hańba, bracie, 

hańba... 

Nasze ręce i nasz pot stworzyły to wszystko, a teraz... 

E, dłużej tak nie można... 

Słychać było pokrzykiwania, a zwiędłe pięści wymachiwały 

ponad siwymi głowami. Gromada narastała 

niczym drożdże i potem udała się do Rady Gminy. 

Człowiek z placu znów został sam. 

Jako że pory roku, według jakiegoś wewnętrznego 

popędu, przechodzą jedna w druga, przyszła kolej na 

zimę. A zimą pada śnieg. Mówią, że z ciepłego biura 

ładnie wygląda, gdy pada. Po dachach, fasadach, 

kocich wąsach, kapeluszach, szybach samochodów, 

ptasim puchu, zlodowaciałych gałęziach, czerwonych 

nosach. Czasem i pajęczyniastych kątach na strychu. 

Po człowieku z placu. 

Na kogo czeka ten człowiek? Na co czeka? 

Dlaczego biedaczek? – zwinnie przyskoczyłem do 

niej. 

Na pewno nie ma domu, na pewno nie ma nikogo... 

Po raz pierwszy, zza jej pleców, poczułem urocze 

perfumy i, też po raz pierwszy, zauważyłem, że koleżanka 

jest delikatnym, kształtnym, harmonijnie zbudowanym 

dziewczęciem: 

Dlaczego jest pani tak pewna, być może on tylko 

tak, dla kaprysu, po ubiorze nie powiedziałbym, że 

jest bezdomny, po postawie też nie, a widzi pani jakie 

ma... niezdecydowane zachowanie... 

Chciała wyjść i wpadła w moje ramiona, roześmieliśmy 

się do siebie zdziwieni... 

Rozkoszowałem się swoim burkiem z truskawkami, 

gdy podeszła do mnie nieznana postać i zapytała: 

Czy pan też ma zmartwienie? – pestka arbuza utknęła 

mi w gardle, ale „Proszę?” zdołało się wydostać. 

Szesnaście tysięcy marek! Szesnaście, kurwa mać, o 

kurwa je mać! Zadłużyłem się po szyję, w poniedziałek 

idę na operację. Snu i świętego spokoju nie zaznałem, 

żona mnie zostawiła. W przyszłym tygodniu wycinają 

mi lewą nerkę. Może i drugą będę musiał sprzedać. 

A co potem zrobię bez nerek? A co bez żony? A panu 

ile ukradli? – kręcił głową wskazując za moje plecy. 

Wtedy pojąłem, o czym gada ciułacz, który za kilka 

dni będzie potrzebował cewki. 

Nie, ja nie wiedziałem... – odparłem głucho. 

Ach, pan nie wiedział. W nieświadomości jest mądrość, 

mój drogi. Ale że tutaj, już od miesięcy, przed 

bankiem demonstruje pewien człowiek, którego 

skrzywdzili tak, jak mnie więc myślałem, że to pan. 

Słyszałem nawet, że trzyma żądania w aktówce... 

Odkiwnąłem głową przeżuwając burek z kapustą, a 

on już się odwrócił do jakiegoś innego nieszczęśnika. 

Człowiek z aktówką tymczasem stał na placu nawet 

nie spoglądając na masę niezadowolonych ciułaczy, 

która rozrosła się tak, że szklane drzwi banku ustąpiły 

i rozsunęły się. Nastał ogólny zamęt, bieganina i 

plądrowanie. W końcu na placu zostałem już tylko ja, 

Poranek i dzień, przypływ i odpływ, pory roku, 

wszystko to bezpośrednie kosmiczne problemy, nad 

którymi łamałem sobie głowę, gdy koleżanka wkroczyła 

do biura ze stertą papierów, położyła ją na moim 

biurku i podeszła do okna: 

Biedaczek... – powiedziała współczująco i drżąco. 

1 Burek – tradycyjna potrawa bałkańska składająca 

się z cienkich płatów ciasta nadziewanych rozmaitym 

farszem, na przykład. z mięsa, sera, kapusty itp. 


179

kończąc swój pusty burek, i człowiek z placu. 

Pory roku mają swoją nieubłaganą logikę. Przyszła 

wiosna. Jak zwykle biorę burek z mięsem i wracam 

do biura. Nasłuchuję kroków na przemarzniętym 

asfalcie. Miasto jest oblepione jasnymi, kolorowymi 

plakatami. Od jednej strony ulicy do drugiej przeciągnięte 

są transparenty optymizmu, radości i rozrywki. 

Uśmiechy i pozdrowienia na wszystkie strony: podniesiony 

kciuk albo dwa palce rozłożone w literę V, pierwsze 

trzy palce, palec wskazujący i mały, cała dłoń. 

Wybory. 

Słychać odgłos kroków, szum głosów zagłusza radość 

ptaków. Ostatni raz się rozejrzałem, tłum huczał. Jadłem 

swój burek z lebiodą i chwytałem odpowiedzi: 

Całkowicie miał rację ten tajemniczy człowiek z placu, 

trzeba im pokazać pięść, żeby wiedzieli, z kim mają 

do czynienia... 

Ale jeden człowiek nic nie może, jedynie tak zgromadzeni 

– możemy wszystko... 

To nie jest żaden tajemniczy człowiek, to nasz przywódca... 

teraz na pewno jest liderem... Jakże jest poważny... 

Nie słyszałem, żeby coś mówił... 

Ależ jak to nie, mnie się w pewnym momencie wydało 

że otworzył usta, by coś powiedzieć... I na pewno powiedział, 

musiał coś powiedzieć... 

Zawędrowałem – a gdzieżby, jeśli nie na plac. 

Tam stał człowiek z aktówką. Kiedy jadłem swój burek 

z pieczarkami słyszałem komentarze: 

Ten to jest szpieg, żnam ja takich. Sztoi tylko przeż 

czały dzień i obszerwuje - kto ż kim, gdzie, o której godzinie, 

ż jakiej przyczyny, po czo, i wtedy żwrot na tamto 

miejszcze – aha, ten ż tym, po to i po to, do-brze, a tamten, 

czy jeszcze ż tamtym, aha, gdzie się szpotykają, tu i 

tu, do-brze... nicz się przed nimi nie ukryje... ale żnam ja 

to lepiej od nich! I ja dla nich praczowałem! 

Wrześniowy wietrzyk podrywał i zrzucał liście platanu, 

przechodziłem obok człowieka z placu i zatrzymałem się. 

Rysy mu się zmieniły. Nie było tego widać z biurowego 

okna. Jakby się nieznacznie zgarbił. Ale spojrzenie ma 

wciąż to samo, wyraz twarzy także niepojęty. 

Co jest, nie ma Godota? – rzucił przechodzień w czarnym 

kapeluszu. 

Zajmujące jest obserwować tych ludzi chodzących po 

okrągłym placu i poznawać wędrówkę planet. To głównie 

komety i meteory, ale pojawi się też niekiedy Merkury albo 

Neptun, który ogląda witryny. 

Dajcie mu spokój, widzicie, że nie jest normalny... 

Może jest facet filozofem jakiejś złowrogiej szkoły, widzicie, 

że ciągle chodzi w tę i z powrotem... 

E tam, dziwak, tyle wam powiem, jaki tam filozof, całymi 

dniami tu stoi, nigdy nic nie gada tylko się tak gapi, trzęsie 

się całkiem jak grzechotka! 

A czyś się pan zastanowił, co, jeśli wcale tak nie jest? A jeśli 

to Diogenes, co szuka człowieka z lampą w środku dnia? 

A tam, przestań pan, proszę pana, jeszcze go ogłosimy bohaterem 

narodowym...Bzdura! Wiecie, ilu takich jest! 

Czy to normalne zachowanie? No powiedzcie sami. 

Może nawet należy do jakiejś sekty, kto wie. 

A co to jest według pana normalne zachowanie? Myślisz 

pan, że masz prawo to oceniać? Dlaczego pan 

sam, na przykład, nosi skarpetki nie do pary? Czy to 

normalne? I czemuś pan poświęcił ponad godzinę 

czasu na jednego wariata z placu? Żaden normalny 

człowiek tak nie robi... Nikt z was nie ma prawa nawet 

kamyczkiem rzucić w tego człowieka. W każdym z 

nas jest choćby cząstka jego... 

Dyskusja się rozwijała, burek z małżami był już 

dawno zjedzony, a przerwa na niego upłynęła, gdy się 

odwróciłem i naraz zauważyłem napis, obok którego, 

jestem pewien, przechodziłem od wielu dni. Było to 

obwieszczenie o loterii wizowej do obiecanej ziemi 

dobrobytu i tak dalej... 

Według prawa wielkich liczb albo grawitacji, być 

może, (Ameryka to wielki kraj, pociągający), wyciągnęli 

mnie w loterii wiz wyjazdowych. Ożeniłem się 

z koleżanką, sprzedałem, co się sprzedać dało i wyjechałem. 

Minęło życie i zacząłem się przymierzać do śmierci, 

ale jedna rzecz nie dawała mi spokoju: kto to jest ten 

człowiek z placu, na kogo czekał(jeśli w ogóle na kogoś 

czekał), o czym rozmyślał (jeśli w ogóle myślał). 

I wróciłem pewnego dnia z daleka, coś dziwnego tłukło 

się w piersiach, ktoś by to nazwał nostalgią, ale nie 

ja, kupiłem burek z jajkami i spacerowałem ulicami. 

Doszedłem do okrągłego placu – wszystko się pozmieniało 

i wszystko było tak samo jak zwykle. 

Odkręciłem się w drugą stronę, ale zbyt gwałtownie, 

zderzyłem się z przechodniem, schyliłem się by chwycić 

swoją aktówkę i swój burek z burkiem, odszedłem 

przepraszając. 

Podniosłem wzrok i spotkałem się z jego wzrokiem. 

Chłodny, nieprzytomny, nieodgadniony. Wytarłem 

kurz z płaszcza i aktówki. On swoją z nieznaną zawartością, 

dalej trzymał w ręce stojąc wciąż jeszcze na 

placu, bez piedestału, niewzruszenie, kamiennie. 

Spojrzenie wciąż miał twarde, ale żywe, gwałtowne, 

wdzierało się przez głowy ludzi z placu, przez ich 

mieszkania, biura, przez kosmiczny kurz i ciszę. Aż 

tam, do serca wszechświata. 

Dejan Vukicević - ur. w 1965 roku w Kraljevie (Serbia). 

Ukończył studia na Katedrze Literatury Światowej 

i Teorii Literatury w Belgradzie. Pracuje w Serbskiej 

Bibliotece Narodowej. Wcześniej opublikował zbiór 

opowiadań „Żałoby” (Narodna Knjiga, 1998) oraz 

powieść „Kolec”. 

180

Ivan Potić 

Wszyscy byli zdziwieni, jak coś, co z wierzchu 

wygląda tak nieżywotnie, w środku może być tak 

żywotne. 

Założyłem swoją nową trumnę z klapami i wyszedłem 

na ulicę. Trumna była piękna, z wiśniowego 

drewna, trochę gatunkowa i miała dwie 

naszywane kieszenie. Spacerowałem po mieście 

i porównywałem się z innymi zmarłymi i, muszę 

przyznać, odczułem pychę i samozadowolenie. 

Ich obtłuczone płyty nagrobne, ich osłabłe znicze, 

zapuszczone kopczyki, uwiędłe chryzantemy... 

Całkiem się poddali i na tamtym świecie 

nie myśleli już o ludzkiej gromadzie, pośród 

której niegdyś wspólnie radowali się słonecznym 

latem lub śnieżną zimą. 

Gdybym spotkał kogoś znajomego, kto mi za 

życia wlał do serca trochę radości i ciepła, wziąłbym 

go do trumny, zaparzył herbatę albo kawę i 

puścił jakiś nowszy album jazzowy. On albo ona 

byliby zaskoczeni, dziwiliby się, jak wciąż nie 

straciłem fasonu, jak śledzę ziemskie listy przebojów 

i aktualne trendy. 

Myślę, że dobry smak wymaga, by zawsze być 

nowoczesnym – powiedziałbym. – To kwestia 

stylu, a styl jest tym, czego zawsze brakowało i 

martwym i żywym. Gdy widzę źle zaprojektowaną 

lodówkę na ulicy albo napotkam żółtą cegłę w 

fasadzie, zawsze myślę – Boże, czemuś nierówno 

podzielił między ludzi poczucie piękna... Ale 

wtedy myślę, jak by wyglądało życie pozagrobowe, 

gdyby to zrobił. Infrastruktura Raju i Piekła 

byłaby nieadekwatna, może nawet zagroziłoby 

to ludzkiej wierze w zbawienie duszy... 

Ludzie, a właściwie upiory, wypijaliby swoje 

herbaty i spieszyli, by wrócić do niebiańskiej 

farmy czy harfy, nie wiem dokładnie. Wiem, że 

teraz te rozmowy były daleko bardziej zajmujące 

niż przedtem, a atmosfera bez porównania 

bardziej swobodna. Raz na spacerze spotkałem 

swojego prapradziadka i swoją praprababkę, ale 

mnie nie poznali. Podszedłem do babki i powiedziałem: 

Nie wiesz, babko, co powstanie z jednej zaledwie twojej komórki 

jajowej. Cała rewolucja naukowa, wypisy filozoficzne, tajna 

ewangelia... Historia sztuki z tamtej strony. 

Tylko się uśmiechnęli, ale nic nie zrozumieli. Mój prapradziadek 

gryzł skórkę pogaczy 1 i wycierał kierpiec w trawę. 

Raz spotkałem też na spacerze siebie, gdy jeszcze byłem żywy. 

Miałem dłuższe włosy niż teraz i kilka kilogramów więcej. 

Moje oczy lśniły. Podszedłem byśmy się przywitali i wymienili 

inspiracjami. Nie poznałem siebie, chyba przez tę trumnę z 

wierzchu... 

Zastanawiam się też nad kupnem nowych butów. Z tych 

wyzierają korzenie i wroni dziób. Widziałem ładne na wystawie, 

kosztują pięć tysięcy. To dużo, ale jest to też dużo, kiedy 

się umrze. Albo kiedy się jeszcze nie umrze, a straci poczucie 

czasu i przestrzeni. 

Jakże jest piękny ten kanał nawadniający – myślę, a na spotkanie 

wychodzi mi jeszcze jedno mauzoleum. 

Astronomia 

W tej opowieści, która w sposób niezamierzony łączy 

kulką nadziei, klej odwagi i Łajkę w kosmosie, pojawia się 

całkiem niespodziewanie Człowiek wysokostandardowy, i 

to w drugim ustępie. Opowieść jest, jak można się było 

spodziewać, wzniecona przez najdalsze granice ludzkiej 

głupoty, która się z dnia na dzień wystawia na pośmiewisko 

ducha naszej miłej ojczyzny. Od was, drodzy użytkownicy 

zanieczyszczonego powietrza oczekuje się, że 

jesteście w temacie, że znacie węzły sanitarne naszej 

estrady, że lubicie żółtą prasę, że nienawidzicie sąsiada 

i przede wszystkim, że jesteście zaciekłymi nacjonalistami. 

Kiedyś z nieba spadały komety, potem – żaby, nawet 

rakiety, a oto dziś od rana zaczęło też spadać łajno. 

Wybierał się ów człowiek na spacer, zobaczył, że ładna 

pogoda, słońce wzeszło, ubrał swą najładniejszą marynarkę, 

założył okulary by być jeszcze mądrzejszym, 

szedł oświadczyć się Minie Vukomanović, czy jakiejś 

1 Pogacza – tradycyjny na Bałkanach rodzaj słonego pieczywa 

na naturalnym zakwasie. 

181

takiej, gdy mu na filcowy kapelusz spadło nieco łajna 

wielkości kulki do dziecięcej gry. 

Łajno jest bardzo często porównywane z kulkami, 

zawsze, gdy trzeba wyjaśnić biednym chłopskim 

dziecinom, cóż takiego wychodzi z koziego zadu. Nie 

chodzi tu jednak o kulkę nadziei, to w żadnym razie 

nie jest ta sama figura stylistyczna gdyż nie wychodzi 

z zadu, lecz stanowi, rzec by można obrazowo, 

optymizm w fazie prenatalnej, który będzie niczym 

lata, przemijał ewoluując do pesymizmu i rozstroju 

nerwowego. Pytam, czy również Virginia Woolf miała 

taką kulkę. Wiem, że Laza Kostić 2 miał. Zaprawdę, 

człowieka, który nie nosi w sobie kulki nadziei trudno 

nazwać człowiekiem. To już zwierzę, krótkowłosy albo 

długowłosy ogar, kot, kaczka albo świstak, nieważne, 

jednakże, rzec by można, że gdzieś w tajnych aktach 

przypomina sukę imieniem Łajka, stąd związek przyczynowo-skutkowy 

kulki, Łajki i kosmosu, bodaj też 

defekacji, jeśli chcecie. Ogarzyca w kosmosie przywołuje 

asocjacje nieskończoności, bezgranicznej przestrzeni 

kosmicznej, w której równie marnotrawnie 

działają dwunożni, czworonożni, kleje i kulki. 

Pozostaje jednak niejasne, co znaczy klej odwagi – 

westchnął człowiek, tak jak tekst i obraz muszą być 

razem, tak jak ma znaczenie, czy jesteś piśmienny, czy 

nie, tak jak istnieje różnica między zaletą a wadą... 

Może nie trzeba szukać głębokiej mądrości w filozofii 

poststrukturalistycznej gdy ma się na myśli po 

prostu dolną bieliznędla to jest, majtki. 

Zapach jej majteczek – pomyślał człowiek nieprzyzwyczajony 

do silikonów i seksu grupowego. Napisałby 

sonet, list miłosny, wsiadł do karocy i odjechał do... 

Nie wiadomo czy to ten sam człowiek tamten, który 

powinien zbudować bombę w pracowni, tamten 

z drugiego ustępu. Musi to być ten, ale tymczasem 

zapuścił wąsy i skrócił włosy, widzę go jak się kwaśno 

uśmiecha, składa gazetę i zaczyna się marszczyć jakby 

mu nagle wyrósł wrzód na żołądku. Widzę, jakie ma 

zadbane dłonie i bystry wzrok; to definitywnie on. 

Rozstrój nerwowy, całkiem zaniedbany we wstępie, 

teraz się wynurza zza silikonowego wzgórza, to jest – 

doliny. Kiedy Łajka podróżowała ku czarnej dziurze, 

dziura spadała na ziemię by połknąć ten mały poczciwy 

naród, który się przez przypadek umiejscowił w 

północnym Banacie 3 . Spadła czarna dziura na tamtego 

człowieka w poczekalni oddziału chirurgicznego. 

Zaczerniało mu przed oczami i ujrzał esencję głupoty, 

jak rzuca iskry wkoło. 

Akurat szykował się by zaszczekać, gdy jakaś siła 

wyższa powstrzymała go przed poniżeniem i wstydem 

i w tym momencie wczołgał się pod dywan, by zakończyć 

ten esej. 

2 Laza Kostić(1841-1910 ) - najwybitniejszy 

serbski poeta i dramatopisarz romantyczny 

3 Banat – wschodnia część Wojwodiny(okręg 

autonomiczny Serbii) w dorzeczu rzeki Cisy i Maricy 

Onomatopeja 

Poruszając się skrajem nadpękniętej flaszki Leopold 

podniósł wzrok i ujrzał kruka – ptaka złowróżbnego. 

Wyszedłby z flaszki i porachował się z kacem, gdyby 

sobie tylko przypomniał, jak w ogóle znalazł się we 

flaszce, a zatem, jakże się to zaczęło, bo jeśli istnieje 

wejście do butelki, musi istnieć też wyjście, tak 

spazmatycznie pracował jego mózg i Leopold, choć 

ateista, modlił się do Boga by na 876. str. powieści, 

w której jest uwięziony, zdarzył się przewrót, by się 

butelka rozbiła, albo żeby Aladyn ją potarł, cokolwiek 

co by otrzeźwiło jego, czytelników, i tę biedną kobietę 

w sklepie w Dublinie, którą codziennie niepokoją pijacy. 

Tymczasem dopiero na str. 932. zdarzyło się coś 

niezwykłego, jeśli wnioskować po reakcji czytelnika z 

Kilmanroka, Olafa, który w tym momencie przerwał 

strzyżenie owiec i ponownie wziął książkę do ręki. Na 

tej stronie pojawia się w postaci kruka duch jego teściowej 

i zaczyna skrzeczeć, ryczeć, muczeć i szczekać. 

Leopold, choć w pierwszej chwili zaskoczony, 

przypomniał sobie język głuchoniemych i zwierząt, 

w którym opowiada się niewyrażalne i zrozumiał, że 

to w istocie przełamywanie barier językowych, ciężka 

męka, której nie da się opisać, agonia przemijania, 

dźwięk zniszczenia... 

Jeszcze na str. 66 w butelce znajdują się trzej pijacy: 

jeden z pożółkłymi palcami i rozczochranymi włosami, 

drugi bosy, niebieskooki i skarży się na ból zębów, 

i trzeci, którym jest właśnie Leopold z wczesnej młodości. 

To niemożliwe, żeby tych dwóch się wykaraskało 

i nie zauważylibyśmy tego, jeszcze mniej prawdopodobne 

żeby Leopold nie poszedł z nimi. 

Kruk zaskrzeczał i Leopold zauważył, że musi zająć 

się przeznaczeniem. Wszyscy pytali, jak to możliwe 

by trzej dorośli mężczyźni zmieścili się w zwykłej 

flaszce od wina; dlaczego teściowa musiała szczekać, 

o co chodzi w tej niesmacznej opowieści, która najwidoczniej 

rozgrywa się w Dublinie!? Niestety, istota 

jest w niewyrażalności i na 529. str. powieści dopiero 

co przeczuwamy że flaszka może mogłaby się rozbić 

o dziób okrętu, który nigdy by nie wypłynął, jest stworzony 

w przyszłości, w kwadratowej czaszce i nie jest z 

drewna. Ktoś prawdopodobnie wepchnął korek w szyję 

butelki – mówili przyjaciele Leopolda po knajpach. 

Potem ostrożnie podnosili szklanki do ust z nadzieją 

na niespodziankę... 

Lewitacja i aterryzacja 

Synku, gdzie jest twój ojciec? – zapytał mnie pewien 

żołnierz. 

Tata pracuje – odpowiedziałem 

Gdzie jest twoja matka? – zapytała jakaś kobieta w 

czerni. 

Mama też pracuje – odpowiedziałem. 

Gdzie masz wujenkę? – zapytał mnie jakiś łysy mężczyzna 

z nagą kobietą wytatuowaną na przedramieniu. 

182

Wujenka jest na pewnym strychu w Vršacu – powiedziałem 

licząc na nieadekwatność czasu i przestrzeni. 

Ktoś kiedyś powiedział, że to konstanty, kategorie 

niezmienne, ale ja dobrze wiem, że to jedynie prawdziwe 

halucynacje. Dlatego często lewitowałem przed 

różnymi komisjami, razem z innymi dziećmi z biednych 

robotniczych rodzin. Unosiliśmy się w górze, 

lizaliśmy lody i patrzyli na pola zbożowe, i ziemie 

uprawne, dopóki nas nie napełniło uczucie dumy narodowej 

w barwach... 

Żółty, zielony, niebieski to kolory mojego dzieciństwa 

– powiedziałem i powlokłem się do swego pokoju, 

gdzie przez kolejnych piętnaście lat pracowałem 

nad konstrukcją wehikułu czasu. 

W ciągu zeszłego roku więcej razy wspinałem się na 

strych, by załatać słomiany dach, by nakarmić gołębie, 

by wytrzeć obraz Wasilija Kandinskiego, ale ani 

razu nie spotkałem nikogo z najbliższej rodziny. 


Ivan Potić - ur. w 1972 r. w Zajearze (Serbia), absolwent 

historii sztuki na Uniwersytecie w Belgradzie, 

jest autorem zbioru opowiadań „Złamania karku” 

(2003). 

183

Mirko S. Božić 

Na wpół ogolone pizdy 

Na wpół ogolony nieuczesany 

Mierzę się ze swoim dzisiejszym 

Odbiciem w lustrze 

zmiany nie zauważam 

opis osoby do ostatniej współrzędnej 

Zgadza się ze wczorajszym update’m 

Światło rozlewa się po przestrzeni 

w której interweniowałem swoją 

Nieprawidłowo zaokrągloną sylwetką 

Poruszamy się w sieci przeciwprostokątnych 

Południków i izohips 

nawet nie czuję kiedy przechodzą przeze mnie 

Wszystkie te potężne linie, satelity i współrzędne 

Które mnie w razie potrzeby 

znajdą i zlokalizują w trakcie jednej sekundy 

Ta błękitna kulka, na której mieszkam 

W bezkrajnym morzu innych kulek 

Piłeczek i gałek które dryfują 

Po wielkiej piździe, którą nazywamy wszechświatem 

Wobec niebezpieczeństwa że ukradnie go jakiś bóg 

Któremu się znudziła gra i chce ją zamienić 

Na coś bardziej współczesnego, powiedzmy PlayStation 

Piłeczki są takie passé 

Mówię sobie „błękitna kulko, nikomu cię nie oddam 

Nie masz portu USB ani pamięci operacyjnej 

(kto mówi że nie masz?) 

Ale za to masz wodę pitną i atmosferę i 

Puszczę amazońską a to kurwa jego mać nie mało 

I dlatego nie oddam cię nikomu” 

Należałoby myśleć częściej o 

efekcie skrzydeł motyla 

Gdy wypuszczam dym z papierosa 

Czy zburzę jakieś miasto w 

Zatoce Meksykańskiej albo może 

zatopię surfera w Oceanie 

Indyjskim gdy ten przybiera 

Pozę próbując zrobić wrażenie na 

cipkach w bikini 

Czy by go zauważyły gdyby wiedziały 

Że to jego ostatnia poza? 

184

Pagano-Bischlieglie 

Kryształatwowierność 

Pozwólcie, że się przedstawię. 

Jestem tym, który wniesie trochę porządku 

Do wielkiej gmatwaniny, którą nazywacie swoim życiem 

I nie lubię mówić o sobie, 

poza bardzo rzadkimi przypadkami 

I może to się stanie tylko na chwilę 

Ale zapewniam was - poczujecie się lepiej 

Bo przed wami stoi osoba, 

która przeszła to samo, co wy, 

która podsłuchiwała i czuwała 

Nieco głębiej i nieco uważniej 

To, co odrzucone i przekreślone i przemilczane 

Obmacywała i przestudiowała 

Błądziła i pytająco milczała 

Nad pytaniem, co niczym miecz wisiało 

Nad głową moją twoją i już jutro może 

Waszą 

Gdy czekasz na ostatni nocny tramwaj 

I obciągasz wokół siebie kurtkę 

W dali powoli gasną światła 

I ludzie idą spać 

W sypialniach niezadowoleni 

Po kto wie który raz z libido 

Wystawionego na czekanie 

Kończą późnonocne inwazje na lodówkę 

Rozpaczliwie rekompensując sobie coś 

Co powinno być życiem 

W jednym z okien jeszcze 

Ktoś uprawia miłość, ktoś gra w karty 

A ktoś stara się popić 

Zbyt dużą dawkę tabletek nasennych 

Jestem gotów zostać zapomnianym 

Mówi stawiając przy łóżku 

Pusty flakonik po lekach 

Niech zostanie dla koronera 

Gdy wszystko z siebie zdejmujesz 

I ubranie i myśli i kłamstwa 

I iluzje i libido 

I założysz ponętną nagość faktu 

Czy zostanie cokolwiek z ciebie 

Ale ja nie czytam w myślach ani nawet teraz 

Nie znam nikogo, kto by chociaż z daleka 

mógł mieć taką sposobność 

O ile by ktoś z was (co za szczęście!) 

Znał rzeczoną osobę, niechaj będzie tak miły 

I trzyma ją ode mnie z daleka 

bo osoba, która się wam właśnie przedstawiła 

Dostaje paranoi na samą myśl 

że jest przezroczysta jak szkło 

Za jednym z tych szkieł 

Czekasz mnie ty zbudzona 

Rozpalona niewyspana 

Gdy czekasz na ostatni nocny tramwaj 

Na stacji z polerowanego żelaza 

Wiatr unosi reklamę nowej taryfy 

Telefonicznej, a przewody tramwajów sieką powietrze 

jak noże 

Mój oddech przeistoczył się w przezroczysty 

biały wietrzyk 

185

Limousine servis 

Ona siedzi w taksówce i pozwala mu dotykać swoich majteczek 

Wylenianiała skóra siedzenia lepi się do jej bioder 

Kierowca ukradkiem szpieguje akcję na tylnym siedzeniu 

I myśli o swojej żonie, która przygotowała pieczeń 

Na kolację, ale ta ostygnie przed jego powrotem 

Za czarną szybą westchnienia i dźwięk obcasów, które 

Skrobią w przegrodę 

A pięknie mu powiedziała że jest porządną dziewczyną 

I że nie jebie się za pieniądze ale za darmo 

Gdy odpinała mu pasek od spodni 

I dosięgała do wnętrza gdzie czekało ją zaskoczenie 

Wielkie grube i mięsiste 

A ładnie jej matka mówiła 

Córeczko uważaj z kim się zadajesz mówiła jej matka 

Módl się do Boga i ucz się, w każdą niedzielę na mszę 

Widzisz co się dzieje na świecie, serce moje 

Gdy wujek sponsor szczytuje na jej świeżo 

Odmalowanym mini-valu kierowca uśmiecha się wiedząc 

Że i ten napiwek będzie jednym z tych 

Tłuściejszych 

Mirko S. Božić - ur. w 1982 r., student germanistyki 

i kroatystyki na Mostarskiej Uczelni Pedagogicznej; 

pisze poezję i prozę. Jego pierwsze utwory już zostały 

zauważone na Bałkanach. Jest autorem zbioru wierszy 

„Żegluję poprzez sztorm” („Jedrim kroz buru”, 

2001). 


186

Gdyby pewnej nocy pewien kapitan straży pożarnej 

Jean Harlow wygląda dobrze 

W futrze z norek 

Na wyblakłym plakacie 

Na ścianie damskiej przebieralni 

Pewnego trzeciorzędnego kabaretu 

Na paryskim Pigalle 

Nogi szczupłych transwestytów 

Kołyszą się w chmurze słodkawych kwiatowych perfum 

Eyeliner all over the place 

Słychać odliczanie 

Na zewnątrz ktoś na głos odlicza 

W zamęcie syren policyjnych i strażackich 

Specjaliści pilnują wyjścia z budynku 

A pewien stary kapitan straży pożarnej 

trzyma w ręce czerwony wytrych 

Który groźnie lśni w nocnym deszczu 

Kilka sekund później 

kapitan ścisnął wytrych 

I pewien stary paryski kabaret 

Przepełniony pijanymi maminsynkami 

I kobietami lekkich obyczajów 

Na znak dany przez policję 

Odleciał w nocne paryskie powietrze 

Hommage pustej przestrzeni / Dlaczego nie lubię 

matematyki 

Biała ściana 

Pusty papier 

Przejście między dwoma domami 

może uliczka 

Materiał między punktami 

Zwolni trochę miejsca 

Na pustkę 

Na przykład 

__________________________ 

(miejsce na pustą przestrzeń) 

Schematy mogą się zmieniać 

Matematyka nie jest elastyczna 

Nie dopuszcza pustki 

Ani czytania między wierszami 

Metafizyka przeciwprostokątnych 

Skrywa w sobie tajemnice 

Ludzkiej egzystencji 

Cyrkiel tańczy po pustej przestrzeni 

Formatu A4 ustanawiając 

Enklawy pustki ochraniane 

Cienką grafitową krawędzią 

Walc metalowych prostopadłych przeczy 

Tangensoidalnym perwersjom Pitagorasa 

(pustka) 

187

Petar Matović 

Budzenie księżyca 

Okopy wykopałem w sobie. Szpadel. łopata 

i kilof podzwaniały we wnętrzu 

jak stare hałaśliwe zegary. Kopałem 

za karę, oddalony od przyjaciół, dzień i noc, 

pod jasnym niebem, pod księżycem. Ostrzeżony 

przed nieprzyjaciółmi, mierzono do mnie pociskami 

i minami, często dla zabawy. 

I druty, kolczaste, musiałem rozciągnąć 

z małymi dzwonkami, co drżą jak liście 

jesienią. 

Nie ukrywałem się, deszcze były straszne, 

głębia okopów wypełniała się niedopałkami. Jeden 

niedogaszony zapalił pozostałe, jak rozżarzone kule 

rozsyłały jasność ponad okopami: mały 

lajt szoł, o mało nie zapłakałem, a na krawędź 

spadł pocisk... O niego rozpłatał się księżyc. 

Without shaving 

Między nami pomięte i czyste prześcieradła 

Nas dwoje na przeciwnych krańcach łóżka 

W porażającym rumieniu twarzy 

Spomiędzy otworów żaluzji przebija promień 

Świecących reklam 

Stacji benzynowej i obskurnego motelu 

Między nami pustka bez pościeli 

Milczmy jak dwa cienie bez ciał 

Nikt nie zmienił częstotliwości 

Na której zniknęła stacja radiowa 

I teraz słuchamy tylko cichych szumów 

Z kąta pokoju 

Leżę, 

Kiedy sny jak fluktuujące zimne nóżki 

umykają w każdy, nawet wymyślony 

kąt pokoju. 

Gdybym mógł, los swój przełożyłbym przez kolano. 

Pasikoniki w akustyce motelu 

Ruchoma wibracja okna 

I nic się między nami nie dzieje 

I noc lekko umyka 

I umykają nasze cienie 

Wstyd pełza wewnątrz ciała 

To pająk uciekający po ścianie 

Tutaj brakuje ciepła; 

Tym, którzy zwichnęli stawy 

Tym, którzy zamknęli się w sobie. 

Rozmyślam, kim chciałbym zostać, na przykład 

wnętrzem pajęczyny, a równocześnie też zdobyczą 

złapaną w samego siebie... 

Żarówka kąsa niczym powieszona czarownica 

wokół brzęczą muchy - 

to bezsensowne, że nie można tego zobaczyć. 

188

(Z cyklu: Wycieczka pogody) 

Tęskniąc za listem od kobiety 

Próbuję napisać wiersz, który by się jej podobał 

Leży w łóżku w cicho oświetlonym pokoju i ja na nią patrzę. 

w półsnach, które zmieniają położenie zgodnie z powiewaniem zasłonek 

Myślę o słowach, które powinny być obłe i miękkie, lżejsze od chleba 

a pełniejsze od baniek mydlanych by nie rozprysły się po chwili 

Język powinien się po nich prześlizgiwać bezszelestnie. 

Tak, jakbym schodził w dół łagodna pochyłą asfaltu 

Wtedy chciałbym mieć moc listu od kobiety. 

Słyszę gruczoły jak pulsują ukryte głęboko we wnętrzu jej ciała. 

Ona i ja mamy jednego anioła (ona mówi: anżela), uzależnionego od emocji. 

W tej ciszy ona słucha mojego krwioobiegu, który przyspiesza usiłowanie napisania wiersza. 

I wszystko to we śnie. 

Straż 

dla J. T. 

Odległa jest poświata miasta, które oglądam 

pod opuszczonymi powiekami. Palcami stukam 

w klawiaturę telefonu czekając na zgłoszenie automatu 

numer, który się wyświetli, zapisze się jako... 

cała mała ewangelia, historia i proroctwo 

życia, lewitacji, nielimitowanej nadziei... 

Dłonie złożyłem wokół tej delikatnej larwy - 

jak motyl co zmierza do światła 


Petar Matović - ur. w 1978 r. w Užicu, mieszka w Požedze. 

Absolwent instytutu filologicznego w Belgradzie, wydział 

literatury i języka serbskiego. Pisze poezję. Opublikował 

tom wierszy „Kawałki kamery (Requiem dla samotności)” 

[„Kamerni komadi (Opelo samoći)”]. Zdobywca pierwszej 

nagrody na XXIII Wieczorach Poezji w Limie. Publikował 

w wielu pismach („Međaj”, „Književna reč”, „Treći trg”, 

„Letopis matice srpske”...), a także w zbiorach poezji 

(„Srpsko pero”, „Rukopisi – Pančevo”). 

(Z cyklu: Archipelag Internet) 

189

Śmietnisko Europy 

I live on the Balkans, mówię do turystów z Unii Europejskiej, 

I write poetry, wyjaśniam, czym się zajmuję; 

Kiwają głową z aprobatą emeryci 

Z napędem Volgsvagena w Volfsburgu: 

Nie wątpię - poezja z Bałkanów jest atrakcją turystyczną 

dla zachodnioeuropejskich turystów. 

Wiatr podnosi brzeg spódnicy pewnej ogorzałej Niemki 

Wiekowej damy z naszyjnikami etno 

Słucham twardych głosów wymawiających nazwy krajów, 

których języków nie wolno mi już rozumieć: 

Montenegro, Kroacija, Bosna and Hercegovina, Serbia. 

A widoczna jest też odnowa monarchii: 

W kwitnieniu bzu w serbskich ogrodach 

Feudalizm nieubłaganie nadchodzi tej wiosny. 

Cieszę się jak kwitnie handel, 

Jak kwitnie piractwo płyt, kosmetyków... 

W centrum tego małego miasta na zachodzie kraju 

a wszystko to w pomieszaniu jedności czajniz, cygańskiej 

I serbskiej. 

Słońce w lawie zachodu nagle zaszło przez moje wargi, 

gryzę je w swędzeniu, zbieram towar 

Odchodzę z bulwaru nie odwracając się... Za mną 

trzeszczy, szemrze rozmawiają cudzoziemcy i tubylcy. 

A czy jest rozwiązanie oprócz miłości dla Bałkanów, 

oficjalnego śmietniska Europy. 

190

Šejla Šehabović 

Shakespeare 

Mieszkańcy Werony odnowili 

po wojnie (ostatniej, jaką zapamiętała Europa), 

ściany fortecy. 

Ale nie umieścili na nich wystarczająco drogowskazów 

dla tych, którzy przybywają z Bośni. 

No i tak chodziliśmy cały dzień 

zadziwieni własnym spokojem 

aż do balkonu na którym stała Julia 

gdy Romeo z męstwem oczekiwał na dole. 

Romea jakoś całkiem wyrugowali 

i teraz 

przed domem swoich rodziców 

pyszni się tylko posąg Julii 

wytarty z prawej strony pod piersiami 

od częstego bezczeszczenia. 

Tam jest obowiązkowe fotografowanie. 

Jeśli jest miejsce, na ścianie podpisują się pary. 

Ponieważ nie ma miejsca, 

podpisują się jedni na drugich. 

I tak wasza fotografia przedstawia tylko kolorową ścianę. 

Kolorowa ściana ma jeszcze jedną ważną cechę: 

ponad niezliczonymi obramowanymi sercami 

wyrazów miłości 

we wszystkich językach i we wszystkich kolorach świata 

na wysokości ponad dwóch metrów 

(jakże tam dosęgnął?) 

stoi tylko wyraźnie: IBRO! 

Nie wolno się śmiać z buntowniczej ludzkiej dążności aby 

w morzu konwencjonalnego Parowania, 

stać całkiem wysoko – i całkiem sam. 

Tu odeszliśmy, bo programy turystyczne zawsze są szybsze 

niż rozmyślania filozoficzne. 

191

Grupa 

Owinięci w swetry 

usiedliśmy nad jeziorem Mjøsa. 

Sklęłam czerwiec w Norwegii. 

Nie trzeba długo by pokochać polarne słońce: 

kilka dni seminarium, 

pewien socjolog z twarzą i talią Dziadka Mroza, 

powietrzne kilometry oddalenia od powojennego kraju. 

Piękna jest Norwegia. 

Dla każdego. 

Jest powietrze i cisza. 

Zmarzliśmy – cały czas trzymając się razem – 

pracownicy oświaty z Bałkanu. 

W olimpijskim Lillehamer mają 

piękny dom studencki, 

każdy dostał swój pokój. 

Pijałam kawę z Azrą, każdego poranka. 

Ona jest z Mostaru. Bardzo się dziwiła 

niekończącym się dniom. 

I łóżkom: w naszych pokojach do łóżka można by 

zmieścić całego Wikinga. 

Nawet z rogami jeśli trzeba. 

Tylko, dwie ludzkie istoty nie mogłyby tam leżeć. 

Bo i po co. 

Sińce pod oczami tłumaczyliśmy fenomenem dnia polarnego. 

Co do tego 

jak nigdy dotąd na seminarium 

zgodziliśmy się całą grupą. 

192

Ilahija 

I na końcu 

Skrzydła gołębia 

Wiodą kolory kształtu cienia 

Roztrzepane paprocie i makijaż 

Na dywanie zdeptane ptaki 

W krąg 

Wokół liści brązowych i białych 

Niestety nie zginęliśmy 

Wszystko się jeszcze trzyma 

rachunek nie spłacony 

I słodkie nie jest słone 

A boli zawsze coś innego albo ogień albo dym 

Najgorzej gdy tego nie ma 

Musisz się powołać na Odźwiernego 

Moglibyśmy przypuszczać 

że komórki oddzielają się od smutku 

Zostaje przestrzeń mniej lub bardziej 

stosowna do manewru 

Albo gdyby wojna była czy by jej nie było 

A wszyscy dawno zmobilizowani 

Jeszcze od zarodka 

Czekamy: 

2, 4, 8, 16, 32 

Gość 

Taki był. 

Przekręciłby klucz w zdroju w niedzielne popołudnie 

tak, aby ani jednej, ale to ani jednej kropli nie było słychać. 

Ani mieliśmy, ach! Sposobność aby w niej 

umyć oczy. 

Lubił piłkę nożną. 

I papierosy na spółkę, wtedy gdy nie było niebezpieczeństwa 

że ogień dosięgnie pni drzew w ogrodzie. Ani szpaleru. 

Uważnie delikatny, od stóp do głowy wypełniony 

ciałkami czuciowymi, dojrzale śmiał się z naszej wojny. 

Kochał koty, i te brudne, popielate 

i białe, kudłate, miśkowate 

W jakimś porządku. 

Jego pękate palce nie dosięgały do pleców. 

Zawsze ciepły, pożądliwie ściskał wyłączniki 

jego ręce były zręczne, te jego... 

Szczęśliwie przetrwaliśmy. 

193

Koronki 

Tequila 

Enverowi 

Wygodny sarajewski dom 

Był pełen egipskich papirusów 

rozwieszonych na ścianach 

Wujek kiedyś kupował takie, 

aż zdobył zwyczaj wieszania ich 

Nad moim wezgłowiem; Sfinks 

w pastelowych kolorach 

Błyszczy przez szklaną oprawę. 

Za nim piętrzy się cień niewyraźnej piramidy. 

Zanim go jeszcze raz obejrzę siedząc 

muszę zdjąć kapę z oparcia kanapy 

by się nie wygniotła 

Kapy pod oszklonym Sfinksem nie wolno gnieść, 

nawet przez sen 

Czasem na ciebie patrzę gdy o tym nie wiesz milcząc; 

Hvar, 20.7.1999 

One dwie przyszły pierwsze z czterema rękami 

Nie ma nici 

Tylko liście trującej agawy 

napęczniałe 

Poeta dał im dom 

Nie ma nici 

Rosną ręce zbielałe morze trzaska 

bałwany, rafy kochają pracownice 

Nić 

nie 

Usta suche na rysunku klasztoru 

rzęsy przerzedzają się 

Twarze kamienie murami osiatkowane 

Tylko ręce 

Z bawełny 

nie ma nici 

Od lat na wyspie nie ma czym wiązać 

Pod świecami, w żałobie, nikt niczym 

Te dwie nie wierzyły. 

Trującą zieleń 

Ciągnęły 

Ręce płaczą ścianami 

Te, które przyszły pierwsze nie chciały być więzione 

Niech rękom 

Krew będzie piękna 

rozjaśniona zielenią 

Siostra moja oto żyje 

zakoronkowana 

Czasem wierzę w nową wrażliwość, 

Chociaż się brzydzę domowej pracowitości przed snem. 

Trzeba przywyknąć do fałszywych Sfinksów, 

do dzierganych serwetek; 

tak jak do smaku meksykańskiego trunku z powodu którego liżesz 

cytrynę i sól 

Modląc się przy tym o litość: 

by ten robak w butli był też fałszywy. 

194

Wycieczka 

Tego męczącego maja przekroczyliśmy wszystkie granice 

z Bośni dotąd 

Dotarliśmy mokrzy do miasta 

Espana 

Lloret de Mar 

Ręce miałam spocone, prawą bardziej. 

Kupiłam kastaniety o połowicznym dźwięku, 

Wzięłam pokój z widokiem na lewo. 

Opalałam się pod wzrokiem niewiernej, odważnie. 

Kroczyła ku morzu całkiem sama, tak zgrabnie. 

Zadowolona. 

Znalazłam toaletę dla niepełnosprawnych. 

fot. z archiwum Autorki 

Šejla Šehabović - ur. w 1977 r. w Tuzli (Bośnia), jest 

absolwentką tamtejszego Wydziału Filozoficznego 

oraz członkinią redakcji czasopisma krytyczno-literackiego 

„Razlika” i stypendystką w dziedzinie literatury 

Centrum Williama Joynera Uniwersytetu Massachusetts 

w Bostonie (2002). Za opowiadanie „Świecznik” 

otrzymała nagrodę „Best Cyber Story” strony internetowej 

Pincom (2003). Jej debiutancki tomik poezji 

„Make up” (2004) został nagrodzony jako najlepsza 

książka Programu SAJMA Sarajevo 2004. Jest również 

autorką tomu opowiadań „Car Trojan ma kozie uszy” 

(2005). Jej wiersze były dotychczas tłumaczone na język 

angielski i polski. 

195

Vladimir Stojnić 

* * * 

Na swojej drodze 

nie spotkałem dwa razy 

tego samego człowieka 

I nikt mnie 

dwa razy nie widział 

Boję się swojego głosu 

Boję się swojego imienia 

W tej oto części przestrzeni 

jestem znakiem 

gdy światłość ruszy 

by mnie wezwać 

Jestem powietrzem 

potrzebnym 

by odśpiewać 

tę pieśń 

Przez płuca wypędzony 

pierwszy kaszel 

pierwszy świat 

W niezamieszkałym odstępie 

niezamieszkały odstęp 

Piwnice Damaszku 

Ogniste kostki przestrzeni 

Które mnie zapłodnią 

W dalekiej przyszłości 

Bezkrwiste obrazy lustra 

Które mnie odciągną 

Do piwnic Damaszku 

Zapleśniałe 

Od snów demonów 

Uciszone po pierwszej 

Eksplozji Czasu 

Stąd będę widział gwiazdy 

Nie będzie oczu 

Stąd będę widział niebo 

Obramowane kośćmi 

Nie ma tego krzyża 

który mnie przetnie 

Nie ma tego kręgu 

Który mnie zamknie 

Śniłem pustynię 

Śniłem pustynię. 

Zamarznięta kropla róży, która nie wpadła w skwar. 

Śniłem nieistniejący czas pustyń. 

W piasek upuszczone ziarno źrenicy. 

Śniłem że pustynia śni mnie. 

Daleki wiatr w żyłach. 

W tym śnie pustynia chrapliwie oddycha 

Wydmami powoli pulsuje. 

Obudziłem się 

Chrapliwie oddycham, wydmami powoli pulsuję. 

To pustynia śni że ją śnię. 

196

Majakowski 

To nie stopy 

na ziemi 

Pod paznokciami to nie 

ziemia 

Czas jest rozciągnięty 

Ponad przegubami 

urojonych zmian 

Czas jest solą 

na mojej 

pękniętej wardze 

Niewiedzą 

która mnie jutro 

sprzeda 

To nie głowa 

w obłokach 

To nie obłoki 

w spodniach 

Kołysanka dla Diamentu 

Dla Sida Barretta 

Rozproszone stado wron 

na letnim niebie 

kropki dla zdań 

których nie wypowiedzieliśmy 

Siedzimy i milczymy 

siedzimy w Czasie 

Milczymy na ulicach 

Albo chodzimy po niezliczonych 

białych i wybałuszonych oczach 

w brzemieniu nocy: 

Toczą się zgniecione papierki 

Zdmuchnięte ze szczelin muru 

na miejskich targach 

Rozwijamy je: 

Nie mówią nic 

Wiatr kwili w rurach 

Głęboko 

Pod ziemią 

197

* * * 

Dotarliśmy. 

Ostatni grób przy drodze, 

ostatni zasięg żalu 

plącze się między palami. 

To jest dom 

na tylko jedno życie 

Jesteśmy tutaj 

Brzęcząc podniecenia 

opuszczają nas 

niewypowiedziane słowa 

padają jak kurz 

To jest kamienna noc 

obupłciowa lekcja zapomnienia 

Coraz trudniej oddychać. 

Jak w szeregu czeka na nas 

ostatnie życie 


Vladimir Stojnić - ur. w 1980 r. w Belgradzie, 

ukończył wydział prawa w Belgradzie. 

Publikował poezję w pismach: „Znak”, 

„Zeleni kon”, „Lipar” oraz „Treći trg”. Jako 

finalista XXXVI Festiwalu Jugosłowiańskiej 

Poezji Młodych w Vrbasie (2004) i XXIV 

Festiwalu Młodych Poetów „Dni Poezji” w 

Zajearze (2006) publikował wiersze w zbiorach 

pofestiwalowych, jak również w zbiorze 

po V Festiwalu poświęconym pamięci Rade 

Tomicia. Oprócz poezji pisze także eseje i 

krótkie opowieści. Mieszka na Zemunie. 

198

Vladimir Vukomanović 

Ciche kroki 

Po pustych ulicach miasta 

Rozsypały się 

Ciche kroki. 

Dwa samotne, 

Od świata 

Uciekły stworzenia. 

Złączeni 

Łzą niebiańską 

Ból i ja. 

Przedstawienie 

Tęsknota 

Rozpacz 

Pragnienie 

Opuszczona kurtyna. 

Sztuka przeprowadzona 

W przedsionku snu. 

Sen 

Dobosz 

Pan i Słońce 

Na świecie. 

Ty i ja 

Sami. 

Niebo jest tego wieczoru 

Bożym doboszem, 

Okno 

Zaledwie instrumentem, 

Dźwięk 

Twoje słowo. 

Wszystko przeżyje 

Łza kołysanka. 

199

Vladimir Vukomanović - ur. w 1986 r. w Kraljewie, 

autor zbioru wierszy „Uporczywość pamięci” (2005) 

nagrodzonego „Szalem Maticia”, obecnie jest studentem 

języka i literatury serbskiej na Uniwersytecie 

Belgradzkim. 

Kocham 

Kocham spojrzeniem: 

Jak niewypowiedziane słowo usta, 

Pustka ściany 

Droga kroki 

Bezpowrotne. 

Kocham na smutno: 

Jak źrenica łzę, 

Ręka ostrze noża, 

Język gorycz 

Wypowiedzianą. 

Jak jawa sen 

Przy kiepskim winie, 

Piasek morze 

W niepojętej pianie. 

Kocham jak światło promień, 

Słońce noc, 

Cień zmrok. 

Jak książka taniec palców 

Na ostatniej stronie. 

Rozstanie 

Popraw palcami 

Zadbane włosy 

Wzrokiem 

Pocałuj oczy 

Zgódź się 

Że jestem dobry. 

Udawaj 

Że żałujesz. 

Przeleć oczami nad 

Czubkiem 

Buta. 

Uciekaj. 

Nie widzieliśmy się 

Nigdy! 

200

Zoran Krušvar 

wił się potwór. Opasłe schorowane ciało. Zwieszone 

bezkształtne piersi, groteskowych rozmiarów biodra. 

Przed dwoma laty przestała chodzić do kina, bo już 

przestała mieścić się w fotelu. Wtedy miała o dziesięć 

kilogramów mniej niż teraz. Twarz nie była wcale 

lepsza; począwszy od obwisłego podbródka, wyżej 

poprzez wąskie spierzchnięte wargi, krzywy nos, oczy 

zatopione między poduszeczkami tkanki podskórnej 

aż do tłustego czoła. Czoła, które mimo jej dojrzałego 

wieku, było gęsto skropione zaropiałymi bąbelkami. 

Zima rządziła w mieście niepodzielnie zamrażając 

nawet cienie na ścianach. 

Gruba na pół piędzi warstwa śniegu wyciszała kroki 

rzadkich i pewnie przypadkowych przechodniów, którzy 

zniecierpliwieni pospiesznie zakręcali wężowatą 

uliczką, by w swych domach ogrzać zmarznięte kości. 

Domowe ciepło wydawało się być przy takiej pogodzie 

tak ponętnym, zniewalającym. Niczym czarna dziura 

przykuwało swoją grawitacją ludzi przy ogniskach wydzierając 

ich jednego po drugim chłodowi błękitnego 

zimowego przedpołudnia. 

Ale pewien dom przy tej ulicy oferował swemu 

mieszkańcowi dużo więcej niż wygodne ciepło. Dom 

ten był twierdzą o grubych, twardych ścianach. Była 

to sekretna grota wykuta w granitowym sercu łańcucha 

górskiego, pancerny sejf ukryty w zatopionej rosyjskiej 

szpiegowskiej łodzi podwodnej. Był okopem, 

którego drżące serce Wiktorii strzegło przed złym 

światem. Teraz nie docierały do niej dyskretne, zniekształcone 

przez śnieg dźwięki z szosy, ani irytujący 

głos przewodnika ze zbyt głośno ustawionego telewizora 

sąsiada. Kurz leniwie pokrył słuchawkę telefonu 

nie wykazując zamiaru rychłego ustąpienia. A pająk, 

którego nazwała Darek, był w połowie swej comiesięcznej 

pracy. Oczywiście jego praca jeszcze nigdy 

nie została zakończona, bo co miesiąc niszczył ją listonosz 

wrzucając rachunki do zasnutej pajęczyną 

skrzynki. Zaczęła cieszyć się z rachunków: „Oto dobrzy 

ludzie z HEP 1 - u o mnie myślą. Jestem dla nich 

ważna. Nigdy o mnie nie zapomną”. W samotności 

cichego i mrocznego pokoju Wiktoria powstrzymywała 

się od łez. Jeszcze jeden samotny zimowy dzień 

przesypywał się jak drobny piasek między drżącymi 

palcami. Gapiła się w lustro, a w lustrze oczom ja- 

Trzydzieści pięć lat i nigdy nie zaznała prawdziwej 

miłości. Swoją niewinność porzuciła w wieku dwudziestu 

trzech lat w smutny sposób. Oddała się pierwszemu 

lubieżnikowi, który był na tyle pijany by nie 

odmówić. A niełatwo go odnalazła. A co najgorsze, 

sama wtedy uciekła w pijaństwo, szukając w alkoholu 

sprzymierzeńca, który by jej pomógł łatwiej przezwyciężać 

wstyd nieustannej odmowy. Tamtego wieczoru 

i ona była pod wpływem ducha z butli tak, że prawie 

nic nie pamiętała z tego tak upragnionego doświadczenia. 

Które nigdy więcej nie zapukało do jej drzwi. 

Była sama, uświadamiała to sobie. Sama i skazana 

na dożywotnią samotność. Po prostu nie potrafiła 

żyć z ludźmi. Dlatego oni jej nie lubili, a ona się ich 

bała. Bała się szyderczych spojrzeń, zjadliwych słów 

i niegrzecznych uśmieszków. Pragnęła miłości, przynależności, 

chciała się podobać, ale jej hipopotamie 

ciało ustawiało się jak żywy mur z mięsa i sadła, niepokonywalna 

przeszkoda pomiędzy nią a szczęściem, 

o którym śniła. Żałosna prawda uderzała ją niczym 

młotek, który wbija gwoździe do trumny: była brzydka, 

nieszczęśliwa, samotna i sfrustrowana. 

Ale poza tym Wiktoria była kimś jeszcze. 

Cały czas spędzony w mieszkaniu, wszystkie nocne 

godziny ukradzione z życia, które powinna wieźć 

jako młoda dziewczyna, wszystkie łzami rozpoczęte 

poranki, gdy nie zdołała zebrać sił by zmierzyć się 

ze światem, całe miliardy maleńkich kroczków zegara 

ściennego, które odsłuchała w samotności... cały 

ten czas nie minął na próżno. Gorliwie niczym pilna 

pracowita mrówka, ona się uczyła. Spijała wiedzę ze 

stronnic starych ksiąg wpatrując się w drobne litery, 

dopóki nie zatańczyły przed jej zmęczonymi oczami. 

Znała każdy por w papierze, każde włókno. Nauczyła 

się dokładnie kąta, pod którym jest krzywo odciśnięte 

1 HEP – (Hrvatsko Electric Preduzeće) Chorwacki 

Zakład Energetyczny 

201

„f” na stronnicy 387, mogła reprodukować konstelacje 

przecinków, z pamięci wyliczyć wykrzykniki w 

pierwszych siedemnastu rozdziałach... Całkowicie 

poznała swoje książki. Odkryła każdą ukrytą myśl, 

zgłębiła anagramy i zdania wieloznaczne. Wiedziała 

nie tylko to, co pisarz chciał powiedzieć, ale 

i to, w którym miejscu zrobiłby przerwę, by napić 

się wody, gdyby to mówił. 

I rezultat został osiągnięty! Wiktorii z wielkim 

trudem, w końcu, udało się zdobyć dokładnie 

to, czego chciała: 

Została wiedźmą. 

Tak, dokładnie tak. Wiedźmą. 

I nie byle jaką wiedźmą. 

Wiktoria była wiedźmą, która dziś postanowiła 

odmienić swoje życie. 

Zebrała się. Wyrzuciła z głowy wszystkie 

żałosne zawodzenia i uspokoiła bicie serca. 

Nadszedł czas wziąć się do pracy. Wyciągnęła 

woreczek magicznego proszku, 

(który z wielką biedą zdobyła), i usypała 

z niego okultystyczne symbole na podłodze. 

Zapaliła trzy czarne świece (z 

czarnego wosku z czarnego ula bliskich 

krewniaczek pszczół-zabójców) i kadzidło, 

skropiła pokój i siebie święconą i 

nie-święconą wodą a na czole narysowała 

Zabroniony Zagadkowy Znak Złego 

Zawezwania. Potem zaczęła śpiewnym 

głosem mruczeć niezrozumiałe słowa. 

Po ponad dwóch godzinach ckliwego 

zamawiania z głośnym „puff” i obłoczkiem 

smrodliwego dymu na środku pokoju 

pojawił się mały czerwonawy demon o 

czarnej koziej bródce i spiczastych rogach. 

Zezował swymi złowieszczymi oczyskami, 

kilkakrotnie zmierzył wzrokiem cały pokój, 

splunął strugą gęstego śluzu i mimochodem 

wybełkotał dwie-trzy klątwy. Dopiero wtedy 

był łaskaw z pogardą spojrzeć na Wiktorię. 

Całkiem wniebowzięta wykrzyknęła: 

- O Zły Duchu! Wytworze ciemności i 

mieszkańcu Piekła! Profanatorze świątyń i pożeraczu 

dziewic! Ty, którego stopy obsypane 

są pocałunkami upadłych dusz, Ty, który wymachujesz 

berłem unurzanym we krwi niewinnych! 

Kusicielu! Złodzieju Dusz! Ja, Wiktoria, 

Twoja... 

- Ojeejkuu, dość!! Przestań!! Jak myślisz, ile 

razy słyszałem już ten sam tekst? Myślisz, że 

to dla mnie rozkosz? Pojawianie się w obłoczku 

dymu i takie tam pierdoły? Myślisz, że nie wolałbym 

pewnego razu przyjechać luksusowym autem 

albo przypłynąć jachtem? Dobrze, wezwałaś mnie. 

Teraz masz prawo do jednego życzenia, ja po twojej 

śmierci dostanę twoją duszę, załatwmy to i sobie 

idę! Mów, czego chcesz? - zrzędził zirytowany demon 

nie zainteresowany towarzystwem i zatrzymywaniem 

się. 

- O, Deprawatorze Uczciwych, Kusicielu Niezłomnych! 

Który przynosisz wieczny mrok i nieznane 

rozpustne zmysłowe rozkosze! Ty, który odważnie 

idziesz, gdzie jeszcze nikt... 

ZAMKNIJ SIĘ, GŁUPIA GĘSI!!! ZROZUMIA- 

ŁEM!! Patrz: JAAAA MÓÓÓWIĘĘĘ W TWO- 

OOIM JĘĘZYYYKUU! Dlatego skończ z tym zasranym 

rytuałem i powiedz życzenie!!! Uff! Robię 

w tym zawodzie już od tysiącleci i zawsze to samo. 

Wszystko może się zmienić, ale ludzie – nigdy. 

Chcesz nieśmiertelności? Wieczną młodość? Bajeczne 

bogactwo? Całą wiedzę świata? Naprawdę 

dobry środek depilujący? Wątpię czy masz jakieś 

życzenie, którego jeszcze nigdy nie słyszałem! 

Wiktoria nie rozmyślała długo, dokładnie wiedziała, 

czego chce: 

- Chcę wyglądać jak Miss Universe! 

- Ach, a zatem próżność. Jesteś pewna że to 

właśnie jest twoje życzenie? Reklamacji nie 

przyjmujemy! – zacierał ręce jak handlarz, który 

zbiera się by zawrzeć dobry interes. 

- Tak, jestem pewna. 

- Miss Universe zawsze troszeczkę się zmieniają. 

Jak która dokładnie chcesz wyglądać? 

- Jak... Jak tegoroczna! – wybrała Wiktoria, 

która naprawdę pojęcia nie miała jak 

wygląda jakakolwiek miss bo z zazdrości i 

frustracji nigdy nie mogła oglądać takich 

konkursów. 

- No to niechaj tak będzie! – demon wysłał 

jeden świetlisty promień przez Wiktorię po 

czym z głośnym „piff” i nowym obłoczkiem 

dymu zniknął bez śladu. 

Poczuła, jak się zmienia. Zamknęła oczy i 

rozkoszowała się przeobrażaniem ciała. 

Już nic nie będzie tak, jak przedtem! – 

myślała. Nie będę świętować Nowego Roku 

sama, nie będę sama sobie wysyłać kartek 

na Walentynki! Już nigdy nie będę pomijana! 

Tyle lat pomijania, towarzyskiej izolacji... 

Ledwie zachowała przytomność pijana siłą 

świadomości że tym wszystkim cierpieniom 

ostatecznie nadszedł kres. 

Gdy zakończył się proces przeobrażenia, bezwiednie 

zwróciła się w kierunku lustra. Odważnie, 

z wiarą i nadzieją na nowe życie, gotowa 

nadrobić, co stracone, otworzyła oczy, spojrzała 

w lustro i zobaczyła w nim obraz obecnej Miss 

Universe. 

A podówczas Miss Universe pochodziła z pewnej 

małej planety w gwiazdozbiorze Cygnus. 

Miała matowe zielone łuski i siedem eleganckich 

odnóży, czarujące spojrzenie wszystkich dwanaściorga 

kolorowych oczu, pięć powabnych rogów 

i porywająco zaokrąglone kły, które szczególnie 

zachwyciły członków międzygalaktycznej komisji. 

Otrzymała pochlebny tytuł najpiękniejszej przy 

bardzo ostrej konkurencji kilku tysięcy piękności, 

przedstawicielek prawie wszystkich ras, które owład- 

202

nęły międzygwiezdnymi szlakami i nawiązały kontakt 

z resztą cywilizowanego wszechświata. 

Jako że ludzie akurat nie należeli do tej kategorii, ich 

wiedza o istnieniu takiego konkursu była wypaczona, 

a lokalny ziemski konkurs o tejże nazwie nie skupiał 

dość międzygalaktycznej uwagi, nawet na tyle, by 

choćby podjąć spór o prawo do nazwy. 

Powietrze rozdarł koszmarny wrzask i Wiktoria znalazła 

się daleko poza granicą przerażenia, jakie może 

znieść ludzki rozum. Osunęła się, skuliła i zaczęła 

wiosłować odnóżami. Poznanie o własnej postaci uderzyło 

ją niczym ekstremalnie silny atak epilepsji. 

Najpiękniejsza istota we wszechświecie leżała na 

podłodze łkając, w estetycznej agonii przerażona własnym 

wyglądem. 

A tam, daleko między gwiazdami miliardy pałały żądzą 

jej ciała. 

Zoran Krušvar ur. w 1977 w Rijece, gdzie wciąż mieszka. 

Laureat wielu konkursów w Chorwacji na krótką prozę. 

Publikował w wielu pismach drukowanych i internetowych, 

współautor książek: „Stworzenie, którego brak” 

(2002); „Świat tam poza”(2003); „Dzieci burzliwych 

czasów”(2003); „Ekran opowieści”(2003); „Wszystkie 

opowieści – antologia autorów nieznanych”(2003); 

„Rękopisy 26”(2003) i „Motowidło – księga powstania”(2003). 

W roku 2004. wydał pierwszy samodzielny 

zbiór „Najlepszy na świecie”. 


203

Agnieszka Ściepuro 

W autobusie 

18.35, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Wsiadam; za szybami atrament. Było miło i smacznie, spontanicznie, jak 

kiedyś. Lubię, kiedy mama ładnie wygląda, łatwiej oszukać czas. 

18.40, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Czerwony pulsujący tekst wyświetlacza napomina. A guzik mnie to obchodzi, 

nie znam przecież żadnego Erazma ani Katarzyny. Wsiada szczupły, około 45-letni, czy notowany – nie wiem, przygarbiony. 

Znak szczególny: świeże ślady pobicia. Zwiesza głowę, nieruchomieje. Pasażerka obok wysiada. Podejmuję szybką 

decyzję zmiany miejsca. Mężczyzna z paletą pod okiem mógłby zapytać o godzinę, o dzień miesiąca, o solenizantów... 

18.45, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Tak sobie myślę, 

że ten piękny nieznajomy, z artystycznym haftem na twarzy, nie pochodzi chyba z Rotterdamu. Ile jeszcze spotkań 

przede mną. Mama zastanawiała się dzisiaj nad datą moich imienin. Nie martwię się tymi przystankami pamięci, są 

pomostem między dzieciństwem i tym co teraz. Łapię radosne błyski obecności jak kolorowe motyle. Na zawsze. 

18.50, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Jutro niedziela, wstanę przed ósmą, pójdę do miejsca, które powinno być 

uświęcone, spróbuję wyobrazić sobie, że ludzie wokół to bliźni. Potem obejrzę cykliczny program, popijając niewiarygodnie 

smaczną kawę, kupioną przez istotę, dzięki której to wszystko ma sens. 

Już 19-ta, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Jak dobrze. Życzę im szczęścia, to pewnie wspaniali ludzie. Tajemniczy 

pasażer z kolorowym policzkiem, który artysta malarz 

określiłby jako połączenie kobaltu z umbrą, nie narzuca się. Jutro znów porozmawiam przez telefon ze strażniczką 

mojego dzieciństwa i nie ma już chyba sensu przypominać aktualnej godziny, dzisiejszej daty i solenizantów. Tak sobie 

myślę, że. 

Agnieszka Ściepuro – ur. w 1969 roku we Wrocławiu, gdzie mieszka i pracuje. 

W 2005 roku otrzymała wyróżnienie w Konkursie Poetyckim im. Haliny Poświatowskiej.

W autobusie 

Agnieszka Ściepuro 

że ten piękny nieznajomy, z artystycznym haftem na twarzy, nie pochodzi chyba z Rotterdamu. Ile jeszcze spotkań 

18.45, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Tak sobie myślę, 

18.50, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Jutro niedziela, wstanę przed ósmą, pójdę do miejsca, które powinno być 

uświęcone, spróbuję wyobrazić sobie, że ludzie wokół to bliźni. Potem obejrzę cykliczny program, popijając niewiarygodnie 

smaczną kawę, kupioną przez istotę, dzięki której to wszystko ma sens. 

Już 19-ta, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Jak dobrze. Życzę im szczęścia, to pewnie wspaniali ludzie. Tajemniczy 

pasażer z kolorowym policzkiem, który artysta malarz 

18.40, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Czerwony pulsujący tekst wyświetlacza napomina. A guzik mnie to obchodzi, 

nie znam przecież żadnego Erazma ani Katarzyny. Wsiada szczupły, około 45-letni, czy notowany – nie wiem, przygarbiony. 

Znak szczególny: świeże ślady pobicia. Zwiesza głowę, nieruchomieje. Pasażerka obok wysiada. Podejmuję szybką 

decyzję zmiany miejsca. Mężczyzna z paletą pod okiem mógłby zapytać o godzinę, o dzień miesiąca, o solenizantów... 

określiłby jako połączenie kobaltu z umbrą, nie narzuca się. Jutro znów porozmawiam przez telefon ze strażniczką 

mojego dzieciństwa i nie ma już chyba sensu przypominać aktualnej godziny, dzisiejszej daty i solenizantów. Tak sobie 

przede mną. Mama zastanawiała się dzisiaj nad datą moich imienin. Nie martwię się tymi przystankami pamięci, są 

18.35, 25 listopada, Erazma i Katarzyny. Wsiadam; za szybami atrament. Było miło i smacznie, spontanicznie, jak 

kiedyś. Lubię, kiedy mama ładnie wygląda, łatwiej oszukać czas. 

pomostem między dzieciństwem i tym co teraz. Łapię radosne błyski obecności jak kolorowe motyle. Na zawsze. 

myślę, że.

PUBLIKACJE WYDAWNICTWA „PORTRET”: 

Proza: 

Tomasz Białkowski, Dłużyzny (2005) 

Tomasz Białkowski, Leze (2002) 

Tomasz Białkowski, Pogrzeby (2006) 

Paweł Jaszczuk, Testament (2007) 

Hubert Klimko-Dobrzaniecki, Wariat (2007) 

Monika Mostowik, Taka ładna (2004) 

Mariusz Sieniewicz, Prababka (1999) 

Piotr Siwecki, Hyper-Gender (2003) 

Jacek Wangin, Lucka rzecz (2007) 

Joanna Wilengowska, Japońska wioska (1999) 

Grzegorz Wróblewski, Android i anegdota (2007) 

Poezja: 

Maciej Gierszewski, Profile (2006) 

Tomasz Karnowski, Wejście w świat (1999) 

Krzysztof Kowalewski, Abdykacja (1999) 

Krzysztof Kowalewski, Wersalka (2003) 

Karolina Madej, von von (1999) 

Anna Piotrowska, Sekutnice (2002) 

Iza Smolarek, się lenienie (2006) 

Jacek Uglik, Jeszcze nie całkiem umarły (2005) 

Marcin Włodarski, Po własnych śladach (2005) 

Marcin Włodarski, Sommy (2002) 

Felietony: 

Robert Ostaszewski, Odwieczna, acz nieoficjalna (2002) 

Szkice: 

Tamara Bołdak-Janowska, Szkice dla zielonego wróbla (2004) 

Bernadetta Darska, Ucieczki i powroty. Obrazy rzeczywistości w prozie najnowszej (2006) 

Grzegorz Ojcewicz, Skazani na trwanie. Odmieńcy XX wieku w esejach Jarosława Mogutina 

(2007) 

Przekłady: 

Aleš Čar, Awaria, tłum. Wojciech Domachowski (proza) (2006) 

Radek Fridrich, Z dziennika Żybrzyda, tłum. Jana i Piotr Kępscy (proza) (2005) 

Amir Or, Wiersz, tłum. Beata Tarnowska (poezja) (2006) 

Ślady. Antologia przekładów Arkadiusza Łuby (2003)

Zapowiedzi 2007: 

Tomasz Jamroziński, Przylądek do 

skrócenia [poezja] 

Tomasz Pułka, Paralaksa w weekend 

[poezja] 

„Portret” nr 25 

Zapowiedzi 2008: 

Tomasz Białkowski, Mistrzostwo Świata 

[proza] 

Ewa Berent, Rdza [proza] 

Ewa Furgał, Ekstremizmy [poezja] 

Wojciech Brzoska, Przez Judasza 

[poezja] 

„Portret” nr 26 

Maciej Melecki, 

Zawsze wszędzie indziej (wybór 

wierszy 1995-2007) [poezja] 

Jakobe Mansztajn, wiedeński high life 

[poezja] 

„Portret” nr 27

Joanna Dziwak - Portret

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?