stan mentalny - Filozofia Umysłu i Kognitywistyka

Wprowadzenie do Filozofii
Umysłu i Kognitywistyki:
wykład 2
Wprowadzenie do problemu
mind-body: geneza, zagadnienie
qualiów, przyczynowości,
panorama możliwych rozwiązań.

1.1. O czym mówi problem umysł-ciało?
• mind-body problem = problem umysł-ciało,
problem psychofizyczny
• Jedno z centralnych (lub centralne) zagadnień
filozofii umysłu
• Podstawowe pytanie: jak (czy) niefizyczny i nie
przestrzenny umysł może oddziaływać z
fizycznym i przestrzennym ciałem?
• Rozwiązania skrajne:
▫ (1) odpowiedź na powyższe pytanie jest i zawsze
pozostanie tajemnicą (np. Colin McGinn)
▫ (2) problem umysł ciało jest pseudoproblemem

1.2. Geneza problemu umysł-ciało
• Geneza historyczna:
▫ Dualistyczne poglądy Platona (dusza i ciało)
▫ Dualistyczne poglądy Kartezjusza (przyjmuje się, że
właśnie on dał początek problemowi mind-body)
• Określenia techniczne:
▫ Res cogitans i res extensa (Kartezjusz)
▫ The Mental, The Physical (współczesna f. umysłu):
ustalenie terminologiczne: dalej będziemy mówić o
stanach / zdarzeniach / predykatach / funkcjach:
mentalnych i fizykalnych.
• Geneza poznawcza:
▫ Potoczna, zdroworozsądkowa kategoryzacja świata
▫ Struktura języka

1.3. Językowa geneza problemu
umysł-ciało
• Język potoczny wyraźnie oddziela wyrażenia
odnoszące się do ciał i do umysłów:
▫ (i) Predykaty takie jak: „czerwony”, „wysoki”
sensownie odnosić można tylko do ciał fizycznych:
„samochód X jest czerwony”.
▫ (ii) Predykaty takie jak: „ból”, „odczucie czerwieni”
mogą być stosowane sensownie tylko do określenia
wewnętrznych stanów podmiotu: „boli mnie palec”,
„Widząc samochód X mam odczucie czerwieni”.
▫ Zdania typu: „Góra Y odczuwa ból”, „samochód X ma
świadomość, że jest czerwony i że jest tym samym
samochodem, którym był wczoraj” trudno uznać za
sensowne (chyba, że na zasadzie licentia poetica)

1.4. Opozycje generowane przez
problem umysł-ciało
• ontologia pierwszoosbowa – trzecioosobowa:
▫ Stany mentalne mają I os. ontologię. Inaczej mówiąc są
prywatne (cecha definicyjna). Opis ciał fizycznych
dokonywany jest natomiast w ontologii III os.
• subiektywne – obiektywne
• nieprzestrzenne – przestrzenne
• intencjonalne – nieintencjonalne
(intencjonalność = zdolność kierowania (odnoszenia) stanów
mentalnych
na obiekty zewnętrzne wobec podmiotu)
• świadome – nieświadome
Ostatnia z opozycji błędna – wiele stanów mentalnych przebiega poza
strumieniem świadomości. Argumenty filozoficzne: Z. Freud. Argument
empiryczny: wiemy, że większość procesów przetwarzania informacji
przebiega w mózgu równolegle, a my odczuwamy tylko jeden strumień
świadomości. Uznanie wszystkich z powyższych opozycji skutkować może
przyjęciem dualizmu psychofizycznego.

2.1. Qualia
• Qualia (l. poj. = quale), zwane również „jakościami doznaniowymi”
to świadomie przeżywane przez podmiot stany mentalne związane
z bodźcami zmysłowymi takimi jak:
▫ percepcja kolorów,
▫ odczuwanie ciepła,
▫ rejestrowanie dźwięków,
▫ odczucie zapachu,
▫ poczucie bólu itd.
• W historii filozofii qualia nazywane były:
„odczuciami” (Locke), „wrażeniami”
(Hume) czy „intuicjami” (Kant).
• Qualiów nie można werbalizować bez
ich uprzedniego doświadczenia, np.:
Mówi się, że osoba niewidoma od urodzenia nie może wiedzieć
czym jest odczucie czerwieni.
• Pytanie „jakie qualia odczuwa x?” jest równoważne
pytaniu „jak to jest być w danym stanie, będąc x-em?”.

2.2. Czy qualia redukują się do mózgu?
• Niektórzy filozofowie (np. F. Jackson, T. Nagel) uważają, że qualia
są nieredukowalne. Może być to argument za jakąś formą dualizmu.
• Eksperyment myślowy Franka Jacksona:
▫ (i) wyobraźmy sobie kognitywistkę Mary – zawodowo zajmuje się ona
kolorami i ich percepcją z punktu widzenia neuroscience.
▫ (ii) od urodzenia Mary przebywa w pomieszczeniu, gdzie wszystko (a także
jej ciało) pomalowane jest na czarno, biało i w odcieniach szarości.
▫ (iii) Mary zdobyła całą znaną nam wiedzę o kolorze czerwonym: zna
odpowiadającą czerwieni długość fali elektromagnetycznej, wie jakie
komórki są na nią wrażliwe, jaka jest reakcja układu nerwowego na falę itd.
▫ (iv) Mary nie doświadczyła jednak nigdy czerwieni, nie wie jakie qualia
pojawiają się w świadomości, gdy widzi się coś czerwonego.
▫ (v) po wielu latach izolacji w czarno-białym pokoju Mary zostaje
wypuszczona – czy widząc coś, co większość ludzi uznaje za czerwone, Mary
uzyska nową wiedzę?
▫ Wniosek Franka Jacksona: TAK, dopiero wtedy Mary dowie się co znaczy
odczuwać czerwień, a zatem wiedza o qualiach jest nieredukowalna do
wiedzy o stanach układu nerwowego.

2.3. Czy istnienie qualiów
świadczy o czymś
metafizycznie doniosłym?
• (1) Niektórzy filozofowie twierdzą, że istnienie qualiów to argument za
dualizmem (= umysł i ciało to dwa niesprowadzalne do siebie byty).
• (2) Część filozofów uważa, że ich istnienie jest argumentem przeciw
sztucznej inteligencji – ich zdaniem maszyna nie może mieć qualiów.
• Istnienie qualiów nie jest jednak jednoznacznym argumentem za
przyjęciem (1) i (2). Twierdzenia te bazują bowiem na przyjętym już a
priori dualizmie, a więc zakładają to czego mają dowodzić (błędne koło).
• Z (1) i (2) nie zgadzają się m.in.:
• P. i P. Churchlandowie: to do czego odnoszą się qualia powinno być
redukowane do świata zewnętrznego, np. do czerwonych przedmiotów,
zaś samo odczucie czerwieni redukuje się do stanów mózgu
(przedstawiają oni sieciowe modele qualiów).
• B. Korzeniweski: jest mało prawdopodobne by Mary po wielu latach
więzienia mogła poznać inne kolory. Jej mózg nie wykształcił bowiem
odpowiednich struktur asocjacyjnych. Im mózg jest starszy tym mniej
plastyczny.

3.1. O czym właściwie mówi problem
umysł-ciało?
• Aby móc próbować rozwiązać problem mind-body
trzeba odpowiedzieć najpierw na inne pytania:
▫ Skąd wiemy, że mamy umysł?
▫ Skąd wiemy, że inni mają umysły (jak poznajemy)?
▫ Czym jest umysł (the Mental)?
▫ W jakim schemacie pojęciowym powinniśmy mówić
o umyśle?
▫ Jak i czy możliwe jest oddziaływanie przyczynowe
między umysłem i ciałem?

3.2. Skąd wiemy, że mamy umysł?
• Mimo pozornej oczywistości jest to w istocie pytanie
niebanalne! O tym, że mamy mózgi możemy łatwo przekonać
się empirycznie, ale co z umysłem?
• Argumentem za istnieniem umysłu jest introspekcja
(= „refleksja nad własnym wnętrzem”)
• Introspekcja należy do tzw. psychologii ludowej czy
potocznej (ang. folk psychology).
• Przyjmując punkt widzenia psychologii ludowej myślimy o
ludziach jako autonomicznych, obdarzonych wolną wolą
podmiotach – osobach.
• Introspekcja nie jest jednak (z fundamentalnych przyczyn)
metodą intersubiektywną, a co za tym idzie z punktu
widzenia metodologii nie jest naukowa!
• Konflikt obrazów świata: psychologia ludowa vs nauka.
• Niektórzy filozofowie przeczą istnieniu umysłu:
(Daniel Dennett, W. V. O. Quine, Churchlandowie).

3.3. Skąd wiemy, że inni mają umysły
(świadomość)?
• Argument sceptyka: skoro stany
mentalne są subiektywne i prywatne
(ontologia pierwszoosobowa) to „skąd ja
(x) wiem, że on (y) ma umysł?” Być może
on (y) jest zombie, który wygląda jak
człowiek, ale pozbawiony jest umysłu?
• Radykalne rozróżnienie między umysłem
a ciałem może grozić więc sceptycyzmem.
• Z pomocą przychodzi neurobiologia oraz
psychologia ewolucyjna (np. neurony
lustrzane) lub behawioryzm.

3.4. Schematy konceptualne. Jak
mówić o umyśle?
• Schemat Kartezjański: substancjalny
▫ Możemy mówić o substancji i własnościach (Arystoteles).
▫ Argument języka potocznego: opis rzeczy dokonywany jest
przy pomocy rzeczowników i przymiotników.
▫ Trudność: musimy wtedy rozwiązać problem umysł-ciało.
• Schemat funkcjonalny: „umysł = to, co robi mózg”
▫ Umysł rozumiany jest jako funkcja lub proces (nie rzecz).
• Schemat neuronaukowy: stany mentalne mogą być
utożsamiane ze stanami układu nerwowego
▫ Zaleta: prostota opisu. Trudność: czy ujmuje wszystko?
• Schemat komputacjonistyczny: „umysł = program”
▫ Przyjmują go teoretycy i praktycy sztucznej inteligencji.

4.1. Problem przyczynowości
psychofizycznej
• Doniosłość problemu: powszechnie uważamy, że nasze stany
mentalne (np. dokonywanie wyboru) są przyczynami naszych
zachowań.
• Jak nie przestrzenny i niefizyczny umysł może oddziaływać na
przestrzenny i fizyczny mózg (i odwrotnie)? – Chodzi więc o
przyczynowość dwukierunkową:
▫ Przyczynowość ku dołowi (downward causation):
STAN MENTALNY STAN FIZYKALNY (ZACHOWANIE)
▫ Przyczynowość ku górze (upward causation):
BODZIEC FIZYKALNY STAN MENTALNY
Czy istnieją jedno-jednoznaczne prawa psychofizyczne?
• Każda teoria dualistyczna musi przedstawić jakieś rozwiązanie
zagadnienia praw psychofizycznych (może też je zanegować).
• W teoriach fizykalistycznych, redukcjonistycznych problem praw
psychofizycznych nie istnieje – przyczynowość zachodzi tylko
między tym co fizyczne.

4.2. Przyczynowość czy korelacja?

4.3. Trylemat psychofizyczny (za J. Bremerem)
• (a) stany mentalne różnią się od stanów fizykalnych
(neurobiologicznych); nie można zatem w pełni wyjaśnić
umysłu przy pomocy neuroscience
• (b) stany mentalne mogą być przyczynami stanów
fizykalnych (downward causation)
• (c) uniwersum stanów fizykalnych jest kauzalnie
zamknięte; to co niefizykalne nie może oddziaływać z tym
co fizykalne
▫ Każdy z członów trylematu wzięty z osobna jest
sensowny [(a) i (b) – zdroworozsądkowo, (c) – jest
zgodny z fizyką].
▫ Wszystkie 3 człony wzięte na raz są
niekompatybilne!

4.4. Trylemat psychofizyczny cd.
Negacje poszczególnych członów generują różne stanowiska
w kwestii mind-body:
• ~[(a) ^ (b)] ^ (c): Prowadzi do monizmu, gdzie
problem przyczynowości nie istnieje. Monizm ten może być
związany z materializmem (umysłu nie ma) lub
panpsychizmem
(a priori uznać można, że wszystko co uważamy za materialne
obdarzone jest protoświadomością). Problem: niezgodność
z potocznym obrazem świata.
• (a) ^ (b) ^ ~(c): Prowadzi do obarczonego trudnościami
dualizmu psychofizycznego (substancjalnego). Problem:
co z prawami fizycznymi?
• (a) ^ ~(b) ^ (c): Prowadzi od epifenomenalizmu – zjawiska
mentalne istnieją, ale nie są przyczynami zachowań ani żadnych
zdarzeń w świecie fizycznym. Problem: po co w takim razie
umysł i czy jego istnienie jest ewolucyjnie opłacalne?

5.1. Rozwiązania problemu
psychofizycznego – uwagi wstępne
• Trudno znaleźć „klucz” jak w sposób relewantny
„posegregować” poglądy filozofów w kwestii
mind-body. Mimo zastrzeżeń przyjmujemy
początkowo podział na:
▫ (i) Stanowiska dualistyczne
▫ (ii) Stanowiska redukcjonistyczne, fizykalistyczne,
materialistyczne, naturalistyczne
▫ (iii) niepodpadające pod (i) i (ii).

5.2 Problem z
członem (i)
•W zasadzie trudno powiedzieć,
że dualizm kartezjański jest
rozwiązaniem problemu mindbody,
gdyż sam jest jego
przyczyną! Można zastanawiać
się jednak, czy któraś z wersji
dualizmu jest słuszna.

5.3. Problemy
z członem (ii)
• Problemy z redukcją:
▫ co właściwie redukujemy umysł do ciała czy ciało do umysłu?
▫ co to jest redukcja i którą z konkurencyjnych teorii redukcji
przyjąć?
• Problemy z materializmem:
▫ pojęcie to ma złą reputację (m. historyczny, m. dialektyczny itd.)
▫ wielu filozofów, którzy walczą z dualizmem nie zgadza się by
nazywać ich materialistami (np. J. Searle, H. Putnam)
▫ problem z pojęciem materii w fizyce: współcześnie mówi się, ze
fizyka to nauka o strukturach matematycznych, a nie materii!
• Problemy z naturalizmem:
▫ Pojęcie „naturalizm” jest nieostre – trzeba by stworzyć definicję
projektującą, która odróżni naturalizm w filozofii umysłu od
innych naturalizmów filozoficznych
▫ Termin „naturalizm” zarezerwowany jest dla poglądów Johna
Searle’a (naturalizm biologiczny).

6.1. Panorama rozwiązań: (i) dualizm
• Dualizm substancji: istnieją dwie różne od siebie substancje
(rzeczy) – umysł i ciało
• Dualizm interaktywny: zdarzenia mentalne
i fizykalne mogą na siebie wpływać
(przyczynowość) – Kartezjusz
-Epifenomenalizm: zdarzenia mentalne nie
mogą być przyczynami zdarzeń fizykalnych
- Bernard Korzeniewski
• Paralelizm: zdarzenia mentalne i fizykalne
nie mają na siebie wpływu.
-Nicolas Malebranche (?)
• Dualizm własności: istnieje jedna substancja obdarzona dwoma
rodzajami atrybutów Problem terminologiczny: dualizm własności
bliski jest monizmowi! – Baruch Spinoza, Thomas Nagel

6.2. Panorama rozwiązań:
antydualizm
• Podstawowym zarzutem wobec
dualizmu jest nienaukowość –
dualizm nie tworzy żadnego
programu badawczego (także
filozoficznego) (np. Daniel
Dennett).
• Cechą wspólną większości podejść
antydualistycznych jest próba
opisu w kategoriach i terminach
intersubiektywnych.

Skinner
6.3. Panorama rozwiązań:
(ii) Behawioryzm
• Umysł zredukować można do zachowań i
dyspozycji do zachowań, np.:
▫ Ból redukowany jest do zachowań takich jak konwulsje,
grymas na twarzy, krzyk itd.
• Badamy umysł jako „czarną skrzynkę”, która posiada
wejścia i wyjścia.
• Przedstawiciele:
▫ Burrhus Skinner (1904-1990)
▫ John Watson (1878-1958)
Watson

6.4. Panorama rozwiązań: (ii) teorie
identyczności i elimincjonizm
• Teorie identyczności (zdarzeń lub typów):
▫ Poszczególne stany mentalne utożsamiane są
z odpowiednimi stanami układu nerwowego.
▫ Każdy stan mentalny jest identyczny ze stanem
układu nerwowego (UMYSŁ = MÓZG)
▫ Zwolennicy: Richard Rorty, J. J. C. Smart, D.
Davidson
• Eliminacjonizm:
▫ W rzeczywistości nie ma czegoś takiego jak
umysł, jaźń czy stany mentalne (ISTNIEJE
TYLKO MÓZG)
▫ Churchlandowie, W.V.O. Quine

6.5. Panorama rozwiązań: (ii)
funkcjonalizm komputerowy
• Funkcjonalizm ma wiele wersji nas interesuje
funkcjonalizm komputerowy = f. obliczeniowy
komputacjonizm = silna sztuczna inteligencja.
• „Umysł ma się do mózgu tak, jak program (software)
do struktury fizycznej komputera (hardware)”.
• Cecha definicyjna: program niezależny jest
od podłoża. Program „umysł” realizowany
może być zarówno przez mózg, jaki przez
krzemowy komputer (= teza o wielorakiej
realizacji) – wczesny Hilary Putnam
• Uwaga: niektórzy uważają to za dualizm

6.6. Panorama rozwiązań: (iii)
stanowiska trudne do klasyfikacji
• Emergencja i superweniencja: odpowiedni
stopień komplikacji stanów niższego rzędu
(stanów fizykalnych) wytworzyć może stany
wyższego rzędu (stany mentalne).
• Dzięki skomplikowaniu powstawać mogą nowe
jakości, takie jak umysł.
• Umysł to układ nieliniowy, a więc taki, który nie
jest sumą swoich części. Co za tym idzie nie
podlega redukcji.

6.7. (iii) Naturalizm biologiczny
Johna Searle’a
• Umysł istnieje, jest nieredukowalny do
mózgu i względnie niezależny od niego, ale
nie mógłby istnieć bez neuronowego podłoża.
• Umysł jest produktem ewolucji i jest częścią
świata biologicznego:
• „Świadomość jest procesem biologicznym,
który zachodzi w mózgu, podobnie jak
trawienie, które jest procesem biologicznym
zachodzącym w żołądku i w reszcie przewodu
pokarmowego” J. R. Searle.