âZeszyt Naukowyâ nr 6 Wyższej SzkoÅy BezpieczeÅstwa ... - O Nas
âZeszyt Naukowyâ nr 6 Wyższej SzkoÅy BezpieczeÅstwa ... - O Nas
âZeszyt Naukowyâ nr 6 Wyższej SzkoÅy BezpieczeÅstwa ... - O Nas
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
ZESZYT NAUKOWY<br />
„Apeiron”<br />
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa<br />
Publicznego i Indywidualnego<br />
w Krakowie<br />
„Zeszyt Naukowy” <strong>nr</strong> 6 Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego<br />
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie jest zwieńczeniem programu naukowego<br />
Identyfikacja, zapobieganie i przeciwdziałanie dysfunkcjom w administracji<br />
i zarządzaniu bezpieczeństwem (2/KFiTB/2010-11).<br />
Redakcja naukowa<br />
Marta Grzybowska<br />
Juliusz Piwowarski<br />
Nr 6<br />
Kraków, grudzień 2011<br />
„Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie znajduje się na liście czasopism punktowanych<br />
przez Index Copernicus (Index Copernicus Journal Master List – IC Value: 1.88)<br />
oraz funkcjonuje w ramach współpracy ze środowiskiem naukowym European Association<br />
for Security (EAS), International Martial Arts and Combat Sports Scientific Society<br />
(IMACSSS) oraz Eastern European Development Agency (EEDA).
Rada Naukowa<br />
dr hab. Marta Grzybowska – (KA, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – administratywista.<br />
prof. dr hab. Łukasz Trzciński – (AGH, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – filozofia, kulturoznawstwo,<br />
logika prawnicza.<br />
dr Wojciech Czajkowski – (UP, WSBPiI „Apeiron” w Krakowie) – psychologia ogólna,<br />
psychologia w administracji systemami bezpieczeństwa, psychologia społeczna i kliniczna.<br />
dr Juliusz Piwowarski – Założyciel WSBPiI „Apeiron” w Krakowie, psychologia i filozofia<br />
Budō, filozofia bezpieczeństwa; Prezes Polskiej Federacji All Style Karate.<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – (AWF w Krakowie) – doktor nauk o kulturze fizycznej;<br />
Wicemistrz Świata w karate.<br />
dr Jacek Dworzecki – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPiI „Apeiron”<br />
w Krakowie.<br />
dr prof. ośw. Aleksander Staniszew – profesor oświaty, Sekretarz Generalny Światowej Organizacji<br />
Shorin-Ryu Karatedō z siedzibą na Okinawie.<br />
prof. dr hab. Jerzy Ochmann – filozof, religioznawca, socjolog, poliglota, długoletni kierownik<br />
Zakładu Filozofii Religii (1988-2004) w Instytucie Religioznawstwa UJ.<br />
Recenzenci:<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży, płk dr Jerzy Depo, dr Jacek Dworzecki, dr Adam<br />
Gołuch, dr Wojciech M. Hrynicki, dr hab. Kuba Jałoszyński, dr inż. Barbara Kaczmarczyk,<br />
dr hab. Krzysztof Kaganek, dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski, dr Bogusław<br />
Płonka, doc. Samuel Uhrin.<br />
Opracowanie redakcyjne i korekta<br />
Agnieszka Wiczkowska<br />
Agnieszka Dudek<br />
Jacek Szewczyk<br />
Redakcja tekstów słowackojęzycznych<br />
dr Jacek Dworzecki<br />
Copyright © for this edition by Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron” w Krakowie, 2011<br />
Druk i oprawa<br />
Drukarnia GS, ul. Zabłocie 43, 30-701 Kraków<br />
ISSN 2081-2906<br />
Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie<br />
ul. Krupnicza 3, 31–123 Kraków<br />
Tel. (012) 422 30 68<br />
Fax. (012) 421 67 25<br />
e-mail: wydawnictwo@apeiron.edu.pl<br />
www.apeiron.edu.pl
Spis treści<br />
Słowo wstępne – dr Juliusz Piwowarski …………………………... 5<br />
Od Redakcji ………………………………………………………... 8<br />
MARTA GRZYBOWSKA<br />
Administrowanie lokalne jako jeden z kluczowych czynników przeciwdziałania<br />
zagrożeniom dla porządku i bezpieczeństwa<br />
publicznego RP …………………………………………………... 11<br />
PAVEL SOUKOP, ROBERT ODLER<br />
Realizované výskumy na ochranu osôb a majetku na Akadémii<br />
Policajného zboru v Bratislave ........................................................ 39<br />
WOJCIECH MATEUSZ HRYNICKI<br />
Dysfunkcje administracji publicznej na przykładzie niewydolności<br />
pracy kierownika urzędu stanu cywilnego ……………………….. 57<br />
JULIUSZ PIWOWARSKI, LESZEK KORZENIOWSKI<br />
Przydatność dalekowschodnich koncepcji filozofii bezpieczeństwa dla<br />
funkcjonowania służb mundurowych ……………………………... 83<br />
MICHAELA JURISOVÁ<br />
Legislatívne poňatie trestu smrti od roku 1950 až po súčasnosť<br />
v regióne Československej a Slovenskej republiky a argumenty za<br />
a proti trestu smrti ......................................................................... 103<br />
ANDRZEJ CZOP, MAREK SOKOŁOWSKI<br />
Prawo Siedemnastu Artykułów. Zręby japońskiej kultury<br />
administracji i zarządzania bezpieczeństwem ………………...… 121<br />
PAWEŁ PAJORSKI<br />
Aktywność agencji ochrony osób i mienia na rzecz bezpieczeństwa<br />
na poziomie lokalnym ………………………………………...… 139<br />
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Społeczeństwo informacyjne a kultura bezpieczeństwa ……...… 161<br />
3
JERZY DEPO<br />
Przestępstwa przeciwko ochronie informacji niejawnych i innych<br />
prawnie chronionych ……………………………………….…… 171<br />
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Etyczność funkcjonariusza Policji ………………………….…… 187<br />
BARTOSZ SOLIŃSKI<br />
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach z zakresu wykorzystania<br />
odnawialnych źródeł energii ..………………..………...… 211<br />
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Bezpieczeństwo i samodoskonalenie jako elementy świętej Drogi<br />
Wojownika ……………………………………………………… 231<br />
TADEUSZ AMBROŻY<br />
Kultura fizyczna a bezpieczeństwo …………………………...… 247<br />
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Prolegomena do rozważań na temat indyjskich korzeni kultury bezpieczeństwa<br />
i Drogi Wojownika …………………........…….….. 265<br />
JACEK DWORZECKI<br />
Współczesne modele szkolenia policyjnego w RP<br />
jako element zapobiegania dysfunkcjom w pełnieniu służby ...… 287<br />
JERZY DEPO<br />
Bezpieczeństwo informacji niejawnych i innych prawnie<br />
chronionych ……………………………………...……………… 311<br />
Noty o autorach …………………………………………………. 373<br />
4
Słowo wstępne<br />
Będący naszym udziałem – zarówno jako kreatorów, jak i beneficjentów<br />
– rozwój cywilizacji w znacznym stopniu opiera się na odnajdywaniu<br />
coraz doskonalszych form i metod uporządkowania, współdziałania pomiędzy<br />
jednostkami i różnymi grupami osób. Niezależnie od dysponowania<br />
bądź to znacznymi, bądź skromnymi środkami, jakie możemy przeznaczyć<br />
do tego celu, istotne jest, by środki te, wraz z zaangażowanym w administrację<br />
kapitałem ludzkim 1 , po pierwsze: wykorzystane zostały efektywnie<br />
– co odzwierciedla prakseologiczny punkt widzenia. Po drugie zaś ani skuteczność,<br />
ani wysoki budżet nie są warunkami koniecznymi i wystarczającymi<br />
dla uzyskiwania przez administrację wyników, które w sposób<br />
jednoznaczny i w długiej perspektywie czasowej będą zmierzać do wzrostu<br />
potencjału dobra wspólnego. Dochodzimy w tym miejscu do istotnej roli,<br />
jaką w rozwoju i w upadku organizacji, tworzonych przez człowieka, odgrywa<br />
moralność i opierający się na niej kapitał społeczny 2 . Przedmiotem<br />
referatów II Sympozjum Naukowego pt. Identyfikacja, zapobieganie<br />
i przeciwdziałanie dysfunkcjom w administracji i zarządzaniu bezpieczeństwem<br />
jest więc zarówno spojrzenie prakseologiczne, zajmujące się skutecznością,<br />
jakością i perfekcjonizmem organizacji i zarządzania, jak również<br />
podstawowe elementy infrastruktury etycznej 3 . Te dwa nurty rozważań<br />
i działań człowieka, które powinny się na nich opierać, mają wskazać nam<br />
1<br />
Kapitał ludzki – pojęcie przede wszystkim ekonomiczne, oznaczające potencjał<br />
poszczególnych osób, na który składają się umiejętności, doświadczenia wiedza<br />
i energia życiowa. Por. P. Urbaniak, Mikroekonomia cz. 1, [w:] Podstawy ekonomii,<br />
EMPi2, Poznań 1996, ISBN 978-83-896547-9-3.<br />
2<br />
Kapitał społeczny – termin z pogranicza ekonomii i socjologii, oznaczający kapitał,<br />
którego wartość opiera się na wzajemnych relacjach społecznych i zaufaniu<br />
jednostek. Por. F. Fukuyama, Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu,<br />
PWN, Warszawa-Wrocław 1997, ISBN 83-01124-88-1.<br />
3<br />
Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114 i inne.<br />
5
kierunki postępowania, pozwalające na identyfikację i zapobieganie zaistnienia<br />
niechcianych w administracji dysfunkcji oraz sprzyjanie wszelkiej<br />
aktywności (twórczej, szkoleniowej, administracyjno-zarządczej) prowadzonej<br />
w wymiarach indywidualnych (arbitralnym) i kolektywnym (społecznym<br />
oraz instytucjonalnym) na rzecz podniesienia poziomu bezpieczeństwa egzystencji<br />
i zabezpieczenia procesów rozwoju człowieka.<br />
Tegoroczne sympozjum zostało ujęte w ramy programu naukowego<br />
Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa (2/KFiTB/2010-11). W stosunku<br />
do ubiegłorocznej edycji (dotyczącej Dysfunkcji w administrowaniu i zarządzaniu)<br />
pojawiło się kilka nowych kroków rozwoju tej naukowej inicjatywy<br />
podjętej przez rektora Uczelni. Po pierwsze aktywne zainteresowanie projektem<br />
wykazali Prezydent Eastern European Deveopment Association dr<br />
Józef Zatko oraz prezesi Eureopen Association for Security prof. L. F. Korzeniowski<br />
(prezes EAS) i T. Ambroży (wiceprezes EAS). Po wtóre<br />
w projekcie wzięli udział pracownicy naukowi spoza naszej Uczelni. W<br />
gronie tych osób znaleźli się naukowcy słowaccy z Akadémii Policajného<br />
zboru w Bratysławie, co czyni coraz bardziej interesującą praktykę rozwoju<br />
współpracy naukowo-badawczej sąsiadujących ze sobą państw, należących<br />
jednocześnie do Unii Europejskiej. Niezależnie od „wartości dodanej” wynikającej<br />
z obecności na łamach obecnego Zeszytu zagranicznych kolegów,<br />
tegoroczna aktywność pracowników Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego<br />
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie przyniosła wielowątkowy<br />
dorobek sekuritologiczny. Dorobek zgromadzony jako efekt programu<br />
naukowego (Identyfikacja, zapobieganie i przeciwdziałanie dysfunkcji w<br />
administracji i zarządzaniu bezpieczeństwem, 2/KFiTB/2010-11) jest w stosunku<br />
do analogicznego zeszłorocznego programu, znacznie obszerniejszy.<br />
Artykułem otwierającym materiały przedmiotowego opracowania jest<br />
artykuł autorstwa prof. Grzybowskiej znakomicie łączący tematykę administracyjną<br />
z problematyką porządku i bezpieczeństwa publicznego. Referat,<br />
którego efektem jest artykuł pani Profesor spotkał się także z dużym zainteresowaniem<br />
studentów – członków Koła Naukowego Administracji Autonomicznym<br />
Systemem Bezpieczeństwa.<br />
6
Na uwagę zasługują ponadto tematy policyjne (J. Dworzecki, L. F. Korzeniowski,<br />
J. Piwowarski), jak również aktualne (ze względu na nową<br />
ustawę) odniesienia do bezpieczeństwa informacji niejawnych, partnerstwo<br />
publiczno-prywatne (J. Depo, J. Piwowarski, B. Soliński), udział kultury fizycznej<br />
w eliminowaniu współczesnych dysfunkcji oraz zagrożeń (T. Ambroży),<br />
a także ważne zagadnienia prawne dotyczące administracji i prawa<br />
cywilnego (W. M. Hrynicki, M. Jurisova). Poruszona tu została również<br />
problematyka ochrony osób i mienia (P. Pajorski, P. Soukop) oraz inne zagadnienia<br />
mieszczące się w obszarze szeroko rozumianej kultury bezpieczeństwa<br />
(A. Czop, J. Piwowarski, M. Sokołowski).<br />
dr Juliusz Piwowarski<br />
7
Od Redakcji<br />
W „Zeszycie Naukowym” Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego<br />
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie publikowane są oryginalne<br />
artykuły naukowe (problemowe, sprawozdania) lub (w szczególnych przypadkach)<br />
przedruki dotyczące administracji, nauk o kulturze fizycznej,<br />
nauk społeczno-prawnych i nauk humanistycznych (filozofia, socjologia,<br />
historia, pedagogika i psychologia), zgodnie z profilem i misją leżącą<br />
u podstaw funkcjonowania Uczelni.<br />
Instrukcje dla autorów prac:<br />
Artykuł w języku polskim, angielskim lub słowackim.<br />
Słowa kluczowe w języku polskim i angielskim (3–5).<br />
Streszczenia (abstrakty) w języku polskim i angielskim (200-250<br />
słów), zawierające opis materiału tekstowego, wyniki badań oraz<br />
wnioski. Tłumaczeniu podlega również tytuł artykułu.<br />
Tekst: edytor Word, czcionka 12 Times New Roman, interlinia 1,5<br />
wiersza, marginesy standardowe, pełna bibliografia alfabetyczna na<br />
końcu pracy, według wzoru: inicjał imienia autora, nazwisko autora,<br />
tytuł kursywą, wydawnictwo, miejsce wydania, rok wydania, <strong>nr</strong> ISBN.<br />
Tytuł czasopisma zapisujemy w cudzysłowie, następnie rok wydania<br />
i numer wydania. Nazwy stron internetowych pod bibliografią z datami<br />
odczytu w nawiasach.<br />
Zdjęcia i wykresy: rozdzielczość 600 dpi.; dodatkową kopię występujących<br />
w artykule zdjęć, wykresów, tabel i in. należy dostarczyć w odrębnym<br />
pliku.<br />
W tekście odmiana przypisów dolnych, według wzoru:<br />
¹ R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1995, ISBN<br />
83-11- 08458-0.<br />
8
² M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia<br />
Wschodu, t. I, B. Szymańska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,<br />
Kraków 2001, ISBN 83-233-1487-X.<br />
³ S. Koziej, Bezpieczeństwo i obronność Unii Europejskiej, „Myśl<br />
Wojskowa”, 2005, <strong>nr</strong> 1.<br />
4<br />
Ofcjalna strona internetowa Ministerstwa Obrony Narodowej RP,<br />
http://www.mon.gov.pl (15.09.2011).<br />
Redakcja przyjmuje teksty o objętości od 10 do 20 stron znormalizowanego<br />
maszynopisu, przesłane pocztą elektroniczną na adres: wydawnictwo@apeiron.edu.pl<br />
(z informacją o autorze: imię i nazwisko, stopień<br />
bądź tytuł naukowy, piastowane stanowisko, dane kontaktowe: telefon,<br />
mail, adres korespondencyjny).<br />
Redakcja zastrzega sobie możliwość dokonywania skrótów i zmian<br />
oraz poprawek stylistycznych, językowych i interpunkcyjnych w tekstach<br />
przeznaczonych do publikacji. Materiałów niezamówionych nie zwraca.<br />
Honorariów dla autorów prac i recenzentów nie przewiduje się. Jednocześnie<br />
na chwilę obecną autorzy zwolnieni są z opłaty publikacyjnej.<br />
Prawa autorskie i wydawnicze po opublikowaniu artykułu przechodzą<br />
na Redakcję ZN WSBPI „Apeiron” w Krakowie.<br />
„Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie znajduje się na liście<br />
czasopism punktowanych przez Index Copernicus (Index Copernicus<br />
Journal Master List). IC Value: 1.88.<br />
Zapraszamy wszystkich do współpracy.<br />
9
MARTA GRZYBOWSKA<br />
Administrowanie lokalne<br />
jako jeden z kluczowych czynników<br />
przeciwdziałania zagrożeniom dla porządku<br />
i bezpieczeństwa publicznego RP<br />
Local administration as one of key factors of counteracting threats<br />
of public order and safety of the Republic of Poland<br />
Abstract: At the beginning of her article on administration impact on the order<br />
and structure of the public state, the author explains what “public safety”<br />
means. Next to foreign policy, internal policy and monetary policy, this is<br />
the domain of the country as sovereign organization of society. In Poland<br />
the Council of Ministers is the chief body of state administration, which has to<br />
ensure internal security of the country and public order. Both of those terms are<br />
explained in this article, but it is also noticed, that we use them mostly intuitively,<br />
because the legislator doesn’t clear their determination. It also describes<br />
how executive authorization administrate public order and security at local<br />
level. Despite decentralization of country administration at three levels, voivode<br />
is responsible for safety of his region. In this article you may read about<br />
his rights and obligations. The authorities of communes also participate in<br />
assurance of local safety, by deciding on the assembly, mass events or public<br />
collections. It’s worth to notice, that important role at this level of administrations,<br />
fill Local Guard, Town Guard or local police stations. The author in this<br />
article also describes the part of county authorities in security area. She claims,<br />
that legislator wanted to leave most of these types of tasks to government administration<br />
emphasizing the cooperation of local authorities of each level, to<br />
ensure better system of protection of citizens’ rights.<br />
11
Key Words: local administration, public order, public safety, the executive<br />
authorities<br />
Abstrakt: Na początku swojej pracy dotyczącej wpływu administracji na porządek<br />
i strukturę państwa publicznego, autorka wyjaśnia czym jest pojęcie<br />
bezpieczeństwa publicznego. Obok polityki zagranicznej i wewnętrznej oraz<br />
polityki monetarnej, stanowi ono domenę państwa jako suwerennej organizacji<br />
społeczeństwa. W Polsce Rada Ministrów to naczelny organ administracji<br />
państwowej, na którym spoczął konstytucyjny obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa<br />
wewnętrznego państwa i porządku publicznego. Oba te pojęcia są<br />
w pracy wyjaśnione z zaznaczeniem, że najczęściej stosujemy je intuicyjnie,<br />
ponieważ ustawodawca nie przewidział jednoznacznego ich określenia.<br />
W pracy opisano jak kształtuje się administrowanie przez władzę wykonawczą<br />
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym na poziomie regionu. Pomimo<br />
decentralizacji administrowania państwem na trzech poziomach, za bezpieczeństwo<br />
na poziomie regionu odpowiada wojewoda i w pracy tej ukazano<br />
jego obowiązki oraz prawa. Władze gminne również biorą czynny udział<br />
w zapewnieniu bezpieczeństwa, między innymi poprzez wydawanie decyzji<br />
w sprawie zgromadzeń, imprez masowych czy zbiórek publicznych. Warto<br />
tutaj wspomnieć, że ważną rolę na tym szczeblu administracji pełni staż gminna<br />
czy miejska czy lokalne posterunki policji. Autorka w swojej pracy opisuje<br />
również rolę władz powiatowych w zakresie dbania o bezpieczeństwo. Stwierdza<br />
także, że ustawodawca w znacznej mierze chciał pozostawić większość<br />
zadań z tego zakresu w gestii administracji rządowej kładąc nacisk na ścisłą<br />
współpracę władz znajdujących się na poszczególnych szczeblach, co ma zapewnić<br />
zwiększenie szczelniejszego i mocniejszego systemu ochrony praw<br />
obywateli w tym zakresie.<br />
Słowa kluczowe: administracja lokalna, porządek publiczny, bezpieczeństwo<br />
publiczne, władza wykonawcza<br />
12
Wstęp<br />
Na progu XXI wieku z Nowego Yorku popłynął w świat przerażający<br />
w swojej wymowie sygnał powodujący skokowy wzrost globalnego popytu<br />
na bezpieczeństwo. Całkiem niezależnie od tragicznych nowojorskich wydarzeń,<br />
towarzyszący współczesnemu człowiekowi ogromnych rozmiarów<br />
kryzys wartości 1 , powoduje erozję kultury bezpieczeństwa już na poziomach<br />
społeczeństw lokalnych i całych państw 2 . Stanowi to o istnieniu codziennych,<br />
stwarzanych często przez samego człowieka zagrożeń dla stanu<br />
naszego bezpieczeństwa. Bezpieczeństwo w tym stanie rzeczy staje się<br />
jednocześnie coraz bardziej dostrzeganą wartością 3 . Istotnym elementem<br />
w tak postawionej problematyce jest bezpieczeństwo publiczne i rola, jaką<br />
pełni tu funkcjonalność współczesnych systemów administracyjnych<br />
z uwzględnieniem operatywności uzyskanej dzięki szerokiemu stosowaniu<br />
zasady subsydiarności 4 i – jednocześnie – realizacji wśród funkcjonariuszy<br />
publicznych potrzeby głębokiej etyczności 5 , kompensującej efekty wspo-<br />
1 Por. Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Znak, Kraków 2007,<br />
ISBN 978-83-240087-0-4; S. Kowalczyk, Współczesny kryzys ideowoaksjologiczny,<br />
Wydawnictwo KUL, Lublin 2011, ISBN 978-83-770234-0-2.<br />
2 Por. J. Boć, O bezpieczeństwie wewnętrznym, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne<br />
w działaniach terenowej administracji publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski<br />
(red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009, ISBN 978-83-606313-9-3.<br />
3 Por. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji<br />
społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0; L. Korzeniowski,<br />
Securitologia jako postawa metodologiczna badań nad zagrożeniami, [w:] Bezpieczeństwo<br />
we współczesnej społeczności lokalnej, A. Szecówka, J. Dzieńdziora,<br />
S. Musioł (red.), Wydawnictwo PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2008, ISBN 978-<br />
86-607302-3-2, s. 78-97; J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo<br />
jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.<br />
4 Por. A. Pakuła, Bezpieczeństwo publiczne jako dobro wspólne (kilka uwag i refleksji),<br />
[w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne w działaniach terenowej administracji<br />
publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski (red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009,<br />
ISBN 978-83-606313-9-3.<br />
5 Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6; M. Kulesza, M. Niziołek, Etyka służby<br />
13
mnianego kryzysu moralnego. Autorka w tej sprawie czuje się jednak<br />
w obowiązku zaznaczyć, iż nie zalicza się w swoich opiniach do zwolenników<br />
tzw. etyk zawodowych, optując za akcentem na codzienną dbałość<br />
o podnoszenie poziomu etyki ogólnej. Etyka ogólna jest bowiem daleka od<br />
fasadowości i łączy (a nie dzieli) oczekiwania ogólnospołeczne 6 . Jest to<br />
jednak szeroki temat wart odrębnego opracowania, natomiast niniejsze<br />
opracowanie koncentruje się głównie na administracji lokalnej RP jako<br />
czynniku istotnym dla zapewniania bezpieczeństwa publicznego.<br />
Bezpieczeństwo w państwie<br />
Bezpieczeństwo publiczne obok polityki zagranicznej, wewnętrznej,<br />
polityki monetarnej stanowi domenę państwa, jako suwerennej organizacji<br />
społeczeństwa.<br />
Rzeczpospolita Polska, zgodnie z zapisami art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej<br />
Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. 7 , między innymi „zapewnia<br />
wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli”.<br />
Na mocy art. 126 Konstytucji Prezydent RP otrzymał uprawnienie<br />
i obowiązek stania „na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz<br />
nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium”. W razie zagrożenia<br />
ustroju państwa oraz bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego<br />
Prezydent RP ma prawo wprowadzenia stanu wyjątkowego (na wniosek<br />
publicznej, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264023-6-4,<br />
J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
6 „Twierdzi się nieraz, że etyka zawodowa nie wprowadza co prawda innych obowiązków,<br />
ale inaczej określa hierarchię wśród tych samych obowiązków, które są<br />
uznawane również w etyce ogólnej”. W. Galewicz, Moralność i profesjonalizm.<br />
Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków 2010, ISBN 978-83-<br />
242128-1-1, s. 24. Profesor Woleński twierdzi, że „etyka zawodowa nie powinna<br />
zmieniać hierarchii poszczególnych norm etyki ogólnej. Trzeba pamiętać, że ogólnych<br />
moralnych norm nie jest znowu tak wiele”. J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej,<br />
„Etyka”, 1994, <strong>nr</strong> 27, s. 186.<br />
7 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z 1997 r.<br />
Nr 78, poz. 483).<br />
14
Rady Ministrów) na okres do 90 dni na terytorium całego kraju lub jego<br />
części. Konstytucja powołała Radę Bezpieczeństwa Narodowego jako organ<br />
doradczy Prezydenta Rzeczypospolitej w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego<br />
i zewnętrznego (art. 135 Konstytucji). Na Radzie Ministrów,<br />
jako naczelnym organie administracji państwa spoczął obowiązek zapewnienia<br />
bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i porządku publicznego<br />
(art. 146 § 4 pkt 7). Przy Radzie Ministrów działa od połowy 2002 r. Kolegium<br />
do Spraw Służb Specjalnych, organ opiniodawczo-doradczy w sprawach<br />
programowania, nadzorowania i koordynowania działań służb zajmujących<br />
się zapewnieniem porządku i bezpieczeństwa w państwie 8 .<br />
W rządzie szczególna rola przypadła ministrowi właściwemu do spraw wewnętrznych,<br />
który realizując zadania zawarte w dziale: „sprawy wewnętrzne”<br />
9 odpowiada za obronę cywilną, obronę przeciwpożarową,<br />
ochronę granicy, kontrolę ruchu granicznego i cudzoziemców, koordynację<br />
działań związanych z polityką migracyjną państwa, zarządzanie kryzysowe,<br />
przeciwdziałanie skutkom klęsk żywiołowych i innych zdarzeń zagrażających<br />
bezpieczeństwu powszechnemu. Nadzoruje on Policję, Państwową<br />
Straż Pożarną, Straż Graniczną, Obronę Cywilną, Biuro Ochrony Rządu.<br />
Oprócz tego ochrona zdrowia publicznego mieści się w dziale: „zdrowie”,<br />
ochrona przeciwpowodziowa w dziale: „gospodarka wodna”, zaś ochrona<br />
weterynaryjna w dziale: „rolnictwo”.<br />
Porządek publiczny i bezpieczeństwo publiczne<br />
Pojęcia: „porządek publiczny”, „bezpieczeństwo publiczne” są stosowane<br />
w aktach normatywnych, jednakże ustawodawca nie przedstawia ich<br />
8 Kolegium zostało powołane na mocy ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji<br />
Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74,<br />
poz. 676 z późn. zm.).<br />
9 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 141, poz. 943 z późn. zm.).<br />
15
definicji i właściwie rozumie się je intuicyjnie. Analizy różnych sposobów<br />
definiowania tych pojęć podjął się S. Pieprzny 10 .<br />
I tak dla pojęcia „bezpieczeństwo publiczne” wskazał on jako element<br />
wspólny fakt, iż jest ono pewnym pozytywnym stanem w państwie.<br />
Gwarantuje go państwo, jego ustrój oraz służby państwowe, a wartością<br />
chronioną jest życie, zdrowie, mienie obywateli oraz środowisko. Bezpieczeństwo<br />
publiczne jest kształtowane przez dobre prawo, dobrze działającą<br />
administrację publiczną oraz przez społeczeństwo 11 . Należy uznać, iż<br />
w dobie społeczeństwa obywatelskiego, uspołecznienia państwa poprzez<br />
wspólnoty lokalne zorganizowane społeczeństwo jak i pojedynczy obywatele<br />
muszą być elementem składowym systemu ochrony w państwie. Jak<br />
pisze Janusz Gierszewski 12 zapewnienie porządku publicznego należy do<br />
zadań własnych gminy. Zdaniem Gierszewskiego pojęcie porządku wydaje<br />
się być pojęciem niezbyt ostro zarysowanym w prawie administracyjnym 13 .<br />
Ma ono jednak umożliwiać prawidłowy rozwój społeczny poprzez przestrzeganie<br />
zasad społecznego współżycia.<br />
Pojęcie „porządek publiczny” często jest używane łącznie z pojęciem<br />
„bezpieczeństwo publiczne”, tworząc pewną zbitkę pojęciową<br />
obejmującą szerszy zakres ochrony prawnej. Pojęcie to używane zamiennie<br />
z pojęciami: ład publiczny, ład społeczny, czy porządek społeczny, oznacza<br />
pozytywny stan rzeczy akceptowany przez większość ludzi na obszarze<br />
10 Zob. S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 83-73383-82-4,<br />
s. 15-21; por. A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego,<br />
zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa<br />
2008, ISBN 978-83-605018-8-7; A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności<br />
lokalnych, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, ISBN<br />
978-83-608077-2-9.<br />
11 Ibidem, s. 17.<br />
12 J. Gierszewski, Kompetencje samorządu gminnego w zakresie porządku publicznego,<br />
[w:] Z problemów administracji. Administracja publiczna, T. Maciejewski,<br />
J. Gierszewski (red.), „Zeszyt Naukowy” PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Kraków<br />
2010, <strong>nr</strong> 2/1a, ISBN 978-83-620971-1-1.<br />
13 Por. J. Widacki, Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] Bezpieczny obywatel<br />
– bezpieczne państwo, J. Widacki, J. Czapska, Wydawnictwo KUL, Lublin 1998,<br />
ISBN 82-22805-83-7, s. 167.<br />
16
publicznym szerszym lub węższym (wieś, gmina, powiat, województwo<br />
czy państwo) 14 . Porządek to czystość, prawidłowy stan sanitarny, dbałość<br />
o wspólne urządzenia techniczne, ład w miejscach gromadzenia się ludzi,<br />
dbanie o obyczajowość, obejmuje on więc szerokie spektrum sytuacji<br />
i działań publicznych. Są to pewne przyjęte reguły zachowania w miejscach<br />
publicznych dające, według podmiotów sprawujących władzę, podstawę do<br />
uporządkowania życia publicznego. Należy podnieść, iż zasady i reguły<br />
prawidłowego zachowania społecznego, tj. gwarantującego przestrzeganie<br />
porządku ewoluują wraz ze zmianami postaw społecznych i nie są stałe<br />
w danym czasie i miejscu. Ustawodawca spenalizował działania niezgodne<br />
z przyjętymi regułami „zachowania porządku” zarówno w kodeksie karnym<br />
(„przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu”) jak i te –<br />
o mniejszym ciężarze gatunkowym – w kodeksie wykroczeń. Istotnym<br />
elementem zapewnienia porządku publicznego jest penalizacja zachowań<br />
zagrażających porządkowi na drogach publicznych i w środkach transportu.<br />
Zakres przedmiotowy ochrony porządku publicznego stale się poszerza,<br />
wraz z uznawaniem przez państwo potrzeby regulacji ochronnej działania<br />
w nowych obszarach aktywności publicznej.<br />
Oba pojęcia, co wcześniej podkreślono, są używane przez ustawodawcę<br />
bez jednoznacznego ich określenia i stąd rozumiemy je i stosujemy<br />
intuicyjnie. Ich wzajemne powiązanie jest też pojmowane intuicyjnie: bez<br />
porządku publicznego nie ma bezpieczeństwa, a bez bezpieczeństwa nie ma<br />
stanu porządku społecznego, publicznego.<br />
Administrowanie przez władzę wykonawczą porządkiem<br />
i bezpieczeństwem publicznym na poziomie regionu<br />
Jak wcześniej wskazano – główny ciężar odpowiedzialności za bezpieczeństwo<br />
i porządek w państwie spoczywa na władzy wykonawczej. Na<br />
poziomie administracji rządowej realizują ją tzw. służby mundurowe (Policja,<br />
ABW, Agencja Wywiadu, Służba Kontrwywiadu Wojskowego, Służba<br />
14 Zob. Ibidem, s. 17-18.<br />
17
Wywiadu Wojskowego, CBA, Straż Graniczna, BOR, Państwowa Straż<br />
Pożarna, Służba Więzienna).Wśród nich do służb ochrony państwa zalicza<br />
się ABW i Służbę Kontrwywiadu Wojskowego, zaś do służby państwowej<br />
niemundurowej, chroniącej bezpieczeństwo państwa – wywiad skarbowy.<br />
Określenie zakresu administracji bezpieczeństwa państwa możliwe<br />
jest przy pomocy określenia działów administracji rządowej 15 . Dział ustawy<br />
zatytułowany „sprawy wewnętrzne” obejmuje takie zadania jak: ochrona<br />
bezpieczeństwa i porządku publicznego, ochrona granicy państwa, zarządzanie<br />
kryzysowe, obrona cywilna, ochrona przeciwpożarowa, przeciwdziałanie<br />
skutkom klęsk żywiołowych i innych podobnych zdarzeń<br />
zagrażających bezpieczeństwu powszechnemu, nadzór nad ratownictwem<br />
górskim i wodnym. Przyjęło się używanie określenia „administracja bezpieczeństwa<br />
wewnętrznego” czy: „administracja bezpieczeństwa i porządku<br />
publicznego” dla oznaczenia specyficznych zasad organizacji i administrowania<br />
zadaniami z tego zakresu. Niektóre podmioty mieszczące się<br />
w kategorii służb porządku i bezpieczeństwa publicznego znalazły swoje<br />
umiejscowienie w grupie: służb, inspekcji, straży działających na poziomie<br />
niższym niż ogólnopaństwowy.<br />
W związku z przeprowadzoną w latach 1990-1998 decentralizacją<br />
administrowania państwem na trzech poziomach samorządowych wydawałoby<br />
się, iż zadania dotyczące obszaru lokalnego zostaną przez państwo<br />
przekazane tym korporacjom terytorialnym w całości. Tak się jednak nie<br />
stało. Administrowanie porządkiem i bezpieczeństwem na poziomie regionu<br />
(województwa) zostało powierzone wojewodzie, jako terenowemu<br />
organowi administracji rządowej. Służby, inspekcje i straże zarządzające<br />
porządkiem i bezpieczeństwem na obszarze terytorialnym województwa<br />
działają jako terenowe rządowe służby administracji bezpieczeństwa.<br />
W myśl ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rządowej w województwie<br />
16 wojewoda, jako organ terenowej administracji rządowej odpo-<br />
15 Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.).<br />
16 Zastąpiła ją nowa ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji<br />
rządowej w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206, art. 29).<br />
18
wiada za skutki działania administracji zespolonej w województwie, w tym<br />
– służb, inspekcji oraz straży. Wchodzą one w skład rządowej administracji<br />
zespolonej w województwie, działającej pod jego zwierzchnictwem. Są to:<br />
Policja, Państwowa Straż Pożarna, Wojewódzka Inspekcja Handlowa,<br />
Urząd Ochrony Zabytków, Wojewódzka Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów<br />
Rolno-Spożywczych, Wojewódzka Inspekcja Geodezyjno-Kartograficzna,<br />
Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzka Inspekcja<br />
Ochrony Środowiska, Wojewódzki Nadzór Budowlany, Wojewódzka<br />
Inspekcja Ochrony Roślin i <strong>Nas</strong>iennictwa, Wojewódzka Inspekcja Weterynaryjna<br />
17 .<br />
Wojewoda, a nie samorząd województwa, ma również uprawnienie do<br />
wydawania na obszarze województwa przepisów porządkowych, w formie<br />
rozporządzeń porządkowych, w sytuacjach braku ogólnej regulacji prawnej<br />
stanu grożącego brakiem ochrony zdrowia, życia lub mienia oraz dla zapewnienia<br />
porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego 18 .<br />
Wojewoda posiada również uprawnienia koordynacyjno-nadzorcze<br />
w stosunku do organów administracji nie zespolonej, wynikające z realizowanej<br />
funkcji przedstawiciela Rady Ministrów na obszarze województwa,<br />
jak również szczególne uprawnienia wynikające z regulacji ustawowej<br />
dotyczące zarządzania kryzysowego 19 . Jest to działanie organów administracji<br />
publicznej w sytuacjach zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, które<br />
nie spełniają jeszcze przesłanki do wprowadzenia stanów nadzwyczajnych<br />
określonych w Konstytucji RP. Obejmuje ono elementy zapobiegania<br />
sytuacjom kryzysowym, przejmowania nad nimi kontroli, reagowania,<br />
przywracania stanu pierwotnego. Jest to również kontrolowanie<br />
„infrastruktury krytycznej”, tj. obiektów i urządzeń zabezpieczających<br />
prawidłowe funkcjonowanie obszaru województwa. Wojewoda odpowiada<br />
również za tzw. planowanie cywilne oznaczające 20 całokształt działań pla-<br />
17 Por. A. Misiuk, op. cit., s. 215-236.<br />
18 Zob. Ibidem, Art.60.<br />
19 Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U. z 2007 r.<br />
Nr 89, poz. 590).<br />
20 Zob. Ibidem, art. 3 pkt 4.<br />
19
nistycznych (w tym plany reagowania kryzysowego) i programowych, mających<br />
na celu optymalne wykorzystanie sił i środków dostępnych na terenie<br />
województwa dla wykorzystania go w sytuacjach kryzysowych i nadzwyczajnych,<br />
a nawet wojny i przygotowania przejmowania nad nimi kontroli,<br />
reagowania w sytuacjach kryzysowych, a także odtwarzania zniszczonej<br />
i zużytej infrastruktury. Ma on również za zadanie wykorzystanie<br />
Sił Zbrojnych RP do realizacji zadań z zakresu zarządzania kryzysowego,<br />
a także wspomaganie ich w realizacji ich zadań.<br />
Warto wspomnieć iż plany reagowania kryzysowego są tworzone na<br />
poziomie krajowym, wojewódzkim ale także powiatowym i gminnym 21 ,<br />
a więc system zarządzania kryzysowego został podzielony na dwa segmenty:<br />
rządowy i samorządowy. W systemie podziału lokalnego na obszarze<br />
województwa odpowiedzialny jest za jego realizację wojewoda, na<br />
poziomie powiatu – starosta, a na poziomie gminy<br />
wójt/burmistrz/prezydent miasta. Realizują oni swoje zadania poprzez właściwe<br />
komórki organizacyjne urzędów: wojewódzkiego, starostwa powiatowego,<br />
urzędu gminy oraz właściwe zespoły zarządzania kryzysowego<br />
i centra zarządzania kryzysowego: wojewódzkie, powiatowe i gminne.<br />
Administrowanie bezpieczeństwem i porządkiem lokalnym na poziomie<br />
regionalnym jest więc realizowane przez wojewodę, jako terenowy<br />
organ administracji rządowej, a szczebel regionalny samorządu został pozbawiony<br />
szerszej możliwości działania w tym zakresie na rzecz terenowej<br />
administracji rządowej. Samorząd województwa realizuje jedynie zadania<br />
ochronne, określone zapisami ustawy o samorządzie województwa. Są one<br />
określone jako zadania w zakresie gospodarki wodnej, w tym ochrony<br />
przeciwpowodziowej, w szczególności wyposażenia i utrzymania wojewódzkich<br />
magazynów przeciwpowodziowych; obronności; bezpieczeństwa<br />
publicznego 22 . Ponadto na podstawie przepisów materialnych realizuje on<br />
zadania związane z zapewnienie porządku w przestrzeni (zagospodarowanie<br />
przestrzenne), z ochroną środowiska, transportem zbiorowym i drogami<br />
21 Zob. Ibidem, art. 5 ust.<br />
22 Art. 14, ust.1, pkt 9, 13 i 14 ustawy z dnia 9 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa<br />
(Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).<br />
20
publicznymi, które to działania również zapewniają szeroko pojęty porządek<br />
i bezpieczeństwo funkcjonowania na obszarze województwa samorządowego.<br />
W związku z tym samorząd województwa musi zapewnić w swoim<br />
budżecie określoną pulę środków na realizację tych zadań. Sprawami<br />
z zakresu zarządzania porządkiem i bezpieczeństwem zajmują się na bieżąco<br />
odpowiednie komórki urzędu marszałkowskiego jak i powołane resortowe<br />
komisje sejmiku województwa.<br />
Administrowanie porządkiem i bezpieczeństwem publicznym przez<br />
gminę<br />
W 1990 r. utworzono podstawową jednostkę samorządu terytorialnego<br />
i wspólnotę lokalną – gminę. Została ona wyposażona ustawą ustrojową 23<br />
w bardzo szeroki zakres zadań własnych. Wśród nich znalazły się sprawy:<br />
„porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej<br />
i przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia i utrzymania magazynu<br />
przeciwpowodziowego” (art. 7, ust. 1, pkt 14). W zakresie administrowania<br />
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym została przypisana<br />
gminie rola pomocnicza w stosunku do działań podejmowanych przez organy<br />
administracji rządowej 24 . Nie posiada ona bowiem środków władczych<br />
umożliwiających zwalczanie powstałych zagrożeń na takim poziomie<br />
jak administracja rządowa. Dlatego działania podejmowane przez gminę<br />
mają charakter ochronny. Pomocna dla podejmowania działań z tego<br />
zakresu jest możliwość zajmowania się przez organ stanowiący – radę<br />
gminy problematyką bezpieczeństwa w granicach upoważnienia ustawowego,<br />
poprzez pracę jej właściwych rzeczowo komisji. Musi ona, podobnie<br />
jak województwo samorządowe, zapewnić środki budżetowe w dziale dotyczącym<br />
administrowania porządkiem i bezpieczeństwem.<br />
23 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, od połowy 1998 r,<br />
kiedy to powołano kolejne szczeble samorządu: powiatowy i województwa:<br />
o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późń. zm.).<br />
24 Por. J. Gierszewski, Kompetencje samorządu…, op. cit.<br />
21
Należy wskazać na uprawnienie rady gminy do uchwalania przepisów<br />
porządkowych w sytuacji potrzeby ochrony życia, zdrowia obywateli czy<br />
„zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego” oraz braku<br />
ogólnych regulacji państwowych w tym zakresie 25 . W sytuacjach nie cierpiących<br />
zwłoki, prawo do ich wydania w formie zarządzenia posiada organ<br />
wykonawczy – wójt/burmistrz/prezydent miasta, z zastrzeżeniem konieczności<br />
ich zatwierdzenia na najbliższej sesji rady. Uprawnienia tego nie ma<br />
samorząd województwa.<br />
W realizacji zadań zleconych gmina także wykonuje zadania z zakresu<br />
administrowania porządkiem i bezpieczeństwem. Ustawa Prawo o zgromadzeniach<br />
26 nakazuje wójtowi/burmistrzowi/prezydentowi miasta wydanie<br />
decyzji zakazującej zgromadzenia, jeśli jego cel narusza zapisy ustaw karnych<br />
albo zagraża ono życiu, zdrowiu ludzi lub mieniu w znacznych rozmiarach<br />
(art. 8). Gmina może również delegować przedstawiciela – obserwatora<br />
przebiegu zgromadzenia, uprawnionego do jego rozwiązania, gdy<br />
po wezwaniu przewodniczący nie rozwiązuje go, a jego przebieg zagraża<br />
wskazanym wcześniej dobrom (art. 11 i 12 ustawy).<br />
Ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych 27 wskazuje jako organ<br />
właściwy udzielający zezwolenia na przeprowadzenie imprezy masowej<br />
wójta/burmistrza/prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce<br />
przeprowadzenia imprezy (art. 24). Możliwa jest odmowa zezwolenia<br />
w przypadku nie dołączenia przez organizatora do wniosku wymaganej<br />
dokumentacji lub nie wykonania ciążących na nim obowiązków z zakresu<br />
zapewnienia bezpieczeństwa imprezy (art. 29). Do negatywnej oceny może<br />
dołączyć się wojewoda, wprowadzając zakaz przeprowadzenia imprezy na<br />
terenie całego województwa lub jego części (art. 34.1).<br />
25 Por. Ibidem, art. 40, ust. 3 i 4 oraz art. 41.<br />
26 Ustawa z dnia 15 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz. U. z 1990 r.<br />
Nr 51, poz. 297).<br />
27 Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych (Dz. U.<br />
z 2009 r. Nr 62, poz. 504).<br />
22
Ustawa o zbiórkach publicznych 28 daje wójtowi (także staroście i wojewodzie)<br />
uprawnienie do wydawania pozwoleń na zbiórkę publiczną na<br />
obszarze gminy (powiatu, województwa). Może być ono cofnięte w każdym<br />
czasie, jeżeli prowadzenie zbiórki może zagrażać porządkowi i bezpieczeństwu<br />
publicznemu.<br />
Specjalistyczną instytucją gminną, uprawnioną do realizowania zadań<br />
z zakresu ochrony porządku i zapewnienia bezpieczeństwa publicznego jest<br />
straż gminna. Ustawa o strażach gminnych 29 wskazuje na możliwość tworzenia<br />
„samorządowej służby umundurowanej”, straży gminnej, powołanej<br />
do „ochrony porządku publicznego” 30 . Terenem działania danej straży jest<br />
obszar gminy, choć przewidziano także możliwość powoływania jednej<br />
straży działającej na obszarach sąsiadujących gmin położonych w jednym<br />
województwie na podstawie zawartego porozumienia gmin (art.3 ustawy).<br />
Chociaż utworzenie straży stanowi suwerenną decyzję organu stanowiącego<br />
gminy, to jednak jej powstanie jest obwarowane obligiem zasięgnięcia<br />
opinii właściwego terytorialnie komendanta wojewódzkiego Policji (służby<br />
państwowej) oraz zawiadomienia wojewody (organu administracji rządowej).<br />
Tak więc pomimo posiadania podmiotowości publiczno-prawnej<br />
gmina nie jest władna w pełni samodzielnie zadecydować o powołaniu tej<br />
służby, gdyż jest uzależniona od rezultatu oceny jej inicjatywy przez administrację<br />
i służby rządowe. Również decyzja rady gminy o rozwiązaniu tej<br />
służby wymaga dopełnienia tej samej procedury uzgodnień jak przy powołaniu,<br />
choć przy niedotrzymaniu terminu opiniowania (14 dni) ustawodawca<br />
zezwala na suwerenne podjęcie decyzji przez samorząd gminy (art.<br />
4 ustawy). Straż gminna stanowi jednostkę organizacyjną gminy i jest przez<br />
nią utrzymywana z budżetu gminy. Dlatego też ostatnio, z uwagi na konieczność<br />
obniżania kosztów funkcjonowania, niektóre gminy uznały, że<br />
28 Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (Dz. U. z 1933 r.<br />
Nr 22, poz. 161, z późn. zm.).<br />
29 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U. z 1977 r. Nr 123,<br />
poz. 779, z późń. zm.). Por. A. Urban, op. cit., s. 41-42.<br />
30 Por. Ibidem, art. 1. ust. 1.<br />
23
działalność straży nie jest niezbędna do zapewnienia porządku na ich terenie<br />
i dokonały ich likwidacji (np. Chrzanów).<br />
Straż jest jednostką organizacyjną gminy, jednakże<br />
wójt/burmistrz/prezydent miasta zatrudniając komendanta straży na podstawie<br />
swojej decyzji (i będąc jego przełożonym) jest zobligowany do<br />
uprzedniego zasięgnięcia o nim opinii właściwego terytorialnie komendanta<br />
wojewódzkiego Policji, co także wskazuje na pewne uzależnienie od<br />
służb państwowych organu samodzielnego podmiotu samorządowego.<br />
Również nadzór nad działalnością straży został podzielony. I tak nadzór<br />
ogólny sprawuje wójt/burmistrz/prezydent miasta, ale już nad czynnościami<br />
określonymi w art. 12 ustawy, tj. dotyczącymi postępowań upominawczych<br />
i represyjnych, także z użyciem przymusu, użycia broni palnej<br />
oraz ewidencji etatów, wyposażenia i wyników działań nadzór został przekazany<br />
wojewodzie przy udziale wojewódzkiego komendanta Policji (art. 9<br />
ust. 2 art. 9a, art. 12).<br />
Tak więc samorząd tworzy i utrzymuje służbę samorządową, która jest<br />
w znacznym stopniu uzależniona od zgody i oceny służb państwa.<br />
Straż gminna – jak stanowi ustawa w art. 10 ust. 1 – wykonuje zadania<br />
„w zakresie ochrony porządku publicznego” (nie ma tu określenia: bezpieczeństwo<br />
publiczne).W rozszerzeniu tego ogólnego postanowienia ustawowego<br />
przytoczony został przykładowy katalog zadań głównych (poprzez<br />
określenie: „w szczególności”).Wymienionych zostało 9 sfer działania jak:<br />
ochrona spokoju i porządku w miejscach publicznych; czuwanie nad porządkiem<br />
i kontrola ruchu drogowego, w zakresie określonym prawem<br />
o ruchu drogowym; współdziałanie z właściwymi podmiotami w zakresie<br />
ratownictwa medycznego, technicznego usuwania skutków klęsk żywiołowych<br />
i innych zagrożeń miejscowych; zabezpieczenie miejsca katastrofy,<br />
przestępstwa i innych miejsc zagrożonych przed dostępem osób postronnych<br />
do czasu przybycia służb właściwych; ochrona obiektów komunalnych<br />
i urządzeń użyteczności publicznej; współdziałanie przy ochronie<br />
imprez publicznych; doprowadzanie osób nietrzeźwych do izb wytrzeźwień<br />
lub miejsca zamieszkania; informowanie społeczności lokalnej o stanie<br />
i rodzajach zagrożeń; podejmowanie działań zapobiegających przestępczo-<br />
24
ści; konwojowanie dokumentów, pieniędzy, wartościowych przedmiotów<br />
dla potrzeb gminy (art. 11 ust. 1 pkt 1-9). Zakres uprawnień strażników<br />
gminnych jest więc znaczący. Ustawa zezwoliła na stosowanie przez strażników<br />
bardzo różnorodnych i groźnych środków interwencji i odpierania<br />
bezpośredniego ataku jak: chwyty obezwładniające, kajdanki, pałki obronne<br />
wielofunkcyjne, psy i konie służbowe, ręczne miotacze gazu, paralizatory<br />
elektryczne (art. 14), a nawet broń palną bojową do wykonywania<br />
ochrony obiektów komunalnych i urządzeń użyteczności publicznej<br />
oraz konwojowania dokumentów, przedmiotów wartościowych oraz wartości<br />
pieniężnych na rzecz gminy 31 .<br />
Pojawia się wątpliwość, czy używanie tego typu środków interwencyjnych<br />
odpowiada pojęciu straży pilnującej porządku publicznego, gdyż<br />
są to uprawnienia typowo policyjne, zaś straż policją nie jest.<br />
Na marginesie należy przypomnieć próby tworzenia w Polsce po<br />
1989 r. policji lokalnej zajmującej się sprawami porządku i bezpieczeństwa<br />
lokalnego (z wyjątkiem spraw kryminalnych), stanowiącej odrębną formę<br />
działania policji państwowej i w takiej sytuacji używanie wskazanych powyżej<br />
środków represyjnych nie budziłoby wątpliwości prawnych.<br />
Jeżeli mowa o Policji należy wskazać, iż ustawa o strażach gminnych<br />
przewidziała konieczność merytorycznego współdziałania straży z Policją<br />
(„straż współpracuje z Policją” – art. 9 ust. 4). Dalej jednak niekonsekwentnie<br />
pozostawiła nawiązanie współpracy do decyzji wójta/burmistrza/prezydenta<br />
miasta poprzez możliwość (a nie obowiązek) zawarcia<br />
przez niego porozumienia o współpracy straży i Policji („może zawierać<br />
porozumienie” – art. 9 ust. 4). Akt wykonawczy do tej ustawy 32<br />
ustanawia w § 1 obowiązek współpracy straży gminnych z Policją, wskazując<br />
na moment jego powstania chwilę utworzenia straży oraz przekazania<br />
31 Por. Ibidem, art. 15 ust. 1 pkt 1 oraz art. 11 ust. 1 pkt 5 i 9.<br />
32 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia<br />
2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej) z Policją oraz<br />
sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz. U. z 2009 r. Nr 220,<br />
poz. 1732).<br />
25
uchwały ją powołującej właściwemu terytorialnie wojewódzkiemu komendantowi<br />
Policji.<br />
Formy współpracy obu formacji zostały wskazane w ustawie o strażach<br />
gminnych przykładowo („w szczególności”). Są nimi: stała wymiana<br />
informacji o zagrożeniach występujących na danym terenie dotyczących<br />
bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego; stworzenie systemu stałej<br />
łączności pomiędzy jednostkami straży i Policji; koordynowanie rozmieszczenia<br />
obu służb przy uwzględnieniu zagrożeń występujących na ich obszarze<br />
działania; wspólne prowadzenie działań porządkowych w miejscach<br />
publicznych i w przypadku odbywania się imprez masowych, zgromadzeń;<br />
organizowanie wspólnych szkoleń i ćwiczeń obu służb; wymiana informacji<br />
wynikających z obserwacji miejsc publicznych i rejestracji obrazu zdarzeń<br />
33 . Z kolei cytowane rozporządzenie MSWiA ustala jako formy współdziałania:<br />
okresowe spotkania obu komendantów lub ich przedstawicieli<br />
mające na celu dokonywanie ocen zagrożeń występujących na ich obszarze<br />
działania oraz ustalanie zadań wspólnych (nie rzadziej niż raz na kwartał);<br />
bieżące konsultowanie się co do wykonywanych zadań; organizowanie<br />
wspólnych odpraw w razie podejmowania wspólnych działań; wyznaczenie<br />
strażników i policjantów do bieżącego utrzymywania kontaktów 34 .<br />
Zwraca uwagę fakt, iż właściwy terytorialnie komendant Policji zobowiązany<br />
jest do wspierania straży w czynnościach, w których jej siły są<br />
niewystarczające oraz do zapewnienia, na wniosek komendanta straży lub<br />
wójta/burmistrza/prezydenta miasta, kadry do przeprowadzenia szkolenia<br />
podstawowego i specjalistycznego strażników (§ 3). Szefowie obu służb<br />
muszą do dnia 31 stycznia każdego roku przekazać właściwemu komendantowi<br />
wojewódzkiemu Policji wspólną informację o współpracy (§ 4), co<br />
zmusza obie służby do realnego współdziałania. W przypadku powszech-<br />
33 Art. 9, ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U.<br />
z 1977 r. Nr 123, poz. 779, z późń. zm.).<br />
34 § 2.1, pkt 1-4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 18 grudnia 2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej)<br />
z Policją oraz sposobu informowania wojewody o tej współpracy (Dz. U. z 2009 r.<br />
Nr 220, poz.1732).<br />
26
nego zagrożenia bezpieczeństwa publicznego, katastrofy lub klęski żywiołowej<br />
wspólne działania obu służb może zarządzić<br />
wójt/burmistrz/prezydent miasta na czas nieokreślony ale na wniosek wojewody<br />
(§ 5.1). W razie wystąpienia opisanych wyżej zagrożeń na obszarze<br />
województwa lub gminy ale bez określnika „powszechnego”, z wnioskiem<br />
o wspólne działania służb może wystąpić właściwy terytorialnie komendant<br />
Policji (§ 5.2). W razie wystąpienia obu tych przypadków straże podlegają<br />
dowództwu właściwego terytorialnie komendanta Policji (§ 5.3).<br />
Z przedstawionych rozwiązań wynika, iż na poziomie gminy straż<br />
gminna pełni rolę subsydiarną w stosunku do Policji, która jest zobowiązana<br />
ustawowo do zapewnienia porządku i bezpieczeństwa na obszarze<br />
całego państwa. Art. 1 ustawy o Policji 35 wskazuje, iż jest to formacja służąca<br />
społeczeństwu i przeznaczona „do ochrony bezpieczeństwa ludzi oraz<br />
do utrzymywania bezpieczeństwa i porządku publicznego”. Warto zwrócić<br />
uwagę, iż na pierwszym miejscu ustawodawca wskazał na bezpieczeństwo<br />
zaś na drugim dbałość o porządek (w ustawie o strażach pojęcie „bezpieczeństwo”<br />
nie zostało użyte). Niemniej jednak zadania nałożone na Policję<br />
konsumują zadania przypisane do realizacji straży gminnej. Istnieje dość<br />
powszechna, niezbyt pochlebna ocena słabej skuteczności i jednostronności<br />
działań straży gminnych (słynne blokady na kołach aut). Rodzi się więc<br />
pytanie, czy lepszym rozwiązaniem poprawiającym skuteczność administrowania<br />
bezpieczeństwem lokalnym nie byłoby wspieranie finansowe<br />
i organizacyjne przez samorząd lokalny działań funkcjonującej od dziesięcioleci<br />
i lepiej wyszkolonej formacji policyjnej (co czynią niektóre samorządy)<br />
zamiast dublowania tych działań na jednym obszarze, a następnie<br />
ich koordynowania przez dwie służby oraz ponoszenia znacznie większych<br />
kosztów związanych z organizacją i utrzymaniem staży gminnej.<br />
Policja działa na całym obszarze państwa, a więc także na obszarze<br />
działania straży gminnej. Jej zadaniami są także, oprócz działalności związanej<br />
z zapobieganiem przestępstwom i ich ściganiem: ochrona życia,<br />
zdrowia i mienia, bezpieczeństwa i porządku publicznego; wykrywanie<br />
35 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30, poz. 179<br />
z późn. zm.).<br />
27
wykroczeń oraz „kontrola przestrzegania przepisów porządkowych i administracyjnych<br />
związanych z działalnością publiczną lub obowiązujących<br />
w miejscach publicznych” (art. 1 ust. 2 pkt 6) ustawy o Policji. Struktura<br />
terenowa Policji obejmuje komendę wojewódzką, komendę powiatową<br />
(miejską) oraz komisariaty działające na obszarze gmin (art. 6.1). Powołanie<br />
komendanta komisariatu podlega władztwu komendanta powiatowego<br />
(miejskiego) Policji przy zaopiniowaniu właściwego terytorialnie wójta/burmistrza/prezydenta<br />
miasta (art. 6d.1). Warto zwrócić uwagę na fakt,<br />
iż komendant powiatowy (miejski) może tworzyć rewiry dzielnicowych<br />
oraz posterunki Policji (art. 8a.1.), a więc jednostki organizacyjne obejmujące<br />
bardzo niewielki obszar działania. Dodatkowo kierownika rewiru bądź<br />
posterunku mianuje i zwalnia ze stanowiska komendant powiatowy Policji,<br />
po zasięgnięciu opinii wójta/burmistrza/prezydenta miasta. Policja nie działa<br />
więc poza wiedzą i wolą władz lokalnych i realizuje zadania na rzecz<br />
nawet najmniejszych obszarów lokalnych.<br />
Powiązanie Policji z administrowaniem lokalnym i jego władzami<br />
przejawia się także w obowiązku składania, przez odpowiednich miejscowo<br />
komendantów Policji, rocznych sprawozdań ze swojej działalności oraz<br />
informacji o stanie porządku i bezpieczeństwa publicznego wojewodom,<br />
starostom, wójtom/burmistrzom/prezydentom miasta oraz radom powiatów<br />
i radom gmin. W razie zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub zakłócenia<br />
porządku publicznego obowiązek składania sprawozdań i informacji<br />
musi być realizowany niezwłocznie na żądanie tych władz lokalnych<br />
(art. 10). Policja ma również obowiązek „przywrócenia stanu zgodnego<br />
z porządkiem prawnym”, podjęcia działań zapobiegających naruszeniom<br />
prawa a także usuwających zagrożenie bezpieczeństwa i porządku publicznego<br />
(art. 11). Tak więc, niezależnie od powołania i działalności straży<br />
gminnej (miejskiej), Policja jest zobowiązania do realizacji zadań ochronno-prewencyjnych<br />
na obszarze gminy (miasta). Za brakiem konieczności<br />
działania straży gminnej może przemawiać także możliwość powiększenia,<br />
na wniosek rady gminy lub rady powiatu, liczby etatów ponad ustaloną<br />
normę w rewirach dzielnicowych i posterunkach Policji, pod warunkiem<br />
pokrywania przez gminę/powiat kosztów utrzymania dodatkowych etatów<br />
28
przez okres 5 lat. Szczegóły współpracy określa porozumienie zawarte<br />
pomiędzy organem gminy lub powiatu oraz właściwym komendantem Policji<br />
(art. 13 ust. 4). Również te jednostki samorządowe mogą, na podstawie<br />
porozumienia, przekazywać Policji na rzecz policjantów z komend: powiatowej/miejskiej<br />
oraz komisariatów środki finansowe, stanowiące dochody<br />
własne. Mogą być one przeznaczone na rekompensatę pieniężną dla policjantów<br />
za ponadnormatywny okres służby oraz na nagrody za osiągnięcia<br />
w służbie, jeżeli wykonują oni zadania z zakresu służby prewencyjnej<br />
(art. ust. 4a). Przypomnieć wypada, iż służba prewencyjna stanowi domenę<br />
działania straży gminnej/miejskiej.<br />
Warto wskazać także na typologię zadań Policji dotyczących rozpoznawania,<br />
zapobiegania i wykrywania przestępstw, ale i wykroczeń, obejmującą<br />
trzy rodzaje czynności: operacyjno-rozpoznawcze, dochodzeniowośledcze<br />
oraz administracyjno-porządkowe (art. 14 ust. 1). W zakresie tych<br />
ostatnich, jak i wykrywania wykroczeń występuje niewątpliwa analogia<br />
w stosunku do roli straży gminnej.<br />
Podsumowując rolę sił policyjnych w podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa<br />
publicznego w wymiarze lokalnym, profesor Hołyst w swojej<br />
pracy Kryminologia, stwierdza, że „zakres współdziałania policji z samorządem<br />
powinien zamykać się w sześciu aspektach:<br />
1. Rozpoznania stanu zagrożenia i sytuacji w danym regionie;<br />
2. Ścisłego współdziałania z administracja samorządową;<br />
3. Informowania o faktycznym stanie zagrożenia i porównywania go<br />
odczuciami społecznymi;<br />
4. Doradztwa w zakresie rozwiązań organizacyjno-technicznych zwiększających<br />
stopień bezpieczeństwa;<br />
5. Organizowania działań zapobiegawczych zarówno w sferze technicznej<br />
i organizacyjnej, jak i budowa klimatu oraz zainteresowania społecznego<br />
problematyką bezpieczeństwa;<br />
29
6. Współdziałania ze środkami masowego przekazu, na rzecz kształtowania<br />
polityki informacyjnej w zakresie bezpieczeństwa sytuacyjnego”<br />
36 .<br />
Powiat jako ponadgminna jednostka zarządzająca porządkiem<br />
i bezpieczeństwem publicznym<br />
Jednostką samorządu lokalnego subsydiarną w stosunku do gminy jest<br />
utworzony w 1998 r. powiat. Jego zadania w zakresie administrowania<br />
porządkiem i bezpieczeństwem określa ustawa o samorządzie powiatowym<br />
stanowiąc, iż samorząd powiatowy wykonuje w tym zakresie zadania<br />
o charakterze ponadgminnym w zakresie: porządku publicznego i bezpieczeństwa<br />
obywateli; ochrony przeciwpowodziowej, w tym wyposażenia<br />
i utrzymania powiatowego magazynu przeciwpowodziowego, ochrony<br />
przeciwpożarowej i zapobiegania innym nadzwyczajnym zagrożeniom<br />
życia i zdrowia ludzi oraz środowiska; obronności 37 .<br />
Na poziomie powiatu (miasta na prawach powiatu) został utworzony<br />
system powiatowych służb, inspekcji i straży 38 zespolonych pod zwierzchnictwem<br />
osobowym (ale nie służbowym) starosty 39 , których zadaniem jest<br />
ochrona szeroko rozumianego porządku i bezpieczeństwa danego obszaru<br />
40 . W skład służb wchodzą: komenda powiatowa Policji, komenda<br />
powiatowa Straży Pożarnej, powiatowy inspektorat nadzoru budowlanego,<br />
powiatowy inspektorat weterynaryjny, powiatowa stacja sanitarno-epidemiologiczna.<br />
Starosta ma wpływ na sposób ich działania poprzez powoły-<br />
36 B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007, ISBN 83-<br />
73345-59-0, s. 1472-1473.<br />
37 Art. 4 ust. 1 pkt 15, 16, 20 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym<br />
(Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).<br />
38 Por. Ibidem, art. 4 ust. 2.<br />
39 Ibidem, art. 35.<br />
40 Por. J. Gierszewski, Kompetencje i zadania samorządu powiatowego w działaniach<br />
na rzecz lokalnego państwa, [w:] Acta Pomerania, T. Meciejewski, T. Biernat,<br />
J. Gierszewski (red), „Zeszyt Naukowy” PWSH „Pomerania” w Chojnicach,<br />
Chojnice 2011, <strong>nr</strong> 3, ISBN 978-83-620972-6-5.<br />
30
wanie i odwoływanie kierowników tych jednostek w uzgodnieniu z wojewodą,<br />
zatwierdzanie programów ich działania, uzgadnianie wspólnych<br />
działań na obszarze powiatu, a także kierowanie wspólnymi działaniami<br />
w sytuacjach szczególnych. Każda z tych służb, inspekcji i straży ma swoich<br />
merytorycznych przełożonych, jest zorganizowana i realizuje zadania<br />
na podstawie odrębnych ustaw, a jednocześnie dostosowuje je do potrzeb<br />
i specyfiki działania powiatu jako wspólnoty lokalnej.<br />
Powiatowa wspólnota lokalna, w trosce o zapewnienie porządku<br />
i bezpieczeństwa może wydawać przepisy porządkowe na podobnej zasadzie<br />
jak gmina. Uchwałę podejmuje rada powiatu, a w sytuacjach nagłych<br />
zarząd powiatu (rada zatwierdza następczo treść uchwały).<br />
Istotną różnicą w stosunku do działań gminy jest ustawowe ustanowienie<br />
komisji bezpieczeństwa i porządku w powiecie (w mieście na prawach<br />
powiatu), organu opiniodawczego powoływanego na kadencję 3 letnią<br />
(kadencja organów samorządowych trwa 4 lata). Ustawodawca określił<br />
skład komisji tak, aby zawierała ona w sobie przedstawicieli wszystkich<br />
służb i organizacji mogących przysłużyć się do tworzenia warunków bezpiecznego<br />
życia na obszarze powiatu. Komisję tworzą: przewodniczący –<br />
starosta oraz członkowie: dwaj przedstawiciele komendanta powiatowego<br />
Policji; dwóch delegowanych radnych powiatu; trzy osoby posiadające<br />
dużą wiedzę o problemach wiążących się z pracą komisji oraz autorytet<br />
w społeczeństwie lokalnym, wyłonione spośród przedstawicieli samorządów<br />
gminnych, organizacji pozarządowych, pracowników oświaty, instytucji<br />
zajmujących się zwalczaniem patologii i zapobieganiu bezrobociu, powołane<br />
przez starostę, prokurator wskazany przez prokuratora okręgowego<br />
41 . Skład komisji może być fakultatywnie poszerzony przez przewodniczącego<br />
o funkcjonariuszy i pracowników innych niż Policja powiatowych<br />
służb, inspekcji i straży oraz pracowników innych organów publicznych<br />
działających w obszarze ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego<br />
na obszarze powiatu.<br />
41 Zob. Ibidem, art. 38a ust. 5, 6, 9.<br />
31
Komisji tej powierzono szeroki zakres zadań do wykonania. Zajmuje<br />
się ona bowiem: oceną zagrożeń porządku i bezpieczeństwa obywateli na<br />
terenie powiatu; opiniowaniem pracy Policji, innych powiatowych służb,<br />
inspekcji i straży, jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z tego<br />
zakresu na obszarze powiatu; przygotowuje projekt powiatowego programu<br />
zapobiegania przestępczości oraz porządku publicznego i bezpieczeństwa<br />
obywateli; opiniuje projekty innych programów współdziałania służb oraz<br />
jednostek organizacyjnych w tym zakresie; opiniuje projekt budżetu powiatu<br />
w części dotyczącej zarządzania porządkiem i bezpieczeństwem;<br />
opiniuje projekty aktów prawa miejscowego z tego zakresu; opiniuje dodatkowe<br />
zagadnienia zlecone przez starostę, wiążące się z zakresem jej<br />
działania 42 .<br />
W przypadku sąsiadowania ze sobą powiatu i miasta na prawach powiatu<br />
prezydent miasta i starosta mogą podjąć decyzję o powołaniu wspólnej<br />
komisji bezpieczeństwa i porządku (art. 38a ust. 3 u.s.p.). Ułatwieniem<br />
i urealnieniem efektywności pracy komisji jest ustawowe zapewnienie<br />
możliwości żądania przez jej przewodniczącego – starostę od Policji oraz<br />
pozostałych powiatowych służb, inspekcji i straży, a także od powiatowych<br />
i gminnych jednostek organizacyjnych wykonujących zadania z zakresu<br />
porządku i bezpieczeństwa publicznego informacji o ich pracy, z wyjątkiem<br />
materiałów zastrzeżonych lub tajnych (art. 38b.1). Dopuszcza się<br />
podejmowanie przez komisję współpracy z samorządami gmin z obszaru<br />
powiatu, ze stowarzyszeniami, fundacjami, kościołami i związkami wyznaniowymi,<br />
czyli ze sferą organizacji pozarządowych, a także z bliżej nieokreślonymi<br />
(„innymi”) instytucjami i organizacjami (art. 38b.2). Tak więc<br />
spektrum potencjalnych doradców i informatorów komisji jest bardzo obszerne.<br />
Powiat, podobnie jak i gmina, pełni rolę uzupełniającą (subsydiarną)<br />
w stosunku do struktur bezpieczeństwa państwowego w sferze zapewnienia<br />
porządku i bezpieczeństwa na swoim obszarze.<br />
42 Zob. Ibidem, art. 38a ust. 2.<br />
32
Konkluzje<br />
Przedstawiony system organów ochrony porządku i bezpieczeństwa<br />
w Polsce wskazuje na intencję jego twórców pozostawienia większości<br />
zadań z tego zakresu w gestii administracji rządowej. Formacje wyspecjalizowane,<br />
a wśród nich Policja, stanowią struktury podległe organom wykonawczym<br />
państwa. Przewidziano obowiązek współdziałania formacji<br />
o charakterze „generalnym” (Policja) z formacjami i instytucjami o charakterze<br />
lokalnym, co niewątpliwie sprzyja tworzeniu szczelniejszego<br />
i mocniejszego systemu ochrony praw obywateli w tym zakresie. Niewątpliwie<br />
w strukturze organów zapewniających bezpieczeństwo i porządek<br />
widoczna jest, jak i w pozostałych sferach administrowania, zasada tworzenia<br />
bardzo specjalistycznych formacji, wyszkolonych do realizacji specjalistycznych<br />
zadań z omawianego zakresu. Jednostkom samorządu terytorialnego,<br />
lokalnego przypadła tu rola uzupełniająca, polegająca głównie na<br />
zadaniach porządkowych i opiniodawczych. Wśród nich, zgodnie z zasadą<br />
subsydiarności najwięcej zadań wykonuje gmina, mogąca działać przy<br />
pomocy umundurowanej służby – straży gminnej. Należałoby się zastanowić<br />
nad przejrzeniem zakresu zadań przez straż realizowanych (zwłaszcza,<br />
gdy jest to dublowanie działań Policji w zakresie ruchu drogowego kosztem<br />
innych działań prewencyjnych) lub też nad utworzeniem lokalnej policji<br />
opłacanej wspólnie przez państwo i samorząd, włączonej w struktury<br />
policji państwowej, o pełnym zakresie uprawnień władczych. Pomimo 13<br />
lat istnienia, straż gminna jest często bowiem postrzegana jako formacja<br />
„gorsza”, czy tez „mniej poważna” formacja w stosunku do Policji i nierzadkie<br />
są postulaty nie wydawania pieniędzy na jej istnienie w tym kształcie.<br />
Powracając w konkluzjach od szczegółów – do kompleksowego uogólnienia,<br />
zagadnienia poruszane w artykule są wąską częścią polityki administracji,<br />
kształtującej jednocześnie obszar polityki naszego państwa 43<br />
43 Zob. K. A. Wojtaszczyk, A. Masterska-Sosonowska (red.), Bezpieczeństwo państwa.<br />
Wybrane problemy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2009,<br />
ISBN 978-83-754500-7-1.<br />
33
dotyczącej bezpieczeństwa publicznego (wynik polityki bezpieczeństwa).<br />
„Autonomia administracji jako proces przeciwstawny biurokratycznej patologii<br />
prowadzi do tego, że struktury i metody działania zbliżają część<br />
administracji publicznej do rozważań stosowanych od dawna w sektorze<br />
prywatnym” 44 . Chodzi tu głównie o poziom zaangażowania urzędników<br />
oraz powiązany z nim aspekt prakseologiczny (operatywność). Jak zauważa<br />
profesor Elżbieta Ura „administracja nie jest w stanie prawidłowo funkcjonować<br />
bez pracowników. Administracja to przede wszystkim ludzie wykonujący<br />
zadania powierzone im przez prawo. Przepisy prawa funkcje organów<br />
władzy powierzają ludziom. Również ludzie stanowią aparat pomocniczy<br />
tych organów. Dlatego od tego, jak pracownicy wykonują swoje zadania,<br />
zależy jakość wykonywania zadań przez administrację” 45 .<br />
Sama z kolei „nauka o polityce administracyjnej skierowana jest na<br />
przyszłość, zajmując się takimi zagadnieniami, jak planowanie czy przewidywanie”<br />
46 , co powinno prowadzić do pożytecznych i twórczych rozważań<br />
dotyczących bezpieczeństwa 47 , identyfikacji stosowanych do jego realizacji<br />
funkcji i w efekcie do sprawnego przeciwdziałania zagrożeniom oraz innym<br />
niepożądanym zjawiskom w obszarze porządku i bezpieczeństwa publicznego.<br />
44<br />
M. Janik, Patologie w administracji publicznej (wybrane zagadnienia),<br />
[w:] Patologie w administracji publicznej, P. J. Suwaj, D. R. Kijowski (red.), Oficyna<br />
Wolters Kluwer, Warszawa 2009, ISBN 978-83-760162-8-3, s. 72.<br />
45 E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN 978-83-<br />
762051-8-2, s. 18-19; por. W. Tulibacki, Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle<br />
pewnych „stałych” cech natury ludzkiej, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju<br />
w jednoczącej się Europie, R. Rosa (red.), WSRP, Siedlce 1999, ISBN 83-<br />
87088-34-X, s. 33.<br />
46 P. Szreniawski, Nauka o polityce administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 978-83-733840-1-9, s. 12.<br />
47 Zob. J. Piwowarski, Rozważania na temat pojęcia bezpieczeństwo, [w:] Ponadczasowość<br />
idei kształtowania postaw w służbie bliźnim, wprowadzonej w polskim<br />
skautingu przez Andrzeja Małkowskiego, M. Niewiński (red.), Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-2-9, s. 31-42.<br />
34
Artykuł oparto na referacie wygłoszonym na I Sympozjum Naukowym WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie; Dysfunkcje w administracji i zarządzaniu, M. Grzybowska,<br />
J. Piwowarski (red.), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków<br />
2010, ISBN 978-83-930321-4-3, s. 9 -29.<br />
Bibliografia<br />
1. Z. Bauman, Szanse etyki w zglobalizowanym świecie, Znak, Kraków<br />
2007, ISBN 978-83-240087-0-4.<br />
2. J. Boć, O bezpieczeństwie wewnętrznym, [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne<br />
w działaniach terenowej administracji publicznej, A. Chajbowicz,<br />
T. Kocowski (red.), Kolonia Limited, Wrocław 2009, ISBN<br />
978-83-606313-9-3.<br />
3. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6.<br />
4. W. Galewicz, Moralność i profesjonalizm. Spór o pozycję etyk zawodowych,<br />
Universitas, Kraków 2010, ISBN 978-83-242128-1-1.<br />
5. J. Gierszewski, Kompetencje samorządu gminnego w zakresie porządku<br />
publicznego, [w:] Z problemów administracji. Administracja<br />
publiczna, T. Maciejewski, J. Gierszewski (red.), „Zeszyt Naukowy”<br />
PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Chojnice 2010, <strong>nr</strong> 2/1a, ISBN<br />
978-83-62097-11-1.<br />
6. J. Gierszewski, Kompetencje i zadania samorządu powiatowego<br />
w działaniach na rzecz lokalnego państwa, [w:] Acta Pomerania,<br />
T. Meciejewski, T. Biernat, J. Gierszewski (red), „Zeszyt Naukowy”<br />
PWSH „Pomerania” w Chojnicach, Chojnice 2011, <strong>nr</strong> 3, ISBN 978-<br />
83-620972-6-5.<br />
7. B. Hołyst, Kryminologia, Wydawnictwo LexisNexis, Warszawa 2007,<br />
ISBN 83-73345-59-0, s. 1472-1473.<br />
8. M. Janik, Patologie w administracji publicznej (wybrane zagadnienia),<br />
[w:] Patologie w administracji publicznej, P. J. Suwaj, D. R. Ki-<br />
35
jowski (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2009, ISBN 978-<br />
83-760162-8-3.<br />
9. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka<br />
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.<br />
10. L. Korzeniowski, Securitologia jako postawa metodologiczna badań<br />
nad zagrożeniami, [w:] Bezpieczeństwo we współczesnej społeczności<br />
lokalnej, A. Szecówka, J. Dzieńdziora, S. Musioł (red.), Wydawnictwo<br />
PWSZ w Raciborzu, Racibórz 2008, ISBN 978-86-607302-3-2.<br />
11. S. Kowalczyk, Współczesny kryzys ideowo-aksjologiczny, Wydawnictwo<br />
KUL, Lublin 2011, ISBN 978-83-770234-0-2.<br />
12. M. Kulesza, M. Niziołek, Etyka służby publicznej, Oficyna Wolters<br />
Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-264023-6-4.<br />
13. A. Misiuk, Administracja porządku i bezpieczeństwa publicznego,<br />
zagadnienia prawno-ustrojowe, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,<br />
Warszawa 2008, ISBN 978-83-605018-8-7.<br />
14. A. Pakuła, Bezpieczeństwo publiczne jako dobro wspólne (kilka uwag<br />
i refleksji), [w:] Bezpieczeństwo wewnętrzne w działaniach terenowej<br />
administracji publicznej, A. Chajbowicz, T. Kocowski (red.), Kolonia<br />
Limited, Wrocław 2009, ISBN 978-83-606313-9-3.<br />
15. S. Pieprzny, Administracja bezpieczeństwa i porządku publicznego,<br />
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN<br />
83-73383-82-4.<br />
16. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo<br />
jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo<br />
jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.<br />
17. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-<br />
3-6;<br />
18. J. Piwowarski, Rozważania na temat pojęcia bezpieczeństwo,<br />
[w:] Ponadczasowość idei kształtowania postaw w służbie bliźnim,<br />
wprowadzonej w polskim skautingu przez Andrzeja Małkowskiego,<br />
36
M. Niewiński (red.), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-2-9.<br />
19. P. Szreniawski, Nauka o polityce administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Rzeszowskiego, Rzeszów 2008, ISBN 978-83-733840-1-9.<br />
20. W. Tulibacki, Etyczne aspekty bezpieczeństwa na tle pewnych „stałych”<br />
cech natury ludzkiej, [w:] Edukacja dla bezpieczeństwa i pokoju<br />
w jednoczącej się Europie, R. Rosa (red.), WSRP, Siedlce 1999, ISBN<br />
83-87088-34-X.<br />
21. E. Ura, Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa 2010, ISBN<br />
978-83-762051-8-2.<br />
22. A. Urban, Bezpieczeństwo społeczności lokalnych, Wydawnictwa Akademickie<br />
i Profesjonalne, Warszawa 2009, ISBN 978-83-608077-2-9.<br />
23. J. Widacki, Konieczny drugi etap reformy policji, [w:] Bezpieczny<br />
obywatel – bezpieczne państwo, J. Widacki, J. Czapska, Wydawnictwo<br />
KUL, Lublin 1998, ISBN 82-22805-83-7.<br />
24. K. A. Wojtaszczyk, A. Masterska-Sosonowska (red.), Bezpieczeństwo<br />
państwa. Wybrane problemy, Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa<br />
2009, ISBN 978-83-754500-7-1.<br />
25. J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, <strong>nr</strong> 27.<br />
26. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.<br />
(Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483).<br />
27. Ustawa z dnia 15 lipca 1990 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz. U.<br />
z 1990 r. Nr 51, poz. 297).<br />
28. Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o zbiórkach publicznych (Dz. U.<br />
z 1933 r. Nr 22, poz. 161, z późn. zm.).<br />
29. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U.<br />
z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z późń. zm.).<br />
30. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990r. o Policji (Dz. U. z 1990 r. Nr 30,<br />
poz. 179 z późn. zm.).<br />
31. Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych (Dz. U.<br />
z 1977 r. Nr 123, poz. 779, z późń. zm.)<br />
37
32. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej,<br />
(Dz. U. z 1997 r. Nr 141, poz. 943 z późn. zm.).<br />
33. Ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach administracji rządowej<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 65, poz. 437 z późn. zm.).<br />
34. Ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U.<br />
z 2001 r. Nr 142, poz. 1592 z późn. zm.).<br />
35. Ustawa z dnia 9 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz. U.<br />
z 2001 r. Nr 142, poz. 1590 z późn. zm.).<br />
36. Ustawa z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego<br />
oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2002 r. Nr 74, poz. 676 z późn.<br />
zm.).<br />
37. Ustawa z dnia 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 89, poz. 590).<br />
38. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rządowej<br />
w województwie (Dz. U. z 2009 r. Nr 31, poz. 206, art. 29).<br />
39. Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez masowych<br />
(Dz. U. z 2009 r. Nr 62, poz. 504).<br />
40. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
18 grudnia 2009 r. w sprawie form współpracy straży gminnej (miejskiej)<br />
z Policją oraz sposobu informowania wojewody o tej współpracy<br />
(Dz. U. z 2009 r. Nr 220, poz. 1732).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr Wojciech Mateusz Hrynicki – pracownik Izby Skarbowej w Katowicach,<br />
adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu.<br />
38
PAVEL SOUKOP, ROBERT ODLER<br />
Realizované výskumy na ochranu osôb a majetku<br />
na Akadémii Policajného zboru v Bratislave<br />
Research projects in the area of protection of persons and property<br />
implemented at Police Academy in Bratislava. Outline of the issue<br />
Abstract: Article presents basic directions of research work, which recently<br />
were implemented at Police Academy in Bratislava. The authors of this article<br />
works at organizational units (Cathedral of Criminology; Cathedral of Police<br />
Study) at above-mentioned state academy, which educates police officers and<br />
executives of Slovak police. It provides education Bachelor’s, Master’s and<br />
Doctor’s degrees according with the Higher Education Act of this country.<br />
This article describes (in outline) assumptions of following research project:<br />
“Forecast growth in the crime and the possibility of its control in Europe”,<br />
“Prevention of crimes and offenses in the national road traffic” (in Slovakia),<br />
“Safety of police officers in Republic of Slovakia”, “Forecast of crime development<br />
of police officers in Republic of Slovakia”, “Forecast of human trafficking<br />
after the Republic of Slovakia joined Schengen Agreement”, “Forms of<br />
the delinquency on human trafficking to slavery work”. The results of all research<br />
works are published as reports, which were presented among other to:<br />
Scientific Council of Police Academy in Bratislava, the National Police Headquarters<br />
of Republic of Slovakia and Office of the Minister of Internal Affairs.<br />
The completed projects are presented as the monographs (concerns applicable<br />
in Republic of Slovakia research area – 8.3.1. Personals and property protection,<br />
equivalent in Poland is the Science of safety) and reviewed by regarded<br />
experts in the country and from abroad. The final result of every research of<br />
Police Academy in Bratislava are conclusions implementation to official pragmatic<br />
or current laws of take issue.<br />
39
Key words: Slovak Police, The Police Academy in Bratyslava, reaserch<br />
project, human trafficking, security of police officers<br />
Abstrakt: Artykuł przedstawia podstawowe kierunki prac naukowobadawczych<br />
jakie w ostatnim okresie czasu były realizowane na Akademii<br />
Policyjnej w Bratysławie (Republika Słowacka). Autorzy artykułu są<br />
pracownikami komórek organizacyjnych (Katedra Kryminologii; Katedra<br />
Nauk Policyjnych) ww. państwowej uczelni wyższej, która zajmuje się<br />
kształceniem funkcjonariuszy i kadr kierowniczych słowackiej policji oraz<br />
prowadzi dydaktykę zgodnie z ustawą o szkolnictwie wyższym tego kraju na<br />
poziomie studiów licencjackich, magisterskich i doktoranckich. Omówione<br />
zostały (w zarysie) założenia następujących projektów badawczych: „Prognoza<br />
wzrostu przestępczości kryminalnej i możliwości jej kontroli w Europie,<br />
„Zapobieganie przestępstwom i wykroczeniom w krajowym ruchu drogowym“<br />
(dot. Republiki Słowackiej), „Bezpieczeństwo funkcjonariuszy policji<br />
w Republice Słowackiej“, „Prognoza rozwoju przestępczości funkcjonariuszy<br />
policji w Republice Słowackiej“, „Prognoza przestępczości handlu ludźmi po<br />
przystąpieniu Republiki Słowackiej do Układu z Schengen“, „Formy<br />
przestępczości dotyczącej handlu ludźmi do pracy niewolniczej“. Wyniki<br />
wszystkich prac badawczych są publikowane w formie sprawozdań<br />
przedstawianych m.in. Radzie Naukowej Akademii Policyjnej w Bratysławie,<br />
Komendzie Głównej Policji Republiki Słowackiej lub Kancelarii Ministra<br />
Spraw Wewnętrznych Republiki Słowackiej. Ponadto podjęte i zakończone<br />
projekty naukowe są prezentowane w postaci monografii naukowych (dotyczą<br />
obowiązującego w Republice Słowackiej obszaru naukowo-badawczego –<br />
8.3.1. Ochrona osób i majątku; odpowiednik w Polsce – Nauki<br />
o Bezpieczeństwie), które recenzują uznani specjaliści z kraju jak i z zagranicy.<br />
Efektem końcowym każdego działania badawczego podejmowanego na<br />
Akademii Policyjnej w Bratysławie, jest implementacja wyników badań,<br />
wniosków do pragmatyki służbowej lub obowiązujących przepisów prawnych<br />
w obszarze odpowiadającym podejmowanemu zagadnieniu.<br />
40
Słowa kluczowe: Słowacka policja, Akademia Policyjna w Bratysławie,<br />
projekty badawcze, handel ludźmi, bezpieczeństwo policjantów<br />
Na Akadémii Policajného zboru v Bratislave je realizovaná vedeckovýskumná<br />
práca, ktorej funkciou je poskytovať pôvodné, pre vedu nové<br />
a pre prax užitočné poznatky. Interdisciplinárna a odborne náročná povaha<br />
výskumných tém si vyžaduje vytváranie profesijne zmiešaných<br />
riešiteľských tímov zložených z vedecko-pedagogických pracovníkov<br />
akadémie, špičkových odborníkov z radov príslušníkov Policajného zboru<br />
Slovenskej republiky vo výkone, ako aj predstaviteľov policajných,<br />
právnych, humanitných, technických, prírodných a iných vied. Pri<br />
niektorých prioritných výskumných úlohách boli vytvorené medzinárodné<br />
tímy.<br />
Vedeckovýskumná práca je zameraná na systémové prepojenie jej<br />
pôvodnosti, rýchleho a čo najširšieho distribuovania jej výsledkov, ale<br />
najmä ich efektívneho uplatňovania v praxi. Z týchto dôvodov sme<br />
sa zamerali na realizáciu takých komplexných výskumných úloh, ktoré sú<br />
zložené z čiastkových vedeckovýskumných úloh, z ktorých je možné<br />
realizovať výstupy v krátkom čase do praxe.<br />
Prioritné vedeckovýskumné úlohy boli zamerané na bádateľské témy<br />
dlhodobého zámeru akadémie. Uvediem niektoré, ma ktorých sme v našich<br />
podmienkach realizovali.<br />
Medzi významné patrí vedeckovýskumná úloha „Prognóza vývoja<br />
kriminality a jej kontroly v Európskom regióne“. Je súčasťou prioritnej<br />
základnej bádateľskej témy dlhodobého zámeru vedeckej práce akadémie<br />
a je zaradená do Plánu vedecko-technického rozvoja MV SR na jednotlivé<br />
obdobia V rámci vedeckovýskumnej úlohy je riešené vypracovanie<br />
krátkodobej a strednodobej prognózy majetkovej, násilnej, hospodárskej<br />
a drogovej kriminality v Slovenskej republike 1 . Ďalej je zameraná na<br />
1 C. Kostík. a kol., Prognóza vývoja kriminality kriminality v Slovenskej republike<br />
do roku 2010, Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN<br />
978-80-805442-3-2, s. 187.<br />
41
analýzu možného ovplyvňovania kriminálnej scény SR kriminalitou<br />
v bližšom a vzdialenejšom zahraničí. Priebežne bol postup riešenia<br />
konzultovaný so zahraničnými členmi riešiteľského tímu s dôrazom na<br />
príslušníkov Policajnej akadémie Českej republiky a Inštitútu kriminológie<br />
a sociálnej prevencie v Prahe. Na základe získaných poznatkov sa precizuje<br />
projekt úlohy, najmä z hľadiska obsahového zamerania, použitia<br />
metodických postupov, štatistického spracovania získaných údajov<br />
a realizačných výstupov z plnenia úlohy v jednotlivých rokoch.<br />
V roku 2010 bolo realizované v poradí už 11. medzinárodné<br />
sympózium v rámci medzinárodného veľtrhu SECURITY.<br />
Ďalšou významnou úlohou, ktorú sme realizovali za účelom ochrany<br />
majetku občanov, bola vedeckovýskumná úloha „Prevencia<br />
automobilovej kriminality na celoštátnej úrovni“. Táto výskumná úloha<br />
bola zameraná na policajnú prax a riešila sa v spolupráci Akadémie<br />
Policajného zboru v Bratislave s Prezídiom Policajného zboru, policajnými<br />
útvarmi a firmou CarCode s.r.o. Výskumná úloha využila výhody<br />
spolupráce štátneho sektora so sektorom súkromným pre oblasť prevencie<br />
kriminality. V rámci tejto výskumnej úlohy bol vydaný spoločný<br />
metodický pokyn prezidenta Policajného zboru a rektora Akadémie<br />
Policajného zboru, ktorým sa usmerňuje činnosť policajných útvarov pri<br />
realizácii tejto úlohy. Za účelom analýzy a štatistického spracovania údajov<br />
bola novelizovaná databáza motorových vozidiel zapojených do projektu.<br />
Na overenie niektorých výsledkov bol realizovaný čiastkový prieskum,<br />
ktorí vykonali študenti akadémie v rámci praxe u dvoch okresných<br />
riaditeľstiev PZ.<br />
Príslušníci oddelenia Akadémie Policajného zboru v Bratislave riešili<br />
vedeckovýskumnú úlohu „Vplyv kontroly originality motorových vozidiel<br />
na automobilovú kriminalitu Slovenskej republiky“. Táto úloha bola<br />
riešená spoločne s civilným sektorom a s Prezídiom policajného zboru.<br />
Robil sa výskum vo viacerých oblastiach. Oslovili sme jednak vodičov<br />
motorových vozidiel, na internetovej stránke bol odkaz, potom sme oslovili<br />
policajtov zaoberajúcich sa automobilovou kriminalitou a tretí respondenti<br />
boli samotní zamestnanci pracovísk kontroly originality. Bol vykonaný<br />
42
výskum na základe ktorého sme zisťovali také otázky že ako sa dívajú na<br />
vozidlá, ktoré môžu jazdiť po pozemných komunikáciách bez schopnosti<br />
a technického stavu vlastne kontroly originality. V prevažnej väčšine<br />
sa zistilo, že takmer 70a viac percent odpovedalo, že táto kontrola<br />
originality je potrebná len je škoda, že v súčasnosti neprešla úprava zákona,<br />
že by platila aj pre iné vozidlá ako tie čo sú individuálne dovezené<br />
z dovozu zo zahraničia, prípadne je pozmenená karoséria, alebo iné úpravy,<br />
ktoré sa stanú.<br />
Z pohľadu vývoja kriminality v oblasti „autičkárstva“ a motorizmu<br />
situácia na Slovensku zlepšuje. Dalo sa povedať, že od roku 2004 každý<br />
rok sa počet odcudzených vozidiel zníži približne o 500 kusov, čo je dobrý<br />
trend. V rámci odcudzených vozidiel, pokiaľ sa týka odcudzených<br />
súčiastok, tak tam nie je až taký dobrý trend a ani z hľadiska škody pretože<br />
sa stále viac kradnú autá, luxusné, drahšie, preto sa spôsobená majetková<br />
škoda sa neznižuje.<br />
V rámci vedeckovýskumnej úlohy „Ochrana policajta“ sme<br />
realizovali čiastkovú úloha „Analýza registrovaných útokov na<br />
policajtov“ 2 . Projekt vedeckovýskumnej úlohy riešil aktuálnu problematiku<br />
ochrany policajtov, ktorá nebola riešená komplexne. Taktiež bola reakciou<br />
na túto problematiku ako neoddeliteľnú súčasť spoločenského života.<br />
Vývoj situácie v spoločnosti je charakterizovaný predovšetkým rastom<br />
agresivity, násilia, korupcie a v niektorých prípadoch aj priameho zapojenia<br />
sa policajtov do páchanej tejto trestnej činnosti. Tieto skutočnosti sú<br />
predmetom diskusií a hodnotení rôznych politických subjektov,<br />
politológov, bezpečnostných analytikov, prognostikov, monitorovacích<br />
spoločností, domácich a zahraničných agentúr a ich komentátorov<br />
v masovokomunikačných prostriedkoch (tlači, rozhlase, televízii).<br />
Neúmerná publicita venovaná prípadom, v ktorých boli zainteresovaní<br />
policajti v činnej službe alebo bývalí príslušníci Policajného zboru, zdĺhavé<br />
vyšetrovanie a trestno-právne riešenie niektorých prípadov vedú<br />
k spochybňovaniu a diskreditácii ministerstva vnútra ako celku, jeho<br />
2 P. Soukop a kol., Analýza registrovaných útokov na policajtov, Akadémia Policajného<br />
zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN 978-80-805441-2-6, s. 56.<br />
43
vrcholových riadiacich pracovníkov ale aj všetkých príslušníkov PZ.<br />
Predovšetkým dochádza k fyzickým, verbálnym alebo psychickým<br />
útokom voči radovým príslušníkom PZ vo výkone služby, ich majetku<br />
alebo ich rodinným príslušníkom.<br />
Súčasná platná legislatíva nevytvára dostatočné právne prostredie na<br />
zmenu myslenia a postojov obyvateľstva k Policajnému zboru ako celku,<br />
ale predovšetkým k obmedzeniu alebo maximálnej eliminácii útokov proti<br />
policajtom.<br />
Okrem ochrany bolo potrebné riešiť aj druhú stránku, negatívnu –<br />
trestnú činnosť príslušníkov Policajného zboru.<br />
Jednou z najzákladnejších potrieb človeka sa stále viac javí potreba<br />
bezpečnosti 3 . Celkový prudký nárast zločinnosti, ale najmä zmena jej<br />
charakteru, ktorá sa postupne prejavuje aj na Slovensku v jej vyšších<br />
organizovaných formách, spôsobuje podstatný posun v rebríčku hodnotenia<br />
významu kriminologickej prognostiky. Trestná činnosť príslušníkov<br />
Policajného zboru dosahuje v poslednom období kvalitatívne zmeny, ktoré<br />
svojím rozsahom a stupňom nebezpečenstva prekračujú hranicu možností<br />
jej riešenia doterajšími nástrojmi a postupmi. Okrem organizovanosti,<br />
intelektualizácii a sofistikovanosti dochádza k internacionalizácii trestnej<br />
činnosti príslušníkov Policajného zboru. Trestná činnosť príslušníkov<br />
Policajného zboru preniká aj cez štátne hranice, pričom niektoré<br />
organizované skupiny operujú na rozsiahlych teritóriách. To znamená, že<br />
vývoj trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru v Slovenskej<br />
republike bude ovplyvňovaný nielen vnútornými, ale aj vonkajšími<br />
faktormi. Vo všeobecnosti možno konštatovať, že trestná činnosť<br />
príslušníkov Policajného zboru je závažným negatívnym javom, ktorému je<br />
potrebné neustále venovať zvýšenú pozornosť najmä na úseku prevencie.<br />
Jej úplná eliminácia je však mimoriadne problematická, čo vyplýva i zo<br />
skúseností zahraničných partnerských bezpečnostných zložiek úradu<br />
inšpekčnej služby Policajného zboru.<br />
3 J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska<br />
Z. Spyra, Kraków 2011, s. 15.<br />
44
Na základe uvedených skutočností bola riešená vedeckovýskumná<br />
úloha „Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru“.<br />
Výskum bol realizovaný v spolupráci Akadémie Policajného zboru<br />
v Bratislave a Úradu inšpekčnej služby Policajného zboru 4 .<br />
Vedeckovýskumná úloha reagovala na aktuálnu a závažnú tému, ktorá<br />
má právom ambíciu prispieť k riešeniu problematiky negatívneho<br />
spoločenského javu – trestnej činnosti vo vlastnej práci jedného<br />
zo subjektov – ochrancov zákona, príslušníkov Policajného zboru.<br />
Z uvedených dôvodov bola prijatá Úradom inšpekčnej služby Policajného<br />
zboru úloha vypracovať prognózu vývoja trestnej činnosti príslušníkov<br />
Policajného zboru za účelom eliminácie nimi páchanej trestnej činnosti<br />
a prijímania preventívnych opatrení.<br />
Vzhľadom na aktuálny stav a potreby kriminologickej a bezpečnostnej<br />
praxe bolo potrebné identifikovať, ale aj analyzovať aktuálny stav, najmä<br />
však hlavné tendencie a očakávania, ktoré sú podnetom na projektovanie<br />
preventívnych a represívnych opatrení, smerujúcich k eliminácii trestnej<br />
činnosti príslušníkov Policajného zboru.<br />
Je potrebné uviesť, že aktuálnosť riešenia problematiky<br />
„prognózovania vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného zboru“<br />
spočíva v tom, že v rezorte Ministerstva vnútra Slovenskej republiky sú<br />
prognózy kriminality zamerané na kriminalitu obyvateľstva. Z uvedeného<br />
vyplýva, že v rezorte Ministerstva vnútra Slovenskej republiky<br />
a v Policajnom zbore doposiaľ absentovala prognóza vývoja trestnej<br />
činnosti príslušníkov Policajného zboru. Synergickým efektom tejto<br />
absencie je predovšetkým skutočnosť, že prevencia trestnej činnosti<br />
policajtov je riešená „generálnou prevenciou“, t.j. prevenciou<br />
prostredníctvom trestného práva, ktorá sa zakladá na odstrašujúcom účinku<br />
trestu.<br />
4 S. Šišulák a kol., Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov Policajného<br />
zboru, Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2008, ISBN 978-80-<br />
805445-8-4, s. 91.<br />
45
V súčasnej dobe riešime na Akadémii Policajného zboru v Bratislave<br />
rezortnú vedecko-výskumnú úlohu „Prognóza páchania trestného činu<br />
obchodovania s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu“ 5 .<br />
Obchodovanie s ľuďmi predstavuje v súčasnej dobe jednu<br />
z najrozšírenejších foriem medzinárodného organizovaného zločinu, ktorá<br />
je spojená so závažným porušovaním základných ľudských práv, slobôd<br />
a ľudskej dôstojnosti. Ide o fenomén, ktorý okrem iného výrazne súvisí<br />
s prebiehajúcim procesom globalizácie a ktorý v súčasnej dobe podľa<br />
niektorých zdrojov prináša jeho organizátorom vysoké zisky, ktoré však nie<br />
sú porovnateľné so ziskami z nelegálneho obchodu s drogami alebo<br />
zbraňami.<br />
V súvislosti s aktuálnou potrebou riešenia problematiky obchodovania<br />
s ľuďmi v Slovenskej republiky a úlohami vyplývajúcimi z „Národného<br />
programu boja proti obchodovaniu s ľuďmi na roky 2008 – 2010“<br />
vyplynula potreba riešiť výskumom otázky nútenej práce inej než za účelom<br />
sexuálneho vykorisťovania a informovanosti obyvateľstva o týchto<br />
otázkach. Taktiež bolo potrebné riešiť dopytovú stránku jednotlivých foriem<br />
nútenej práce. Vzhľadom na skutočnosť, že až 60 % obetí obchodovania<br />
s ľuďmi tvoria príslušníci rómskej komunity, vyvstala potreba riešenia tohto<br />
problému v tejto komunite. Bol spracovaný projekt čiastkovej<br />
vedeckovýskumnej úlohy „Formy obchodovania s ľuďmi za účelom<br />
nútenej práce“, ktorý bol realizovaný v závere roka 2010 6 . Významný<br />
prvkom výskumu bolo porovnanie legálnej a nelegálnej migrácie po vstupe<br />
Slovenskej republiky do Schengenského priestoru a jej dopad na<br />
obchodovanie ľuďmi.<br />
Migrácia je jav, ktorý existuje ako jeden z mála v celej histórií<br />
ľudského spoločenstva. Dôvody migrácie sa vývojom spoločnosti postupne<br />
menili a v súčasnej dobe dosiahli celosvetový rozmer. Imigrácia<br />
5 Projekt vedeckovýskumnej úlohy: „Prognóza páchania trestného činu obchodovania<br />
s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu“ Bratislava: Akadémia<br />
PZ. 2008, Výsk. 137.<br />
6 P. Soukop, Formy obchodovania s ľuďmi za účelom nútenej práce, Akadémia<br />
PZ., Bratislava 2010, Výsk. 158, Prír. č. 34/2011, s. 66.<br />
46
v modernom slova zmysle sa odvoláva na pohyb osôb z jedného štátu do<br />
druhého, ak nie sú občanmi tohto štátu, a z hľadiska súčasného<br />
usporiadania Európy ju možno definovať ako imigráciu občanov<br />
Európskeho hospodárskeho priestoru a imigráciu štátnych príslušníkov<br />
tretích krajín. Na jednej strane sa imigrácia pre mnohé európske krajiny<br />
stáva nástrojom na riešenie demografických a hospodárskych problémov<br />
a je vnímaná pozitívne. Na druhej strane imigrácia prináša do Európskeho<br />
priestoru množstvo nových aspektov, ktoré môžu v niektorých prípadoch<br />
predstavovať hrozbu. Súbor faktorov ovplyvňujúcich rozhodnutie ľudí<br />
migrovať je rozdelený na tzv. push a pull faktory, ktoré však navzájom<br />
úzko súvisia. „Push“ faktory sú odstredivé, vytláčajúce faktory, ktoré<br />
podnecujú migrantov k opusteniu domovskej krajiny napr. ozbrojené<br />
konflikty, politická nestabilita, nízka životná úroveň, rasová diskriminácia,<br />
nesloboda, prírodné katastrofy a iné. Protipólom push faktorov sú „pull“<br />
faktory. Tieto sa vzťahujú k cieľovej krajine a motivujú migranta k tomu,<br />
aby imigroval práve do nej; ide o lepšie pracovné možnosti, ekonomické<br />
podmienky, politickú stabilitu, či lepšie životné podmienky. Samotná<br />
migrácia je teda ovplyvňovaná spolupôsobením push a pull faktorov.<br />
Problematika migrácie z celo európskeho hľadiska je rozsiahla a vo<br />
všeobecnosti je rozdelená na legálnu (žiadúcu) a nelegálnu (nežiadúcu).<br />
Obe kategórie spolu navzájom súvisia a vzájomne sa prelínajú, pričom sa<br />
v čase častokrát menia. Nelegálna migrácia je rovnako pre Slovensko ako<br />
aj pre ostatné krajiny Schengenu jav nežiaduci . Otvára priestor<br />
k obchodovaniu s ľuďmi, čiernej ekonomike, prípadne inej kriminálnej či<br />
protispoločenskej činnosti. Slovensko patrí podľa mnohých štúdií k tzv.<br />
nárazníkovým krajinám Schengenu. Vo svojej histórii bolo skôr krajinou<br />
emigrácie. Nové vývojové trendy však naznačujú, že po vstupe do<br />
Európskej únie a po vstupe do Schengenského priestoru sa od tejto<br />
emigračnej charakteristiky pomaly upúšťa a Slovensko už nie je vnímané<br />
len ako krajina emigrácie či tranzitná krajina, ale stáva sa pre migrantov aj<br />
krajinou cieľovou. Slovensko je plnohodnotným členom Európskej únie<br />
a Schengenského priestoru, čo okrem iného znamená, že migrácia je témou<br />
spoločnou a riešenie otázok a problémov s ňou spojených je potrebné riešiť<br />
47
v súlade so záujmami všetkých členských štátov. Uvedomovaním<br />
si zodpovednosti za ochranu vonkajšej hranice a tiež za vývoj legálnej<br />
a nelegálnej migrácie na Slovensku, ktorý má dopad na nelegálnu migráciu<br />
v rámci Schengenu. Cieľom vývoja migrácie po vstupe Slovenskej<br />
republiky do Schengenského priestoru je zhodnotiť stav nelegálnej<br />
migrácie štátnych príslušníkov tretích krajín v rokoch 2008, 2009, 2010<br />
identifikovať hrozby a riziká vyplývajúce z tejto migrácie Podrobnejšie<br />
opisuje jednotlivé základné kategórie legálnej a nelegálnej migrácie.<br />
Základným zdrojom údajov o legálne a nelegálnej migrácii na Slovensku,<br />
ktorý bol využitý pri spracovaní tohto dokumentu, bola databáza legálne<br />
a nelegálnej migrácie ÚHCP MV P PZ na základe denných situačných<br />
správ, spracovávaných operačným strediskom centra analýzy<br />
a strategického riadenia. Ďalším zdrojom informácií boli údaje poskytnuté<br />
jednotlivými útvarmi ÚHCP MV P PZ do Štatistického prehľadu legálnej<br />
a nelegálnej migrácie v Slovenskej republike za roky 2008 až 2010.<br />
Vývoj legálnej migrácie na Slovensku 2008 až 2010<br />
Legálnou migráciou sa rozumie vstup osoby na územie Slovenskej<br />
republiky, opustenie územia Slovenskej republiky a pobyt na území<br />
Slovenskej republiky za podmienky, že sú splnené medzinárodné dohody<br />
a zákonné predpisy Slovenskej republiky.<br />
Legálna migrácia :<br />
1. Počet osôb spolu, ktorý legálne prekročili štátnu hranicu do<br />
Slovenskej republiky<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Pozemná hranica 1 721 371 1 527 228 1 257 135<br />
Vzdušná hranica 1 144 358 672 679 493 006<br />
Spolu 2865729 2199907 1750141<br />
48
2. Povolené pobyty na území SR<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Počet povolení na<br />
pobyt<br />
16 553 11 790 9 535<br />
3. Povolené pobyty podľa krajín a celkovo spolu platných povolení<br />
k 31.12.2010<br />
Rok 2008 2009<br />
Ukrajina 1761 1461<br />
Vietnam 1307 408<br />
Čína 465 347<br />
Rusko 335 407<br />
Vývoj nelegálnej migrácie na Slovensku<br />
Pod pojmom nelegálna migrácia na Slovensku rozumieme<br />
neoprávnené prekročenie štátnej hranice SR a neoprávnený pobyt na území<br />
SR. Jedná sa o dve základné kategórie, ktoré určujú celkový vývoj<br />
nelegálnej migrácie na Slovensku. Neoprávnené prekročenie štátnej hranice<br />
SR a neoprávnený pobyt na území SR posudzujeme samostatne ale tiež vo<br />
vzájomnej interakcii, keďže v niektorých častiach úzko súvisia. Nelegálna<br />
migrácia na Slovensku sa za posledných niekoľko rokov vyznačuje<br />
klesajúcou tendenciou, pričom najvýraznejší pokles sa prejavil v roku 2008,<br />
ktorý je prvým rokom členstva Slovenskej republiky v Schengenskom<br />
priestore. Dynamika poklesu bola určovaná najmä opatreniami, ktoré<br />
Slovensko postupne uplatňovalo v dôsledku záväzkov vyplývajúcich<br />
z prístupového procesu do Schengenského priestoru. Boli prijímané<br />
Schengenské aquis, zintenzívnil sa boj proti organizovaniu nelegálnej<br />
migrácii a výrazne sa po stránke technickej, bezpečnostnej ako aj<br />
personálnej posilnila ochrana vonkajšej hranice. Vstupom Slovenska do<br />
Schengenu sa zároveň zrušilo vykonávanie hraničných kontrol na<br />
vnútorných hraniciach.<br />
49
Podľa odhadov zhruba 90-95% migrantov pobývajúcich v SR<br />
neoprávnene, je ekonomicky aktívnych. Sú zamestnaní predovšetkým<br />
v odvetviach s nízkym podielom kvalifikovanej pracovnej sily a vysokým<br />
podielom fyzickej alebo sezónnej práce. Kým Ukrajinci a Moldavci pracujú<br />
primárne v stavebníctve, migranti z Ázie (Vietnam, Čína, India) sa venujú<br />
najmä maloobchodu a stravovacím službám, migranti z Balkánu (Kosova,<br />
Albánska, Srbska) najčastejšie nelegálne podnikajú.<br />
Nelegálnu migráciu môžeme rozdeliť na nedovolené prekročenie<br />
štátnej hranice a neoprávnený pobyt na území Slovenskej republiky<br />
1. Nedovolené prekročenie štátnej hranice do Slovenskej republiky<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Pozemná hranice 987 570 490<br />
Vzdušná hranica 9 7 4<br />
Neoprávnené prekročenie vnútornej hranice SR zahŕňa prípady, kedy<br />
štátni príslušníci tretích krajín neoprávnene prekročili alebo sa pokúsili<br />
neoprávnene prekročiť vnútornú hranicu, pričom boli zistení útvarmi PZ<br />
SR v pôsobnosti ÚHCP MV SR počas vykonávania náhodných kontrol<br />
v pohraničných oblastiach alebo na letiskách pre vnútorné linky.<br />
2. Neoprávnený pobyt na území Slovenskej republiky (zistený na<br />
území SR a pri hraničnej kontrole)<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Neoprávnený<br />
pobyt<br />
1321 1174 961<br />
Neoprávnený pobyt na území SR je, ak sa cudzinec zdržiava na území<br />
Slovenskej republiky v rozpore s platnou legislatívou, bez ohľadu na<br />
skutočnosť, či vstúpil na územie Slovenskej republiky oprávnene (legálne)<br />
alebo neoprávnene (nelegálne). Neoprávnený pobyt po legálnom vstupe do<br />
tejto skupiny sú zaraďovaní cudzinci, ktorí boli zadržaní vo vnútrozemí<br />
z dôvodu neoprávneného pobytu na našom území, ktorí vstúpili (resp.<br />
50
mohli vstúpiť) do Schengenského priestoru legálne, ale v čase zistenia sa<br />
nachádzali na našom území neoprávnene (prekročenie doby stanovenej vo<br />
víze, v povolení na pobyt, vykonávanie nelegálnej práce). Obvykle ide<br />
o cudzincov, ktorí sa na našom území zdržiavajú dlhodobejšie, a ktorí majú<br />
v cestovných dokladoch udelené vízum alebo povolenie na pobyt SR alebo<br />
akéhokoľvek iného členského štátu.<br />
3. Falšovanie a pozmeňovanie cestovných, pobytových a iných<br />
dokumentov<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Pozemná hranice 36 99 127<br />
Vzdušná hranica 15 18 12<br />
4. Nelegálna migrácia formou prevádzačstva<br />
Rok 2008 2009 2010<br />
Počet podnetov 58 59 54<br />
Prevedení migranti 1008 2076 1095<br />
Nelegálni migranti zadržaní pri neoprávnenom pobyte vo vnútrozemí<br />
po nelegálnom vstupe vo väčšine prípadoch požiadali o azyl, a to buď<br />
bezprostredne po zadržaní alebo v Útvaroch policajného zaistenia pre<br />
cudzincov, Ústavoch na výkon väzby alebo Ústave na výkon trestu odňatia<br />
slobody. Zo skúseností vieme, že väčšina z nich nemá skutočný záujem<br />
o udelenie azylu. Inštitút azylu zneužívajú so zámerom vyhnúť sa yhosteniu<br />
z územia SR. Zvyčajne po krátkom pobyte v azylovom zariadení, ak vôbec<br />
do neho prídu, toto svojvoľne opustia a pokračujú ďalej v smere do<br />
cieľových krajín najčastejšie opäť s asistenciou prevádzačských skupín.<br />
Táto skutočnosť zároveň potvrdzuje, že sa jedná najmä o tranzitujúcich<br />
migrantov, pre ktorých Slovensko nie je cieľovou krajinou a predstavujú<br />
zvýšenú hrozbu skôr pre vyspelé krajiny západnej Európy. Niektorí<br />
migranti boli umiestnení do Detského domova pre maloletých bez<br />
sprievodu (odovzdaní pracovníkom Úradu práce, sociálnych vecí a rodiny),<br />
51
Útvarov policajného zaistenia pre cudzincov, Ústavov na výkon väzby<br />
a iné. V priamej súvislosti s hospodárskym vývojom vo svete. Možno<br />
tvrdiť, že je v príčinnej súvislosti s legálnou migráciou a prejavuje<br />
sa s určitým časovým oneskorením. Tento jav je možné sledovať na počte<br />
podaných a vyhovených žiadostí o pobyt u určitých štátnych príslušností<br />
a následne zvýšeným počtom zadržaných na neoprávnenom pobyte . Bolo<br />
zistené, že veľké množstvo cudzincov síce vykonáva na území Slovenskej<br />
republiky nelegálnu prácu, ale pre mnohé právne obštrukcie<br />
v preukazovaní, nie je možné túto činnosť preukázať základnými útvarmi<br />
cudzineckej polície. Z množstva zadržaných cudzincov priamo na<br />
staveniskách, v obchodoch pri predaji a pod. je nelegálna práca preukázaná<br />
len nepatrnému množstvu (zadržaní cudzinci sú zväčša riešení za iné<br />
porušenia zákona o pobyte cudzincov administratívnym vyhostením)<br />
a zdanlivo sa preto táto oblasť považuje za akceptovateľnú. Legálna<br />
migrácia prináša so sebou ďalšie riziko v podobe latentnej trestnej činnosti<br />
na úseku falšovania a pozmeňovania verejných listín, bankových výpisov<br />
a iných podporných dokladov. Táto hrozba je avizovaná viacerými štátmi<br />
Schengenu a je predpoklad, že sa vo zvýšenej miere bude vyskytovať aj na<br />
území Slovenskej republiky. Je zrejmé, že zvyšovanie bezpečnostných<br />
prvkov v cestovných dokladoch, povoleniach na pobyt a vízach, vedie<br />
k náročnejšiemu vyhotovovaniu falošných dokladov a preto sa stáva pre<br />
falšovateľov menej zaujímavým. Z tohto dôvodu je predpoklad, že<br />
falšovatelia obrátia svoju pozornosť na falšovanie dokladov potrebných pre<br />
udelenie niektorého druhu pobytov a s takýmito dokladmi bude dochádzať<br />
k podvodnému získavaniu povolenia na pobyt na území Schengenu. Tento<br />
modus operandi bol v minulých rokoch zaznamenaný viacerými krajinami,<br />
Slovensko nevynímajúc. Ďalším z možných modusov operandi je možnosť<br />
zmeny identity v domovskej krajine a následná zmena cestovného dokladu,<br />
čo umožňuje recidívne konanie nielen v oblasti nelegálnej migrácie. Je<br />
predpoklad, že túto možnosť budú využívať štátni príslušníci Ukrajiny.<br />
Obdobný postup je možné predpokladať u štátnych príslušníkov z krajín<br />
blízkeho východu. V týchto krajinách sa podrobnejšia identifikácia osoby<br />
nepreferuje a nie sú ojedinelé prípady, keď jedna osoba má viacero<br />
52
dátumov narodenia. Zneužívanie legálnej migrácie, je v prevažnej miere<br />
situované do oblasti nelegálneho zamestnávania, no zároveň je potrebné<br />
taktiež upozorniť na zneužívanie inštitútu zlúčenia rodiny. Cudzinci pre<br />
tento účel využívajú možnosť uzatvorenia manželstva s občanom<br />
Slovenskej republiky a následne získaním trvalého pobytu. Podozrenie<br />
z účelového manželstva vzniklo u štátnych príslušníkov Nigérie, Pakistanu,<br />
Srbska a Turecka. Odhaľovanie týchto prípadov je však komplikované<br />
a nemá silnejšiu oporu v právnych normách Slovenskej republiky. V tých<br />
prípadoch, kedy konanie aj začalo, neboli tieto prípady uzatvorené ako<br />
účelové manželstvá z dôvodov, že cudzinci vstúpili do konaní o žiadosti<br />
o udelenie trvalého pobytu ako manželia občanov Slovenskej republiky<br />
a opierali svoje práva o dohovor o základných ľudských právach. Taktiež<br />
ostáva problematickou oblasťou preukazovanie účelu, nakoľko sobášne<br />
listy sú vydávané osobitou matrikou na základe dokladov vydaných<br />
v zahraničí a overenie ich pravosti je komplikované.<br />
Zhodnotenie nelegálnej migrácie na území Slovenskej republiky<br />
a možné dopady na obchodovanie s ľuďmi<br />
Za posledných niekoľko rokov evidujeme pokles celkovej nelegálnej<br />
migrácie. Obdobie po vstupe Slovenska do Schengenu sa vyznačuje tým, že<br />
Slovensko prestáva byť len tranzitnou krajinou, ale pre časť migrantov<br />
sa postupne stáva cieľovou krajinou. Zároveň evidujeme zmenu<br />
v používaných modus operandi nelegálnej migrácie v prospech zneužívania<br />
legálnych spôsobov pre vstup do SR, resp. Schengenu. Tranzitujúci<br />
migranti nepredstavujú pre Slovensko priamu hrozbu, lebo ich snahou je<br />
v čo najrýchlejšom čase prejsť naše územie a dostať sa do vytipovaných<br />
destinácií. Významnú pomoc im poskytujú prevádzači, ktorí sú<br />
medzinárodne prepojení a dobre organizovaní. Celková zaznamenaná<br />
nelegálna migrácia na území SR klesá (klesajúci trend pretrváva od roku<br />
2001). Najväčší pokles bol zaznamenaný po vstupe SR do Schengenu. Po<br />
vstupe SR do Schengenu sa zmenil pomer základných kategórii nelegálnej<br />
migrácie – neoprávnený pobyt tvorí väčší podiel ako nedovolené<br />
prekročenie štátnej hranice. V roku 2010 celková zaznamenaná nelegálna<br />
53
migrácia na území SR medziročne poklesla. Tento pokles sa rovnomerne<br />
prejavil vo všetkých podkategóriách nelegálnej migrácie. Celková<br />
zaznamenaná nelegálna migrácia na území SR sa vyznačuje sezónnosťou.<br />
Okolo prelomu rokov sú zaznamenávané nižšie úrovne ako v ostatnom<br />
období roka. Táto sezónnosť sa prejavuje hlavne u dvoch najväčších<br />
podkategóriách nelegálnej migrácie: neoprávnený pobyt po nelegálnom<br />
vstupe a nedovolené prekročenie zelenej hranice. Pre väčšinu migrantov nie<br />
je Slovensko cieľovou krajinou. Cieľovými krajinami sú hlavne staré<br />
členské krajiny EU – Nemecko, Taliansko, Rakúsko ale aj Švajčiarsko.<br />
Migranti, pre ktorých je Slovensko cieľovou krajinou, sú prevaţne<br />
z podkategórie neoprávnenom pobyte po legálnom vstupe (overstayeri).<br />
Zrušením hraničný kontrol, ktoré boli účinným filtrom sa otvorili<br />
hranice od Atlantického oceánu až po Baltické more. Je to obrovské<br />
územie, ktoré poskytuje organizovanému zločinu možnosť realizácie<br />
v rôznych oblastiach ich pôsobenia no najmä možnosťou, premiestňovania,<br />
ľudí využívaných na „otrockú prácu“ a aj technológií z jednej krajiny EÚ<br />
do druhej.<br />
Z uvedených prehľadov nie je možné presne určiť, či osoby, ktoré<br />
sa neoprávnene zdržiavajú na území Slovenskej republiky, alebo<br />
neoprávnene prekročili štátnu hranicu, sú obeťami obchodovania s ľuďmi.<br />
Tak isto nie je možné na základe relevantných informácií potvrdiť, alebo<br />
vyvrátiť predpoklad zvýšenia, alebo zníženia podielu obchodovania<br />
s ľuďmi, po vstupe Slovenskej republiky do Schengenského priestoru.<br />
Nakoľko neexistuje žiadna štatistika venujúca sa problematike<br />
obchodovania s ľuďmi, ktorí neoprávnene prekročili štátnu hranicu, alebo<br />
sa neoprávnene zdržiavajú na území Slovenskej republiky, na základe,<br />
ktorej by sa dala vykonať komparácia relevantných údajov.<br />
Čiastočnú elimináciu obchodovania s ľuďmi, ktorí prekračujú štátnu<br />
hranicu vidíme v preškolení policajtov, ktorí vykonávajú hraničnú kontrolu,<br />
v identifikovaní možných obetí obchodovania s ľuďmi a následnej pomoci<br />
pre tieto obete.<br />
54
Literatúra<br />
1. J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska<br />
Z. Spyra, Kraków 2011.<br />
2. C. Kostík, a kol. Prognóza vývoja kriminality kriminality v Slovenskej<br />
republike do roku 2010, Akadémia Policajného zboru v Bratislave,<br />
Bratislava 2007, ISBN 978-80-805442-3-2.<br />
3. P. Soukop a kol., Analýza registrovaných útokov na policajtov,<br />
Akadémia Policajného zboru v Bratislave, Bratislava 2007, ISBN 978-<br />
80-805441-2-6.<br />
4. P. Soukop, Formy obchodovania s ľuďmi za účelom nútenej práce,<br />
Akadémia PZ., Bratislava 2010, Výsk. 158, Prír. č. 34/2011.<br />
5. S. Šišulák a kol., Prognóza vývoja trestnej činnosti príslušníkov<br />
Policajného zboru, Akadémia Policajného zboru v Bratislave,<br />
Bratislava 2008, ISBN 978-80-805445-8-4.<br />
6. Projekt vedeckovýskumnej úlohy: Prognóza páchania trestného činu<br />
obchodovania s ľuďmi s prihliadnutím na vstup SR do Schengenu,<br />
Bratislava: Akadémia PZ. 2008, Výsk. 137.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
doc. Samuel Uhrin – profesor Akademii Policajneho Zboru<br />
w Bratysławie.<br />
55
WOJCIECH MATEUSZ HRYNICKI<br />
Dysfunkcje administracji publicznej na przykładzie<br />
niewydolności pracy kierownika urzędu stanu cywilnego<br />
Insufficiency of work of the Head of Public Registry Office<br />
as an example of public administration dysfunctions<br />
Abstract: The author emphasize in his article that in modern public administration,<br />
despite its constantly improvement, a number of dysfunctions are<br />
identified. These include: inadequate information about the facts or the law<br />
given to citizens, incorrect decisions, irrational management of public funds,<br />
improper selection of the office’s personnel, as well as inefficient and inadequate<br />
supervision and control, exercised over the public administration. Several<br />
of these anomalies can be found in the work of the Head of Public Registry<br />
Office and in the work of controlling authorities. Those dysfunctions and irregularities<br />
are closely related. For example inappropriate selection of personnel<br />
entails misinform the citizens. The first insufficiency can be effectively<br />
neutralized by increasing competence requirements for employees of those<br />
offices. This would also entail de-politicization trend and reduce the phenomenon<br />
of nepotism. The author also noticed, that the higher demands on office’s<br />
personnel would not only raise the level of administrative work, but also cause<br />
positive reception of administration organs by the average citizen. Finally, it<br />
should be stressed, that a better and more transparent selection of personnel,<br />
should also include the inspection bodies monitoring the public administration.<br />
That way could be ensured a more objective, reliable and efficient control over<br />
them. The author points out that currently existing dysfunctions in public administration,<br />
should be eliminated as soon as possible, which is not only in<br />
the interest of the state itself, but primarily the state as a collectivity of citizens.<br />
57
Key words: informative activities, supervision and control of the administration,<br />
staff competence, choice of the name<br />
Abstrakt: Autor w swojej pracy podkreśla, że we współczesnej administracji<br />
publicznej, pomimo bezustannego jej doskonalenia, identyfikowanych jest<br />
wiele dysfunkcji. Są to między innymi: niewłaściwe informowanie obywateli<br />
o stanie faktycznym lub prawnym różnych zjawisk publicznych, nieprawidłowe<br />
podejmowanie decyzji, zarówno w sensie formalnym, jak i w sensie<br />
materialnym, nieracjonalne gospodarowanie środkami publicznymi, niewłaściwy<br />
dobór kadry urzędniczej, w tym przede wszystkim kadry kierującej,<br />
a także nieefektywne i niewłaściwy nadzór i kontrola, sprawowane nad organami<br />
administracji publicznej. Szereg z tych nieprawidłowości odnajdowanych<br />
jest w pracy kierownika Urzędu Stanu Cywilnego oraz organów kontrolujących.<br />
Dysfunkcje te i nieprawidłowości są ściśle ze sobą powiązane, np. niewłaściwy<br />
dobór kadr w USC pociąga za sobą takie nieprawidłowości, jak niewłaściwe<br />
informowanie obywateli. Tę pierwszą niewydolność można by skutecznie<br />
niwelować poprzez podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia<br />
dla pracowników tych urzędów. Pociągnęłoby to także nurt odpolitycznienia<br />
i graniczenia wpływu zjawiska nepotyzmu. Autor zauważa również, że wyższe<br />
wymogi stawiane kadrze urzędniczej pozwoliłyby nie tylko podnieść poziom<br />
pracy administracji, ale sprawiłoby że byłaby ona pozytywniej postrzegana<br />
przez przeciętnego obywatela, który często opiera swe wiadomości z zakresu<br />
prawa, właśnie na informacjach pozyskanych w różnych urzędach i instytucjach<br />
publicznych. W końcu należy podkreślić, że lepszy i bardziej transparentny<br />
dobór kadr powinien objąć także jednostki kontrolujące organy administracji<br />
publicznej, by w ten sposób zagwarantować bardziej obiektywne, rzetelne<br />
i sprawne sprawowanie kontroli nad nimi. Autor zaznacza, że występujące<br />
obecnie dysfunkcje i niewydolności w administracji publicznej, w tym w<br />
urzędach stanu cywilnego, powinny zostać jak najszybciej wyeliminowane, co<br />
nie tylko leży w interesie państwa jako takiego, ale przede wszystkim państwa<br />
jako zbiorowości obywateli.<br />
58
Słowa kluczowe: działania informacyjne, nadzór i kontrola administracji,<br />
kompetencje kadry, wybór imienia<br />
Administracja publiczna z racji swojego istnienia winna nieustannie<br />
służyć społeczeństwu, w przeciwnym razie nie ma racji bytu. Ponieważ nie<br />
ma przedsięwzięć państwa i samorządów nieadresowanych w ostateczności<br />
do człowieka, uznać trzeba, iż dobro człowieka jest podstawowym celem<br />
działania administracji 1 . Wydaje się, że wytarty frazes o konieczności służenia<br />
społeczeństwu przez dzisiejszą administrację publiczną, poprzez właściwą<br />
realizację nałożonych na nią zadań, w tym (w szczególności) poprzez<br />
zaspokajanie podstawowych potrzeb bytowych ludności, stał się już<br />
wszystkim znany. Nie sposób znaleźć podręcznik do nauki administracji<br />
(lub prawa administracyjnego), który pomijałby choć wspomnienie o tej<br />
najważniejszej funkcji administracji publicznej. Zwyczajowo funkcję tę<br />
określa się mianem funkcji świadczącej 2 . Jak wprost zauważa E. Knosala,<br />
administracja w przeważającej mierze organizuje „wytwarzanie” świadczeń.<br />
Można tu wymienić świadczenia oświatowe, kulturalne, zdrowotne,<br />
komunalne, w zakresie bezpieczeństwa publicznego itd. 3 .<br />
Centralizacja koncepcji i koncentracja sił, określone gwarancje prawne,<br />
odpowiedzialność organów, hierarchia, sztywność form organizacyjnych<br />
połączona z elastycznością działania, czy ciągłość poczynań zmierzających<br />
do urzeczywistnienia interesu publicznego, odróżnianego od<br />
interesu prywatnego, miały wpływ na administrację w ciągu całego jej historycznego<br />
rozwoju 4 . Tym też interesem publicznym winna kierować się<br />
1 Zob. J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław 2007,<br />
ISBN 83-88166-93-1, s. 22.<br />
2<br />
Zob. W. Bednarek (red.), Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje<br />
w świetle źródeł prawa, doktryny i judykatury, Wydawnictwo UWM, Olsztyn<br />
2002, ISBN 83-72991-42-1, s. 10.<br />
3 Zob. E. Knosala, Zarys nauki administracji, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2010, ISBN 978-83-264058-5-3, s. 22.<br />
4 Zob. J. Szreniawski, Wstęp do nauki administracji, Oficyna Wydawnicza „Verba”,<br />
Lublin 2003, ISBN 83-87497-94-0, s. 7.<br />
59
dzisiaj nowoczesna administracja. Czy jednak nie jest tak, że im konieczność<br />
służenia społeczeństwu przez administrację publiczną jest powszechniej<br />
znana coraz większej liczbie jego członków, jednocześnie coraz bardziej<br />
jej świadomych, tym częściej godzimy się z faktem jej swoistego<br />
pustosłowia? Biorąc pod uwagę ogrom nieprawidłowości, niewydolności<br />
i dysfunkcji (jakkolwiek by ich nie nazwać), z którymi na co dzień stykamy<br />
się w administracji, trudno choć w części się z tym twierdzeniem nie zgodzić.<br />
Współczesność wymaga od dzisiejszej administracji publicznej fachowości,<br />
mobilności, efektywności i nade wszystko sprawności oraz<br />
szybkości i prostoty działania. Podstawowym zagadnieniem sposobu funkcjonowania<br />
administracji jest jej elastyczność, zdolność strukturalnego<br />
i funkcjonalnego adaptowania się i dostosowywania do tworzących się nowych<br />
potrzeb i sytuacji społecznych, a jeśli tego nie czyni, może stać się<br />
hamulcem postępu, ogniskiem tendencji grożących społecznym konfliktem<br />
5 . Administracja publiczna już dawno przestała być jedynie instrumentem<br />
służącym do wykonywania prawa, a stała się raczej „twórczą i swobodną<br />
działalnością w ramach prawa” 6 . Ograniczenie administracji do wykonywania<br />
ustaw jest nieuzasadnionym ścieśnieniem pojęcia administracji<br />
7 . Administracja publiczna, tak silnie podlegająca przeobrażeniom<br />
i idąca za trendami społeczeństwa obywatelskiego, nierzadko nie może złapać<br />
tchu, goniąc potrzeby współczesności. Nierzadko też nie dokłada odpowiedniej<br />
staranności, by jawić się owemu społeczeństwu jako fachowa,<br />
sprawna i efektywna. To zdaje się być jednym z jej kluczowych problemów.<br />
Często też współczesna administracja zdaje się zapominać o tym, że<br />
prócz swego charakteru wykonawczego, winna wykazywać inicjatywę<br />
i aktywność działania w obszarze realizacji potrzeb społecznych. Zresztą<br />
5 Zob. J. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN, Warszawa<br />
1990, ISBN 83-01093-43-9, s. 282.<br />
6 A. Błaś, Studia z nauki prawa administracyjnego i nauki administracji, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, ISBN 83-22917-45-7, s. 12.<br />
7 Zob. W. L. Jaworski, Nauka prawa administracyjnego – zagadnienia ogólne,<br />
Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa 1924, s. 93.<br />
60
ealizacja tych potrzeb winna przyświecać wszelkim działaniom administracji.<br />
Zwłaszcza niezwiązana ustawowo administracja może działać<br />
z własnej inicjatywy i według własnych koncepcji, ale oczywiście w ogólnych<br />
granicach prawa i z uwzględnieniem powiązań prawnych 8 . Poza tym,<br />
pojęcie kompetencji administracyjnej zawiera w sobie obowiązek korzystania<br />
z tej kompetencji 9 .<br />
Jak wspomniano, nierzadko zdarza się, że poszczególne organy administracji<br />
publicznej działają jednak niewydolnie i tym bardziej istotnym<br />
wydaje się zbadanie przyczyn tego stanu rzeczy, i w ślad za tym zaproponowanie<br />
odpowiednich rozwiązań. Założenie bowiem idealnego działania<br />
administracji publicznej jest utopijne. Trzeba pamiętać o tym, że działalność<br />
administracji bada się głównie z punktu widzenia zgodności z obowiązującym<br />
prawem lub polityką państwa, celowości, rzetelności, zasad<br />
sprawiedliwości społecznej itd. 10 . Na co dzień środki masowego przekazu<br />
bombardują nas informacjami na temat ujawnionych nieprawidłowości<br />
w działaniu choćby naczelników urzędów skarbowych i celnych, dyrektorów<br />
oddziałów Zakładów Ubezpieczeń Społecznych, Narodowego Funduszu<br />
Zdrowia czy choćby poszczególnych organów jednostek samorządu<br />
terytorialnego. Najczęściej nieprawidłowości te wiążą się z takimi zagadnieniami,<br />
jak:<br />
nieprawidłowym informowaniem obywateli o stanie faktycznym lub<br />
prawnym ich sprawy oraz o innych zjawiskach publicznych;<br />
nieprawidłowym podejmowaniem decyzji, zarówno w sensie formalnym<br />
(nieprawidłowym procedowaniu), jak i w sensie materialnym<br />
(niewłaściwym rozstrzyganiu);<br />
nieracjonalnym gospodarowaniem środkami publicznymi;<br />
8 Zob. H. Maurer, Ogólne prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław<br />
2003, ISBN 83-88166-65-4, s. 26.<br />
9 Zob. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2010, ISBN 83-26403-91-1, s. 31.<br />
10 Zob. M. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa<br />
2009, ISBN 978-83-762018-4-9, s. 309.<br />
61
niewłaściwym doborze kadry urzędniczej, w tym (przede wszystkim)<br />
kadry kierującej;<br />
nieefektywnymi, czy niewłaściwymi nadzorem i kontrolą (przede<br />
wszystkim wewnętrznej), sprawowanymi nad organami administracji<br />
publicznej.<br />
Rzadko zdarza się jednak, by nieprawidłowości działania organu administracji<br />
publicznej teoria omawiała na przykładzie pracy kierownika<br />
urzędu stanu cywilnego. To, że o kierowniku urzędu stanu cywilnego możemy<br />
mówić dzisiaj jak o odrębnym od wójta (burmistrza, prezydenta miasta)<br />
organie administracji publicznej jest oczywiste 11 . Niewydolności<br />
w pracy tego organu administracji publicznej zaobserwować można<br />
zwłaszcza w obszarze decydowania o dopuszczalności nadawania imion<br />
oraz zmiany imion i nazwisk w systemie naszego prawa. Niewydolności te<br />
identyfikuje się głównie w aspekcie wymienionych wyżej dwóch pierwszych<br />
problemów występujących w administracji publicznej, to jest<br />
w aspektach: nieprawidłowego informowania obywateli o stanie faktycznym<br />
lub prawnym ich sprawy oraz nieprawidłowego podejmowania decyzji.<br />
Nadto zwraca uwagę również problem niewłaściwego doboru kadry<br />
w USC oraz nieefektywnego nadzoru nad nimi. Wszystkie wymienione<br />
problemy należy jednak omówić po kolei.<br />
Za E. Knosalą przypomnieć należy, że działania administracji powinny<br />
zmierzać do pozytywnego załatwienia sprawy obywatela. Powinien<br />
on być traktowany jako obywatel, konsument, któremu administracja publiczna<br />
powinna zapewnić zaspokojenie minimalnych potrzeb życiowych.<br />
Nie ulega wątpliwości, że skomplikowanie administracji może rodzić dla<br />
obywatela trudności. Występują sytuacje, w których na skutek braku odpowiednich<br />
informacji, nie może uzyskać należnego mu prawnie świadczenia<br />
12 . Podzielając ten pogląd trzeba podkreślić, że odpowiednia informacja<br />
11 Szerzej por. M. Ura, Kierownik USC w systemie organów administracji publicznej,<br />
„Studia Iuridica Lublinensia”, 2007, Nr 10, s. 139-152 (passim).<br />
12 Zob. E. Knosala, Rozważania z teorii nauki administracji, Śląskie Wydawnictwo<br />
Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2004, ISBN<br />
83-89055-28-7, s. 88.<br />
62
jest niezbędna dla załatwienia w optymalny sposób sprawy obywatela,<br />
a obowiązek jego odpowiedniego informowania w tym zakresie spoczywa<br />
na właściwym organie administracji publicznej, w tym na kierowniku USC.<br />
Informowanie obywateli należy niewątpliwie do swoistego rodzaju instrumentów<br />
działania administracji publicznej, zwanych w doktrynie prawnymi<br />
formami działania administracji 13 . Przyjąć można, że podstawowym,<br />
w pełni zaakceptowanym przez doktrynę kryterium podziału działań administracji<br />
jest podział na czynności faktyczne i prawne 14 . Z pewnością działania<br />
informacyjne administracji publicznej należą do czynności faktycznych.<br />
W obrębie działań informacyjnych możemy wyróżnić dwie grupy:<br />
działania informacyjne podejmowane w obrębie struktury organizacyjnej<br />
administracji publicznej,<br />
działania informacyjne podejmowane wobec adresatów spoza struktury<br />
organizacyjnej administracji publicznej, głównie zaś wobec obywateli<br />
15 .<br />
Zasada udzielania przez organ administracji publicznej informacji faktycznej<br />
i prawnej uznawana jest za jeden z istotnych czynników wpływających<br />
na umacnianie zasady praworządności w działaniach administracji<br />
publicznej. Stanowi także doniosły element realizacji zasady pogłębiania<br />
zaufania obywateli do organów państwa 16 . Dla polepszenia stosunków<br />
między administracją a obywatelem w pierwszym rzędzie niezbędna jest<br />
wyczerpująca informacja 17 . W obrębie prawidłowości działania kierownika<br />
USC wyróżnić należy przede wszystkim działania informacyjne podejmo-<br />
13 Zob. L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Ewolucja prawnych form<br />
administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin prof.<br />
Ernesta Knosali, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2008, ISBN 978-83-760117-<br />
4-5, s. 187.<br />
14 Zob. K. M. Ziemski, Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna działania<br />
administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu,<br />
Poznań 2005, ISBN 83-23214-58-1, s. 143.<br />
15 Zob. J. Boć (red.), op. cit., s. 347.<br />
16 Zob. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego.<br />
Komentarz, t. I, Warszawa 2010, s. 130.<br />
17 Zob. E. Knosala, Rozważania z teorii…, op. cit., s. 88.<br />
63
wane wobec obywateli, które mogą wiązać się zarówno z konkretnym postępowaniem<br />
administracyjnym, jak i występować poza nim. Nieprawidłowości<br />
w tym zakresie zidentyfikować można w szczególności w obszarze<br />
dopuszczalności nadawania imion oraz zmiany imion i nazwisk. Dla przypomnienia<br />
trzeba wskazać, że pierwszą z nich reguluje przede wszystkim<br />
art. 50 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego<br />
18 , a drugą przepisy ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie<br />
imienia i nazwiska 19 .<br />
Ponieważ poinformowanie obywateli o normach materialnoprawnych<br />
zawartych w obu wymienionych wyżej ustawach, bezwzględnie jest sprzężone<br />
z możliwością ewentualnego prowadzenia postępowania w tym zakresie,<br />
trzeba postawić tezę, że informowanie obywatela o skutkach związanych<br />
z próbami obejścia norm prawnych zawartych w tych aktach prawnych,<br />
jest informowaniem sprzężonym z samym postępowaniem administracyjnym.<br />
Zasada ogólna informowania stron zobowiązuje organy administracji<br />
do udzielania im informacji o okolicznościach faktycznych i prawnych,<br />
które mogą mieć wpływ na ustalenie ich praw i obowiązków będących<br />
przedmiotem postępowania i na tej podstawie można wysnuć wniosek,<br />
że cechą charakterystyczną informacji w postępowaniu administracyjnym<br />
jest pokrywanie się interesu strony w ich otrzymaniu z interesem<br />
w uzyskaniu korzystnego dla siebie rozstrzygnięcia końcowego 20 . Jeżeli zatem<br />
organ administracji publicznej informuje rodzica (rodziców)<br />
o niemożności przyjęcia oświadczenia o wyborze dla dziecka imienia<br />
ośmieszającego, nieprzyzwoitego, niepozwalającego na odróżnienie płci,<br />
w formie zdrobniałej lub po prostu więcej niż dwóch imion, działając<br />
zgodnie z art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego 21 , wówczas takie<br />
18 Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U.<br />
z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.).<br />
19 Ustawa z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska (Dz. U.<br />
Nr 220, poz. 1414 z późn. zm.).<br />
20 Zob. W. Taras, Informowanie obywateli przez administrację, Zakład Narodowy<br />
im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, ISBN 83-04039-05-2, s. 129.<br />
21 Szerzej por. W. M. Hrynicki, Nadawanie oraz zmiana imion i nazwisk. Komentarz,<br />
Gaskor, Wrocław 2010, ISBN 978-83-929684-7-4, (passim).<br />
64
jego działanie będzie mieściło się w granicach właściwego działania informacyjnego<br />
administracji, skierowanego do obywateli. Takie działanie organu<br />
administracji publicznej jest prawnie dopuszczalne, a wręcz prawnie<br />
pożądane, oprócz bowiem funkcji informacyjnej, wypełnia także znamiona<br />
funkcji prewencyjnej, zapobiegając ewentualnej konieczności wydania<br />
decyzji na podstawie wymienionego art. 50 ust. 1. Podobnie rzecz ma się<br />
z informowaniem obywatela o przesłankach uprawniających go do zmiany<br />
imienia lub nazwiska, na podstawie przepisów ustawy o zmianie imienia<br />
i nazwiska. A więc możliwością zmiany np. imienia lub nazwiska: ośmieszającego<br />
albo nielicującego z godnością człowieka, na imię lub nazwisko<br />
używane, na imię lub nazwisko, które zostało bezprawnie zmienione, na<br />
imię lub nazwisko noszone zgodnie z przepisami prawa państwa, którego<br />
obywatelstwo również się posiada.<br />
Jeżeli jednak organ administracji publicznej dopuści się w stosunku do<br />
rodzica (rodziców) działań informujących o niemożności przyjęcia oświadczenia<br />
o wyborze dla dziecka imienia z powodu przesłanek niewystępujących<br />
w art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego, (co – jak wykazały<br />
prowadzone przeze mnie badania – zdarzało się na przestrzeni ostatnich lat<br />
często), a zatem np. imienia o pochodzeniu zagranicznym (nieprzyswojonego<br />
przez język polski), pochodzącego od nazwy pospolitej czy innego<br />
oryginalnego imienia, choćby stanowiącego neologizm imienny lub innego<br />
imienia niezalecanego przez Radę Języka Polskiego, wówczas takie jego<br />
działanie nie będzie się mieściło w granicach działania informacyjnego<br />
administracji. Podobnie, gdy kierownik urzędu stanu cywilnego poinformuje<br />
np. o niemożności zmiany nazwiska nielicującego z godnością człowieka<br />
lub ośmieszającego albo niemożności zmiany imienia na imię przez<br />
obywatela używane. W takich przypadkach organ ten wykracza bowiem<br />
poza obowiązujące normy prawne.<br />
Niestety takie działanie organów administracji publicznej jest identyfikowane.<br />
To działanie często nie ogranicza się jedynie do informowania,<br />
ale rozrasta się do rangi działania perswazyjnego, kiedy to kierownik USC<br />
(czy też pracownik USC) wręcz przekonuje rodzica (rodziców) co do niemożności<br />
nadania określonego imienia lub informuje obywatela o niemoż-<br />
65
ności zmiany imienia lub nazwiska, wykraczając poza obowiązujące normy<br />
prawne. Takie działanie organu administracji publicznej zasługuje na potępienie,<br />
jako działanie nie tylko pozaprawne, ale także naganne etycznie 22 .<br />
Działanie to wprowadza jednostkę w błąd, co do obowiązujących przepisów<br />
prawa, wykorzystując niewiedzę obywatela. W omawianych przypadkach<br />
nie wynika ono co prawda ze złej woli organu administracji publicznej<br />
i chęci wprowadzenia obywatela w błąd, lecz raczej z jego błędnego<br />
przekonania o obowiązujących normach prawa. Tak zatem dla przykładu<br />
wskazać można liczne odmowy kierowników USC przyjęcia oświadczeń<br />
woli o wyborze określonego imienia, które nie zaowocowały wydaniem<br />
decyzji, a zatem nie były skutkiem formalnie prowadzonego postępowania<br />
administracyjnego w tym zakresie, bowiem po błędnej informacji, rodzice<br />
odstąpili od nadania określonego imienia. Dotyczy to np. odmowy przyjęcia<br />
oświadczenia o wyborze takich imion, jak np.: Dante (USC w K.); Nikolas<br />
(USC w K.), Nicole (USC w K.), Robin (USC w K.), Sade (USC<br />
w Ł.), Pio (USC w N.), Alexander (USC w O.), Unia i Europa (USC w S.),<br />
Andrew, Samanta, Victoria, Oliver (USC w T.), Dagny, Oscar, Attika, Nitay,<br />
Maia, Luthien, Michał Anioł (USC w W.), Nicol (USC w Z.).<br />
Takie praktyki są jednak nieprawidłowością, zwłaszcza w świetle<br />
norm prawnych prezentowanych przez Europejski Kodeks Dobrej Administracji<br />
23 , w szczególności jeżeli weźmiemy pod uwagę zasady: uczciwości,<br />
obiektywizmu i zakaz nadużywania uprawnień, wymienione w tym kodeksie<br />
24 . Jak słusznie zauważa B. Jastrzębski, znaczna część obywateli nigdy<br />
w życiu nie będzie miała kontaktu z sądem czy prokuratorem, ale inaczej<br />
rzecz się ma przy terenowych organach administracji publicznej, w szczególności<br />
gminnej, z którymi każdy obywatel ma kontakt od urodzenia do<br />
22 Szerzej por. E. Kochan, Etyka w pracy administracji, [w:] Podstawy nauki<br />
o administracji, B. Ziemianin (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły Administracji<br />
w Szczecinie, Szczecin 1998, ISBN 83-87377-56-2, s. 191-209.<br />
23 Europejski Kodeks Dobrej Administracji (uchwalony 6 września 2001 r. przez<br />
Parlament Europejski).<br />
24 Zob. J. Świątkiewicz, Europejski Kodeks Dobrej Administracji: tekst i komentarz<br />
o zastosowaniu kodeksu w warunkach polskich procedur administracyjnych, Biuro<br />
Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2002, (passim.).<br />
66
końca życia. Dla społeczeństwa kontakt ten jest z reguły źródłem informacji<br />
o prawie. Mało tego, urzędnicy administracji publicznej powinni należycie<br />
i wyczerpująco informować załatwiających w urzędzie publicznym<br />
sprawę o prawach, jakie im przysługują, i czuwać nad tym, aby nie ponieśli<br />
szkody z powodu ich nieznajomości. W tym celu mają obowiązek udzielania<br />
im niezbędnych prawnych wyjaśnień i wskazówek 25 . Informacja powinna<br />
natomiast, spełniać wymóg obiektywności 26 . Niestety niewłaściwe<br />
informowanie obywateli o obowiązujących normach prawnych ma swoje<br />
późniejsze konsekwencje w negatywnej ocenie funkcjonowania administracji<br />
przez obywateli, jako pewnej całości z jednej strony oraz elementu<br />
państwa z drugiej strony. Patologie w administracji to element będący<br />
przedmiotem krytycznych refleksji zarówno korzystających z jej usług<br />
obywateli, jak i samych administratywistów 27 . Należy stanowczo podkreślić,<br />
że zarówno informowanie obywateli o nieistniejących normach prawnych<br />
(np. zakazie nadawania imion obcojęzycznych lub wbrew tradycjom<br />
narodowo-chrześcijańskim), jak i zabiegi perswazyjne (nacechowane nierzadko<br />
czynnikiem emocjonalnym) mające na celu doprowadzenie do<br />
zmiany zadania obywatela na temat wybranego dla dziecka imienia, zasługują<br />
na potępienie i nie mieszczą się w kanonach prawidłowego informowania<br />
obywateli przez administrację publiczną. Podobnie rzecz się ma<br />
z nieprawidłowym informowaniem na temat możliwości zmiany imienia<br />
lub nazwiska dorosłego obywatela.<br />
Jak widać nieprawidłowe informowanie obywateli przez kierownika<br />
USC, jest typowym przykładem dysfunkcji (czy niewydolności) występujących<br />
w administracji publicznej. Nieprawidłowość ta może występować<br />
samodzielnie (to znaczy niezależnie od właściwego postępowania administracyjnego)<br />
albo stać się zarzewiem kolejnej dysfunkcji identyfikowanej<br />
25 Zob. B. Jastrzębski, O podstawowych zagadnieniach świadomości prawnej społeczeństwa,<br />
[w:] Ewolucja…, L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), op. cit,<br />
s. 157.<br />
26 Zob. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan (red.), op. cit., s. 146.<br />
27 Zob. J. Piwowarski, Etyka w administracji publicznej i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 202.<br />
67
w administracji publicznej, a mianowicie nieprawidłowego podejmowania<br />
decyzji administracyjnych. Obie te dysfunkcje mogą zatem występować<br />
jednocześnie w obszarze działania kierownika USC, a właściwie pierwsza<br />
z nich, może wywoływać drugą. Jeśli bowiem informowany obywatel zakwestionuje<br />
prawidłowość przekazywanych mu przez pracownika organu<br />
administracji publicznej – w tym wypadku kierownika USC lub pracownika<br />
USC – wiadomości (najczęściej o obowiązujących normach prawnych),<br />
wówczas dojdzie do klasycznego konfliktu między obywatelem<br />
a organem administracji publicznej, który powinien zostać rozstrzygnięty<br />
w drodze decyzji administracyjnej. Jak przecież zauważa E. Knosala, decyzja<br />
jest aktem wyboru między różnymi interesami i wartościami, a zatem<br />
rozstrzyga często o sprzecznych interesach oraz wartościach między jednostkami,<br />
organizacjami, a także między jednostkami a organizacjami.<br />
Dokonywana przez decydenta ocena ma charakter subiektywny i dokonywana<br />
jest niekiedy w sposób naruszający czyjeś interesy 28 . Tak też w tym<br />
przypadku podejmowana decyzja administracyjna (np. odmawiająca zmiany<br />
imienia obywatela), będąca skutkiem niewłaściwego informowania obywatela<br />
o obowiązujących normach prawnych i konsekwentnie skutkiem<br />
niewłaściwego zastosowania tych norm prawa materialnego przez kierownika<br />
USC, byłaby jednocześnie decyzją naruszającą interesy tego obywatela.<br />
Takie działanie może występować zarówno w obszarze uznania za<br />
niedopuszczalne nadanie imienia dziecku, jak i uznania za niedopuszczalną<br />
zmianę imienia lub nazwiska dorosłego obywatela. Jeśliby np. kierownik<br />
USC uznał za niedopuszczalne dla dziecka imię stanowiące neologizm<br />
imienny (lub imię obcojęzyczne) i wydał w tym zakresie decyzję administracyjną<br />
odmawiającą przyjęcia oświadczenia o wyborze takiego imienia,<br />
wbrew art. 50 ust. 1 Prawa o aktach stanu cywilnego, lub gdyby organ ten<br />
wydał decyzję odmawiającą zmiany imienia lub nazwiska z ważnego powodu<br />
innego niż wymienione w art. 4 ust. 1 ustawy o zmianie imienia<br />
28 Zob. E. Knosala, Decyzja i doradztwo w administracji publicznej. Studium<br />
z nauki administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły<br />
Ekonomii i Administracji, Bytom 2003, ISBN 83-88587-21-8, s. 20.<br />
68
i nazwiska, naraziłby się na zarzut działania nieprawidłowego i niezgodnego<br />
z obowiązującymi przepisami prawa. Decyzja wydana wbrew obowiązującym<br />
przepisom prawa mogłaby zostać uchylona lub uznana za nieważną.<br />
Co prawda, stronie przysługuje prawo odwołania od decyzji organu<br />
pierwszej instancji, jak i prawo zaskarżenia decyzji organu drugiej instancji<br />
do sądu administracyjnego, tym niemniej celem działania organu administracyjnego<br />
jest prawidłowe (przede wszystkim zgodne z prawem) rozstrzyganie.<br />
Nawet jeśli w doktrynie zauważa się, że odwołanie jest środkiem<br />
prawnym odformalizowanym, nie wymagającym osobnego uzasadnienia;<br />
wystarczy, jeżeli z odwołania wynika, że strona nie jest zadowolona<br />
z wydanej decyzji 29 .<br />
Niestety odnotowywane przypadki podjętych nieprawidłowo decyzji<br />
przez kierowników USC w zakresie dopuszczalności nadawania imion lub<br />
zmiany imion i nazwisk świadczą o tym, że dysfunkcje w tym obszarze<br />
występują. Świadczą one także o tym, że kierownikom USC zdarza się<br />
występować poza obowiązujące normy prawne. I tak dla przykładu wskazać<br />
można kilka decyzji kierowników USC z ostatnich lat w obszarze dopuszczalności<br />
nadawania imion:<br />
decyzje uznające imiona Alex i Ola (USC w P.) oraz Kuba i Max<br />
(USC w B.) za zdrobniałe (decyzja w sprawie imienia Kuba została<br />
uchylona przez WSA w Białymstoku 30 ; decyzja w sprawie imienia<br />
Max została uchylona przez NSA 31 );<br />
decyzje odmawiające dopuszczalności imion Xavery i Victoria (USC<br />
w P.) oraz imienia Vesna (USC w R.) ze względu na użycie niepolskich<br />
liter „x” i „v”;<br />
decyzje uznające imiona Luthien i Jennifer (USC w W.) za niepozwalające<br />
na odróżnienie płci ze względów językowych oraz prak-<br />
29 J. Jendrośka, Ogólne postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne,<br />
Kolonia Limited, Wrocław 2005, ISBN 83-88166-61-1, s. 101.<br />
30 Wyrok WSA w Białymstoku z 5.10.2004 r., Sygn. akt II SA/Bk 431/04<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/334D10338C).<br />
31<br />
Wyrok NSA z 31.05.2005 r., Sygn. akt OSK 1471/04<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/FACA8FA03A).<br />
69
tycznych (decyzja w sprawie imienia Jennifer została uchylona przez<br />
WSA we Wrocławiu 32 );<br />
decyzja uznająca imię Nikolas (USC w R.) za imię naruszające zasady<br />
języka polskiego;<br />
decyzja odmawiająca dopuszczalności imienia Dąb (USC w K.), jako<br />
imienia drugiego dla chłopca o pierwszym imieniu Tadeusz, jako<br />
imienia pochodzącego od rzeczy pospolitej (decyzja uchylona przez<br />
NSA 33 );<br />
decyzja odmawiająca dopuszczalności imienia Nicole (USC w K.),<br />
jako imienia niepozwalającego odróżnić płci dziecka;<br />
decyzja także w sprawie imienia Nicole (USC w L.), tym razem<br />
uznająca to imię za niedopuszczalne jako imię obcojęzyczne.<br />
Wskazać też można przykłady błędnych decyzji odmawiających zmiany<br />
imienia, takich jak:<br />
decyzja w sprawie odmowy dodania drugiego imienia Junior (USC<br />
w P.), wydana wskutek negatywnej opinii Rady Języka Polskiego 34<br />
i następnie uchylona przez Wojewodę Łódzkiego;<br />
decyzja w sprawie odmowy zmiany drugiego imienia z Sebastian na<br />
Bastian (USC w R.), jako imienia zdrobniałego;<br />
decyzja w sprawie odmowy zmiany imienia na imię Andrew (USC<br />
w T.), wydana wskutek negatywnej opinii Rady Języka Polskiego.<br />
Zobrazowane przykłady dowodzą, że problemu dysfunkcji organu<br />
administracji publicznej w tym obszarze nie można nie zauważać. Nie<br />
można go bagatelizować. Niewłaściwe podejmowanie decyzji administracyjnych<br />
(w ww. przypadkach na skutek niewłaściwego zastosowania norm<br />
prawa materialnego) skutkuje istnieniem poważnej dysfunkcji w pracy<br />
kierownika USC. Jest to tym bardziej niepokojące, że decyzja stanowi<br />
32 Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 5.07.2004 r., Sygn. akt II SA/Wr 2838/03<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/50500CD988).<br />
33<br />
Wyrok NSA z 4.04.2007 r., Sygn. akt II OSK 614/06<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BA6C0B3D77).<br />
34 Szerzej por. W. Hrynicki, Materialnoprawne aspekty nadawania imion w systemie<br />
prawa polskiego a wybrane zagadnienia ochrony języka polskiego, „Ius Et<br />
Administratio”, 2006, <strong>nr</strong> 1(9), s. 93-110.<br />
70
istotny instrument sterowania procesami społeczno-gospodarczymi i możemy<br />
ją traktować jako akt woli organu administracji publicznej, którego<br />
celem jest organizowanie społeczeństwa 35 . Nie należy zapominać, że każda<br />
decyzja merytoryczna wywołuje podwójne skutki prawne, załatwia bowiem<br />
sprawę in merito, a ponadto wywołuje skutek proceduralny, gdyż kończy<br />
postępowanie w danej instancji 36 . W końcu decyzja jest oświadczeniem<br />
woli organu administracji publicznej, i to oświadczeniem w imieniu państwa<br />
37 . Zatem niejako państwo firmuje opisaną dysfunkcję w pracy kierownika<br />
USC, co tym bardziej jest niepokojące, zważywszy na rolę jaką imiona<br />
i nazwiska pełnią dla człowieka, charakteryzując i indywidualizując go<br />
w mniejszych i większych społecznościach. Skłania to do postawienia zarzutu<br />
działania organów państwa wbrew konstytucyjnym zasadom praworządności<br />
oraz demokratycznego państwa prawnego. Jak wspominają<br />
I. Bogucka i T. Pietrzykowski, podstawową praktyczną konsekwencją zasady<br />
„praworządności” jest obowiązek starannego przestrzegania przez<br />
urzędnika prawa we wszelkich działaniach służbowych, podejmowanych<br />
„w imieniu” państwa czy reprezentowanego organu. Chodzi tu zarówno<br />
o dbałość o to, aby wszelkie urzędowe czynności prawne dokonywane były<br />
na należytej podstawie prawnej, a także aby podstawa ta była dla zainteresowanych<br />
obywateli znana i zrozumiała 38 .<br />
Dokonując analizy dysfunkcji w administracji publicznej na polu nieprawidłowego<br />
informowania obywateli o stanie faktycznym lub prawnym,<br />
a także nieprawidłowego podejmowania decyzji, zarówno w sensie formalnym,<br />
jak i materialnym, nie sposób pominąć problemu źródeł tych nieprawidłowości.<br />
Wydaje się, że obie z omówionych dysfunkcji są owocem<br />
innych niewydolności identyfikowanych w administracji publicznej, a mianowicie<br />
niewłaściwego doboru kadry urzędniczej (w tym, przede wszyst-<br />
35 Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 156.<br />
36 Zob. J. Jendrośka, op. cit., s. 91.<br />
37 Zob. E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne,<br />
TNOiK „Dom Organizatora”, Toruń 2000, ISBN 83-87673-889, s. 143.<br />
38 Zob. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-7620-507-6, s. 169.<br />
71
kim kadry kierującej) oraz nieefektywnego, czy niewłaściwego nadzoru<br />
i kontroli (przede wszystkim wewnętrznej), sprawowanymi nad organami<br />
administracji publicznej i ich pracownikami.<br />
Prawidłowe i najkorzystniejsze funkcjonowanie administracji zależy<br />
od jakości kadr pracujących w organach administrujących, od urzędników<br />
(co nie zmniejsza roli podstaw prawnych działania administracji), struktur<br />
czy innych czynników mających wpływ na efekty tej pracy 39 . Poziom<br />
i kierunek wykształcenia oraz doświadczenie zawodowe powinny mieć<br />
zatem znaczny wpływ na jakość pracy wykonywanej przez pracowników<br />
administracji publicznej. Niewydolności nie powinna w tym zakresie przejawiać<br />
zarówno kadra dokonująca selekcji kandydatów do pracy w organach<br />
administracyjnych, jak i kadra kierownicza zarządzająca personelem.<br />
Istotnym też wydaje się właściwy podział zadań pomiędzy urzędnikami<br />
wykonującymi różne funkcje i zajmującymi różne stanowiska. W celu<br />
efektywnej realizacji merytorycznych zadań urzędu, należy dokonać odpowiedniego<br />
podziału pracy między urzędników zatrudnionych w urzędzie 40 .<br />
Nad podziałem zadań powinno czuwać kierownictwo urzędu (nie tylko szef<br />
urzędu). Ilość zadań kierowniczych jest z reguły tak duża, że kierownik<br />
musi być wspomagany przez sztab 41 .<br />
Jednak na czoło nieprawidłowości w obszarze działania kierownika<br />
i pracowników USC wyłania się problem samego doboru kadry tego urzędu.<br />
Od wielu lat, na podstawie art. 6 ust. 2 Prawa o aktach stanu cywilnego,<br />
kierownikiem USC jest organ wykonawczy w gminie – wójt (burmistrz,<br />
prezydent miasta). To rozwiązanie funkcjonuje w naszym ustawodawstwie<br />
od 1945 roku i przenoszone jest sukcesywnie z aktu prawnego do aktu<br />
prawnego regulującego problematykę aktów stanu cywilnego (z niewielką<br />
przerwą) 42 . Rozwiązanie to dziwi, bowiem z założenia osoby te nie posia-<br />
39 Zob. J. Szreniawski, op. cit., s. 76.<br />
40 Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 145.<br />
41 Zob. E. Knosala, Organizacja administracji publicznej. Studium z nauki administracji<br />
i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania<br />
i Marketingu, Sosnowiec 2005, ISBN 83-89275-17-1, s. 146.<br />
42 Poprzednio: Art. 8 ust. 1 dekretu z dnia 25 września 1945 r. – Prawo o aktach<br />
stanu cywilnego (Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272 z późn. zm.) stanowił, że urzęd-<br />
72
dają przygotowania prawniczego lub administracyjnego, a nawet nie muszą<br />
posiadać wykształcenia wyższego, jako wybierane w wyborach powszechnych.<br />
Tym niemniej wydaje się, że zadania z zakresu administracji rządowej<br />
(nawet te zlecone gminie) wykonywać powinny osoby właściwie do<br />
tego przygotowane, czyli z odpowiednim wykształceniem.<br />
Dobrze się stało, że ustawodawca dostrzegł tę niewydolność i końcem<br />
2008 roku, nowelizując art. 6 Prawa o aktach stanu cywilnego 43 postanowił,<br />
że w gminach powyżej 50 tys. mieszkańców wójt (burmistrz, prezydent<br />
miasta) zatrudnia, a w gminach do 50 tys. mieszkańców – może zatrudnić –<br />
inną osobę na stanowisku kierownika USC, a także w każdej gminie – zatrudnia<br />
inną osobę na stanowisku zastępcy kierownika USC. Dodatkowo<br />
w tym samym czasie ustawodawca określił w art. 6a Prawa o aktach stanu<br />
cywilnego, wymogi dla kierownika i zastępcy kierownika USC, zatrudnianych<br />
przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta), wskazując na konieczność<br />
ukończenia studiów prawniczych lub administracyjnych i posiadanie<br />
tytułu magistra (względnie ukończenie podyplomowych studiów administracyjnych)<br />
oraz posiadanie łącznie co najmniej pięcioletniego stażu pracy<br />
na stanowiskach urzędniczych (lub pokrewnych). Nadto, poprzez art. 6c<br />
Prawa o aktach stanu cywilnego, nabór na te stanowiska związał z przepisami<br />
o pracownikach samorządowych.<br />
nikiem stanu cywilnego jest przełożony gminy (wójt, burmistrz, prezydent miasta),<br />
a jego zastępcą – podwójci, wiceburmistrz, wiceprezydent miasta. <strong>Nas</strong>tępnie art. 7<br />
ust. 1 dekretu z dnia 8 czerwca 1955 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U.<br />
z 1955 r. Nr 25, poz. 151 z późn. zm.) stanowił, że kierownikiem USC jest przewodniczący<br />
prezydium rady narodowej, a jego zastępcą – sekretarz prezydium.<br />
Jedynie od 1 marca 1987 r. do 26 maja 1990 r. kierownik USC był względnie niezależnym<br />
organem – terenowym organem administracji państwowej o właściwości<br />
szczególnej stopnia podstawowego. <strong>Nas</strong>tępnie art. 39 pkt. 2 ustawy z dnia 17 maja<br />
1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach szczególnych<br />
pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz o zmianie niektórych<br />
ustaw (Dz. U. z 1990 r. Nr 34, poz. 198) powrócił do związania stanowiska<br />
kierownika USC ze stanowiskiem wójta (burmistrza, prezydenta miasta).<br />
43 Ustawa z dnia 19 września 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo o aktach stanu<br />
cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej (Dz. U. z 2008 r. Nr 182, poz. 1121),<br />
weszła w życie 29.10.2008 r.<br />
73
Jakkolwiek wprowadzone w 2008 roku zmiany uznać należy za znaczące<br />
dla oceny właściwego wyboru kierownika USC i jego zastępcy,<br />
a nawet rzec by można, krok milowy w stronę „wyrwania” stanowiska kierownika<br />
USC ze związania go ze stanowiskiem wójta (burmistrza, prezydenta<br />
miasta), nie są wystarczające dla wyeliminowania dysfunkcji w doborze<br />
kadry w USC. Po pierwsze zwrócić należy uwagę na fakt, że tylko<br />
w gminach do 50 tys. mieszkańców wójt (burmistrz, prezydent miasta) nie<br />
jest kierownikiem USC ex lege i jest zobowiązany zatrudnić innego kierownika<br />
USC, będącego fachowcem – specjalistą z zakresu nauk prawnych<br />
lub administracyjnych. Niestety w gminach do 50 tys. mieszkańców jedynie<br />
może to uczynić. Pomijając zasadność (a właściwie brak tej zasadności)<br />
ustalenia granicy 50 tys. mieszkańców, zauważyć należy, że obsadzenie<br />
stanowiska kierownika i zastępcy kierownika USC osobą z odpowiednim<br />
przygotowaniem zawodowym, powinno dotyczyć wszystkich bez wyjątków<br />
urzędów stanu cywilnego, także tych w małych miejscowościach,<br />
gdzie świadomość prawna obywateli jest niższa, aniżeli w większych<br />
ośrodkach miejskich. Po drugie, możliwość uzupełnienia wiedzy fachowej<br />
(prawniczej i administracyjnej), niezbędnej dla zapewnienia prawidłowości<br />
podejmowanych rozstrzygnięć (w tym decyzji z zakresu nadawania imion<br />
oraz zmiany imion i nazwisk) przez kierownika i zastępcę kierownika USC<br />
– jedynie podyplomowymi studiami administracyjnymi wydaje się dalece<br />
niesatysfakcjonujące. Najczęściej studia te poruszają jedynie ogólne zagadnienia<br />
prawne i administracyjne, gwarantując uzyskanie jedynie powierzchownej<br />
wiedzy z zakresu administracji i prawa administracyjnego. Lepszą<br />
jakość w zakresie wykonywanych przez kierownika USC i jego zastępcę<br />
zadań, w tym podejmowanie decyzji administracyjnych, gwarantowałby<br />
wymóg posiadania przez nich wykształcenia magisterskiego prawniczego<br />
lub administracyjnego (bez możliwości uzupełnienia innego wykształcenia<br />
wyższego podyplomowymi studiami administracyjnymi). Po trzecie<br />
w końcu, wydaje się koniecznym wprowadzenie wymogu posiadania przez<br />
pracowników USC wykształcenia administracyjnego co najmniej na poziomie<br />
licencjatu, aby zagwarantować wyeliminowanie takich dysfunkcji<br />
w pracy tego urzędu, jak nieprawidłowe informowanie obywateli o stanie<br />
74
faktycznym lub prawnym oraz przygotowywanie wadliwych decyzji administracyjnych.<br />
W tym ostatnim zakresie wydaje się, że wymogi zawarte<br />
w art. 6 ust. 1 pkt 3 i ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach<br />
samorządowych 44 nie są wystarczające dla pracowników USC.<br />
Trzeba podkreślić, że właściwe wykształcenie dla osób zajmujących poszczególne<br />
stanowiska urzędnicze, gwarantuje właściwe działanie administracji<br />
publicznej, w tym podejmowanie niewadliwych decyzji administracyjnych.<br />
Sposób doboru kadry w aparacie administracji publicznej ma<br />
o tyle doniosłe znaczenie, że od jego przeprowadzenia zależeć będzie<br />
w przyszłości praca tego aparatu 45 . Podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia<br />
(i jego ukierunkowania) zarówno dla kierowników i zastępców<br />
USC, jak i pracowników tych urzędów, pozwoliłoby także nieco odpolitycznić<br />
i ograniczyć występujące zjawiska nepotyzmu i kumoterstwa<br />
w obsadzaniu tych stanowisk. W tym zakresie słuszny wydaje się postulat<br />
unikania przez urzędników manifestowania swoich poglądów, sympatii<br />
i antypatii politycznych, a także unikanie popadania w zbyt bliskie stosunki<br />
zażyłości z osobami znanymi z działalności politycznej, gospodarczej religijnej<br />
bądź lobbystycznej 46 .<br />
W końcu trzeba podkreślić, że na występowanie zjawisk pejoratywnych<br />
w administracji publicznej (na przykładzie kierownika i pracowników<br />
USC), takich jak opisane dysfunkcje w obszarze nieprawidłowego informowania<br />
obywateli o stanie faktycznym lub prawnym, nieprawidłowego<br />
podejmowania decyzji, jak też niewłaściwego obsadzania kadry urzędniczej<br />
– determinowane jest kolejną niewydolnością współczesnej administracji,<br />
jaką są niewłaściwy nadzór i niewłaściwa kontrola. Właściwie<br />
sprawowana kontrola, czyli właściwe badanie stanu istniejącego i porównywanie<br />
go ze stanem idealnym (postulowanym) oraz ustalanie zakresu<br />
i przyczyn zidentyfikowanych rozbieżności, a także właściwie sprawowany<br />
44 Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych (Dz. U.<br />
z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.).<br />
45 Zob. Z. Leoński, Nauka administracji, C. H. Beck, Warszawa 2002, ISBN 83-<br />
72476-44-6, s. 110.<br />
46 Zob. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, op. cit., s. 229-230.<br />
75
nadzór, a więc nie tylko właściwa kontrola, ale i dysponowanie odnośnymi<br />
instrumentami o charakterze władczym, mającymi moc modyfikowania<br />
zidentyfikowanych u kontrolowanego niewydolności, stanowią podstawy<br />
właściwie funkcjonującej współcześnie administracji publicznej.<br />
System kontroli, jeśli ma spełniać swoje zadania, musi nie tylko wykrywać<br />
błędy, ale i określać, jakie sytuacje rodzą błędy, a ponadto musi<br />
zapewniać zapobieganie powstawaniu błędów 47 . Dobrą administrację charakteryzuje<br />
duża efektywność, co oznacza, że działa ona sprawnie przy<br />
minimalnych nakładach kosztów, wykonując stawiane przed nią cele i zadania,<br />
a podstawowym celem kontroli jest przede wszystkim usprawnienie<br />
działań administracji, a więc pozwala osiągnąć ową efektywność 48 . W teorii<br />
prawa administracyjnego wyróżnia się środki kontroli, a ściślej mówiąc<br />
środki nadzoru o charakterze prewencyjnym, które umożliwiają oddziaływanie<br />
organu nadzorczego w trakcie kształtowania treści rozstrzygnięcia<br />
oraz środki kontroli stosowane ex post, których celem jest skorygowanie<br />
już podjętego rozstrzygnięcia, a także środki ad personam 49 .<br />
Dysfunkcje występujące w pracy kierownika USC i obsługującego go<br />
urzędu można zidentyfikować w obszarze nadzoru i kontroli sprawowanymi<br />
nad tymi jednostkami właśnie posiłkując się ww. podziałem środków<br />
kontroli. I tak niewłaściwe informowanie obywateli o istniejącym stanie<br />
faktycznym, bądź obowiązującym stanie prawnym oraz związane z tym<br />
niewłaściwe podejmowanie decyzji mają swe źródło m.in. w niewłaściwym<br />
doborze kadry obsługującej USC. Sprawny nadzór wojewody nad USC<br />
powinien podjąć środki prewencyjne w postaci aktów wewnętrznych stawiających<br />
wymogi formalne dla potencjalnych pracowników USC, takie<br />
które po pierwsze zminimalizowałyby ryzyko występowania dwóch pierwszych<br />
dysfunkcji oraz po drugie dążyłyby do wyeliminowania negatyw-<br />
47 Zob. J. Starościak (red.), Prawo administracyjne, Instytut Nauk Prawnych PAN,<br />
Warszawa 1965, s. 334.<br />
48 Zob. M. Chmaj (red.), Prawo administracyjne. Część ogólna, Wydawnictwo<br />
Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Warszawa 2004, ISBN 978-<br />
83-886907-1-6, s. 279.<br />
49 Zob. J. Starościak, Decentralizacja administracji, PWN, Warszawa 1960, s. 21.<br />
76
nych praktyk stosowanych przy doborze kadry (jak nepotyzm czy kumoterstwo),<br />
a więc próbowałyby eliminować także trzecią wymienioną dysfunkcję.<br />
Sprawny nadzór powinien także wykorzystywać środki o charakterze<br />
naprawczym (czyli te występujące ex post), by na bieżąco korygować np.<br />
niewłaściwie przekazywane informacje, podejmowane rozstrzygnięcia czy<br />
nawet decyzje kadrowe. W końcu nadrzędnym celem administracji publicznej<br />
jest służenie społeczeństwu obywatelskiemu w poszczególnych<br />
dziedzinach życia codziennego, pozostających pod opieką bądź nadzorem<br />
tej administracji. Postulować także trzeba, by właściwie (sprawnie, rzetelnie,<br />
obiektywnie) sprawowana kontrola (i ta wewnętrzna i ta zewnętrzna<br />
sprawowana np. przez NIK lub MSWiA) pozwalała usprawnić funkcjonujący<br />
system rejestracji stanu cywilnego zarówno ex post, jak i tworząc odnośne<br />
wzorce na przyszłość.<br />
Sprawność prowadzonych nadzoru lub kontroli, a w związku z tym<br />
nieistnienie dysfunkcji w tym obszarze administracji publicznej sprzężone<br />
jest także z nieistnieniem dysfunkcji w zakresie doboru kadr, także w samej<br />
jednostce kontrolującej. Skuteczność kontroli wymaga spełnienia określonych<br />
warunków, w szczególności dotyczących kontrolera 50 . Jeśli bowiem<br />
pracownicy organu kontrolującego dobierani są niewłaściwie, a więc<br />
z niedostatecznym przygotowaniem zawodowym (z niewłaściwym wykształceniem<br />
lub bez właściwego doświadczenia) lub na zasadzie nepotyzmu<br />
i kumoterstwa, wówczas niewłaściwie też sprawowane będą nadzór<br />
i kontrola. Jeśli do tego identyfikowane będą powiązania o charakterze<br />
personalnym, rodzinnym czy towarzyskim pomiędzy pracownikami organu<br />
kontrolowanego i organu kontrolującego, prawidłowości kontroli i nadzoru,<br />
nic i nikt nie zagwarantuje. Obiektywizm i niezależność w takich przypadkach,<br />
są mocno zachwiane. Tak zatem nieistnienie dysfunkcji i niewydolności<br />
w obszarze kontroli i nadzoru nad organami administracji publicznej<br />
(np. kierownikiem USC) uzależnione jest w znacznej mierze od nieidentyfikowania<br />
dysfunkcji w procesie doboru kadr (tak w samym organie, jak<br />
i jednostkach kontrolujących ten organ). Nieistnienie, albo przynajmniej<br />
50 Zob. E. Knosala, Zarys nauki…, op. cit., s. 225.<br />
77
minimalizowanie tych dwu niewydolności, w efekcie zmniejsza z kolei<br />
ryzyko wystąpienia innych dysfunkcji identyfikowanych w administracji<br />
publicznej takich, jak niewłaściwe informowanie obywateli o istniejącym<br />
stanie faktycznym lub obowiązującym stanie prawnym oraz niewłaściwe<br />
podejmowanie decyzji administracyjnych. Nie wolno zapominać, że jednym<br />
z kanonów państwa prawnego jest dbałość o zgodność z prawem<br />
funkcjonowania administracji publicznej i ochrona obywatela przed jej<br />
aktami i działaniami, które mogłyby to prawo naruszać 51 .<br />
Konkludując należy podkreślić, że współcześnie identyfikowanych<br />
jest w administracji publicznej wiele dysfunkcji i niewydolności, takich<br />
jak: niewłaściwe informowanie obywateli o stanie faktycznym lub prawnym<br />
ich sprawy (oraz o innych zjawiskach publicznych), nieprawidłowe<br />
podejmowanie decyzji, zarówno w sensie formalnym (nieprawidłowe procedowanie),<br />
jak i w sensie materialnym (niewłaściwe rozstrzyganie), nieracjonalne<br />
gospodarowanie środkami publicznymi, niewłaściwy dobór kadry<br />
urzędniczej, w tym przede wszystkim kadry kierującej, a także nieefektywne<br />
i niewłaściwy nadzór i kontrola, sprawowane nad organami administracji<br />
publicznej. Szereg z tych nieprawidłowości identyfikuje się w pracy<br />
kierownika USC oraz urzędu go obsługującego. Dysfunkcje te i nieprawidłowości<br />
są ściśle ze sobą powiązane i determinują swe wzajemne występowanie.<br />
Niewłaściwy dobór kadr w USC pociąga za sobą tak istotne nieprawidłowości,<br />
jak niewłaściwe informowanie obywateli oraz niewłaściwe<br />
rozstrzyganie przez administrację publiczną. Tę pierwszą niewydolność<br />
trzeba by niwelować poprzez podniesienie wymogów w zakresie wykształcenia<br />
(i jego ukierunkowania), zarówno dla kierowników i zastępców USC,<br />
jak i pracowników tych urzędów, które pociągnęłoby także nurt odpolitycznienia<br />
i ograniczenia zjawisk nepotyzmu i kumoterstwa. Wyższe wymogi<br />
stawiane kadrze urzędniczej (w tym kadrze kierowniczej) pozwoliłyby<br />
nie tylko podnieść poziom pracy administracji (także USC), w tym<br />
przede wszystkim poziom podejmowanych rozstrzygnięć, ale sprawiłoby<br />
że administracja byłaby pozytywniej postrzegana przez przeciętnego oby-<br />
51 Zob. J. Zimmermann, op. cit., s. 363.<br />
78
watela, który często opiera swe wiadomości z zakresu prawa, właśnie na<br />
informacjach pozyskanych w różnych urzędach i instytucjach publicznych.<br />
W końcu należy podkreślić, że lepszy i bardziej transparentny dobór kadr<br />
powinien objąć także jednostki kontrolujące organy administracji publicznej<br />
(także USC), by w ten sposób zagwarantować bardziej obiektywne,<br />
rzetelne i sprawne przeprowadzanie kontroli i sprawowanie nadzoru nad<br />
nimi. Występujące obecnie dysfunkcje i niewydolności w administracji<br />
publicznej, w tym w urzędach stanu cywilnego, powinny zostać jak najszybciej<br />
wyeliminowane, co nie tylko leży w interesie państwa jako takiego,<br />
ale przede wszystkim państwa jako zbiorowości obywateli.<br />
Bibliografia<br />
1. W. Bednarek (red.), Prawo administracyjne. Podstawowe instytucje<br />
w świetle źródeł prawa, doktryny i judykatury, Wydawnictwo UWM,<br />
Olsztyn 2002, ISBN 83-72991-42-1.<br />
2. A. Błaś, Studia z nauki prawa administracyjnego i nauki administracji,<br />
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998,<br />
ISBN 83-22917-45-7.<br />
3. J. Boć (red.), Prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław<br />
2007, ISBN 83-88166-93-1.<br />
4. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-7620-507-6.<br />
5. M. Chmaj (red.), Prawo administracyjne. Część ogólna, Wydawnictwo<br />
Wyższa Szkoła Handlu i Prawa im. R. Łazarskiego, Warszawa<br />
2004, ISBN 978-83-886907-1-6.<br />
6. W. M. Hrynicki, Materialnoprawne aspekty nadawania imion<br />
w systemie prawa polskiego a wybrane zagadnienia ochrony języka<br />
polskiego, „Ius Et Administratio”, 2006, <strong>nr</strong> 1(9).<br />
7. W. M. Hrynicki, Nadawanie oraz zmiana imion i nazwisk. Komentarz,<br />
Gaskor, Wrocław 2010, ISBN 978-83-929684-7-4.<br />
79
8. I. Jendrośka, Ogólne postępowanie administracyjne i sądowo administracyjne,<br />
Kolonia Limited, Wrocław 2005, ISBN 83-88166-61-1.<br />
9. B. Jastrzębski, O podstawowych zagadnieniach świadomości prawnej<br />
społeczeństwa, [w:] Ewolucja prawnych form administracji publicznej.<br />
Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy urodzin prof. Ernesta Knosali,<br />
L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Oficyna Wolters<br />
Kluwer, Warszawa 2008, ISBN 978-83-760117-4-5.<br />
10. W. L. Jaworski, Nauka prawa administracyjnego – zagadnienia ogólne,<br />
Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, Warszawa 1924.<br />
11. E. Knosala, Decyzja i doradztwo w administracji publicznej. Studium<br />
z nauki administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej<br />
Szkoły Ekonomii i Administracji, Bytom 2003, ISBN 83-88587-<br />
21-8.<br />
12. E. Knosala, Organizacja administracji publicznej. Studium z nauki<br />
administracji i prawa administracyjnego, Wydawnictwo Wyższej<br />
Szkoły Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005, ISBN 83-89275-<br />
17-1.<br />
13. E. Knosala, Rozważania z teorii nauki administracji, Śląskie Wydawnictwo<br />
Naukowe Wyższej Szkoły Zarządzania i Nauk Społecznych,<br />
Tychy 2004, ISBN 83-89055-28-7.<br />
14. E. Knosala, Zarys nauki administracji, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2010, ISBN 978-83-264058-5-3.<br />
15. E. Kochan, Etyka w pracy administracji, [w:] Podstawy nauki<br />
o administracji, B. Ziemianin (red.), Wydawnictwo Wyższej Szkoły<br />
Administracji w Szczecinie, Szczecin 1998, ISBN 83-87377-56-2.<br />
16. Z. Leoński, Nauka administracji, C. H. Beck, Warszawa 2002, ISBN<br />
83-72476-44-6.<br />
17. G. Łaszczyca, C. Martysz, A. Matan, Kodeks postępowania administracyjnego.<br />
Komentarz, t. I, Warszawa 2010.<br />
18. I. Łętowski, Prawo administracyjne. Zagadnienia podstawowe, PWN,<br />
Warszawa 1990, ISBN 83-01093-43-9.<br />
19. H. Maurer, Ogólne prawo administracyjne, Kolonia Limited, Wrocław<br />
2003, ISBN 83-88166-65-4.<br />
80
20. E. Ochendowski, Postępowanie administracyjne i sądowoadministracyjne,<br />
TNOiK "Dom Organizatora", Toruń 2000, ISBN 83-87673-889.<br />
21. J. Piwowarski, Etyka w administracji publicznej i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-<br />
930321-3-6.<br />
22. J. Starościak (red.), Prawo administracyjne, Instytut Nauk Prawnych<br />
PAN, Warszawa 1965.<br />
23. J. Starościak, Decentralizacja administracji, PWN, Warszawa 1960.<br />
24. J. Szreniawski, Wstęp do nauki administracji, Oficyna Wydawnicza<br />
„Verba”, Lublin 2003, ISBN 83-87497-94-0.<br />
25. J. Świątkiewicz, Europejski Kodeks Dobrej Administracji: tekst<br />
i komentarz o zastosowaniu kodeksu w warunkach polskich procedur<br />
administracyjnych, Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa<br />
2002.<br />
26. W. Taras, Informowanie obywateli przez administrację, Zakład Narodowy<br />
im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992, ISBN 83-<br />
04039-05-2.<br />
27. I. Ura, Kierownik USC w systemie organów administracji publicznej,<br />
„Studia Iuridica Lublinensia”, 2007, Nr 10.<br />
28. J. Wierzbowski (red.), Prawo administracyjne, LexisNexis, Warszawa<br />
2009, ISBN 978-83-762018-4-9.<br />
29. L. Zacharko, A. Matan, G. Łaszczyca (red.), Ewolucja prawnych form<br />
administracji publicznej. Księga jubileuszowa z okazji 60. rocznicy<br />
urodzin prof. Ernesta Knosali, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2008, ISBN 978-83-760117-4-5.<br />
30. K. M. Ziemski, Indywidualny akt administracyjny jako forma prawna<br />
działania administracji, Wydawnictwo Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza<br />
w Poznaniu, Poznań 2005, ISBN 83-23214-58-1.<br />
31. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer,<br />
Warszawa 2010, ISBN 83-26403-91-1.<br />
32. Dekret z dnia 25 września 1945 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego<br />
(Dz. U. z 1945 r. Nr 48, poz. 272 z późn. zm.)<br />
81
33. Dekret z dnia 8 czerwca 1955 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego<br />
(Dz. U. z 1955 r. Nr 25, poz. 151 z późn. zm.)<br />
34. Ustawa z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego<br />
(Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 z późn. zm.).<br />
35. Ustawa z dnia 19 września 2008 r. o zmianie ustawy – Prawo o aktach<br />
stanu cywilnego oraz ustawy o opłacie skarbowej (Dz. U. z 2008 r.<br />
Nr 182, poz. 1121).<br />
36. Ustawa z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zadań i kompetencji określonych<br />
w ustawach szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji<br />
rządowej oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz. U. z 1990 r.<br />
Nr 34, poz. 198).<br />
37. Ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska<br />
(Dz. U. Nr 220, poz. 1414 z późn. zm.).<br />
38. Ustawa z dnia 21 listopada 2008 r. o pracownikach samorządowych<br />
(Dz. U. z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 z późn. zm.).<br />
39. Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 5.07.2004 r., Sygn. akt II SA/Wr<br />
2838/03 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/50500CD988).<br />
40. Wyrok WSA w Białymstoku z 5.10.2004 r., Sygn. akt II SA/Bk<br />
431/04 (http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/334D10338C).<br />
41. Wyrok NSA z 31.05.2005 r., Sygn. akt OSK 1471/04<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/FACA8FA03A).<br />
42. Wyrok NSA z 4.04.2007 r., Sygn. akt II OSK 614/06<br />
(http://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/BA6C0B3D77).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr Adam Gołuch – pracownik Katedry Prawa i Postępowania Administracyjnego<br />
na Uniwersytecie Śląskim.<br />
82
JULIUSZ PIWOWARSKI, LESZEK KORZENIOWSKI<br />
Przydatność dalekowschodnich koncepcji<br />
filozofii bezpieczeństwa<br />
dla funkcjonowania służb mundurowych<br />
The usefulness of the concept of the Far East safety philosophy<br />
for functioning of the uniformed services<br />
Abstract: Article shows the specificity of the Far East ideas of risk prevention,<br />
maintenance, recovery and improvement of security. The authors focus mainly<br />
on the Japanese concept. The processes of globalization and intercultural exchange<br />
give at the whole humanity’s disposal various traditions. They can also<br />
be used from the viewpoint of securitology. A very important thing is to explain,<br />
why the historical “museum of ideas” does not includes the samurai<br />
tradition. Instead, it continuously transforms in the history of Japan, and currently<br />
even in the modern history of the majority of cultural ranges. The other<br />
thing is the explanation of the phenomenon of particularly high interest in Japanese<br />
security philosophy concept concerning, which is taking place in Poland<br />
(and other countries of the former Warsaw Pact). This popularity was aroused<br />
in the 70’s by huge interest in Budō – the Far Eastern martial arts – which took<br />
place in the Middle East Europe. They were extremely attractive element for<br />
societies immersed in the grim reality of totalitarian communist regimes. This<br />
element combines safety philosophy and spirituality. This article shows how<br />
and to what extent the old Japanese tradition, which has survived to the present<br />
time. Also there are discussed the historical components of the code of ethics –<br />
Bushidō, such as the Seven Virtues of Bushidō or the Confucian Four Beginnings.<br />
Finally, there are shown Japanese solidarity and patriotism of self-sacrifice<br />
(jikogisei) to the homeland, from the perspective of contemporary history<br />
(Meiji period) and present day (Fukushima).<br />
83
Key words: securitology, Budō, bushi, self-sacrifice<br />
Abstrakt: Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych<br />
z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem<br />
stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na koncepcji<br />
japońskiej dotyczącej przedmiotu pracy. Niezależnie od powyższego procesy<br />
wymiany międzykulturowej i globalizacji dają całej ludzkości do dyspozycji<br />
różnorodne tradycje. Są one do wykorzystania także z securitologicznego punktu<br />
widzenia. Istotnym elementem jest wyjaśnienie, a nawet uzasadnienie dlaczego<br />
samurajska tradycja nie trafiła do historycznego „skansenu idei”, lecz przeobraża<br />
się bezustannie i rewitalizuje w kolejnych odsłonach historii Japonii, a obecnie<br />
także we współczesnej historii rozwoju większości kręgów kulturowych na<br />
świecie. Odrębnym elementem może być uzasadnienie fenomenu szczególnie<br />
wysokiego zainteresowania japońskimi koncepcjami dotyczących filozofii bezpieczeństwa<br />
w Polsce (i innych krajach byłego bloku Układu Warszawskiego).<br />
Popularność tę rozbudziło w latach 70. ogromne zainteresowanie dalekowschodnimi<br />
sztukami walki Budō, jakie miało miejsce na terenie Europy Środowowschodniej.<br />
Były one powiązanym z filozofią bezpieczeństwa i z duchowością,<br />
niezwykle atrakcyjnym dla wymienionych społeczeństw elementem. Społeczeństwa<br />
te bowiem, były do niedawna pogrążone w ponurej rzeczywistości totalitarnych<br />
reżimów komunistycznych. Artykuł ten pokazuje, na ile i w jaki sposób<br />
stara japońska tradycja przetrwała do obecnego czasu, o czym pisał w Polsce już<br />
w okresie międzywojennym major Ślósarczyk. Ukazano także historyczne składowe<br />
kodeksu etycznego Bushidō, pochodzące głównie z Cesarstwa Chin i starożytnej<br />
tradycji Yamato (dawniej Japonia), takie jak Siedem Cnót Bushidō, czy<br />
konfucjańskie Cztery Początki. Ukazano wreszcie japoński solidaryzm (solidarność)<br />
klasowy i patriotyzm w samopoświęceniu (jikogisei) na rzecz ojczyzny,<br />
z punktu widzenia historii współczesnej (okres Meiji) i dnia dzisiejszego (Fukushima).<br />
Słowa kluczowe: securitologia, Budō, bushi, samopoświęcenie<br />
84
Artykuł ukazuje specyfikę dalekowschodnich idei związanych<br />
z zapobieganiem zagrożeniom, utrzymaniem, odzyskiwaniem i poprawianiem<br />
stanu bezpieczeństwa. Autorzy artykułu koncentrują się głównie na<br />
koncepcji japońskiej. Procesy wymiany międzykulturowej i globalizacji stawiają<br />
do dyspozycji całej ludzkości różnorodne tradycje. Są one do wykorzystania<br />
także z securitologicznego punktu widzenia. Artykuł ten pokazuje, na<br />
ile, i w jaki sposób, stara japońska tradycja przetrwała do obecnego czasu,<br />
o czym pisał w Polsce już w okresie międzywojennym major Ślósarczyk. Jak<br />
twierdzi profesor Mahbubani – „w I wieku naszej ery Azja wytwarzała zaledwie<br />
76,3 procent światowego PKB, a Europa Zachodnia zaledwie 10,8 procent.<br />
Tysiąc lat później osiągi te były podobne i wynosiły odpowiednio 70,3<br />
i 8,7 procent” 1 . Do argumentów przemawiających za rozważaniem źródeł<br />
moralnej siły płynącej w świat z azjatyckich społeczeństw należy dorzucić<br />
efekty oddziaływania wspomnianej siły, jakie przynosiła i nadal niesie<br />
w wymierzę gospodarczym. Przez większą część udokumentowanych dziejów<br />
ludzkości Azja, najludniejszy kontynent świata, miała zarazem największą<br />
gospodarkę. Jest to jeden z elementów podstawowych dla bezpieczeństwa<br />
ludzkiego 2 . W świetle tych faktów nie powinna zaskakiwać następująca<br />
prognoza banku Goldman Sachs: w 2050 roku w pierwszej czwórce największych<br />
gospodarek świata znajdują się – obok Stanów Zjednoczonych – trzy<br />
państwa azjatyckie, a mianowicie Chiny, Indie i Japonia. Rzecz jasna, nie<br />
stanie się to bez wydatnego udziału ich administracji. Także administracji<br />
porządkiem i bezpieczeństwem publicznym, bazującej na ich najlepszych<br />
wzorcach i historycznych doświadczeniach. Winny być one rozpatrywane<br />
z securitologicznego i z globalnego punktu widzenia.<br />
Dla całości założeń, w tym komplementarności metod uzyskiwania,<br />
a także badania zjawiska bezpieczeństwa, w opinii autorów, istotne jest po-<br />
1<br />
Kishore Mahbubani, Zachód traci przywództwo w świecie –<br />
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/74597,azjatycja-ekspansja.html<br />
(20.02.2011); zob. także A. Giddens, Europa w epoce globalnej, PWN, Warszawa<br />
2009, ISBN 978-83-011581-3-2, s. 18-19.<br />
2 Zob. G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, [w:] Świat wobec współczesnych<br />
wyzwań i zagrożeń, J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa<br />
2010, ISBN 978-83-738344-4-6.<br />
85
dejście securitologiczne. W polskim środowisku naukowym filozofią bezpieczeństwa,<br />
mającą swoje odniesienia do securitologii, czyli nauki<br />
o bezpieczeństwie zajmują się Korzeniowski 3 , Rosa 4 , Świniarski 5 , Ambroży 6<br />
i Piwowarski 7 .<br />
Filozofia dalekowschodnia i jej idee to elementy znakomicie służące zapobieganiu<br />
zagrożeniom, utrzymywaniu, odzyskiwaniu i podnoszeniu poziomu<br />
bezpieczeństwa. Autorzy artykułu skupiają się tutaj głównie na koncepcji<br />
japońskiej. Nabierająca dynamiki globalizacja 8 implikuje procesy<br />
międzykulturowej wymiany. Społeczeństwa różnych kręgów kulturowych<br />
odnajdują w odległych wydaje się tradycjach, analogie tworzenia własnych<br />
systemów wartości, podtrzymywanych i wykorzystywanych z użyciem różnorodnych<br />
sposobów i metod. Są one do wykorzystania także z securitologicznego<br />
punktu widzenia. Artykuł zmierza do ukazania, na ile i w jaki sposób<br />
stary samurajski etos przetrwał aż do obecnych czasów, o czym pisał<br />
w Polsce już w okresie międzywojennym major Ślósarczyk 9 , a w Japonii na<br />
samym progu XX wieku profesor Nitobe Inazō (1862-1933) 10 . Tradycja ta<br />
stanowi bowiem bardzo praktyczny i niezwykle komplementarny sposób<br />
realizowania filozofii, w tym filozofii bezpieczeństwa, w codziennej praktyce.<br />
Szczególnie żywiołowy rozwój japońskich sztuk walki Budō po II wojnie<br />
światowej stał się nośnikiem japońskiej filozofii bezpieczeństwa. Rozpo-<br />
3 Zob. L. Korzeniowski, Securitologia: nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji<br />
społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 978-83-925072-1-5.<br />
4 Zob. R. Rosa, Filozofia bezpieczeństwa, Bellona, Warszawa 1955.<br />
5 Zob. J. Świniarski, O naturze bezpieczeństwa, ULMAK, Warszawa-Pruszków<br />
1997, ISBN 83-87226-04-1.<br />
6 Zob. T. Ambroży, Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała, EAS,<br />
Kraków 2004, ISBN 83-91811-43-3.<br />
7 Zob. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie<br />
Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.<br />
8 Por. Z. Bauman, Globalizacja, PIW, Warszawa 2006, ISBN 97-88-3060282-7-0.<br />
9 Zob. A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy<br />
Wojskowej, Warszawa 1939.<br />
10 Zob. I. Nitobe, Bushido dusza Japonii, Keiko Publishers, Warszawa 1993, ISBN<br />
83-85858-00-8.<br />
86
czął się on na zachodzie w latach 50. ubiegłego stulecia, zaś w krajach zaliczanych<br />
do tzw. „demoludów” w latach 70. Tu odbiór społeczny był jeszcze<br />
silniejszy niż na Zachodzie. Idee Budō wnoszone do Polski dzięki karate-dō<br />
oraz Jū-jutsu (gałęzie Budō) upowszechniły się wśród, najpierw dziesiątków,<br />
potem setek tysięcy młodzieży szkół średnich i studentów. Wiele z tych osób<br />
z czasem zasiliło szeregi służb mundurowych, także jako instruktorzy walki<br />
wręcz.<br />
Historyczny rozwój Japonii możemy w skrótowym ujęciu podzielić na<br />
cztery okresy. Należy zaznaczyć, że osoby zawodowo historią dokonują<br />
bardziej szczegółowego podziału 11 . Okres starożytny z wpływami religii<br />
shintō i późniejszymi chińskimi wpływami opartymi na filozofii społecznej<br />
konfucjanizmu i buddyzmu, okres średniowiecza z hegemonią rodzimej kultury<br />
i administracji rycerskiej oraz okres nowożytny rozpoczynający się całkowitym<br />
zjednoczeniem Japonii w 1600 r., przechodzący w nowoczesność<br />
w drugiej połowie XIX wieku. To trzy okresy, w których ukształtowały się<br />
podstawy honorowego kodeksu wojowników – Bushidō i następnie zostały<br />
wystawione na próbę w konfrontacji z nowoczesnością. Mówiąc dokładniej,<br />
nowoczesność zagościła na Wyspach Japońskich z początkiem okresu Meiji,<br />
wraz z modernizacyjną reformą, rozpoczętą na przełomie 1867-1868 roku.<br />
Za czwarty okres historii Japonii możemy uznać lata, które nastąpiły po<br />
II wojnie światowej. Zaczęła wtedy obowiązywać nowa konstytucja przyjęta<br />
w 1947 roku pod naciskiem okupujących wówczas Japonię Amerykanów.<br />
W początkowym starożytnym okresie pojawili się pierwsi politycznowojskowi<br />
przywódcy z cesarzem na czele i z protoplastami samurajów, znanymi<br />
już w VI w. p.n.e. jako mononofu. Wojownicy mononofu „walkę przestrzegali<br />
jako cześć religii” 12 , jak dowiadujemy się z pracy Tanaki The Samurai<br />
Fighting Arts 13 .<br />
11 Zob. M. Melanowicz, Historia literatury japońskiej, PWN, Warszawa 2011, ISBN<br />
978-83-01-16431-7, s. 18.<br />
12 F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005, ISBN 83-<br />
89332-14-0, s. 11.<br />
13 Zob. F. Tanaka, Samurai Fighting Arts. The Spirit and the Practice, Kodansha<br />
International Ltd., Tokio 2003, ISBN 47-70028-98-9.<br />
87
Po mitycznym panowaniu pierwszych legendarnych cesarzy na czele<br />
z Jimmu (VII w. p.n.e.), nasilił się w Krainie Wschodzącego Słońca wpływ<br />
stojącej wówczas bardzo wysoko cywilizacji Chin oraz rozwijających się<br />
zgodnie ze wzorami chińskimi królestw Półwyspu Koreańskiego 14 .<br />
Kluczowe są tutaj, ze społecznego punktu widzenia, dwa prądy filozoficzno-religijne.<br />
Jeden to nauki Konfucjusza (551-479 p.n.e.) i jego następców,<br />
takich jak Zi Si (492-431 p.n.e.) czy Mencjusz (371-289 p.n.e.), ze<br />
szczególnym elementem inicjującym aplikację tych nauk – stanowiły tak<br />
zwane „Cztery Początki”. Drugim były nauki buddyjskie. Ich psychologiczna<br />
strona miała znaczący wpływ na wzbogacenie i siłę duchowego wnętrza<br />
jednostek, a w szczególności klasy wojowników. Pod względem społecznym<br />
oba te systemy miały ogromny wpływ na mieszkańców Yamato 15 , przy czym<br />
konfucjanizm miał prawdopodobnie nieco większe znaczenie w rozumieniu<br />
państwowotwórczym ze względu na mocno zarysowaną filozofię społeczną<br />
16 . A oto Cztery Początki i mające się pojawiać dzięki nim pożądane<br />
efekty:<br />
1. Współodczuwanie generuje „humanitarność” (ren);<br />
2. Poczucie wstydu i dezaprobata w odniesieniu do zachowań kreuje<br />
„sprawiedliwość” (yin);<br />
3. Szacunek przynosi w wyniku dobre obyczaje (li) i godność;<br />
4. Rozróżnianie dobra od zła rozwija „mądrość” (zhi).<br />
Należy pamiętać, iż od VI wieku (538 r.) równolegle z nauką społeczną<br />
Konfucjusza w Japonii rozwijał się buddyzm (butsudō) z jego filozofią, religią,<br />
nauką społeczną i psychologią pomagającą przetrwać najtrudniejsze<br />
momenty, których nie brakuje u osób pełniących służbę mundurową.<br />
14 Zob. K. G. Henshall, Historia Japonii, Bellona, Warszawa 2011, ISBN 83-11119-<br />
36-8, s. 31.<br />
15 „Yamato” – dawna nazwa Japonii. Por. P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, ISBN 83-23321-72-8, s. 23.<br />
16 Por. Y. Xinzhong, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego. Kraków 2009, ISBN 978-83-233260-2-1; J. Pawłowski, Państwo<br />
we wczesnej filozofii konfucjańskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-235077-1-0.<br />
88
W okresie tym powstała już pierwsza konstytucja Japonii, która otrzymała<br />
nazwę „Prawo Siedemnastu Artykułów” (jap. Jūshichi jō-kenpō). Powstała<br />
ona w 604 r. z inspiracji księcia Shōtoku. Głównym przesłaniem,<br />
które przewija się przez cały tekst 17 artykułów, jest idea, iż moralność winna<br />
podążać przed prawem i pomimo ważności tego drugiego, postawy moralno-etyczne<br />
funkcjonariuszy państwa są rzeczą najważniejszą 17 .<br />
W okresie drugim, którego początek zbiega się ze średniowieczem 18 , na<br />
Wyspach Japońskich zarysowała się polityczna hegemonia bushi – klasy<br />
rycerskiej, której przedstawicieli nazywano też samurajami. Słowo samuraj<br />
oznacza „człowiek, który służy”. Od XII w. aż po wiek XIX, krajem administrował<br />
rząd wojskowy bakufu („rządy spod namiotu”) z wodzem naczelnym<br />
– shōgunem, na pierwszym planie. Cesarz pozostawał osobą panującą, rządy<br />
sprawował jednak w jego imieniu shōgun. On także dbał o sprawy związane<br />
z bezpieczeństwem państwa. Jeśli chodzi o bezpieczeństwo wewnętrzne,<br />
ważną rolę odgrywał poza poglądami filozoficzno-religijnymi, przyjęty przez<br />
rody wojskowe system wychowawczy. Dominującą koncepcja wychowawczą<br />
każdego, czy to zamożnego, czy bardzo ubogiego bushi – stało się tennogaku.<br />
Słowo to oznacza „wychowanie na cesarza”, zastępowane często<br />
innym, ale ekwiwalentnym terminem shōgungaku – „wychowanie na<br />
shōguna”. Idea ta miała prowadzić dojrzewanie bushi w duchu przywództwa<br />
pozwalającego na bycie „cesarzem”, czyli władcą panującym nad przebiegiem<br />
swej egzystencji w tym także swojej kariery oraz czuwającym nad losem<br />
i rozwojem założonej przez siebie rodziny.<br />
W indywidualnym rozwoju odpowiadającym za poziom bezpieczeństwa<br />
osobistego (indywidualnego) 19 samuraja dominujące zalety to „Siedem Cnót<br />
Bushidō”. Należą do nich 20 .<br />
17 Zob. M. Kanert, Buddyzm japoński, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2004, ISBN<br />
83-88542-97-4, s. 44 i 240-246.<br />
18 Starożytność i średniowiecze w rozumieniu japońskim nie do końca pokrywają się<br />
na osi czasu z europejskimi okresami o analogicznych nazwach. Dla uściślenia por.<br />
K. G. Henshall, op. cit.; C. Totman, Historia Japonii, Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233278-7-5.<br />
19 Zob. L. Korzeniowski, Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”,<br />
2007, <strong>nr</strong> 5.<br />
89
1. Prawość – Gi i Mądrość – Chi,<br />
2. Odwaga – Yusha,<br />
3. Życzliwość – Jin,<br />
4. Szacunek, Uprzejmość – Rei i Honor – Meiyo,<br />
5. Lojalność – Chūgi, Chujitsu,<br />
6. Szczerość, Uczciwość – Makoto, Shin,<br />
7. Pietyzm rodzinny (nabożność synowska) – Kō.<br />
W wymiarze społecznym upowszechniła się dbałość o pielęgnowanie<br />
konfucjańskich kanonów określanych jako Pięć Relacji Społecznych: 21<br />
1. Relacja władca – urzędnik implikuje sprawiedliwość;<br />
2. Relacja ojciec – syn (rodzic – dziecko) wiąże się z miłością;<br />
3. Relacja mąż – żona powoduje szacunek;<br />
4. Relacja starszy brat – młodszy brat rodzi porządek;<br />
5. Relacja przyjaciel – przyjaciel wzmacnia lojalność.<br />
Japoński Wojskowy wchodząc w „rolę cesarza”, podczas wypełniania<br />
zadań bojowych, policyjnych czy obowiązków rodzinnych, swoje postępowanie<br />
regulował konsekwentnie poprzez „Dziewięć Kanonów Rządzenia<br />
Cesarstwem”. Bez większych trudności można owe kanony zinterpretować<br />
na użytek współczesny, w miejscu cesarza stawiając oficera służb mundurowych<br />
bądź menagera poważnych przedsięwzięć.<br />
1. „Kształtowanie siebie samego, poprzez budowanie siły woli, właściwych<br />
i konsekwentnie realizowanych postanowień, oczyszczenie psychiczne<br />
i fizyczne także przez odpowiednią dietę i okresowy post;<br />
2. Szanowanie wartości polegające na docenianiu i autentycznym kultywowaniu<br />
cnót oraz prostoty pozwalającej na nieuleganie ostentacyjnemu<br />
zbytkowi;<br />
3. Rodzinna zażyłość, której efektem jest poświęcanie należytej uwagi<br />
krewnym, uczestniczenie w radościach i trudnych chwilach, jakie są<br />
udziałem całej rodziny i jej poszczególnych członków;<br />
20 Zob. W. Czajkowski. J. Piwowarski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji<br />
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, <strong>nr</strong> 4, s. 214-<br />
222.<br />
21 Zob. Ibidem, s. 217-218.<br />
90
4. Szanowanie dostojników państwowych poprzez obdarzanie ich zaufaniem<br />
i właściwe delegowanie kompetencji;<br />
5. Identyfikowanie się z korpusem urzędniczym [stawianie się w czyjejś<br />
sytuacji, korzystając z własnych doświadczeń – aut.], któremu towarzyszy<br />
zachęcanie do szczerości i jej utrwalanie w atmosferze sprzyjającej<br />
budowaniu godności ludzkiej;<br />
6. Traktowanie narodu (podwładnych) jak swoje własne dzieci, między<br />
innymi zatrudnianie w odpowiednim czasie i sprawiedliwe wynagradzanie,<br />
okazywanie troski w sprawach służbowych i osobistych;<br />
7. Wspieranie rzemieślników, stworzenie warunków dla rozwoju ich<br />
kunsztu i kreatywności poprzez codzienną kontrolę oraz weryfikację<br />
osiągnięć raz na miesiąc i jednocześnie – uczciwe wynagradzanie, adekwatne<br />
do efektów pracy;<br />
8. Okazywanie przychylności i pobłażliwości obcokrajowcom, ponieważ,<br />
jak uczył Konfucjusz, rzeczy winny mieć swój początek oraz koniec<br />
– zatem należy pamiętać o stosownych powitaniach i pożegnaniach<br />
gości oraz wykazywać wyrozumiałość, co do nieznajomości<br />
miejscowych obyczajów;<br />
9. Okazywanie uprzejmości książętom feudalnym” 22 .<br />
Kiedy ostatecznie w 1600 roku doszło do zjednoczenia Japonii, którego<br />
dokonał Tokugawa Ieasu 23 (zwany Wielkim), w piętnaście lat później spisano<br />
i wprowadzono w życie „Artykuły Rodów Wojskowych” – Buke Shohatto<br />
(1615 r.). Powstały one na rozkaz shōguna Tokugawy pod redakcją<br />
komisji, której przewodniczył mnich buddyjski Sūden Ishin.<br />
Pierwszy artykuł Buke Shohatto odzwierciedlał, pomimo występowania<br />
na przestrzeni dziejów drobnych modyfikacji, najistotniejszą myśl przewodnią<br />
etosu munduru, którą skreślić można zwięźle słowami „samuraj podąża<br />
22 Zisi, Doktryna Środka (Zhongyong), [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów,<br />
M. Kudelska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002,<br />
ISBN 83-23314-87-X s. 343-344; por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej<br />
źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-<br />
930321-3-6, s. 176-177.<br />
23 Bitwa pod Sekigaharą ostatecznie przesądziła o zjednoczeniu Japonii. Por. J. Piwowarski,<br />
Samodoskonalenie…, op. cit., s. 138<br />
91
drogą miecza i literatury” 24 . Koncepcja ta określana mianem bunbu nidō<br />
znana była przynajmniej od czasów Minamoto Yoritomo, czyli od XII wieku.<br />
Tak pisał o niej już później, bo w 1645 roku, znany szermierz Musashi:<br />
„samuraj odnajduje swoją Drogę w umiłowaniu dwóch umiejętności bunbu<br />
nidō, Drogi Oręża i Drogi Nauki. Nawet jeśli do żadnej z nich nie ma zdolności,<br />
to musi usilnie pracować (...) nad tym, by opanować żołnierskie rzemiosło”<br />
25 . Równowaga umysłu i ciała, zdolność do użycia w walce zarówno<br />
uzbrojenia, jak i wiedzy, to podstawa skutecznego funkcjonowania służb<br />
mundurowych nie tylko w Japonii. Równowaga ta ma ogromne znaczenie<br />
dla możliwości uporania się zarówno z zagrożeniami zewnętrznymi, jak<br />
i wewnętrznymi 26 , z jakimi niejednokrotnie zmierzyć się musi policjant albo<br />
wojskowy. Ci, którzy kroczyli kiedyś, oraz Ci, którzy obecnie podążają tzw.<br />
Drogą Wojownika mogą dowiedzieć się, jak pouczał samurajów Konfucjusz:<br />
„Zamiłowanie do nauki zbliża do wiedzy [mądrości – aut.]. Usilny trening<br />
zbliża do cnoty humanitarności. zaś pojąć wstyd to zbliżyć się do męstwa.<br />
Kto poznał te trzy, poznał jak siebie samego kształtować” 27 . W społeczeństwie<br />
kultywującym konsekwentnie od tysiąca lat, jeżeli nie dłużej, właśnie<br />
te wzorce, można oczekiwać, iż jego członkowie nie będą chować się<br />
w trudnych chwilach za plecami tłumu w jego bezimiennej masie, unikając<br />
podjęcia stosownych działań. Tym sposobem świadomy członek zdrowego<br />
organizmu społecznego wiedział, wychowywany od stuleci na cesarza, „jak<br />
rządzić cesarstwem” jak o nie dbać i jak je ochraniać.<br />
Trzeci z omawianych okresów historycznych Japonii nastąpił w trakcie<br />
przeprowadzania reformy modernizacyjnej w okresie Meiji, która rozpoczęła<br />
się w 1868 roku. <strong>Nas</strong>tał wtedy moment wielkiej próby dla rodów wojskowych<br />
i ich samurajskiej moralności, opartej na lojalności i samopoświęceniu.<br />
Zniesiony bowiem został dekretem dotychczasowy ustrój oparty na supremacji<br />
klasy bushi i najwyższych jej dostojnikach – daimyō. Powstał nowocze-<br />
24 D. F. Draeger, Tradycyjne budo, Diamond Books, Bydgoszcz 2006, s. 20<br />
25 M. Musashi, Gorin-no Sho: Księga pięciu kręgów, Diamond Books, Bydgoszcz<br />
2001, ISBN 83-915053-9-1, s. 24.<br />
26 Zob. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka…, op. cit., s. 69.<br />
27 M. Kudelska (red.), op. cit., s. 343.<br />
92
sny rząd, natomiast wysokie stanowiska w administracji mogli otrzymywać<br />
dotychczasowi daimyō będący elitą rycerstwa, a także pozostali samuraje,<br />
odtąd właściwie nazywani shizoku 28 . Byli oni spadkobiercami tradycji Bushidō<br />
i posiadali odpowiednie wykształcenie oraz wychowanie i umiejętności,<br />
pozwalające na pełnienie służby publicznej także w naznaczonych przyniesioną<br />
z Zachodu nowoczesnością warunkach. Wręcz nieprawdopodobne było<br />
jednak to, że w zbiorowym akcie woli wywodzącym się z samurajskiej idei<br />
samopoświęcenia, wszyscy daimyō przekazali swoją ziemię na rzecz cesarza<br />
i państwa. Jak odnotowuje Andressen: „Kiedy powołano nowy rząd, zmiany<br />
nadeszły bardzo szybko. Jedną z pierwszych była decyzja podjęta przez rody<br />
daimyō [najwyższych wojskowych dostojników – aut.], najpierw z większych<br />
księstw, a za nimi z pozostałych, o zrzeczeniu się ziemi, (i kontroli nad<br />
ludźmi), na rzecz cesarza” 29 będącego w XIX wieku uosobieniem nowoczesnego<br />
japońskiego tworu państwowego Nierzadko gubernatorem nowo powstałej<br />
prefektury zostawał dawny daimyō danego obszaru. Zaangażowanie<br />
w unowocześnienie japońskiej administracji i struktur mundurowych, wywodzących<br />
się przy tym ze starej samurajskiej tradycji, działającej zgodnie<br />
z regułami honorowego kodeksu Bushidō, pokazuje między innymi kierunek<br />
zmian dotyczący nowych pensji rządowych. Gubernatorzy przyjęli pensje<br />
wynoszące tylko 10% ich poprzednich dochodów z okresu, gdy byli oni jeszcze<br />
daimyō. Pensje pozostałych urzędników z samurajskich rodów zmniejszyły<br />
się o połowę czyli o całe 50%. Dwa miliony samurajów stanowiło<br />
znaczną siłę, zdolną do rozpętania w tamtych latach groźnej wojny domowej.<br />
Gdyby w owym czasie doszło do takich wydarzeń, Japonia pogrążyłaby się<br />
wówczas w kolonialnym niebycie. Społeczeństwo japońskie i jego publiczni<br />
funkcjonariusze, wywodzący się z armii, pokazali jednak, że oparta na Bus-<br />
28 Shizoku – były samuraj, człowiek, który służył. W odróżnieniu od samuraj człowiek,<br />
który służy. Z chwilą nastania reformy Meiji zlikwidowano system feudalny<br />
i samuraje stali się shizoku, nie tracąc jednak swej tożsamości związanej z Bushidō<br />
i świadomością etosu japońskiego rycerza, samuraja.<br />
29 C. Andressen, Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa<br />
2004, ISBN 83-88938-98-3, s. 72.<br />
93
hidō filozofia 30 i wynikający z niej patriotyzm oraz wspierający je solidaryzm<br />
klasowy wydźwignęły Kraj Kwitnącej Wiśni w przeciągu czasu krótszego<br />
aniżeli pół wieku z pozycji marginalnego pod względem technologicznym<br />
państwa do poziomu światowego mocarstwa, które w 1905 roku<br />
rzuciło na kalana euroazjatyckiego rosyjskiego giganta.<br />
Potomkowie samurajów potrafili, nie ujmując nic ze swej dumy, czerpać<br />
także siłę z kultywowanej prze siebie cnoty – pokory, podążając do<br />
swych obowiązków i zadań od wieków zgodnie z tradycją określaną jako<br />
Droga Cesarza (tennōgaku). Noszą oni w pamięci przesłanie swych przodków,<br />
jak również najnowsze wydarzenia z historii Wysp i z troską myślą<br />
o wielowymiarowym bezpieczeństwie swego państwa. Zarówno przywódcy<br />
polityczni, oficerowie służb mundurowych czy kadra kierownicza firm autentycznie<br />
stosują się do tennōgaku 31 , pamiętając, iż będąc przywódcą jest się<br />
tylko coraz większym sługą, służy się bowiem coraz większej liczbie osób<br />
i jest się odpowiedzialnym za szeroko rozumiane bezpieczeństwo ludzkie 32 .<br />
O nieprzemijającej koncepcji władcy odbieranej zapewne tak, jak rozumie to<br />
dzisiaj każdy z „50-ciu samurajów” – bohaterskich ratowników z Fukus-<br />
30 Zob. H. G. Blocker, C. L. Starling, Japanese Philosophy, State University of New<br />
York Press, Nowy Jork 2001, ISBN 07-91450-19-8.<br />
31 F. Tanaka, op. cit., s. 97: „Aby lepiej zrozumieć prawa rządzące ludzką egzystencją,<br />
wojownik nie powinien stronić od nauk humanistycznych i filozofii. Wystarczy<br />
rzucić garść tematów: tendō (Prawo Wszechświata), chidō (Prawo Ziemi), jindō<br />
(Prawo Ludzi), shintō, buddyzm, [butsudō – aut.], astrologia, wydarzenia bieżące,<br />
geografia, chemia i przyroda. Krzepkie ciało i nieugięta wola przydają się w wielu<br />
dziedzinach życia, łącznie z polityką, gospodarką, kulturą i sztuką. Ten proces nosi<br />
nazwę tennōgaku (teiōgaku) – „uczenie się na cesarza”.<br />
32 Bezpieczeństwo ludzkie – to wolność od konfliktów międzypaństwowych i konfliktów<br />
wewnętrznych, wolność od zagrożenia przestępczością, wolność od chorób,<br />
głodu, zagrożeń wynikających z degradacji środowiska, czy od naruszeń praw człowieka<br />
ze strony aparatu państwowego; jest to także posiadanie perspektyw na realizację<br />
aspiracji życiowych jednostki poprzez edukację i pracę. Zob. A. Amouel,<br />
What's human security?, „Human Security Journal”, 2006, Vol. 1, p. 10-23; T. Dahl-<br />
Eriksen, Human security: A new concept which adds new dimension to human rights<br />
discussions, “Human Security Journal”, 2007, Vol. 5 16-27; P. Ogonowski,<br />
Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa „Organizacja Narodów Zjednoczonych<br />
– bilans i perspektywy”, Warszawa 22 września 2005 –<br />
http://www.unic.un.org.pl/un60/referat.php (14.02.2011); G. Michałowska, op. cit.<br />
94
himy, dowiadujemy się między innymi z pism znanego przedstawiciela administracji<br />
wojskowej okresu Edo, Daidōji Yūzan (XVII w.), który mówi, iż<br />
„Bushi czyli rycerz, to całkiem coś innego [aniżeli zwykły pracownik – aut.],<br />
bo on służy także swoim życiem. Co więcej, jego pan jest takim samym sługą<br />
i wasalem, tylko na większa skalę, bo on także musi – odpowiednio do<br />
swojej rangi – wypełniać rozkazy na wypadek kłopotów w kraju” 33 .<br />
Szczególna pasja, jaką przejawiają Japończycy, i którą próbują naśladować<br />
przedstawiciele wielu nacji na całym świecie 34 , wiąże się z konsekwentnym<br />
utrzymywaniem przez wieki ciągłości przekazu Bushidō. Chcąc<br />
zrozumieć specyfikę tej pasji, należy, w opinii autorów, zgłębić istotę pojęć<br />
karada de oboeru oraz kotodama. Pierwsze z tych pojęć oznacza dosłownie<br />
„uczenie się całym ciałem” i prowadzi do jedności ciała i umysłu. Owa harmonię<br />
uzyskuje się poprzez fizyczny trening, prowadzony z pełnym mentalnym<br />
zaangażowaniem. Komplementarny psychofizyczny regularnie kultywowany<br />
trening pozwala przekroczyć dualizm ciała i umysłu 35 , tak jak dzieje<br />
się to w dziedzinie sztuk walki Budō, gdzie obowiązuje holistyczna koncepcja<br />
samodoskonalenia i bezpieczeństwa 36 . Drugim ze wspomnianych pojęć<br />
33 Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budō Shoshinshu, Diamond Books.<br />
Bydgoszcz 2005, ISBN 83-89332-09-4, s. 75; por. F. Tanaka, op. cit.<br />
34 W. J. Cynarski uważa, że „w międzynarodowym środowisku martial arts funkcjonują<br />
grupy pasjonatów – idealistów, którzy uwewnętrzniają (internalizują) wartości<br />
kultur wojowników, co stanowi wyraz ich sprzeciwu wobec dominującej<br />
w świecie kapitalizmu ideologii dorabiania się i „dogadzania” własnym zachciankom.<br />
Osoby wybierające trudna drogę wojownika, jako formę samodoskonalenia,<br />
wyżej cenią określone zasady etyczne niż sam trening, a względy samorealizacyjne<br />
od utylitarnego wymiaru znajomości technik walki”. W. J. Cynarski, Teoria<br />
i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie europejskiej, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, ISBN 83-73381-18-X, s. 58.<br />
35 The mind-body problem – dylemat psychofizyczny zwany też problemem psychofizycznym<br />
lub problemem stosunku duszy do ciała. W czasach nowożytnych dyskusje<br />
na temat stosunku duszy do ciała zapoczątkował Kartezjusz. Zagadnieniem tym zajmowali<br />
się później również T. Hobbes, B. Spinoza czy Zou Yan.<br />
36 Zob. T. Ambroży, Wpływ aktywności fizycznej na realizacje potrzeby bezpieczeństwa<br />
osobistego i społecznego, Wydawnictwo European Association for Security,<br />
Kraków 2005, ISBN 83-91993-28-0; T. Ambroży, Trening…, op. cit.; J. Harasymowicz,<br />
Filozoficzne aspekty Budō oraz źródła ich inspiracji, [w:] Humanistyczna teo-<br />
95
jest kotodama (pojęcie mające swój niezwykły udział w „ontologii słowa”),<br />
czyli „duch słowa”. Słowo wypowiedziane przez człowieka funkcjonującego<br />
w społeczności, w której funkcjonuje dalekowschodnia filozofia organizmu<br />
społecznego 37 , oddziałuje z niezwykłą siłą. Stanowi ono niejako odrębny byt,<br />
dysponujący mocą sprawczą pozwalającą na indukowanie określonego przesłania,<br />
tożsamego ze znaczeniem wypowiedzianego wyrazu. Jeżeli współczesny<br />
samuraj wypowiada słowo kinbensei – pilność, to nie ma na myśli tego,<br />
że należy być pilnym, tylko – jest pilny. Kiedy pisze lub mówi jin – życzliwość,<br />
nie mówi o tym, że powinno się być życzliwym, lecz realizuje życzliwość.<br />
Słowo gisei lub jikogisei oznacza gotowość do samopoświęcenia.<br />
W dzisiejszej Fukushimie, w której niestabilność reaktora atomowego zagraża<br />
krajowi, i być może części ludzkości, gisei oznacza, iż sześć zespołów<br />
liczących po 50 współczesnych samurajów podjęło decyzję, że są gotowi<br />
ofiarować swe życie, by dzięki temu przeżyły tysiące innych ludzi. Ratownicy<br />
z Fukushimy pożegnali się już ze swoimi bliskimi i nie żałują podjęcia<br />
tego postanowienia. Swojej decyzji nie zmienią dopóki ofiarowane działanie<br />
będzie prowadziło ich jako współczesnych bushi do wytyczonego celu jakim<br />
jest powstrzymanie nuklearnego niebezpieczeństwa.<br />
Zmierzając do wniosków, można zauważyć następujące prawidłowości:<br />
1. Tradycja oparta na etosie munduru może stanowić o poziomie kultury<br />
etycznej danego środowiska. Sadząc po przykładzie japońskim, rzutuje<br />
ona na postawy wielu członków społeczeństwa, także tych, którzy<br />
nie należą do służb mundurowych.<br />
ria sztuk i sportów walki, W. J. Cynarski, K. Obodyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Rzeszowskiego, Rzeszów 2003, ISBN 83-73380-57-4.<br />
37 Filozofia organicystyczna to filozofia zakładająca, iż społeczeństwo funkcjonuje<br />
i rozwija się jak żywy organizm, a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak jak<br />
części organizmu (od ich wzajemnej współpracy zależy sprawne funkcjonowanie<br />
społeczeństwa). Jako pierwsi myśliciele, którzy zastosowali metaforę społeczeństwa<br />
jako organizmu w zachodnim kręgu kulturowym byli Platon oraz Arystoteles. Natomiast<br />
na Wschodzie analogiczna koncepcje przedstawił m.in. Konfucjusz. Postrzeganie<br />
tej koncepcji jako anachronizmu byłoby, w opinii Autorów, błędem, gdyż<br />
ogromna cześć ludzkiej populacji kieruje się nadal organicystyczną wizją społeczną.<br />
Współcześnie nawiązują do tego rodzaju filozofii socjologowie Parsons, Luckmann,<br />
Bellah, Tanquerey.<br />
96
2. Ogromna popularność japońskiej filozofii bezpieczeństwa, czy też –<br />
kultury bezpieczeństwa, opartej na etycznym kodeksie Bushidō dotarła<br />
do Polski na przełomie lat 70. i 80.<br />
3. Należy zauważyć, jak wielką siłę może stanowić poważnie traktowana<br />
tradycja określana jako rycerskość. Gdy pojawia się wielkie zagrożenie<br />
i w tym czasie zdarzy się, że zawiodą ludzie, wtedy nie pomoże nam<br />
w żaden sposób wysoko zaawansowana i sprawnie funkcjonująca technika<br />
i technologia. Ale gdy w przypadku ciężkiego kryzysu odmówią<br />
posłuszeństwa środki techniczne, można jeszcze liczyć na skuteczny ratunek<br />
wtedy, gdy nie zawiedzie moralnie uzbrojony czynnik ludzki. To<br />
istotna nauka płynąca na cały świat z Fukushimy i spełniającej się tam<br />
współczesnej aplikacji zasad kodeksu Bushidō. Szczególnie ważna jest<br />
ona dla tych, którzy zajmują się zawodowo i z powołania dbałością<br />
o porządek i bezpieczeństwo traktowane zarówno jako pożądany stan<br />
a także uznawane za wartość. Do Formacji, od których owo bezpieczeństwo<br />
zależy zaliczamy w pierwszym rzędzie Policję i Wojsko 38 .<br />
Zapewne należałoby sobie życzyć, aby ich członkowie podążali<br />
uwspółcześnioną wersją Drogi Cesarza.<br />
4. Doniosłą rolę w propagowaniu Modern Bushidō odegrali samuraje –<br />
katolicy. Należeli do nich Nitobe Inazō (1862-1933). Miyabe Kingo<br />
(1860-1951) oraz Kanzō Uchimura (1861-1930) 39 . Uznawali oni Shin<br />
Bushidō (Modern Bushidō) za rodzaj Nowego Przymierza w wydaniu<br />
japońskim.<br />
5. Zjawisko ciągłości przekazu i jego stabilności (np. kodeks administracyjny<br />
Goseibai Shikimoku obowiązywał w Japonii przez 635 lat (1232-<br />
1867) to jeden z elementów ustanawiania polityki i filozofii bezpieczeństwa<br />
40 .<br />
38 Zob. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka…, op. cit., s. 71-l 13.<br />
39 Por. P. Nowak, The Way of the Christian Samurai: Reflections for Servant – Warriors<br />
of Christ, Publ. R.A.G.E. Media, Londyn 2007, ISBN 09-77223-46-9.<br />
40 R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli polemologicznej<br />
i irenologicznej, Wydawnictwo Akademia Podlaska Siedlce 2009, ISBN<br />
978-83-7051-501-0.<br />
97
6. Kolejnym czynnikiem mającym znaczenie z securitologicznego punktu<br />
widzenia jest utrzymywanie tożsamości narodowej – czy szerzej –<br />
świadomości obywatelskiej. Filozofia tożsamości 41 to taki wątek filozofii<br />
bezpieczeństwa, a więc i securitologii, który pozwala z korzyścią<br />
i bez obaw absorbować obce kulturowo, ale istotne systemy myślenia<br />
i działania.<br />
W kończącej konkluzji autorzy niniejszej pracy odwołują się do przesłania<br />
Musashi Miyamoto, który powiedział rzecz następującą: „ludzie [błędnie –<br />
aut.] sądzą, że nauka prawa i taktyki walki w praktyce nie zdają się na nic.<br />
I właśnie dlatego tak istotne dla [prawdziwego – aut.] zrealizowania tej Drogi<br />
są dwie rzeczy – trening i nauczanie, aby znajomość taktyki o każdym czasie<br />
i we wszystkich spawach przyniosła korzyści” 42 .<br />
Referat wygłoszony podczas I Ogólnopolskiego Zjazdu Przedstawicieli Nauki<br />
o Bezpieczeństwie Szczytno, 14-16 czerwca 2011 r.<br />
Bibliografia<br />
1. T. Ambroży, Wpływ aktywności fizycznej na realizację potrzeby bezpieczeństwa<br />
osobistego i społecznego, Wydawnictwo European Association<br />
for Security, Kraków 2005, ISBN 83-91993-28-0.<br />
2. T. Ambroży, Trening holistyczny metodą kompleksowej uprawy ciała,<br />
Wydawnictwo European Association for Security, Kraków 2004, ISBN<br />
83-91811-43-3.<br />
3. A. Amouel, What's human security?, „Human Security Journal”, 2006,<br />
Vol. 1.<br />
41 Zob. J. Kojkoł (red.), Filozofia tożsamości, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk<br />
2007, ISBN 978-83-713427-4-5.<br />
42 M. Musashi, Gorin-no Sho…, op. cit., s. 24; por. H. Nakamura, Ways of thinking<br />
of Eastern People: India – China – Tibet – Japan, University of Hawaii Press, London<br />
1964, ISBN 08-24800-78-8.<br />
98
4. C. Andressen, Krótka historia Japonii, Wydawnictwo Akademickie Dialog,<br />
Warszawa 2004, ISBN 83-88938-98-3.<br />
5. Z. Bauman, Globalizacja, PiW, Warszawa 2002, ISBN 97-88-3060282-<br />
7-0.<br />
6. H. G. Blocker, C. L. Starling, Japanese Philosophy, State University<br />
of New York Press, Nowy Jork 2001, ISBN 07-91450-19-8.<br />
7. W. J. Cynarski, Teoria i praktyka dalekowschodnich sztuk walki w perspektywie<br />
europejskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,<br />
Rzeszów 2004, ISBN 83-73381-18-X.<br />
8. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji<br />
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
2010, <strong>nr</strong> 4.<br />
9. T. Dahl-Eriksen, Human security: A new concept which adds new dimension<br />
to human rights discussions, “Human Security Journal”, 2007,<br />
Vol. 5.<br />
10. Daidōji Yūzan, Kodeks młodego samuraja. Budō Shoshinsu, Diamond<br />
Books, Bydgoszcz 2004, ISBN 83-89332-09-4.<br />
11. D. F. Draeger, Tradycyjne budo, Diamond Books, Bydgoszcz 2006,<br />
ISBN 83-89332-18-3.<br />
12. A. Giddens, Europa w epoce globalnej, PWN, Warszawa 2009, ISBN<br />
978-83-011581-3-2.<br />
13. J. Harasymowicz, Filozoficzne aspekty Budō oraz źródła ich inspiracji,<br />
[w:] Humanistyczna teoria sztuk i sportów walki, W. J. Cynarski,<br />
K. Obodyński (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów<br />
2003, ISBN 83-73380-57-4.<br />
14. M. Kanert, Buddyzm japoński, Wydawnictwo TRIO, Warszawa 2005,<br />
ISBN 83-88542-97-4.<br />
15. J. Kojkoł (red.), Filozofia tożsamości, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk<br />
2007, ISBN 978-83-713427-4-5.<br />
16. L. Korzeniowski, Securitologia na początku XXI wieku, „Securitologia”,<br />
2007, <strong>nr</strong> 5.<br />
17. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka<br />
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 978-83-925072-1-<br />
99
5.<br />
18. M. Kudelska (red.), Filozofia Wschodu, Wybór tekstów, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-233-1487-X.<br />
19. Kishore Mahbubani, Zachód traci przywództwo w świecie –<br />
http://wiadomosci.dziennik.pl/wydarzenia/artykuly/74597,azjatycjaekspansja.html<br />
(20.02.2011).<br />
20. M. Melanowicz, Historia literatury japońskiej, PWN, Warszawa 2011,<br />
ISBN 978-83-01-16431-7.<br />
21. G. Michałowska, Bezpieczeństwo ludzkie, [w:] Świat wobec współczesnych<br />
wyzwań i zagrożeń, J. Symonides (red.), Wydawnictwo Naukowe<br />
Scholar, Warszawa 2010, ISBN 978-83-738344-4-6.<br />
22. M. Musashi, Gorin-no Sho: Księga pięciu kręgów, Diamond Books,<br />
Bydgoszcz 2001, ISBN 83-915053-9-1.<br />
23. H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern People: India – China – Tybet<br />
– Japan, University of Hawaii Press, Londyn 1964, ISBN 08-24800-<br />
78-8.<br />
24. L. Nitobe, Bushido dusza Japonii, Keiko Publishers, Warszawa 1993,<br />
ISBN 83-85858-00-8.<br />
25. P. Nowak, The Way of the Christian Samurai: Reflections for Servant-<br />
Warriors of Christ, Publ. R.A.G.E. Media, Londyn 2007, ISBN 09-<br />
77223-46-9.<br />
26. P. Ogonowski, Niedorozwój, głód, choroby, Konferencja Naukowa „Organizacja<br />
Narodów Zjednoczonych – bilans i perspektywy”, Warszawa<br />
22 września 2005.<br />
27. J. Pawłowski, Państwo we wczesnej filozofii konfucjańskiej, Wydawnictwa<br />
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, ISBN 978-83-235-<br />
0771-0.<br />
28. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
29. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie<br />
Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-<br />
7624-057-2.<br />
30. R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa na tle europejskiej myśli<br />
100
polemologicznej i irenologicznej, Wydawnictwo Akademia Podlaska<br />
Siedlce 2009, ISBN 978-83-7051-501-0.<br />
31. A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy<br />
Wojskowej, Warszawa 1939.<br />
32. F. Tanaka, Samurai Fighting Arts. The Spirit and the Practice, Kodansha<br />
International Ltd., Tokio 2003, ISBN 47-70028-98-9.<br />
33. F. Tanaka, Sztuki walki samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 2005,<br />
ISBN 83-89332-14-0.<br />
34. C. Totman, Historia Japonii, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,<br />
Kraków 2009, ISBN 978-83-233278-7-5.<br />
35. P. Varley, Kultura japońska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,<br />
Kraków 2006, ISBN 83-23321-72-8.<br />
36. Y. Xinzhong, Konfucjanizm. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu<br />
Jagiellońskiego, Kraków 2009, ISBN 978-83-233260-2-1.<br />
37. Zisi, Doktryna Środka (Zhongyong), [w:] Filozofia Wschodu. Wybór<br />
tekstów, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002,<br />
ISBN 83-23314-87-X.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki<br />
Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).<br />
101
102
MICHAELA JURISOVÁ<br />
Legislatívne poňatie trestu smrti od roku 1950 až po<br />
súčasnosť v regióne Československej a Slovenskej republiky<br />
a argumenty za a proti trestu smrti<br />
Legislative concepts for the death penalty in Czechoslovakia<br />
and the Slovak Republic since 1950 to the present day –<br />
arguments pro and co<strong>nr</strong>a the death penalty<br />
Abstract: Existing research data are not able to give a convincing proof that<br />
the death penalty deters people from committing crimes more efficiently than<br />
other punishments. However, in many countries, including European Union<br />
countries, the restoration of this strictest kind of penalty is under discussion. In<br />
1966 there was passed the International Pakt on Civil and Political Rights,<br />
which included the right of every human being to the “nherent right to live”. As<br />
a consequence of that, in many countries the death penalty for the most serious<br />
crimes has been abolished. To 1998, in 167 countries the death penalty was<br />
ablished and 14 other anounce this verdict it only for war crimes. In 24<br />
countries executions ceased to take place in practice (de facto amnesty) –<br />
despite the existence of capital punishment in domestic legislation. Currently,<br />
death sentences are used in over 60 countries worldwide. Within European<br />
countries the death penalty is carried out only in Belarus. In Czechoslovakia,<br />
the death penalty was abolished in 1990. The article presents the “way”<br />
of the legislation of the death penalty applicable in the Czech Republic and in<br />
the territory of Slovakia. Author cites various stages of evolution of sanctions<br />
in the form of capital punishment in the legislation of Czechoslovakia since<br />
1950 to the current interpretation of the prohibition of the death penalty in<br />
the Penal Code in the Republic of Slovakia. As a conclusion, after<br />
the presentation of arguments “pro” and “contra”, the author declares the death<br />
penalty as unacceptable.<br />
103
Key words: death penalty, legislation, miscarriage of justice, criminology<br />
Abstrakt: Dotychczasowe wyniki badań naukowych nie są w stanie wskazać<br />
w przekonywujący sposób dowodu na to, iż kara śmierci odstrasza od popełnienia<br />
zbrodni bardziej niż inne kary. Niemniej w wielu krajach, w tym<br />
w państwach Unii Europejskiej, trwają dyskusje dotyczące przywrócenia tego<br />
najsurowszego rodzaju kary. W 1966 r. uchwalono Międzynarodowy Pakt<br />
Praw Obywatelskich i Politycznych, w którym zawarto prawo każdej istoty<br />
ludzkiej do „przyrodzonego prawa do życia”. W następstwie tego w wielu<br />
krajach zniesiono karę śmierci za najcięższe zbrodnie. Do 1998 r. karę śmierci<br />
zniosło 167 państw, 14 innych zasądza ją jedynie za zbrodnie wojenne, w 24<br />
następnych zaprzestano wykonywania egzekucji w praktyce (abolicja de facto)<br />
– mimo istnienia tej kary w wewnętrznych uregulowaniach prawnych. Obecnie<br />
wyroki śmierci stosuje się w ponad 60 krajach na świecie. Z państw europejskich<br />
kara śmierci wykonywana jest tylko na Białorusi. W Czechosłowacji<br />
kara śmierci została zniesiona w 1990 r. Artykuł przedstawia „drogę”, jaką<br />
pokonała legislacja u naszych południowych sąsiadów, której efektem finalnym<br />
było całkowite zniesienie kary śmierci, obowiązujące do chwili obecnej<br />
w obu nowych organizmach państwowych powstałych po rozpadzie Czechosłowacji<br />
tj. w Republice Czech i Republice Słowacji. Autorka przytacza poszczególne<br />
etapy ewolucji sankcji w postaci kary śmierci w ustawodawstwie<br />
Czechosłowacji od 1950 r. do aktualnie obowiązującej interpretacji zakazu<br />
kary śmierci w Kodeksie karnym obowiązującym w Republice Słowacji.<br />
W konkluzji po przedstawieniu argumentów „za” i „przeciw”, Autorka zajmuje<br />
jednoznaczne, nieakceptujące kary śmierci stanowisko.<br />
Słowa kluczowe: kara śmierci, prawdowawsto, pomyłki sądowe, kryminologia<br />
Môj príspevok by som rada začala slovami, že i v dnešnom<br />
demokratickom svete dochádza častokrát k porušeniu základného práva<br />
človeka – práva na život, a preto by sme sa mali všetci spoločne zamyslieť<br />
a bojovať aby tomu tak nebolo a hlavne zamyslieť sa nad tým, že život je<br />
104
len jeden a je potrebné ho chrániť za každú cenu. A podľa môjho názoru,<br />
pokiaľ bude trest smrti ako absolútny trest vo svete existovať, má diskusia<br />
v akomkoľvek rozmere stále hlboký význam a zmysel, a práve preto Vám<br />
ponúkam v nasledujúcich riadkoch fakty a informácie o jednej z časti tejto<br />
problematiky.<br />
Ako to potvrdili dlhoročné diskusie prívržencov i odporcov, trest<br />
smrti, je jedným z najrozporuplnejších inštitútov trestného práva. Dôležitá<br />
je jeho samotná podstata, ale i najvhodnejší prístup a spôsob ako s trestom<br />
smrti naložiť.<br />
Otázka, na ktorú mnohí hľadajú odpoveď, znie: „Je nevyhnutné<br />
podriadiť právne a kriminologické aspekty trestu smrti výhradne<br />
filozofickým a morálnym úvahám?“ „Zachovať alebo zrušiť trest smrti?“<br />
Túto dilemu možno vraj prekonať len vtedy, ak sa trest smrti nebude<br />
posudzovať iba ako inštitút trestného práva, ale predovšetkým aj ako<br />
kategória etická a ako výraz mravných postojov k hodnote ľudského<br />
života 1 .<br />
Mnohé kriminologické štúdie poukazujú na to, že zločinnosť obvykle<br />
nezávisí na tvrdosti trestu. Ide vraj iba o „mylnú právnickú predstavu“, že<br />
zločinec, predtým ako niečo spácha, sa najprv pozrie do trestného zákona,<br />
aby vedel, čo ho prípadne čaká a neminie, respektíve čo sa mu môže stať,<br />
ak mu bude jeho protiprávny čin dokázaný 2 . I keď sa na jednej strane do<br />
určitej miery s týmto názorom stotožňujem, na strane druhej, úplné<br />
bezprávie a anarchia by v tomto smere neboli vôbec prípustné, a tak<br />
v tomto príspevku poukazujem na prierez legislatívy upravujúcej<br />
podmienky trestu smrti, počnúc rokom 1950 až po súčasnosť a aktuálnu<br />
právnu úpravu.<br />
Koniec-koncov, v Slovenskej republike je ústavnoprávna rovina<br />
týkajúca sa absolútneho trestu celkom jednoznačná. Trest smrti zakazuje<br />
Ústava Slovenskej republiky článkom č. 15 ods. 3, ako aj Protokoly č. 6<br />
1 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 11.<br />
2 I. Zoubková, J. Straus, Je trest smrti prevencí před zločinem?, In „Kriminalistická<br />
společnost“, 1996, roč. 5, č. 1, s. 4.<br />
105
a č. 13 Dohovoru o ochrane ľudských práv a základných slobôd. Ak by sme<br />
čo i len na chvíľku rozmýšľali o zrušení zákazu trestu smrti – uvažovali<br />
by sme o zmene ústavy a medzinárodnej zmluvy! Avšak v demokraciách<br />
ani zmena ústavnej normy či medzinárodnej zmluvy nie je vylúčená 3 .<br />
Vyššie uvedené je však iba akýmsi teoretickým náčrtom, ja sa ale takejto<br />
hypotetickej predstave v mojom príspevku nevenujem a spracúvam fakty<br />
týkajúce sa trestu smrti, ktoré sú historicky a pevne dané.<br />
Zákon č. 86/1950 Zb. – Trestný zákon<br />
Dňa 12. júla 1950 bol vydaný trestný zákon č. 86/1950 Zb., v ktorom<br />
ostal trest smrti v porovnaní s predchádzajúcou právnou úpravou<br />
nedotknutý. „Trest smrti sa vykonáva obesením a v dobe zvýšeného<br />
ohrozenia štátu aj zastrelením“, uvádza § 29 tohto zákona. Okrem<br />
nepolitických trestných činov, napríklad vrážd, bolo použitie spomenutého<br />
zákona rozšírené aj na delikty politického charakteru.<br />
Trest smrti vystupoval v tomto trestom zákone ako jeden z troch<br />
hlavných trestov, a to na prvom mieste (§ 18). Podľa tohto zákona, súdy<br />
mohli uložiť trest smrti v dvadsiatich piatich prípadoch, pričom pri<br />
mnohých trestných činoch bol absolútny trest jedinou sankciou bez<br />
akejkoľvek alternatívy trestu odňatia slobody. Trest smrti sa podľa § 29<br />
ods. 1 vykonával obesením a v dobe zvýšeného ohrozenia štátu zastrelením.<br />
Pozornosť si v tomto zákone zasluhuje i „inštitút trestu odňatia<br />
slobody na doživotie“. Súd mohol rozhodnúť a uložiť namiesto trestu smrti,<br />
„odňatie slobody na doživotie“ alebo „trest odňatia slobody na 15 až 25<br />
rokov“. Bolo to možné ale iba v prípade, ak podľa § 29 ods. 2 citovaného<br />
zákona „by bol trest smrti vzhľadom na osobu páchateľa, alebo na<br />
závažnosť poľahčujúcich okolností neprimerane prísny“. Ako jediná<br />
možnosť vystupoval trest odňatia slobody na doživotie v pätnástich<br />
prípadoch.<br />
V rokoch 1949 – 1953 prišlo v Československu o život viac ako<br />
dvesto ľudí, odsúdených na trest smrti prevažne za politické delikty.<br />
3 D. Lipšic, Trest smrti – predsudky a otázniky, In „Justičná revue“, 2008, roč. 60,<br />
č. 8-9, s. 1229.<br />
106
Posledná politická poprava bola vykonaná v roku 1960. Obeťou sa stal Ján<br />
Bočan.<br />
Do roku 1955 sa zväčša popravovalo v Prahe, Brne či Uherskom<br />
Hradišti. Po roku 1955 bolo vykonávanie popráv centralizované do Prahy<br />
a Bratislavy. V tomto roku došlo aj k zmene takej, že samotné exekúcie sa<br />
preniesli do vnútorných priestorov, pretože dovtedy sa vykonávali zväčša<br />
von a verejne 4 .<br />
Zákon č. 63/1956 Zb. 5<br />
Uvedený zákon zrušil trest odňatia slobody na doživotie a nahradil<br />
ho trestom odňatia slobody na dvadsaťpäť rokov. Tento trest stanovil vedľa<br />
trestu smrti v prípadoch, kde bol absolútny trest v osobitnej časti Trestného<br />
zákona trestom jediným. Možnosť uloženia trestu smrti sa tak stala<br />
fakultatívnou 6 .<br />
Trestný zákon č. 140/1961 Zb.<br />
Na vyššie uvedenú právnu normu (zákon č. 63/1956 Zb.), nadväzuje<br />
po niekoľkých rokoch Trestný zákon č. 140/1961 Zb.<br />
Priporovnaní tejto zákonnej úpravy s trestnoprávnou úpravou z roku<br />
1950 (Trestný zákon č. 86/1950 Zb.), vrátane významnej novelizácie v roku<br />
4 M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha<br />
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 372.<br />
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67-<br />
943881-0-9, s. 46.<br />
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad<br />
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09-<br />
X, s. 247.<br />
J. Vorel, a kol., Československá justice v letech 1948 – 1953 v dokumentech –<br />
Sešity č. 9, 2. díl., Vydal Úrad dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu,<br />
Praha 2004, ISBN 80-86621-05-7, s. 287.<br />
5 pozn. autora – ide o zákon č. 86/1950 Zb. v znení novely č. 63/1956 Zb.<br />
6 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 49.<br />
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad<br />
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09-<br />
X, s. 253.<br />
107
1956, je evidentné, že počet skutkových podstát trestných činov<br />
sankcionovaných trestom smrti sa výrazne zvýšil. Absolútny trest tu bolo<br />
možné uložiť až za tridsaťtri druhov trestných činov (v predchádzajúcom<br />
trestnom zákone bolo vytýčených „len“ dvadsaťpäť druhov trestných činov,<br />
za ktoré bolo možné uložiť absolútny trest) 7 . Je však nevyhnutné<br />
podotknúť, že možnosť uloženia trestu smrti za spomínané trestné činy bola<br />
rigorózne obmedzovaná. To znamená, že ani u jedného z týchto trestných<br />
činov nevystupoval trest smrti ako jediná alternatíva. Trest smrti<br />
vystupoval ako tá prísnejšia alternatíva trestu odňatia slobody. Napríklad:<br />
„sankcia za trestný čin vraždy bolo odňatie slobody na 10 – 15 rokov alebo<br />
trest smrti“.<br />
Ustanovenie § 29 – „Výnimočný trest“, zákona č. 140/1961 Zb., bolo<br />
zárukou toho, že trest smrti sa bude ukladať naozaj iba vo výnimočných<br />
prípadoch. To znamená, že absolútny trest bol uložený za spáchanie<br />
trestného činu s mimoriadne vysokým stupňom nebezpečnosti pre<br />
spoločnosť. Taktiež musela byť splnená aspoň jedna z podmienok<br />
uvedených v § 29 ods. 1 tohto zákona, a síce, „uloženie trestu smrti<br />
vyžadovala účinná ochrana spoločnosti“ alebo „nebola nádej, že by<br />
páchateľa bolo možné napraviť trestom odňatia slobody do pätnásť rokov“.<br />
7 Citovaný zákon obsahoval (až do 1. júla 1990) tieto skutkové podstaty trestných<br />
činov sankcionovateľných trestom smrti: teror, záškodníctvo, sabotáž,<br />
poškodzovanie štátu svetovej socialistickej sústavy, vyzvedačstvo, vyzvedačstvo<br />
a ohrozenie štát. tajomstva na škodu štátu svetovej socialistickej sústavy, vojnová<br />
zrada, všeobecné ohrozenie, ohrozenie bezpečnosti vzdušného dopravného prostriedku,<br />
zavlečenie vzdušného dopravného prostriedku do cudziny, vražda,<br />
genocídium, používanie zakázaného bojového prostriedku, vojnová krutosť,<br />
plienenie v priestore vojnových operácií, neuposlúchnutie rozkazu, sprotivenie<br />
a donútenie porušiť vojenskú povinnosť, násilie voči nadriadenému, vyhýbanie sa<br />
výkonu vojenskej služby, zbehnutie, zbehnutie do cudziny, porušovanie povinnosti<br />
strážnej služby, porušovanie povinnosti služby pri ochrane vzdušného priestoru,<br />
ohrozovanie politického a morálneho stavu jednotky, zbabelosť pred nepriateľom,<br />
nesplnenie bojovej úlohy, opustenie bojových prostriedkov, vydanie bojových<br />
prostriedkov nepriateľovi. Tieto trestné činy sú jednotlivo vymedzené v rozsahu<br />
§ 93 až § 292 zákona č. 140/1961 Zb.<br />
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67-<br />
943881-0-9, s. 50.<br />
108
Bezprostredne dotýkajúce sa trestu smrti bolo i ustanovenie zákona<br />
č. 140/1961 Zb., podľa ktorého nebolo možné trest smrti uložiť tehotnej<br />
žene alebo osobe, ktorá v čase, keď spáchala trestný čin, neprekročila<br />
osemnásty rok svojho veku 8 .<br />
Zákon č. 45/1973 Zb.<br />
Novelizácia Trestného zákona č. 140/1961 Zb. zákonom č. 45/1973<br />
Zb. priniesla zmeny najmä v § 29 (porovnaj s vyššie uvedeným). Podľa<br />
novelizácie z roku 1973 mohol súd namiesto trestu smrti uložiť „trest<br />
odňatia slobody od 15 do 25 rokov“. Dôvody, ktoré viedli zákonodarcov<br />
k takejto zmene, spočívali vo veľmi veľkom rozdiele medzi maximálnou<br />
prípustnou hranicou trestu odňatia slobody, a síce 15 rokov, a trestom<br />
smrti. Z praktického hľadiska teda dochádzalo k prípadom, že súd<br />
považoval 15 rokov odňatia slobody za neprimerane mierny trest a na<br />
druhej strane, trest smrti považoval za už neprimerane prísny.<br />
Myšlienka postupného ústupu trestu smrti, sa s novelizáciou Trestného<br />
zákona č. 140/1961 Zb. zákonom č. 45/1973 Zb., stávala čoraz reálnejšou.<br />
Tento priaznivý výsledok bol viditeľný už za prvých päť rokov účinnosti<br />
opisovaného zákona, kedy súdy v celej ČSSR uložili až v 64 prípadoch<br />
namiesto trestu smrti „iba“ výnimočný trest odňatia slobody 9 .<br />
Zákon č. 175/1990 Zb. – novelizácia Trestného zákona č. 140/1961<br />
Zb. a Trestného poriadku č. 141/1961 Zb. s účinnosťou od 1. júla 1990.<br />
Zákonom č. 175/1990 Zb., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon<br />
č. 140/1961 Zb 10 bol trest smrti zrušený pre všetky trestné činy. Ako<br />
8 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 50.<br />
O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad<br />
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09-<br />
X, s. 256.<br />
9 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 52.<br />
10 Trestný zákon č. 140/1961 Zb. bol od nadobudnutia účinnosti viac ako 30-krát<br />
novelizovaný, pričom ani týmito početnými zmenami sa nedosiahol stav úplného<br />
109
výnimočný trest sa začal používať „trest odňatia slobody na 15 až 20<br />
rokov“ a „trest odňatia slobody na doživotie“. Prijatím tohto zákona,<br />
s výnimkou rokov 1787 – 1796 11 , sa končí teda niekoľko storočná éra<br />
ukladania a vykonávania trestu smrti na našom území.<br />
„Výnimočným trestom sa rozumie jednak trest odňatia slobody nad 15<br />
až do 25 rokov, jednak trest odňatia slobody na doživotie. Výnimočný trest<br />
môže byť uložený len za trestný čin, u ktorého to tento zákon v zvláštnej<br />
časti dovoľuje“, § 29 menovaného zákona 12 .<br />
Listina základných práv a slobôd z 9. januára 1991, je práve tou<br />
bodkou za trestom smrti, pretože vo svojom článku č. 6 ods. 3 uvádza, že<br />
„trest smrti sa nepripúšťa“. Rovnakú definíciu prevzala do článku 15<br />
aj Ústava Slovenskej republiky 13 , a to s účinnosťou od 1. októbra 1992.<br />
Možno je zaujímavosťou, že žiadna významná abolicionistická<br />
kampaň, zrušeniu trestu smrti v bývalom Československu nepredchádzala.<br />
Táto situácia skôr vyvolávala dojem, že odborná právnická verejnosť<br />
zosúladenia Trestného zákona s princípmi nového ústavného zriadenia SR, ako aj<br />
s novými požiadavkami na kvalitu trestnoprávnej ochrany spoločenských vzťahov.<br />
Celý tento legislatívny proces bol zavŕšený prijatím nového Trestného zákona<br />
č. 300/2005 Z.z. a Trestného poriadku č. 301/2005 Z.z.<br />
J. Ivor, a kol., Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA EDITION,<br />
Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2, s. 13.<br />
11 Pozn. autora – od roku 1787 platil „Všeobecný zákonník o zločinoch a trestoch“,<br />
zákonník Jozefa II., kedy absolútny trest nebol ukladaný ani vykonávaný, avšak<br />
v roku 1796 nastal zlom, kedy František II. vydal dekrét umožňujúci trest smrti<br />
opäť začať ukladať a vykonávať.<br />
12 O. Liška, a kol., Tresty smrti vykonané v ČSR v letech 1918 – 1989, 2. vyd., Úřad<br />
dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2006, ISBN 80-86621-09-<br />
X, s. 259.<br />
13 Zákon č. 460/1992 Zb., čl. 15:<br />
(1) „Každý má právo na život. Ľudský život je hodný ochrany už pred narodením“.<br />
(2) „Nikto nesmie byť pozbavený života“.<br />
(3) „Trest smrti sa nepripúšťa“.<br />
(4) „Podľa tohto článku nie je porušením práv, ak bol niekto pozbavený života<br />
v súvislosti s konaním, ktoré podľa zákona nie je trestné“.<br />
110
prijala tento krok s určitým nesúhlasom a to len teda potvrdzovalo názor<br />
o tom, že ide o výsostne politické pozadie riešenia otázky trestu smrti 14 .<br />
Podľa R. Fica, pri zrušení trestu smrti v Československu jednoznačne<br />
zohrala najvýznamnejšiu úlohu úzka politická reprezentácia sústredená<br />
okolo vtedajšieho prezidenta Václava Havla. Táto reprezentácia si veľmi<br />
dobre uvedomovala, že Československo potrebuje čo najrýchlejšie vytvoriť<br />
dojem demokratického štátu a abolícia trestu smrti vraj bola, okrem iných,<br />
jedným z vhodných spojovacích článkov s vyspelými právnymi systémami<br />
západnej Európy.<br />
Snaha pripojiť sa v čo najkratšom čase k významným medzinárodným<br />
organizáciám združujúcim krajiny bez trestu smrti bola i v bývalom<br />
Československu tou významnou skutočnosťou pre pochopenie zrušenia<br />
trestu smrti. Predkladatelia novelizácie návrhu Trestného zákona priznali<br />
otvorene: „Jedným z argumentov (za zrušenie trestu smrti) je i to, že nášmu<br />
štátu bráni zatiaľ uzákonený trest smrti v prístupe do niektorých<br />
medzinárodných organizácií. Je v rozpore s Medzinárodným paktom<br />
o ľudských a politických právach“. Predkladatelia návrhu zákona mali na<br />
mysli Radu Európy. Z toho však vyplýva, že navrhovatelia situáciu tak<br />
povediac trošku prikresľovali, pretože v tom čase pre vstup do Rady<br />
Európy existencia trestu smrti, samozrejme primerane upraveného, nebola<br />
prekážkou 15 .<br />
Súčasnosť<br />
V Súčasnosti sa v oblasti trestného práva riadime aktuálne platným<br />
Trestným zákonom č. 300/2005 Z. z. a Trestným poriadkom<br />
č. 301/2005 Z. z., pričom tieto rekodifikované trestné kódexy nadobudli<br />
účinnosť 1. januára 2006. Avšak platnosti a účinnosti i týchto trestných<br />
14 M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha<br />
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 372.<br />
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67-<br />
943881-0-9, s. 61.<br />
15 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 70.<br />
111
kódexov predchádzalo od roku 1990 a účinnosti posledného vyššie<br />
spomenutého zákona č. 175/1990 Zb. niekoľko novelizácií v tejto oblasti.<br />
Išlo konkrétne o zákon č. 177/1993 Z.z. 16 a zákon č. 248/1994 Z. z. 17<br />
V týchto zákonoch sa však v definíciách týkajúcich sa trestu smrti nič<br />
nezmenilo 18 .<br />
Druhy trestov odňatia slobody sú vymedzené v § 46 Trestného zákona<br />
č. 300/2005 Z. z. nasledovne: „Trest odňatia slobody možno uložiť ako<br />
trest na určitú dobu, najviac na dvadsaťpäť rokov alebo ako trest odňatia<br />
slobody na doživotie“. Podmienku trestu odňatia slobody na doživotie<br />
nájdeme v § 47 tohto zákona: „Trest odňatia slobody na doživotie môže súd<br />
uložiť iba za trestný čin, za ktorý to tento zákon v osobitnej časti dovoľuje,<br />
a len za podmienok, že:<br />
a) uloženie takého trestu vyžaduje účinná ochrana spoločnosti<br />
b) nie je nádej, že by páchateľa bolo možné napraviť trestom odňatia<br />
slobody na dobu do dvadsaťpäť rokov“ 19 .<br />
Každý zo spôsobov výkonu trestu smrti musí byť a je právne<br />
upravený. Niekedy ide o komplikované právne úpravy zachádzajúce do<br />
najmenších detailov, ako je to napríklad v prípade používania smrtiacej<br />
injekcie v USA. Na druhej strane môže ísť i o právnu dikciu. Príklad<br />
nachádzame v iránskom trestnom zákone a to v súvislosti s úpravou výkonu<br />
trestu smrti ukameňovaním 2021 .<br />
16 Zákon č. 177/1993 Z.z., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon.<br />
17 Zákon č. 248/1994 Z.z., ktorým sa mení a dopĺňa Trestný zákon a zákon<br />
o priestupkoch.<br />
18 J. Ivor, a kol., Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA EDITION,<br />
Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2, s. 13.<br />
19 www.jaspi.justice.gov.sk<br />
(http://jaspi.justice.gov.sk/jaspiw1/htm_zak/jaspiw_mini_zak_zobraz_clanok1.asp?<br />
kotva=k1&skupina=1).<br />
20 Podľa tejto iránskej právnej dikcie o výkone trestu smrti ukameňovaním „kamene<br />
používané na usmrtenie nesmú byť také veľké, aby odsúdený skonal po zasiahnutí<br />
jednou alebo dvoma ranami, nesmú byť ale ani také malé, aby ich nebolo<br />
možné nazývať kameňmi“.<br />
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67-<br />
943881-0-9, s. 27.<br />
112
S vyššie uvedenou legislatívnou týkajúcou sa trestu smrti veľmi úzko<br />
súvisia aj argumenty hovoriace za alebo proti trestu smrti, pričom tieto<br />
sú zväčša totožné v celosvetovom meradle, a to aj vtedy ak ide o názory<br />
odborníkov či laickej verejnosti z rôzneho teritoriálneho územia.<br />
V odbornej verejnosti i medzi laikmi existuje mnoho názorov na<br />
ukladanie a vykonávanie absolútneho trestu, pričom sa líšia minimálne tým,<br />
že určitá časť z nich je za a určitá proti trestu smrti. V tejto časti<br />
predkladám jednotlivé argumenty a niektorým z nich sa venujem aj<br />
podrobnejšie.<br />
Najčastejšie používanými argumentmi sú:<br />
za trest smrti hovorí jeho odstrašujúci účinok pre ďalších možných<br />
páchateľov, taktiež odplata páchateľa – takzvaná „sociálna pomsta“,<br />
ochrana spoločnosti pred páchateľom vykonaním jeho popravy,<br />
ekonomický faktor, hovoriaci, že vykonanie trestu smrti je finančne<br />
výhodnejšie pre štát ako doživotný trest odňatia slobody a napokon<br />
je to verejná mienka, z ktorej na základe niekoľkých i časovo<br />
odstupňovaných prieskumov vyplýva, že spoločnosť sa prikláňa viac<br />
k ukladaniu a vykonávaniu trestu smrti ako proti nemu,<br />
proti trestu smrti hovorí samotná brutalita vykonávania tohto trestu,<br />
časte justičné omyly, najmä v USA, nehumánnosť a ponižujúci efekt,<br />
taktiež nedemokratickosť a nemorálnosť, v mnohých krajinách<br />
i veľmi časté politické zneužívanie tohto absolútneho trestu<br />
a napokon argument, že vykonanie trestu smrti vraj nemá<br />
odstrašujúci účinok.<br />
Verejná mienka<br />
Verejná mienka je určité tvrdenie alebo názor spoločnosti, verejnosti<br />
na danú záležitosť či situáciu, a práve z tohto dôvodu niektoré štáty<br />
a krajiny tvrdia, že verejnosť je silne naklonená trestaniu páchateľov<br />
najzávažnejších trestných činov smrťou a teda zastáva názor, že je za<br />
ukladaniu a vykonávaniu trestu smrti v ich krajine, štáte. Ide napríklad<br />
21 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 27.<br />
113
o Japonsko, niektoré štáty Stredného východu alebo severnej Afriky, ktoré<br />
argumentujú tým, že štát musí pri prijímaní závažných rozhodnutí<br />
vyjadrovať vôľu ľudu a že je nedemokratické, ak zákonodarcovia ignorujú<br />
verejné cítenie.<br />
Akceptovaním verejnej mienky v tejto oblasti sa pravdepodobne riadili<br />
i niektoré štáty USA, keď umožnili to, aby o tom, či trest smrti bude<br />
ukladaný za najzávažnejšie trestné činy, rozhodli voliči celonárodným<br />
hlasovaním. Takto hlasovali napríklad voliči štátu Kalifornia v novembri<br />
1972, pričom jednoznačne referendom schválili zmenu trestného zákona,<br />
podľa ktorej sa trest smrti stal povinným a jediným trestom napríklad za<br />
krivú výpoveď s následkom smrti nevinnej osoby, vlastizradu... V roku<br />
1978 hlasovali i voliči štátu Oregon, kde išlo o opätovné zavedenie trestu<br />
smrti.<br />
Podľa môjho názoru, na jednej strane by krajiny a štáty mali<br />
rešpektovať názor a postoj verejnosti na ukladanie a vykonávanie trestu<br />
smrti, avšak na strane druhej, je potrebné si uvedomiť a možno si aj<br />
určitým spôsobom a do určitej miery overiť, či je názor verejnosti založený<br />
na objektívnych a dostatočných informáciách o treste smrti. V žiadnom<br />
prípade by sa však verejná mienka nemala zanedbávať.<br />
V Československu došlo k preskúmaniu postoja verejnosti k trestu<br />
smrti prvýkrát v máji 1947. Československý výskumný ústav položil ľudu<br />
otázku: „Taliansky parlament práve odhlasoval zrušenie trestu smrti.<br />
Myslíte si, že by mal byť trest smrti zrušený aj v Československu?“ Proti<br />
zrušeniu trestu smrti sa vyslovilo 54% opýtaných, 25% bolo za jeho<br />
zrušenie a 21% opýtaných nevedelo jednoznačne odpovedať. Prieskum<br />
verejnej mienky bol zopakovaný hneď v tom istom roku, v júli 1947,<br />
krátko po zrušení trestu smrti v ZSSR. Výsledky hovorili jasne, proti<br />
zrušeniu trestu smrti sa vyjadrilo 44%, za jeho zrušenie bolo 36%<br />
opýtaných a 20% opýtaných ľudí nevedelo jednoznačne odpovedať. Podľa<br />
môjho názoru, ak porovnáme tieto dva prieskumy verejnej mienky, tak<br />
dospejeme k tomu, že ľudia boli pri svojich odpovediach pravdepodobne<br />
ovplyvnení, okrem svojho vlastného názoru na trest smrti, i sympatiami<br />
k jednotlivým krajinám, v ktorých sa tesne predtým trest smrti zrušil.<br />
114
Občania bývalého Československa prechovávali pravdepodobne väčšie<br />
sympatie k ZSSR ako k Taliansku, čo je viditeľné i na tom, že za tak krátky<br />
časový odstup medzi jednotlivými prieskumami, kleslo percento<br />
zachovania trestu smrti z 54% na 44% a stúplo percento ľudí, ktorí boli<br />
proti trestu smrti z 25% na 36%. Percento ľudí, ktorí sa nevedeli vyjadriť<br />
jasne za alebo proti trestu smrti je porovnateľné, a síce 21% a 20%.<br />
Ďalší z prieskumov podobného druhu bol zrealizovaný v Prahe, v roku<br />
1965 – 1966, na výskumnej vzorke manuálne pracujúcich obyvateľov,<br />
ktorých počet bol iba 300, teda išlo o podstatne menší výskum v porovnaní<br />
s tými vyššie uvedenými. V tomto prieskume sa za zachovanie trestu smrti<br />
vyjadrilo až 91% opýtaných a zvyšných 9% bolo za jeho zrušenie. V rámci<br />
tohto prieskumu verejnej mienky došlo k takémuto výsledku podľa môjho<br />
názoru preto, že išlo o vzorku ťažko fyzicky pracujúcich respondentov.<br />
V júli 1969 sa taktiež uskutočnil veľmi rozsiahly a komplexný<br />
prieskum názorov verejnosti na trest smrti. Išlo o spoluprácu Výskumného<br />
ústavu kriminologického pri Generálnej prokuratúre ČSSR a Ústavu pre<br />
výskum verejnej mienky Československej akadémie vied. Výsledky tohto<br />
prieskumu hovoria, že za zachovanie trestu smrti sa vyjadrilo 51%<br />
opýtaných, proti 33% opýtaných a 16% ľudí sa nevedelo jednoznačne<br />
vyjadriť.<br />
V roku 1990 hovoria prieskumy verejnej mienky nasledovne: za trest<br />
smrti sa vyjadrilo 49% opýtaných, proti trestu smrti 33% a 18% opýtaných<br />
nevedelo jednoznačne odpovedať. Pred občanov bola postavená otázka:<br />
„V minulých dňoch rokovala federálna vláda o treste smrti. Ste za alebo<br />
proti používaniu trestu smrti?“<br />
V roku 1990 sa uskutočnil posledný prieskum verejnej mienky tohto<br />
druhu a to aj z toho dôvodu, že práve v tomto roku bol zákonom<br />
č. 175/1990 Zb., ktorý dopĺňal zákon č. 140/1961 Zb., trest smrti zrušený<br />
definitívne pre všetky druhy trestných činov a nahradený trestom odňatia<br />
slobody na určitú dobu alebo na doživotie, a tak už pravdepodobne<br />
verejnosť nevidela dôvod na úvahy o treste smrti 22 .<br />
22 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 97.<br />
115
Justičné omyly<br />
Nebezpečenstvo justičného omylu je jedným z najčastejšie<br />
opakovaných a najpresvedčivejších argumentov odporcov trestu smrti.<br />
Zrušenie trestu smrti by bolo najúčinnejšou cestou vylúčenia možnosti<br />
justičného omylu, čoho zástancom je enormne veľký počet ľudí.<br />
Niekoľko slávnych matematikov 19. storočia, ako napríklad Laplace,<br />
Cournot alebo Poisson, skúšalo na základe počtov pravdepodobnosti<br />
vypočítať, aký je pomer medzi justičnými omylmi a rozsudkami, ktoré boli<br />
vynesené právom. Matematická pravdepodobnosť justičného omylu je teda<br />
u hrdelných rozsudkov 1 ku 257.<br />
Americkí profesori Hugo Bedau a Michael Radelet ukázali, že iba<br />
v 20. storočí 23 bolo v Spojených štátoch 349 ľudí uznaných vinnými za<br />
zločiny, ktoré nespáchali, pričom rozsudok znel na trest smrti. Za rovnaké<br />
obdobie bolo nakoniec z tohto počtu nevinných ľudí, 23 popravených.<br />
Tieto čísla pritom zahŕňajú iba prípady, kedy bol skutočný vrah odhalený<br />
a kedy justičný orgán omyl uznal. Americké združenie pre občianske<br />
slobody odhaduje, že v skutočnosti je počet nevinne popravených 25.<br />
Jedným z najznámejších prípadov justičného omylu je takzvaná<br />
„guildfordská štvorka“. Dňa 20. októbra 1989 anglická vláda zrušila<br />
odsudzujúce rozsudky štyroch ľudí uväznených na doživotie za bombové<br />
atentáty v Guildforde a Woolwichi v roku 1974. Takmer 15 rokov trestu<br />
odňatia slobody týchto ľudí, za trestné činy, ktoré nespáchali. Noviny „The<br />
Times“ v tejto súvislosti uviedli: „Vďaka Bohu a Parlamentu za zrušenie<br />
trestu smrti za vraždu. Pokiaľ by trest smrti existoval aj v roku 1975,<br />
niektorí, ak nie všetci z tzv. guildfordskej štvorky, by boli bývali<br />
popravení“.<br />
Zástancovia trestu smrti majú samozrejme protiargumenty a tvrdia:<br />
„Keďže tolerujeme smrť nevinných v baniach alebo na diaľniciach ako<br />
cenu vývoja alebo vo vojnách ako nevyhnutný dôsledok plošného<br />
bombardovania a podobne, nemôžeme presvedčivo tvrdiť, že riziko<br />
popravy nevinného, udržiavané inak na minime, je stále tak veľké zlo, aby<br />
R. Fico, Verejná mienka o treste smrti, In Justičná revue, s. 9.<br />
23 Išlo konkrétne o roky 1900 až 1985.<br />
116
prevážilo všetky ostatné úvahy (musí existovať hranica, na ktorej by bol<br />
počet zachránených obetí dostatočne veľký na to, aby odôvodnil<br />
a ospravedlnil riziko popravy nevinného, a to najmä tam, kde súdny proces<br />
a odvolacie konanie poskytnutím všetkých výhod vyplývajúcich zo zásady<br />
in dubio pro reo 24 redukujú takéto riziko na minimum)“.<br />
Za posledných približne 150 rokov nie je známy prípad, pokiaľ ide<br />
o problematiku justičného omylu na území Slovenska/Československa 25 .<br />
Odstrašujúci účinok trestu smrti – áno alebo nie?<br />
K najdiskutovanejším otázkam spojeným s trestom smrti patrí, „či má<br />
trest smrti odstrašujúci účinok alebo nie“. Pokiaľ by sa odborníkom<br />
v ktorejkoľvek oblasti a akýmikoľvek metódami podarilo presvedčivo a bez<br />
pochybností dokázať, že trest smrti má výnimočný odstrašujúci účinok<br />
alebo naopak, že preventívny účinok trestu smrti je viac ako zanedbateľný,<br />
zástancovia, alebo na druhej strane odporcovia absolútneho trestu, by<br />
získali argument, ktorým by veľmi úspešne mohli presadzovať svoje<br />
postoje. Takýto dôkaz je však veľmi ťažké získať, a možno práve preto je<br />
ukladanie a vykonávanie trestu smrti stále tak „atraktívnou“ a diskutovanou<br />
témou.<br />
Z mnohých zahraničným poznatkov vieme, že niektoré krajiny<br />
odôvodňujú používanie trestu smrti potrebou odplatiť páchateľovi zlo<br />
a utrpenie, ktoré svojím konaním spôsobil obeti. Na druhej strane, v iných<br />
krajinách sveta, kde sa trest smrti zachoval dodnes, sa výnimočný trest<br />
najčastejšie ospravedlňuje práve poukazovaním na jeho odstrašujúci<br />
účinok, bez ktorého by nebolo možné udržať nárast najzávažnejšej<br />
kriminality, a práve takéhoto názoru je napríklad Čína, Japonsko, USA či<br />
24 In dubio pro reo – z latinčiny – v prípade pochybností treba rozhodnúť<br />
v prospech obžalovaného.<br />
S. Šaling, M. Ivanová-Šalingová, Z. Maníková, Veľký slovník cudzích slov, 5. vyd.,<br />
Vydavateľstvo SAMO, Prešov 2008, ISBN 978-80-891230-7-0, s. 514.<br />
25 M. Monestier, Histórie trestu smrti, Vydavateľstvo Rybka Publishers Praha<br />
a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3, s. 315.<br />
R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-67-<br />
943881-0-9, s. 18.<br />
117
niektoré štáty Afriky. Uznávanie generálno-preventívnej funkcie trestu<br />
smrti bolo typické aj pre bývalé socialistické štáty, a teda i Československo,<br />
aj keď sa práve vo vtedajšej československej vedeckej literatúre objavovali<br />
pochybnosti o úrovni odstrašujúceho účinku trestu smrti.<br />
Opakom vyššie uvedenej preventívnej koncepcie trestu smrti je<br />
„brutalizujúca koncepcia“, ktorá vychádza z hypotézy, že takzvané hrdelné<br />
trestné činy (najmä vraždy) môžu byť popravami páchateľov skôr<br />
stimulované ako potláčané. Podľa tejto brutalizujúcej koncepcie môžu vraj<br />
štáty, ktoré trest smrti zachovali a používajú ho, očakávať viac vrážd ako<br />
v krajinách, ktoré trest smrti zrušili, či už de iure alebo de facto. Podľa<br />
R. Fica práve táto koncepcia získava čím ďalej, tým viac na popularite.<br />
Veľmi opatrný a váhavý postoj zaujala k problematike odstrašujúceho<br />
účinku trestu smrti i vysoko profesionálna správa anglickej kráľovskej<br />
komisie z roku 1953 kde je uvedené, „Trest smrti zjavne zlyháva ako<br />
odstrašujúci prostriedok, pokiaľ dôjde k spáchaniu vraždy. Ale my však<br />
nemôžeme merať jeho úspechy. Nikto nevie povedať, koľko ľudí ustúpilo<br />
od spáchania vraždy zo strachu z tohto trestu. Preto sa musíme spoliehať na<br />
nepriame a neúplné dôkazy. Bolo nám povedané, že prvá vec, na ktorú sa<br />
vrah spýta, keď je zatknutý, často je: Obesia ma za to? A čo z toho<br />
vyvodiť? Že v bežných predstavách ľudí existuje silná asociácia medzi<br />
vraždou a trestom smrti. Všeobecný záver, ktorý sme dosiahli po<br />
podrobnom zhodnotení všetkých dôkazov, ktoré sme mali k dispozícii,<br />
možno formulovať nasledovne. Trest smrti má predpoklady byť účinnejším<br />
odstrašujúcim prostriedkom vo vzťahu k normálnym ľudským bytostiam<br />
ako ktorýkoľvek iný druh trestu a existujú aj určité dôkazy, že tomu tak<br />
v skutočnosti aj je. Ale tento odstrašujúci efekt nepôsobí univerzálne alebo<br />
jednotne. Sú páchatelia, na ktorých vplýva iba obmedzene alebo dokonca<br />
iba nepatrne. Je preto dôležité hľadieť na túto otázku zo správneho uhla<br />
a nezakladať trestnú politiku postihu vrážd na zveličovaných odhadoch<br />
výnimočnej preventívnej sily trestu smrti“.<br />
„A aká je reakcia na takmer neriešiteľnú dilemu odstrašujúceho efektu<br />
absolútneho trestu?“ Výsledkom a teda zároveň aj reakciou je snaha<br />
preniesť riešenie otázky opodstatnenosti alebo neopodstatnenosti trestu<br />
118
smrti najmä do oblasti politiky a filozofie. Podľa mnohých autorov sa práve<br />
tu nachádzajú nedozerné zdroje ďalších diskusií o absolútnom treste.<br />
Mnohí odborníci taktiež tvrdia, že diskusie o treste smrti sa preniesli<br />
z roviny penologickej a kriminologickej do roviny politickej, filozofickej<br />
a morálnej, pretože o zrušení alebo zachovaní trestu smrti sa vraj nemôže<br />
rozhodovať na pôde trestného práva a kriminológie, pretože ide o otázku<br />
politickej a etickej voľby 26 .<br />
Účelom daného príspevku bolo stručné oboznámenie čitateľa s danou<br />
problematikou či rozšírenie jeho obzoru o problematike legislatívy<br />
týkajúcej sa trestu smrti v minulosti a taktiež argumentoch za a proti trestu<br />
smrti, pričom pevne verím, že tento účel som splnila.<br />
Literatúra<br />
1. R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998,<br />
ISBN 809-67-943881-0-9.<br />
2. J. Ivor, Trestné právo hmotné, 2. vyd. Vydavateľstvo IURA<br />
EDITION, Bratislava 2010, ISBN 978-80-807830-8-2.<br />
3. D. Lipšik, Trest smrti – predsudky a otázniky. In „Justičná revue“,<br />
2008, roč. 60, č. 8-9.<br />
4. O. Liška, a kol. Vykonané tresty smrti v Československu v letech 1918<br />
– 1989, 2. vyd., Úřad dokumentace a vyšetřovaní zločinu komunismu,<br />
Praha 2006, ISBN 80-86621-09-X, s. 294 s.<br />
5. M. Monestier, Historie trestu smrti – Dějiny a techniky hrdelního<br />
trestu od počátku po současnost, Vydavateľstvo Rybka Publishers<br />
Praha a Knižní klub Praha, Praha 1998, ISBN 80-86182-05-3.<br />
6. S. Šaling, M. Ivanová-Šalingová, Z. Maníková, Veľký slovník cudzích<br />
slov, 5. vyd., Vydavateľstvo SAMO, Prešov 2008, ISBN 978-80-<br />
891230-7-0.<br />
26 R. Fico, Trest smrti, Vydavateľstvo KÓDEXPRES, Bratislava 1998, ISBN 809-<br />
67-943881-0-9, s. 83.<br />
119
7. J. Vorel, A. Šimáková, L. Babka, Československá justice v letech 1948<br />
– 1953 v dokumentech – Sešity č. 9, 2. díl., Vydal Úrad dokumentace<br />
a vyšetřovaní zločinu komunismu, Praha 2004, ISBN 80-86621-05-7,<br />
s. 311.<br />
8. I. Zoubková, J. Straus, Je trest smrti prevencí prěd zločinem? In<br />
„Kriminalistická společnost“, 1996, roč. 5, č. 1, s. 4-8.<br />
9. www.jaspi.justice.gov.sk.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
doc. Samuel Uhrin – profesor Akademii Policajneho Zboru w Bratysławie.<br />
120
ANDRZEJ CZOP, MAREK SOKOŁOWSKI<br />
Prawo Siedemnastu Artykułów.<br />
Zręby japońskiej kultury administracji<br />
i zarządzania bezpieczeństwem<br />
The Seventeen-Article Constitution.<br />
Foundations of Japanese Culture Administration<br />
and Security Management<br />
Abstract: The authors of this article hopes to show the essential meaning<br />
of the Japanese perspective on law, order and security. Since 50’s in the USA<br />
and European countries we are witnessing the global expansion and popularity<br />
of Budō (the Far East martial arts). Those martial arts positively influence<br />
the improvement of security culture. The authors want to show that it is<br />
worthwhile to study Japanese culture’s achievements, not only because of their<br />
different characteristics, but mainly because they emphasize the honor and<br />
tradition, which are the specificities of uniformed and public services.<br />
The purpose of the creation of “The Seventeen-Article Constitution” was<br />
the implementation of ethical principles, which can ensure the security of the<br />
state and its residents. This document was based not only on Buddhism, already<br />
firmly rooted in Japan, but also on the Confucianism. In this work we<br />
can read, that “the Constitution” included the principle stating that each person<br />
is part of a particular group, and should live in harmony with other members.<br />
Besides that, each person should worship the Buddha. Thus it means to show<br />
the respect toward all people and to get rid of negative thoughts, emotions<br />
and actions. In “The Seventeen-Article Constitution” are also included<br />
the foundations of central management. It is also considered to be the initial<br />
Constitution of Japan.<br />
Key words: morality, security, law, uniformed service, public service<br />
121
Abstrakt: Autorzy niniejszego artykułu mają nadzieję przyczynić się do ukazania<br />
podstawowego sensu japońskiego spojrzenia na prawo, porządek<br />
i bezpieczeństwo. W USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. świadkami<br />
mającej wymiar globalny, ekspansji oraz popularności dalekowschodnich<br />
sztuk walki – Budō. Oddziałują one w pozytywny sposób na całym świecie<br />
wpływając na podniesienie poziomu kultury bezpieczeństwa. Autorzy chcą<br />
pokazać, że warto studiować osiągnięcia kultury Japonii, nie tylko z powodu<br />
ich odmiennej specyfiki, ale przede wszystkim dlatego, że zawierają one analogiczny<br />
ładunek kultury honoru oraz tradycji, które są z kolei specyfiką każdej<br />
służby mundurowej i służby publicznej. Celem stworzenia „Prawa Siedemnastu<br />
Artykułów” było wdrożenie zasad etycznych, których respektowanie<br />
zapewni bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał<br />
się nie tylko na buddyzmie, mocno już zakorzenionym w tym kraju, ale także<br />
na naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach już od tysiąca lat.<br />
W pracy tej można przeczytać, że „Prawo” zawierało między innymi zasady<br />
mówiące o tym, że każdy człowiek jest częścią określonej grupy i powinien<br />
żyć w harmonii z innymi jej członkami. Poza tym, powinien oddawać cześć<br />
Buddzie usposabiającym prawo naturalne. Tym samym ma wykazywać się<br />
szacunkiem wobec wszystkich ludzi oraz wyzbyć się negatywnych myśli,<br />
emocji i czynów. W „Prawie Siedemnastu Artykułów” zawarte są również<br />
postawy centralnego zarządzania. Jest ono także uważane za proformę konstytucji<br />
Japonii.<br />
Słowa kluczowe: moralność, bezpieczeństwo, prawo, służba mundurowa,<br />
służba publiczna<br />
Autorzy niniejszego artykułu, jako pracownicy naukowi Zakładu<br />
Modern Bushidō w Katedrze Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, mają nadzieję przyczynić się do ukazania<br />
podstawowego sensu japońskiego spojrzenia na prawo, porządek<br />
i bezpieczeństwo. Jak zauważył profesor Liker (University of Michigan),<br />
jeszcze w latach 80. i 90. „nierównowaga bilansu wymiany uczenia się była<br />
122
olbrzymia: wiedza płynęła przede wszystkim ze Stanów Zjednoczonych do<br />
Japonii, a przepływ w przeciwnym kierunku właściwie nie istniał. Wiele<br />
było przyczyn tego stanu rzeczy. Jedna z nich było to, że Stany<br />
Zjednoczone [podobnie jak inne kraje zachodu – aut.] nie chciały słuchać” 1 .<br />
Pomimo, iż Liker koncentrował się na zasadach zarządzania w produkcji<br />
(mających odniesienie do ekonomicznego wymiaru bezpieczeństwa), to<br />
w innych dziedzinach podobnie – przepływ wiedzy i umiejętności na linii<br />
Japonia – Zachód wydaje się być na stosunkowo niskim poziomie.<br />
W USA i w krajach Europy jesteśmy już od lat 50. świadkami mającej<br />
wymiar globalnej ekspansji, popularności dalekowschodnich sztuk walki –<br />
Budō. Oddziałują one w pozytywny sposób na całym świecie, podnosząc<br />
poziom kultury bezpieczeństwa. Zjawisko omawianej ekspansji Budō<br />
uzyskało swą ogromną skalę po zakończeniu II wojny światowej, w czasie<br />
kiedy miała miejsce amerykańska obecność na Wyspach Japońskich.<br />
Wieloaspektowa atrakcyjność koncepcji Budō, która szybko dała się<br />
poznać w latach 70., w takich krajach jak Słowacja, Czechy, Polska czy<br />
Węgry, sprawiła, że bardzo szybko, podobnie jak miało to miejsce w USA<br />
i w Europie zachodniej, sztuki walki dotarły w utylitarnej formie do<br />
szeregów służb mundurowych. Ale Budō, poza swoją niewątpliwą<br />
praktyczną przydatnością o charakterze, manualnym, niesie ze sobą spory<br />
ładunek głębokiej filozofii oraz potencjał opierającej się na niej kultury<br />
bezpieczeństwa. Potencjał ten zbudowany w oparciu o dyrektywy<br />
indywidualnego samodoskonalenia oraz perfekcyjnego współdziałania<br />
w kolektywie, może być bardzo użyteczny dla formowania i zarządzania<br />
systemami bezpieczeństwa nie tylko w krajach, które przechodzą obecnie<br />
okres dynamicznej transformacji społeczno-ustrojowej. Warto studiować<br />
osiągnięcia kultury Japonii, nie tylko dzięki jej odmiennej od naszej<br />
specyfice, ale przede wszystkim dlatego, że zawierają ona analogiczny<br />
ładunek kultury honoru oraz tradycji, które są z kolei specyfiką każdej<br />
służby mundurowej i służby publicznej. Nawet tych, które odpowiadają<br />
1 J. K. Liker, Droga Toyoty, MT Biznes Ltd., Warszawa 2005, ISBN 83-88970-31-<br />
3, s. 21.<br />
123
wysoki poziom stanu bezpieczeństwa Dzięki takim wysiłkom czynionym<br />
z pełnym emocjonalnym zaangażowaniem można odnaleźć we wzorach<br />
japońskich inspirację, dającą moc zrewitalizowania oraz intensyfikacji<br />
tego, co w naszym systemie wartości uległo zrutynizowaniu i w dalszym<br />
efekcie, niepotrzebnemu osłabieniu.<br />
Bezpieczeństwo to szerokie pojęcie, które charakteryzuje się bardzo<br />
szerokim spektrum aspektów. Holistyczny z natury charakter fenomenu<br />
bezpieczeństwa implikuje nie tylko definiowanie go jako „pożądany stan”,<br />
lecz także jako istotną, niezwykle poszukiwaną przez człowieka wartość.<br />
Jego obecność lub brak są powszechnie odczuwane. Bezpieczeństwo<br />
uznawane jest za jedną z podstawowych potrzeb człowieka, której zaspokojenie<br />
jest niezbędne w jego codziennej nie zaburzanej destrukcyjnymi<br />
zagrożeniami egzystencji. Stąd tak ważną rzeczą jest sprawne administrowanie<br />
bezpieczeństwem w jego wieloaspektowym wymiarze.<br />
Interesującym przykładem takich systemowych działań jest tradycja<br />
japońska, w której ciągłość i zmiana nie są uważane za pojęcia przeciwstawne<br />
2 . Wspierają się one, począwszy od obszaru spraw rodzinnych<br />
i społecznych, poprzez skuteczną administrację – organizację i zarządzanie<br />
państwem 3 . Podobnie jest jeśli chodzi o japońską dbałość o prawo i porządek<br />
4 .<br />
Znamiennym rysem tradycji leżącej u podstaw japońskiej kultury bezpieczeństwa<br />
były pierwsze, konstytuujące funkcjonowanie Cesarstwa akty<br />
prawa, jakie pojawiły się na Wyspach Japońskich. W 604 roku n.e. książę<br />
Shotoku jako regent cesarzowej Suiko ogłosił w imieniu monarchini zaprojektowaną<br />
przez siebie konstytucję pod tytułem ”Prawo Siedemnastu<br />
2 Por. M. Aluchna, P. Płoszajski, Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana, Oficyna<br />
Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, ISBN 83-7378-360-7.<br />
3 Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2, s. 64-70; J. Piwowarski, Wybrane<br />
elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2, s. 69-81.<br />
4 Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, op. cit., 64-70; B. Hołyst, Japonia przestępczość<br />
na marginesie cywilizacji, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1994, ISBN<br />
83-21906-57-5.<br />
124
Artykułów” 5 , która była najprawdopodobniej pierwszym tej rangi zbiorem<br />
zaleceń prawnych, będących podstawowym drogowskazem dla urzędników<br />
piastujących funkcje publiczne w Cesarstwie Japonii. Protokonstytucja ta<br />
ustanawiała jednocześnie system wartości dla poddanych japońskiego<br />
władcy, bowiem z założenia obowiązkiem urzędników było kształtowanie<br />
właściwych postaw zarówno swoich, jak i poprzez przykład własny –<br />
wszystkich poddanych Cesarza. Jednym z celów księcia Shotoku, znanego<br />
także jako książę Umayado oraz utworzonego przezeń „Prawa Siedemnastu<br />
Artykułów” było wdrożenie takich zasad, których respektowanie zapewni<br />
bezpieczeństwo państwu i jego mieszkańcom. Dokument ten opierał się nie<br />
tylko na buddyzmie mocno już zakorzenionym w tym kraju, ale także na<br />
naukach konfucjanizmu, który funkcjonował w Chinach już od tysiąca<br />
lat równolegle z buddyzmem, choć nieco od niego wolniej ulegał inkorporacji<br />
w obszar kultury japońskiej.<br />
Konfucjanizm w swym głęboko humanistycznym podejściu szeroko<br />
zajął się człowiekiem w moralnym aspekcie jego funkcjonowania w społeczeństwie.<br />
Istotny nacisk na mentalny „trening” związany z filozofią buddyjską<br />
i jej centralnymi dewizami zmierzającymi do czynienia dobra na<br />
rzecz „wszystkich odczuwających istot” znakomicie uzupełniał się z naukami<br />
Konfucjusza. Taki też charakter miała owa Konstytucja, Jushichijokempo,<br />
która moralność będącą manifestacją prawa naturalnego stawiała<br />
ponad stosowanie kar i sankcji. Zawierała ona wskazówki mające na celu<br />
rozwój duchowy i kształtowanie właściwych postaw etycznych człowieka,<br />
który postępując zgodnie z nimi będzie dobrym urzędnikiem sprawnie budującym<br />
kulturę bezpieczeństwa państwa. Artykuły Shotoku to także podwaliny<br />
zmierzające do wprowadzenia centralnego zarządzania administracją<br />
państwową na wzór chiński. A oto najważniejsze artykuły, które znalazły<br />
się w omawianym akcie prawa:<br />
Artykuł Pierwszy – miał kluczowe znaczenie, wskazując na harmonię<br />
jako podstawowy czynnik determinujący prawidłowe funkcjonowanie<br />
5 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie<br />
Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2,<br />
s. 125.<br />
125
człowieka w społeczeństwie. Podkreślono w tym Artykule, że każdy człowiek<br />
jest częścią określonej grupy. Jeśli zaś nie jest posłuszny swojemu<br />
ojcu lub władcy to popada w konflikt z mieszkańcami innych osiedli. Brak<br />
zgody rodzi konflikty, których należy unikać dążąc do rozwiązywania sytuacji<br />
spornych w drodze dyskursu. Rozwój, dobrobyt i bezpieczeństwo<br />
daje właśnie harmonia, która powinna być główna troską wszystkich ludzi.<br />
Artykuł Drugi – głosił by oddawać cześć Trzem Klejnotom wskazując,<br />
że są nimi Budda, Prawo (Dharma) rozumiane jako prawo naturalne i Sangha<br />
(Gmin) czyli wspólnota religijna. Artykuł ten jest pochwałą zasad moralnych<br />
które uosabia Budda, istota oświecona będąca wzorem cnót, a także<br />
święte prawo, które reguluje wzajemne relacje pomiędzy ludźmi i społecznościami<br />
w których żyją. Wymieniona w Artykule Gmina podkreśla rolę<br />
budowania wspólnoty, która ma charakter nadrzędny jako dobro wspólne<br />
w stosunku do jednostki będącej jej integralną częścią korzystającą z potencjału<br />
wspólnoty. Sangha (Gmina) oznacza jednak coś więcej – chodzi tu<br />
również o pomagającą zwykłym zjadaczom chleba świętą Wspólnotę bodhisattwów,<br />
oświeconych istot (jakimi mogą poprzez samodoskonalenie stać<br />
się wszyscy ludzie usilnie praktykujący Dharmę) opiekujących się wyznawcami<br />
Buddy, a także „wszystkimi odczuwającymi istotami w całym<br />
wszechświecie”.<br />
Artykuł Trzeci – nakazuje by ministrowie byli posłuszni rozkazom cesarza<br />
jako najwyższego suwerena. To właśnie podstawa centralnego zarządzania<br />
administracją państwa, w którym zależności służbowe schodzą hierarchicznie<br />
w dół, a lojalność i oddanie to podstawowe cnoty jakimi musi<br />
się wykazać dobry poddany wobec swego pana.<br />
Artykuł Czwarty – wzywa do stosownego zachowania się, które ma<br />
cechować się szacunkiem wobec wszystkich ludzi, służyć rozwojowi cnót<br />
i kształtowaniu siły charakteru. To zapis podkreślający znaczenie właściwych<br />
relacji między członkami społeczeństwa.<br />
Artykuł Piąty – przestrzega przed chciwością i zachłannością, a także<br />
nakazuje by sprawujący władzę nie ulegali pokusie korupcji, ale rozstrzygali<br />
sprawy poddanych sprawiedliwie nie uzależniając swoich decyzji od<br />
dodatkowych korzyści.<br />
126
Artykuł Ósmy – nakazuje urzędnikom samodyscyplinę przypominając<br />
im, że na dworze winni stawiać się wcześnie rano, tak by móc jak najwięcej<br />
swego czasu poświęcić na służbę państwu. Nakazuje dyspozycyjność<br />
i przypomina, że gnuśność i lenistwo są występkami, które nie przystoją<br />
sługom cesarza.<br />
Artykuł Dziesiąty – przestrzega przed złością i gniewem, i każe pozostawać<br />
otwartym na innych ludzi nawet tych, którzy mają inne zdanie.<br />
Przypomina, że każdy człowiek ma prawo do swoich poglądów i wyrażania<br />
swojej opinii. Nie należy więc być przekonanym wyłącznie do swojej racji,<br />
ale poprzez koncyliację dążyć do wypracowywania kompromisów i stanowiska,<br />
które będzie do przyjęcia dla większości ludzi.<br />
Artykuł Czternasty – nakazuje urzędnikom by nie kierowali się zazdrością<br />
i zawiścią, które natychmiast rodzą takie same zachowania u innych<br />
ludzi i stwarzają dysharmonię, będąc tym samym powodem niepotrzebnych<br />
konfliktów.<br />
Artykuł Siedemnasty – Siedemnastu Artykułów nakłania do takiego<br />
sposobu załatwiania ważnych spraw by opierał się on na uzgadnianiu poglądów<br />
i istotnych społecznie decyzji z innymi. Trzeba korzystać przy rozstrzyganiu<br />
ważnych spraw z mądrości i doświadczenia innych ludzi. Taka<br />
konsultacja zapewni trafność decyzji oraz szerokie poparcie i – w konsekwencji<br />
– powodzenie podejmowanego przedsięwzięcia.<br />
Widać wyraźnie, że Prawo Siedemnastu Artykułów jest zbiorem<br />
wskazań jak rządzić kierując się moralną postawą, nie uciekając się do<br />
systemu kar, zakazów i nakazów. Prawo to silnie bazuje na dyrektywach<br />
moralnych i ma charakter perswazji. Tym różni się od tendencji europejskich<br />
regulacji, które już w najwcześniejszej historii opisywały naganne<br />
zachowania, przypisując im konkretne, z reguły bardzo surowe kary. Książę<br />
Shotoku odwołuje się zaś do uniwersalnych wartości duchowych, które<br />
bez względu na upływ czasu pozostają aktualne odwołując się do prawa<br />
naturalnego. Konstytucja Siedemnastu Artykułów zawiera bardzo wyraźne<br />
przesłanie, iż moralność powinna występować przed prawem, jeśli to<br />
ostatnie ma być aplikowane właściwie oraz skutecznie. Dokument ten mówi<br />
jak żyć i w jaki sposób zapewnić pomyślne funkcjonowanie państwa.<br />
127
Punktem wyjścia jest jednak człowiek, zarówno jako jednostka ale przede<br />
wszystkim umiejscowiona w kontekście społecznym. Takie podejście generowało<br />
dojrzałą odpowiedzialność. Trzeba pamiętać, że dokument ten nigdy<br />
nie został uchylony i formalnie ma w dalszym ciągu moc obowiązującą.<br />
Wpisał się on bardzo mocno w mentalność Japończyków, zarówno<br />
tych z okresu gdy powstawał jak i tych współczesnych, którzy<br />
w dalszym ciągu żyją zgodnie z duchem zapisanych w nim wskazań. W<br />
646 roku rozpoczęły się reformy Taika, w trakcie których stworzono na<br />
wzór chiński kilka kodeksów tworząc system ritsu-ryo 6 . Ale tu także normy<br />
prawne miały jednocześnie charakter wskazań moralnych. Celem tych uregulowań<br />
było pouczanie i wychowywanie nie zawsze w pełni świadomych<br />
potrzeby pielęgnowania wspólnego dobra poddanych oraz prowadzenie ich<br />
do ideałów, które ukazano w naukach Buddy i Konfucjusza. Chodziło o to,<br />
by o ile tylko to możliwe, nie trzeba było rozstrzygać sporów, ale by im<br />
skutecznie zapobiegać. Ważne było jednak nie tylko stanowienie i promulgowanie<br />
prawa, ale także jego propagowanie. Stąd powstał już w 702 r.<br />
Departament Wielkiej Nauki Daigakuriō (przy Ministerstwie Ceremonii<br />
Shikikushō), odpowiadający za elitarne nauczanie przygotowujące do służby<br />
w administracji publicznej odpowiedzialna za kształcenie urzędników<br />
szczebla centralnego. W 1232 roku ogłoszono kodyfikację Joei-shikimoku.<br />
Kodeks ten zawierał 51 artykułów i odnosił się wyłącznie do samurajów.<br />
On także w znacznym stopniu posiadał naturę prawa naturalnego odwołując<br />
się do zasad – jori. Tłumaczono je jako zasady słuszności i zdrowego<br />
rozsądku. Tu także moralność implikowała prawo, które było jej naturalną<br />
konsekwencją. Okres Kamakura (1185-1333) to dalszy, bardzo dynamiczny<br />
rozkwit buddyzmu w Japonii, który zawładnął nie tylko mentalnością klasy<br />
poszukującej bezustannie metod doskonalenia samodyscypliny – bushi, ale<br />
także ludzi prostych. Samuraje starali się żyć, myśleć i działać zgodnie<br />
z etycznymi kanonami buddyzmu i oferowanymi przezeń metodami treningu<br />
psychiki (medytacja).<br />
6 Por. A. Kość, Filozoficzne podstawy prawa japońskiego w perspektywie historycznej,<br />
Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, ISBN 83-228-0801-1.<br />
128
W okresie Edo (1600-1868) rząd centralny wprowadził do uregulowań<br />
prawnych zmierzających do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego<br />
nowe metody, które miały za zadanie odstraszyć naruszających prawo<br />
mieszkańców. O ile system ritsu-ryo dbał o wychowanie poddanych<br />
i sprawował wobec nich funkcję kontrolną podnosząc ich świadomość<br />
prawną o tyle rząd Tokugawa stanął przed innym kluczowym zadaniem.<br />
Chodziło przede wszystkim o użycie wszelkich sposobów zmierzających<br />
do zdławienia wojen domowych. Były one dotychczas próbą sił pomiędzy<br />
daimyō (książęta) mającą wyłonić hegemona spośród najwyżej stojących<br />
w stratyfikacji wojskowej samurajami 7 . Z okresu tego pochodzą między innymi<br />
„Artykuły Rodów Wojskowych” – Buke Shohatto (1615), będące<br />
wówczas ogólnojapońską, ponadklanową interpretacją kodeksu rycerskiego<br />
Bushidō.<br />
Nie ulega wątpliwości, że istniejący od wieków etyczny kodeks postępowania<br />
samurajów – Bushidō wywodzi swe korzenie między innymi<br />
z filozofii określającej kulturę etyczną, zawartej w konstytucji „Siedemnastu<br />
Artykułów”. W niej właśnie sformułowane zostały niezbędne do osiągnięcia<br />
przez zarządzających w imieniu Cesarza cnoty. Zasady te ukształtowała<br />
z czasem późniejsza już, wojskowa administracja Japonii – shogunat<br />
w tak zwane Siedem Cnót Drogi Wojowników 8 .<br />
1. Gi: Prawość, rodząca mądrość, sprawiedliwość, etyczność i praworządność.<br />
2. Yusha: Męstwo, niezbędne nie tylko do walki ale niejednokrotnie<br />
i do bycia uczciwym.<br />
3. Jin: Życzliwość wobec wszystkich ludzi, budująca kulturę zaufania<br />
oraz pomagająca w byciu bezstronnym.<br />
4. Reigi: Szacunek, budujący dobre obyczaje i rozwój płynący z zasobów<br />
naturalnej hierarchii .<br />
7 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s.138.<br />
8 Por. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie<br />
krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie,<br />
Żylina 2011, s. 569-580.<br />
129
5 . Makoto: Szczerość, nadająca kulturze zaufania i wymiar kultury<br />
bezpieczeństwa w tak budowanym kapitale społecznym.<br />
6. Chugi, Meiyo: Lojalność i Honor, jako solidne filary kapitału społecznego<br />
całego narodu oraz społeczności lokalnych, jako fundament<br />
„architektury” tworzącej zręby kultury bezpieczeństwa.<br />
7. Ko: Pietyzm Rodzinny jako podstawowa i najważniejsza szkoła<br />
uczuć wyższych, dalej – świadomości społecznej oraz szeroko pojętej<br />
moralności zawartej we wszystkich powyższych Cnotach Bushidō.<br />
Siedem Cnót Bushidō, to twórcze rozwinięcie zapisów dotyczących filozofii<br />
prawa w kształcie jaki pierwotnie wyłonił się z koncepcji prawa<br />
afirmowanej na początku VII wieku przez księcia Shotoku. Legła między<br />
innymi u podstaw dojrzałej motywacji jednostek do wdrażania w codziennej<br />
pracy i w zarządzaniu szeroko obecnie na świecie znanej japońskiej<br />
koncepcji kaizen, którą można określić jako proces ciągłego doskonalenia<br />
za równo samego siebie jak i funkcji wielu różnych elementów swego otoczenia.<br />
Wyraża ją popularna w Japonii sentencja: „Dziś muszę zwyciężyć<br />
tego człowieka, którym byłem wczoraj”, oparta na starej samurajskiej tradycji.<br />
Tradycja ta mówiła między innymi o tym, że bushi egzystuje po to<br />
by w swym życiu dokonać chociaż jeden raz jakiegoś wielkiego czynu,<br />
który rozsławi jego samego, oraz jego rodzinę. Moralność, pilność i ciągła<br />
gotowość do samopoświęcenia, pieczołowicie kultywowane przez bushi<br />
miały dopomóc temu heroizmowi.<br />
Przenieśmy się teraz w obserwacji zjawisk prawości i prawa w kraju<br />
samurajów z wieku VII, XII i XVII-XIX w do czasów późniejszych, do<br />
drugiej połowy wieku XIX. Przełomowym, niezwykle ważnym okresem<br />
w historii japońskiej państwowości i prawodawstwa był okres Meiji, który<br />
rozpoczął się na przełomie 1867/1868 i prowadzona w tym czasie ogromnych<br />
rozmiarów reforma modernizacyjna 9 rozpoczęta jak wspomniano<br />
9 Por. R. Hartmann, Geschichte des modernen Japan: Von Meiji bis Heisei, Oldenbourg<br />
Akademieverlag, Berlin 1996, ISBN 30-50026-37-5; J. Piwowarski, Samodoskonalenie…,<br />
op. cit., s.141-142; J. Piwowarski, Rýchlo se rozvijajúce Japonsko<br />
na rázcesti. Niekol’ko vybraných aspektom bezpečnosti východnej Ázie, [w:] Bez-<br />
130
w latach 1867-1868 przez tak zwaną rewolucję samurajów (pozbawioną<br />
jednak syndromu morderczej gilotyny i mającą w sobie wiele elementów<br />
z obszaru konsensusu). Aby stawić czoła presji mającej nawet cechy inicjowania<br />
amerykańskiej i europejskiej kolonialnej ekspansji skierowanej na<br />
Wyspy Japońskie, przestał funkcjonować shogunat (bakufu), pełnia władzy<br />
powróciła do cesarza, jako głowy państwa, a nowy rząd japoński zdecydował<br />
się na budowanie nowoczesnego kapitalizmu z jednoczesnym wprowadzeniem<br />
prawa na wzór obowiązujący od początku XIX wieku w Europie.<br />
W 1880 roku promulgowano, a w 1882 roku weszły w życie Kodeks Karny<br />
i Kodeks Postępowania Karnego. W tym samym zresztą czasie (1882 r.)<br />
nastąpiło w Japonii odnowienie Bushidō poprzez orędzie Cesarza w formie<br />
Reskryptu do Żołnierzy i Żeglarzy 10 . Wracając do nowoczesnych modyfikacji<br />
prawa karnego w Cesarstwie Japonii, to de facto zastosowano tu przetłumaczone<br />
na język japoński francuskie Kodeksy Napoleońskie. Kodeks<br />
Karny wprowadził nieznaną dotąd w Japonii zasadę równości wobec prawa.<br />
Poprzednie rządy, w tym także rząd Tokugawa Bakufu wymierzał kary<br />
w zależności od klasowej przynależności podsądnego.<br />
Wprowadzona też została zasada indywidualnej odpowiedzialności za<br />
przestępstwo w miejsce feudalnej zasady kolektywnej odpowiedzialności<br />
karnej osób spokrewnionych ze sprawcą czynu. Rewolucyjną zmianą było<br />
także przyjęcie zasad – Nullum crimen, nulla poena sine lege oraz lex retro<br />
non agit. Takich reguł postępowania nie znał dotąd japoński wymiar feudalnego<br />
sądownictwa.<br />
W 1893 roku wszedł w życie opracowany na potrzeby Japończyków<br />
wzorowany na francuskim nowy Kodeks Cywilny. Opracował go Francuz,<br />
pečnostné Fórum, J. Ušiak, J. Lasicová (red.), UMB, Bańska Bystrzyca 2011,<br />
ISBN 978-80-557013-6-3, s. 319-326.<br />
10 Reskrypt cesarski do żołnierzy i żeglarzy, z roku 1882 w piętnastym roku trwania<br />
Reformy Meiji, którego tekst w przedwojennym przekładzie majora Antoniego<br />
Ślósarczyka znajduje się w jego książce Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo<br />
Wiedzy Wojskowej, Warszawa 1939, s. 41-44, za: J. Piwowarski, Kodeks<br />
samuraja – administracja w kulturze honoru, „Zeszyt Naukowy” Wydawnictwo<br />
WSPBI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2, s. 37-51 (przedruk z „Przegląd Religioznawczy”,<br />
2007, <strong>nr</strong> 3/225).<br />
131
Gustave E. Boissonade (1825-1910) – wybitny paryski prawnik. Był on<br />
entuzjastą, podobnie jak Hugo Grotius (1583-1645), jak najszerszego zakresu<br />
stosowania reguł prawa naturalnego, którego manifestacją była wysokiej<br />
klasy moralność 11 . Uważał on, że system prawa pozytywnego musi<br />
jednocześnie odzwierciedlać wartości prawa naturalnego, które człowiek<br />
odkrywa w procesie poznania intelektualnego. Wyrażał nawet przekonanie,<br />
że prawo pozytywne pozostające w sprzeczności z naturalnym jest jedynie<br />
korupcją prawa. Prawo natury opiera się na przekonaniu, że istnieją prawa<br />
niezmienne, nadrzędne i absolutne. To przekonanie G. Boissonade miało<br />
swe źródło w prawnych koncepcjach epoki oświecenia i – co bardzo ważne<br />
– było ono bardzo bliskie mentalności Japończyków dającej pierwszeństwo<br />
prawości (moralności) przed artykułami prawa stanowionego. Ułatwiło to<br />
w znacznym stopniu recepcję idei znakomitego francuskiego legislatora,<br />
który jako ekspert japońskiego Ministerstwa Sprawiedliwości spędził<br />
w Cesarstwie 21 lat (1873-1895).<br />
Koncepcja Boissonade, zakładając dla systemów prawa nadrzędność<br />
Jus Naturale, była dla Japończyków jednocześnie spójna z chińską ideą –<br />
„drogi Nieba” 12 . Źródłem stanowienia prawa czyli legislatorem był wprawdzie<br />
cesarz, ale obowiązywanie stanowionych przez niego uregulowań<br />
wynikało z tego, że były one ucieleśnieniem uniwersalnego prawa Absolutu,<br />
symbolem którego było Niebo. Podejście francuskiego legislatora,<br />
które eksponowało ważność prawa natury, przyczyniło się do sprawnej<br />
recepcji Kodeksu Napoleona na gruncie japońskim. Na podobnej zasadzie<br />
udało się w 1890 roku wprowadzić w życie Konstytucję Meiji, która opierała<br />
się na pochodzącej z 1850 roku Konstytucji Królestwa Pruskiego. Absolutna<br />
władza cesarza została wpisana w nowoczesne ramy prawne dając<br />
impuls do ukształtowania się japońskiej monarchii konstytucyjnej. Jednocześnie<br />
cesarz Mutsuhito promulgował reskrypt w którym przypominał<br />
stare konfucjańskie zasady takie jak miłość dzieci w stosunku do rodziców<br />
11 Por. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 62 -63.<br />
12 Por. A. Kość, Prawo, a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin, Wydawnictwo<br />
KUL, Lublin 1998, ISBN 83-90730-83-9.<br />
132
i podporządkowanie się z pełnym oddaniem cesarzowi, przywódcy, który<br />
w państwie traktowanym niczym wielka rodzina był ojcem narodu. Niezależnie<br />
od nawiązania do tradycji Japonia szybko wkroczyła na drogę nowoczesności.<br />
Przenosząc się w czasie dochodzimy do okresu po zakończeniu<br />
II wojny Światowej. Gdy Japonia poniosła w niej klęskę taki stan rzeczy<br />
jaki miał miejsce dotąd jeśli chodzi o stan prawny, w tym też i ustawę zasadniczą<br />
jeszcze z epoki Meiji, musiał ulec zmianie. W 1946 roku cesarz<br />
Shōwa promulgował nową konstytucję, która została de facto narzucona<br />
przez Amerykanów. Podobno w jeden tydzień dwudziestokilkuosobowy<br />
zespół prawników powołanych jako zespół ekspercki decyzją generała<br />
McArthura, opracował ustawę zasadniczą powierzając Japończykom jedynie<br />
tłumaczenie gotowego już tekstu 13 . Najwyższym organem Cesarstwa<br />
Japonii stał się parlament, który poprzez ustawy stanowi prawo. Cesarz<br />
pozostał wprawdzie „Księciem Nieba” zachowując wielki respekt i szacunek<br />
u swoich poddanych, ale obecnie jego rola sprowadza się do kwestii<br />
ceremonialnych i przywództwa moralnego związanego z bogatą i długotrwałą<br />
tradycją Cesarstwa. W dalszym ciągu jednak Cesarz uosabia siłę<br />
moralną i jedność państwa, będąc dumą Japończyków, którzy mają świadomość,<br />
iż są spadkobiercami tradycji samurajskich.<br />
Patrząc na współczesną Japonię, można się zastanowić, co takiego<br />
sprawia, że Cesarstwo poza tym, że stanowi jedną z czołowych potęg gospodarczych<br />
na świecie, to na dodatek jest dziś krajem bardzo bezpiecznym<br />
na tle danych pochodzących z innych uprzemysłowionych i rozwiniętych<br />
państw świata? Należy przypomnieć, że w 1987 roku współczynnik zabójstw<br />
wyniósł Japonii 1,4 podczas gdy w Wielkiej Brytanii 4,3 we Francji<br />
4,4 w Niemczech 4,5 a w USA aż 8,6. W przypadku rozboju współczynnik<br />
ten kształtował się w Japonii na poziomie 1,6 w Niemczech 46,8 Wielkiej<br />
Brytanii 60,1 Francji 91,8 a w USA 225,1. Analizując przestępstwa zgwałcenia<br />
odnotowujemy, że współczynnik dla Japonii wyniósł 1,4 we Francji<br />
5,3 w Niemczech 9,2 w wielkiej Brytanii 10,4 a w USA 37,5. W kategorii<br />
13 Por. J. Izydorczyk, Hanzai znaczy przestępstwo, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2008, ISBN 8376011502.<br />
133
kradzieże mienia współczynnik dla Japonii określono na 1,13 dla Francji<br />
3,7 Niemiec 4,45 USA 4,86 zaś najwyższy dla Wielkiej Brytanii 5,8.<br />
(„White paper on police 1988r.” National Police Agency, Tokio 1989 r).<br />
Jak wynika z przedstawionej tu statystyki, a proporcje te w dalszym ciągu<br />
są wyjątkowo korzystne dla Japonii i panują tam bardzo wysokie standardy<br />
bezpieczeństwa, a poziom zagrożenia podstawowymi kategoriami przestępczości<br />
jest dla Kraju Kwitnącej Wiśni relatywnie niski. Wydaje się, że<br />
przyczyną takiego stanu rzeczy jest prawo moralne w dalszym ciągu silnie<br />
zakorzenione w świadomości Japończyków. Prawo Siedemnastu Artykułów,<br />
oraz ponadczasowy w swojej etycznej i heroicznej wymowie Kodeks<br />
Bushidō i zawarte w nich wartości są stale obecne w japońskiej kulturze<br />
bezpieczeństwa. Bardzo ważne znaczenie ma tu także mocne poczucie<br />
wspólnoty i tożsamości Japończyków kierujących się wciąż zasadą wywiedzioną<br />
z praktyki Ko oznaczającej Pietyzm Rodzinny, znaną jako relacja<br />
senpai – kōhai. Powoduje ta relacja występowanie zjawiska naturalnej hierarchii,<br />
pokrywającej się przeważnie z hierarchią kompetencji i związanych<br />
z nią szacunkiem i ciągłością przekazu 14 . Osobowość Japończyka może się<br />
w pełni realizować jedynie wewnątrz grupy. Jest on przez kolektyw, do<br />
którego przynależy zawsze oceniany, a pozycja jego zależy od przydatności<br />
i posłuszeństwa okazywanego w obrębie danej społeczności. Dla Japończyka<br />
kluczową sprawą jest akceptacja ze strony członków kolektywu,<br />
którego jest on częścią. Motywacją jego działania jest lojalność wobec<br />
grupy. To wszystko powoduje, że jednostka bardzo silnie odczuwa kontrolę<br />
zachowania jaką wobec niego sprawuje otoczenie. Nie pozwala to jednostce<br />
na łamanie ustalonych zasad i działanie przeciwne grupie i uznawanemu<br />
przez nią systemowi wartości. Gdyby jednak pojawiło się takie naruszenie<br />
zasad przyzwoitości, wtedy może spowodować wykluczenie z grupy,<br />
utratę twarzy i wstyd, które są często gorsze aniżeli surowa kara. Co<br />
ciekawe nawet w przypadku popełnienia przez członka określonej grupy<br />
społecznej (rodziny, społeczności lokalnej, zawodowej etc.) poważnego<br />
przestępstwa, czy nawet wykroczenia bądź choćby nietaktu, grupa czując<br />
14 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op. cit., s. 267.<br />
134
się odpowiedzialna za swojego członka, stara się sama rozstrzygnąć jak<br />
„wyregulować” zaistniałą sytuację i jak najlepiej załatwić sprawę za równo<br />
z winowajcą, jednocześnie zapewniając zadośćuczynienie ofiarom niewłaściwego<br />
zachowania, bądź ich rodzinom. Takie postępowanie wpływa<br />
oczywiście na fakt, że bardzo wiele przestępstw nie jest zgłaszanych policji<br />
ale wpływa także prewencyjnie, w znacznym stopniu redukując występowanie<br />
niepożądanych działań. Stąd, z jednej strony tzw. ciemna liczba może<br />
być w Japonii stosunkowo wysoka 15 , ale – z drugiej strony – z pewnością<br />
przeważają tu pożytki płynące ze zmniejszenia kosztów społecznych<br />
oraz wymiernych budżetowych obciążeń, które są związane ze specyficzną<br />
japońską kulturą bezpieczeństwa i stosowaną w jej obrębie „rodzinnospołeczną”<br />
prewencją. Równie istotne jak edukacyjna i kontrolna funkcja<br />
grupy, jest nadal, podobnie jak przed wiekami dążenie członków określonych<br />
grup do harmonii społecznego współżycia. Od najmłodszych lat każdy<br />
Japończyk uczy się zasad, jakich winien przestrzegać nie w obawie<br />
o karę, ale by nie przyczynić się do burzenia tak ważnej dla bezpieczeństwa<br />
społecznej harmonii, sam jednocześnie zachowując w ten sposób godność.<br />
Stąd Japończycy starają się reagować na przejawy nagannych zachowań<br />
czyniąc to dla zachowania ładu i porządku publicznego, a także dla tzw.<br />
zachowania twarzy, co jest mechanizmem charakterystycznym dla wysokiego<br />
poziomu kultury honoru. Ludzie wzrastający w takim klimacie społecznym<br />
nie odwracają głowy i nie przechodzą obojętnie, gdy widzą naganne<br />
czy bezprawne działanie. Wówczas interweniują. Tak silne, kultywowane<br />
od wieków zasady i powiązane z nimi nawyki moralne określają<br />
także skuteczność japońskiej wspólnotowej koncepcji zapobiegania przestępczości.<br />
Już w czasach feudalnych, w Kraju Kwitnącej Wiśni funkcjonowały<br />
społeczności (zespoły) złożone z pięciu rodzin tzw. gonin-gumi, które same<br />
dbały o swoje bezpieczeństwo udzielając sobie wzajemnego wsparcia<br />
w sytuacji zagrożenia. Ten system przetrwał aż do czasów Restauracji Meiji.<br />
Później dalej jednak funkcjonowały większe ugrupowania (kolektywy)<br />
15 Por. B. Hołyst, op. cit.<br />
135
– na wsiach buraku-kai, a w miastach – chōnai-kai 16 . Podczas II wojny<br />
światowej tworzone były tzw. tonari-kumi składające się z dziesięciu rodzin.<br />
Pełniły one funkcje porządkowe oraz przekazywały władzom informacje<br />
istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa. System ten pomimo, że<br />
formalnie został zniesiony, to zwyczajowo funkcjonuje nadal i generuje<br />
dbałość o właściwe zachowania uczestniczącej w nim dobrowolnie większości<br />
obywateli. Ma to znaczenie także w sferze profilaktyki kryminalnej.<br />
W Japonii aktywnie działa również Stowarzyszenie Zapobiegania Przestępczości,<br />
które ma swoje oddziały w większości miast. Członkowie patrolują<br />
miejsca zagrożone, tworzą systemy sygnalizacji występowania określonych<br />
patologii, starając się by każda w tym zakresie istotna informacja sprawnie<br />
docierała do policji. Japończycy propagują także w swoich lokalnych środowiskach<br />
bezpieczne zachowania, ucząc jak nie stać się ofiarą przestępstwa<br />
i jak minimalizować jego skutki gdy już się ono wydarzy. Bezpieczeństwa<br />
w ruchu drogowym pilnuje blisko pół miliona społecznych kontrolerów,<br />
których można spotkać pod szkołami czy na skrzyżowaniach ulic.<br />
W Japonii ludzie nie wstydzą się wspierać policji mając świadomość, że<br />
w ten sposób realizują uniwersalną ideę harmonii, która w efekcie pozwala<br />
im – jak się okazuje – egzystować niezwykle bezpiecznie. Nikt nie nakłada<br />
na tych ludzi formalnego obowiązku stania na straży bezpieczeństwa, ale<br />
wielowiekowa tradycja stawiająca moralność na pierwszym miejscu, jeszcze<br />
przed prawem stanowionym, jest dla obywateli moralnym nakazem,<br />
powinnością, a nawet zaszczytem. W tym duchu są ukształtowani potomkowie<br />
samurajów od wieków, a efektem takiej postawy są niskie wskaźniki<br />
przestępczości. Idzie za tym poczucie autentycznie wysokiego, a dla ludzi<br />
Zachodu, wręcz niewiarygodnie imponującego poziomu stanu bezpieczeństwa<br />
wewnętrznego 17 w Kraju Kwitnącej Wiśni.<br />
16 Por. W. Clifford, Crime control in Japan, Lexington Books, Toronto-Londyn<br />
1976, ISBN 06-69001-84-8.<br />
17 Por. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo<br />
jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-60.<br />
136
Bibliografia<br />
1. M. Aluchna, P. Płoszajski, Zarządzanie japońskie. Ciągłość i zmiana,<br />
Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2008, ISBN 83-7378-360-7.<br />
2. W. Clifford, Crime control in Japan, Lexington Books, Toronto-Londyn<br />
1976, ISBN 06-69001-84-8.<br />
3. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt<br />
Naukowy” Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008,<br />
<strong>nr</strong> 2.<br />
4. R. Hartmann, Geschichte des modernen Japan: Von Meiji bis Heisei,<br />
Oldenbourg Akademieverlag, Berlin 1996, ISBN 30-50026-37-5.<br />
5. B. Hołyst, Japonia przestępczość na marginesie cywilizacji, Wydawnictwo<br />
Prawnicze, Warszawa 1994, ISBN 83-21906-57-5.<br />
6. J. Izydorczyk, Hanzai znaczy przestępstwo, Oficyna Wolters Kluwer,<br />
Warszawa 2008, ISBN 8376011502.<br />
7. A. Kość, Filozoficzne podstawy prawa japońskiego w perspektywie<br />
historycznej, Wydawnictwo KUL, Lublin 2001, ISBN 83-228-0801-1.<br />
8. A. Kość, Prawo, a etyka konfucjańska w historii myśli prawnej Chin,<br />
Wydawnictwo KUL, Lublin 1998, ISBN 83-90730-83-9.<br />
9. J. K. Liker, Droga Toyoty, MT Biznes Ltd., Warszawa 2005, ISBN<br />
83-88970-31-3.<br />
10. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy.<br />
Nauka – Praktyka – Refleksje”, 2011, <strong>nr</strong> 2.<br />
11. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim<br />
kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-<br />
83-762405-7-2, s. 125.<br />
12. J. Piwowarski, Rýchlo se rozvijajúce Japonsko na rázcesti. Niekol’ko<br />
vybraných aspektom bezpečnosti východnej Ázie, [w:] Bezpečnostné<br />
Fórum, J. Ušiak, J. Lasicová (red.), UMB, Bańska Bytrzyca 2011,<br />
ISBN 978-80-557013-6-3.<br />
13. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym,<br />
[w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011.<br />
137
14. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
15. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej<br />
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-<br />
1-2.<br />
16. A. Ślósarczyk, Samuraje (japoński duch bojowy), Towarzystwo Wiedzy<br />
Wojskowej, Warszawa 1939.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. Kuba Jałoszyński – pracownik Instytutu Badań nad Przestępczością<br />
Kryminalną i Terroryzmem Wyższej Szkoły Policji<br />
w Szczytnie.<br />
138
PAWEŁ PAJORSKI<br />
Aktywność agencji ochrony osób i mienia<br />
na rzecz bezpieczeństwa na poziomie lokalnym<br />
Activity of individuals and property protection agencies<br />
in the field of security at the local level<br />
Abstract: The Author in his article takes up the topic of local crime prevention<br />
and concentrates on the role of specialized armed security formations (SUFO),<br />
which can and should fill in this subject. Commercial protection has a relatively<br />
short tradition in Poland. In 1989 the Government began to slowly withdraw<br />
from the area of security by giving a large part of it into private hands.<br />
One of the consequences of the statutory mandate of licensed security agency<br />
is the emergence of possibility of local crime prevention with the support<br />
of these agencies. Extracted human communities living in a small territory,<br />
more often cooperate with professional agencies of individuals and property<br />
protection. Protection of Individuals and Property Act, which was proclaimed<br />
in 1997, set a range of rights and obligations for firms performing the tasks<br />
of licensed operator of protection. It left however, undeveloped area of security.<br />
In early 90’s of the last century, private firms very quickly began to explore<br />
the field of physical protection of individuals and property. The author is of<br />
the opinion, that (from the perspective of local communities) satisfactory performing<br />
tasks of individuals and property protection, includes two basic elements.<br />
One of them is to see the possibilities of allies in the struggle for peace<br />
and order of our settlements. Second one concerns SUFO (Specialized Armed<br />
Security Formations) itself – their personnel has to have appropriate qualifications,<br />
both professional and ethical, which are supposed to be supported by<br />
proper organizational level and specialized technical equipment.<br />
139
Key Words: security of local communities, SUFO, technical protection, physical<br />
protection, information exchange<br />
Abstrakt: Autor w swojej pracy zajmuje się tematem zapobiegania przestępczości<br />
lokalnej, koncentrując się na roli specjalistycznych uzbrojonych formacji<br />
ochronnych (SUFO), jaką mogą i powinny pełnić w przedmiotowym temacie.<br />
Funkcjonowanie komercyjnej ochrony w polskich współczesnych realiach<br />
ma stosunkowo krótką tradycję. W 1989 r. państwo powoli zaczęło wycofywać<br />
się z obszaru bezpieczeństwa oddając sporą jego część w prywatne ręce. Jedną<br />
z konsekwencji ustawowego umocowania koncesjonowanych agencji ochrony<br />
jest pojawianie się możliwości zapobiegania przestępczości lokalnej przy<br />
wsparciu ze strony tychże agencji. Wyodrębnione społeczności ludzkie zamieszkujące<br />
niewielkie terytorium coraz częściej nawiązują współpracę z profesjonalnymi<br />
agencjami ochrony osób i mienia. Ustawa o ochronie osób i mienia,<br />
która została ogłoszona w 1997 r. wyznaczyła zakres praw i obowiązków<br />
podmiotów gospodarczych realizujących zadania koncesjonowanych podmiotów<br />
ochrony. W latach 90. ubiegłego wieku powstało wiele prywatnych podmiotów<br />
prowadzących działalność gospodarczą w zakresie ochrony fizycznej<br />
takich osób i mienia. Autor artykułu wyraża opinię, że satysfakcjonujące<br />
z punktu widzenia lokalnych społeczności pełnienie zadań ochrony osób i mienia<br />
wymaga dwóch podstawowych elementów. Pierwszy z nich to dostrzeżenie<br />
możliwości jakie za sobą niosą sojusznicy w walce o ład i porządek naszych<br />
osiedli. Drugi element dotyczy samych SUFO (Specjalistycznych Uzbrojonych<br />
Formacji Ochrony) – ich personel musi posiadać odpowiednie kwalifikacje<br />
profesjonalne i etyczne, poparte odpowiednim poziomem organizacyjnym<br />
i specjalistycznym sprzętem technicznym.<br />
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo społeczeństw lokalnych, SUFO, ochrona<br />
techniczna, ochrona fizyczna, wymiana informacji<br />
140
W chwili kiedy autor pisze te słowa mijają 23 lata od momentu pojawienia<br />
się w Polsce pierwszych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą<br />
w zakresie fizycznej ochrony osób i mienia 1 , natomiast od momentu<br />
ukazania się ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób<br />
i mienia 2 upłynęło ponad 14 lat.<br />
Pomimo tak długiego funkcjonowania na terenie naszego kraju, rynku<br />
usług ochrony osób i mienia, i blisko już 15 letniego funkcjonowania ustawy<br />
o ochronie osób i mienia, określającej między innymi formy ochrony,<br />
agencje ochrony kojarzone są jedynie z ochroną fizyczną i techniczną<br />
obiektów oraz ochroną transportów wartości pieniężnych. Takie postrzeganie<br />
agencji ochrony jest spowodowane charakterem oferowanych usług<br />
przez większość z nich.<br />
Do nieco mniej eksponowanego zakresu usług zaliczana jest ochrona<br />
osób i zabezpieczenie imprez masowych 3 . Praktycznie w niewielkim stopniu<br />
lub wcale dla zwykłego człowieka nie są zauważalne takie formy działalności,<br />
jak ochrona osiedli oraz wydzielonych enklaw mieszkaniowych,<br />
transportów przedmiotów wartościowych i niebezpiecznych, ochrona<br />
transportów dokumentów i innych nośników informacji, ochrona obszarów<br />
i urządzeń podlegających, na mocy wyżej wymienionej ustawy, obowiązkowej<br />
ochronie 4 .<br />
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, nie wyłączając również właścicieli<br />
i osób zarządzających agencjami ochrony, że aktywność profesjonalnych<br />
agencji ochrony może, a nawet powinna być skierowana również<br />
w inną stronę. Istnieje wiele rodzajów przedsięwzięć, które mogą<br />
1 Pierwsze podmioty gospodarcze prowadzące działalność w zakresie ochrony osób<br />
i mienia zwane potocznie „firmami ochrony” lub „agencjami ochrony” powstawały<br />
na podstawie obowiązującej ówcześnie ustawy z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności<br />
gospodarczej (Dz. U. z 1988 r. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.).<br />
2 Ustawa z dnia 22 grudnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 1997 r.<br />
Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).<br />
3 J. Dworzecki, Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób i mienia.<br />
Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo GWSP, Gliwice 2009, ISBN 978-83-<br />
614012-0-9, s. 7-20.<br />
4 Por. Art. 5 ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).<br />
141
i powinny być realizowane z uwzględnieniem celu jaki stanowi poprawa<br />
bezpieczeństwa społeczności lokalnych 5 .<br />
Do przedsięwzięć tych zaliczamy:<br />
1. W przypadku katastrof 6 – poznanie, informowanie, ratownictwo<br />
techniczne (w miarę posiadanych sił i środków), pierwszą pomoc<br />
przedmedyczną udzielaną ofiarom katastrof.<br />
2. W przypadku kataklizmów 7 – ostrzeganie informowanie, rozpoznanie,<br />
pierwszą pomoc przedmedyczną udzielaną ofiarom kataklizmu,<br />
ratownictwo techniczne (w miarę posiadanych sił i środków).<br />
3. W przypadku zagrożeń aktami terrorystycznymi – profilaktykę,<br />
informowanie, ostrzeganie, pierwszą pomoc przedmedyczną udzielaną<br />
ofiarom aktu terrorystycznego, ratownictwo techniczne<br />
(w miarę posiadanych przez agencje ochrony sił i środków), współpracę<br />
z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cywilną, Strażą Miejską<br />
oraz innymi służbami ratowniczymi.<br />
4. W zakresie zwalczania przestępczości – szeroko rozumianą profilaktykę,<br />
współpracę z Policją, Strażą Pożarną, Strażą Miejską oraz<br />
innymi służbami zaangażowanymi w zwalczanie przestępczości.<br />
5. W przypadku zagrożeń epidemiologicznych – ostrzeganie<br />
i informowanie, współpracę z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cy-<br />
5 Społeczność lokalna – zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo<br />
niewielkie terytorium, jak np. parafia, wieś, czy osiedle, w której występują silne<br />
więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia<br />
i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.<br />
6 Katastrofa – „wydarzenie nagłe, tragiczne w skutkach, powodujące straty materialne,<br />
w którym ktoś ucierpiał lub poniósł śmierć”. J. Pawłowski (red.), Słownik<br />
terminów z zakresu bezpieczeństwa Narodowego, AON, Warszawa 2002, ISBN<br />
83-88062-23-9, s. 55.<br />
7 Kataklizm (Klęska żywiołowa) – „katastrofa naturalna lub awaria techniczna,<br />
których skutki zagrażają życiu lub zdrowiu dużej liczby osób, mieniu w wielkich<br />
rozmiarach albo środowisku na znacznych obszarach, a pomoc i ochrona mogą być<br />
skutecznie podjęte tylko przy zastosowaniu nadzwyczajnych środków, we współdziałaniu<br />
różnych organów i instytucji oraz specjalistycznych służb i formacji<br />
działających pod jednolitym kierownictwem”. Za: art. 3 ust. 1 pkt. 1 ustawy z dnia<br />
18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U. z 2002 r. Nr 62, poz. 558<br />
z późn. zm.).<br />
142
wilną, Strażą Miejską oraz innymi państwowymi służbami ratowniczymi.<br />
6. W przypadku konfliktów zbrojnych 8 – ochronę i obronę obiektów<br />
obowiązkowej ochrony (zgodnie z art. 5 UOOiM 9 ), współpracę<br />
z Policją, Strażą Pożarną, Obroną Cywilną, Strażą Miejską oraz<br />
Obroną Terytorialną,<br />
7. Inspirowanie oraz inicjowanie technicznej i fizycznej ochrony<br />
osób i mienia, podnoszenie poziomu wiedzy społeczności<br />
w zakresie ochrony mienia i osób.<br />
Moim zdaniem, w zakresie wyżej wymienionych przedsięwzięć profesjonalna<br />
agencja ochrony, zatrudniająca świadomych swej roli<br />
i odpowiedzialności, wykwalifikowanych pracowników ochrony jest<br />
w stanie sprostać tego typu wyzwaniom. Niestety, jak wspomniano na<br />
wstępie, większość agencji ochrony osób i mienia ze względu, czy to na<br />
brak świadomości szerokiego spektrum możliwych zagrożeń, czy też ze<br />
względu na brak jasno sprecyzowanego ustawowo obowiązku, a co za tym<br />
idzie finansowego zabezpieczenia podjętych przez agencję ochrony działań<br />
w tym zakresie, nie jest zainteresowana realizacją tego typu zadań. Istnieje<br />
jednakże potrzeba i możliwości włączenia agencji ochrony w tworzenie<br />
bezpieczeństwa społeczności lokalnych. Pamiętać przy tym należy, że bezpieczeństwo<br />
lokalne to stan, w którym mieszkańcy danej społeczności lokalnej<br />
czują się niezagrożeni w swoim bezpośrednim otoczeniu – miejscu<br />
zamieszkania. Przy czym w celu prowadzenia dalszych rozważań nad bezpieczeństwem<br />
społeczności lokalnych należy zauważyć, że poprzez pojęcie<br />
bezpieczeństwo rozumiemy stan, który daje poczucie pewności i gwarancje<br />
jego zachowania oraz szansę na doskonalenie. Jedna z podstawowych potrzeb<br />
człowieka to sytuacja odznaczająca się brakiem ryzyka utraty czegoś<br />
co człowiek szczególnie ceni, np.: zdrowia, pracy, szacunku, uczuć, dóbr<br />
8 Konflikt zbrojny – „rodzaj przemocy zbrojnej polegającej na dążeniu do osiągnięcia<br />
celów państwa (koalicji, grupy społecznej) przez wzajemne działanie przy<br />
użyciu sił zbrojnych lub zorganizowanych i uzbrojonych grup”. J. Pawłowski<br />
(red.), op. cit., s. 12.<br />
9 UOOiM – skrót od: Ustawa o ochronie osób i mienia.<br />
143
materialnych 10 . Zatem bezpieczeństwo pojmowane jako stan niezagrożenia,<br />
spokoju i pewności zależy od siły oddziaływania dwóch tak podstawowych<br />
czynników jak: poziom zagrożenia dóbr prawnie chronionych, rozumiany<br />
jako wynik bezprawnego działania innego człowieka (czyny zabronione)<br />
lub stanowiący skutek zjawisk losowych m. in. takich, jak działania<br />
sił wyższych (powódź, wichura, pożar itp.) oraz poziom zabezpieczenia<br />
technicznego i ochrony fizycznej. Przy czym przez zagrożenie należy<br />
rozumieć sytuację, w której pojawia się prawdopodobieństwo powstania<br />
stanu niebezpiecznego dla otoczenia 11 lub też możliwość wystąpienia zdarzenia,<br />
którego naturalnym skutkiem jest naruszenie określonej poprzednio<br />
integralności chronionego obiektu lub bezpieczeństwa ludzi w nim przebywających<br />
12 . Sposób wzajemnych oddziaływań w/w czynników można<br />
zobrazować tzw. trójkątem bezpieczeństwa wskazującym między innymi<br />
na to, że wraz ze wzrostem poziomu zagrożenia wzrastać powinien, co<br />
najmniej w takim samym stopniu poziom zabezpieczenia i ochrony 13 .<br />
Oczywistym tutaj wydaje się nawet istnienie nadwyżki poziomu zabezpieczenia<br />
i ochrony nad poziomem zagrożenia. Istnieje również potrzeba poszukiwania<br />
obiektywnych kryteriów oceny stanu wszystkich elementów<br />
trójkąta.<br />
10 Zob. J. Pawłowski (red.), op. cit., s. 13.<br />
11 Zob. Ibidem, s. 162.<br />
12 Zob. R. Płaczkowski, Odbiór i konserwacja instalacji sygnalizacji pożarowej,<br />
„Systemy alarmowe”, 2003, Nr 4, s. 59-60.<br />
13 Zob. Z. T. Nowicki, Alarm o przestępstwie, Wydawnictwo „Dom Organizatora”,<br />
Toruń 1997, ISBN 83-86850-58-2, s. 19.<br />
144
Rys. 1 „Trójkąt bezpieczeństwa” 14<br />
Bezpośrednią przyczyną spadku poczucia bezpieczeństwa obywateli<br />
w Polsce, jest wzrost przestępczości oraz inne zjawiska, niekiedy takie,<br />
które nawet nie są zagrożone karą, mające, w opinii społecznej, wpływ na<br />
bezpieczeństwo wewnętrzne państwa. Subiektywne odczucie zagrożenia<br />
kojarzy się obywatelowi przede wszystkim, z przestępczością, istnieją natomiast<br />
jeszcze inne formy zagrożeń. Zwróćmy uwagę, iż J. Czapska zagrożenia<br />
dzieli według źródeł ich pochodzenia na trzy podstawowe typy,<br />
takie jak: zagrożenia naturalne i cywilizacyjne (natura i technika), zagrożenia<br />
pochodzące ze strony państwa, jego organów i funkcjonariuszy, zagrożenia<br />
pochodzące ze strony innych ludzi i organizacji 15 . Wspomniane inne<br />
– poza przestępstwami – formy zagrożeń, spychane są na plan dalszy gdyż<br />
nie dotyczą przeciętnego „Kowalskiego” w sposób bezpośredni i zdają się<br />
być dla niego bardzo odległe lub wręcz irracjonalne. Pomimo to, wpisują<br />
14 Zob. Z. T. Nowicki, Jak chronić?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW, Warszawa<br />
1994, ISBN 83-70665-88-8, s. 272.<br />
15 Zob. J. Czapska, Bezpieczeństwo obywateli. Studium z zakresu polityki prawa,<br />
Polpress, Kraków 2004, ISBN 83-918979-2-3, s.15.<br />
145
się one z chwilą realnego zaistnienia w odczucia dotyczące poziomu bezpieczeństwa.<br />
Wzrost przestępczości, prawdopodobnie charakterystyczny dla „ery<br />
komunizmu”, spowodował adekwatny wzrost zaangażowania Policji<br />
w bezpośrednią z nim walkę pozostawiając, w opinii autora, mniej miejsca<br />
na profilaktykę. W tę lukę powoli „weszły” podmioty komercyjne, funkcjonujące<br />
w ramach mniej lub bardziej reglamentowanej przez państwo<br />
działalności gospodarczej, polegającej na świadczeniu usług w zakresie<br />
ochrony osób i mienia.<br />
Brak dostatecznie dużego potencjału pozwalającego na satysfakcjonujące<br />
społecznie możliwości skupienia się Policji na profilaktyce<br />
i prewencji spowodował akceptację społeczności lokalnych dla możliwości,<br />
jakie niesie potencjał firm ochrony osób i mienia. Idea wkomponowania<br />
agencji ochrony osób i mienia w satysfakcjonujący system bezpieczeństwa,<br />
działający na poziomie społeczności lokalnych dotyczących na przykład<br />
osiedla, ulicy oraz innych miejsc i terenów o charakterze publicznym, ma<br />
głęboki sens. Zyskała ona szansę powodzenia, gdyż w obecnych realiach<br />
udało się przekonać większość członków lokalnych społeczności<br />
o celowości i słuszności proponowanych rozwiązań. Agencje ochrony,<br />
które cały czas mają ambicję, by być postrzegane jako immanentna część<br />
systemu bezpieczeństwa wewnętrznego, podejmują działalność<br />
o charakterze parapolicyjnym, polegającą na pełnieniu regularnych patroli<br />
przez pracowników ochrony fizycznej w miejscach publicznych. Wzbudza<br />
to mniej lub bardziej uzasadnione kontrowersje, zwłaszcza, że w ramach<br />
tych działań pojawiają się elementy o charakterze interwencji czy prób<br />
dyscyplinowania zachowań społecznych. Odbywa się to poprzez takie<br />
czynności jak usuwanie z określonych miejsc osób, które swoim zachowaniem<br />
naruszają zasady ładu, bezpieczeństwa i porządku, co wiąże się<br />
z wydawaniem poleceń o charakterze władczym, zdobywanie informacji<br />
przez rozpytywanie, itp. Działania tego typu spowodowały powstanie<br />
w społecznościach lokalnych rozłamu. Zwolennicy takiej działalności uzasadniają<br />
potrzebę istnienia patroli osiedlowych agencji ochrony osób<br />
i mienia tym, że już sama świadomość możliwości pojawienia się patrolu<br />
146
stanowi swoiste zagrożenie dla potencjalnego przestępcy. Powoduje to<br />
zmniejszenie natężenia czynów karalnych na tym terenie, a niekiedy wręcz<br />
odstąpienie potencjalnych sprawców od popełnienia takiego czynu. Przeciwnicy<br />
tej metody zapewnienia bezpieczeństwa społeczności lokalnej,<br />
argumentują swoje stanowisko tym, że żadne badania nie potwierdziły poglądu,<br />
iż zagrożeniem dla sprawcy jest obserwacja zdarzenia ze strony<br />
przygodnych świadków. W dodatku podnoszą argument, że ustawa<br />
o ochronie osób i mienia w obowiązującym kształcie nie daje agencjom<br />
ochrony osób i mienia uprawnień szerszych, aniżeli typowe uprawnienia<br />
obywatelskie, jakie można wykorzystać w obliczu zagrożenia poza chronionym<br />
obiektem lub obszarem. Co gorsze, ustawa nie definiuje tych pojęć,<br />
toteż czynności podejmowane przez pracowników agencji ochrony osób<br />
i mienia są w takiej sytuacji na granicy prawa. Nie da się jednakże zaprzeczyć,<br />
że celowe zaistnienie, w danym rejonie, zorganizowanych grup osób<br />
mogących prowadzić skuteczną obserwację zdarzeń przestępczych oraz<br />
podejmowanie czynności wynikających choćby z uprawnień obywatelskich<br />
(ujęcie na tzw. „gorącym uczynku” 16 lub w bezpośrednim pościgu<br />
i przekazanie ujętego policji), jak również mogących odpowiednio wcześnie<br />
poinformować policję (czy też Straż Miejską) o istniejącym zagrożeniu,<br />
może w sposób znaczący podnieść subiektywne poczucie bezpieczeństwa<br />
społeczności lokalnej. Niewykluczone, iż taka prewencja obniży<br />
znacznie poziom zagrożeń. Należy więc, w świetle powyższego, przekonać<br />
społeczności lokalne do tego, że w bezpieczeństwo warto (i należy) inwestować,<br />
że bezpieczeństwo niestety musi kosztować (ze względu na zaangażowanie<br />
profesjonalnych agencji wykorzystujących swój sprzęt tech-<br />
16 „Określenie: «ujęcie na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem», zawarte<br />
w art. 17 § 1 pkt. 1-5 ustawy z dnia 10 maja 1985 r. o szczególnej odpowiedzialności<br />
karnej (Dz. U. z 1985 r. Nr 23, poz. 101), może odnosić się również do takich<br />
przestępstw trwałych – tj. do sytuacji, gdy sprawca wytworzy i utrzymuje lub tylko<br />
utrzymuje stan przestępny przez pewien okres – których istota polega na podejmowaniu<br />
przez sprawcę wielokrotnych działań przestępnych, jeżeli ujęcie to następuje<br />
w chwili dokonywania przez niego czynności stanowiących przejaw realizacji<br />
ustawowych znamion przestępstwa lub bezpośrednio potem” (Uchwała Składu<br />
Siedmiu Sędziów z dnia 10 lipca 1987 r. VI KZP 8/87).<br />
147
niczny oraz potencjał ludzki i jego skuteczność, mobilność, kompetentne,<br />
profesjonalnie wyszkolone kadry pracowników ochrony odczuwalny). Jeśli<br />
się to uda, poziom bezpieczeństwa lokalnego znacznie wzrośnie ze względu<br />
na ograniczenie czynów przestępczych w danym rejonie 17 .<br />
Poza rozważaną strefą aktywności firm ochroniarskich, realizujących<br />
ewentualne zadania służb publicznych, istnieje oczywiście całe spektrum<br />
pozostałych form typowo komercyjnej ochrony osób i mienia, właściwych<br />
branży ochrony. Każda z nich, by wymienić przykładowo ochronę obiektów<br />
handlowo-usługowych, rozrywkowych, hotelowo-restauracyjnych,<br />
handlu detalicznego, obrotu finansowego, oświatowo-wychowawczych,<br />
przemysłowych, siedzib instytucji, podmiotów gospodarczych i organizacji,<br />
wpisuje się w panoramę bezpieczeństwa społeczności lokalnej. Mówiąc<br />
krótko, im więcej chronionych obiektów, tym bezpieczniej 18 . Warto zauważyć,<br />
że do niedawna najczęściej realizowana forma ochrony fizycznej stałej,<br />
polegająca na ochronie wykonywanej przez obecnego fizycznie na terenie<br />
obiektu pracownika ochrony, od pewnego czasu jest zastępowana<br />
przez ochronę polegającą na stałym dozorze sygnałów przesyłanych, gromadzonych<br />
oraz przetwarzanych w elektronicznych urządzeniach<br />
i systemach alarmowych, nazywana potocznie monitoringiem.<br />
Jak wskazuje J. Dworzecki „podstawowym celem, a jednocześnie zaletą,<br />
monitoringu jest szybkość, pewność i precyzja przekazywanych informacji<br />
określających nie tylko zadziałanie systemu, ale również rodzaj<br />
i charakter zaistniałego zdarzenia” 19 . Niestety do postulowanego ideału<br />
niektórym firmom jest jeszcze bardzo daleko. Na dzień dzisiejszy jeszcze<br />
duża część agencji ochrony odbiera sygnał typu: „alarm w obiekcie” bez<br />
jego konkretnej lokalizacji w samym obiekcie, bez podania jego charakteru<br />
(włamanie, napad, sabotaż, otwarcie pod przymusem, próba nieautoryzo-<br />
17 Zob. P. Pajorski, Qui prodest?, „BSI Ochrona i Detektywistyka”, 2008, <strong>nr</strong> 7-8.<br />
18 Zob. Z. Tomczyk, Firmy ochrony osób i mienia, a bezpieczeństwo społeczności<br />
lokalnych, [w:] Zapobieganie przestępczości w społecznościach lokalnych,<br />
J. Czapska, W. Krupiarz (red.), Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 1999,<br />
ISBN 978-83-869171-3-6, s. 216.<br />
19 J. Dworzecki, Taktyka i techniki interwencji, Gliwice 2010, Wyd. GWSP, ISBN<br />
978-83-614012-7-7, s. 133.<br />
148
wanego dostępu), czy też bez możliwości śledzenia aktualnych stref naruszeń.<br />
Taka sytuacja determinuje potrzebę pełnej weryfikacji sygnału alarmowego<br />
przez zmotoryzowane patrole kontrolno-interwencyjne zwane<br />
„grupami interwencyjnymi”. Niestety opóźnia to znacząco możliwość podjęcia<br />
stosownej interwencji w najdogodniejszym dla pracowników ochrony<br />
miejscu i czasie.<br />
Wydaje się, że przyszłością wszelkiego rodzaju systemów ochrony<br />
staną się dwa systemy świadczenia usług ochronnych. Pierwszy system to<br />
wybór usługi niszowej i jej realizacja na bardzo wysokim, wyspecjalizowanym<br />
poziomie. Drugi system to przedsięwzięcia obejmujące kompleksowe<br />
usługi ochrony począwszy od audytu bezpieczeństwa, szacowania zagrożenia<br />
i stworzenia polityki bezpieczeństwa firmy lub osoby przez montaż<br />
zabezpieczeń technicznych, stały nadzór i konserwację tych urządzeń po<br />
odebranie sygnału o typie i charakterze zagrożenia, włącznie z podjęciem<br />
reakcji własnymi siłami ochrony.<br />
Najpoważniejszym z problemów monitoringu, jest generowanie przez<br />
systemy alarmowe tzw. fałszywych alarmów, co przy dużej częstotliwości<br />
takich zjawisk spowodowanych użyciem tanich, a co za tym idzie, niskiej<br />
jakości urządzeń, pociąga za sobą gwałtowny wzrost kosztów usługi, a co<br />
gorsze, osłabienie czujności zespołów ochrony, co w efekcie powoduje<br />
możliwość wystąpienia z czasem braku reakcji, ze strony agencji ochrony<br />
na alarm spowodowany rzeczywistym zagrożeniem.<br />
Na tym etapie naszych rozważań należy określić obszary aktywności<br />
agencji ochrony osób i mienia w bezpieczeństwie lokalnym. Mówiąc<br />
o aktywności agencji ochrony należy rozumieć podejmowanie szeregu<br />
przedsięwzięć usprawniających zarówno dotychczas stosowane, jak i nowe<br />
systemy ochrony, które powinny prowadzić do wyłonienia ściślejszej zapory<br />
poprzez fakt jej dostosowania do aktualnie występujących zmian<br />
w „technologii” pojawiających się zagrożeń. Przedsięwzięcia te winny się<br />
koncentrować na zagadnieniach organizacyjnych, kadrowych, taktycznych<br />
i technicznych na poszczególnych odcinkach działalności agencji ochrony.<br />
Powinny one również uwzględniać poprawę bezpieczeństwa osobistego<br />
pracowników ochrony. Mało kto jest bowiem świadomy faktu, że zawód<br />
149
pracownika ochrony jest zawodem o wysokim poziomie ryzyka. Ten wysoki<br />
poziom ryzyka nie musi oznaczać tolerancji dla nadmiernie wysokiego<br />
poziomu zagrożenia zdrowia i życia osób zatrudnionych w charakterze<br />
pracowników ochrony.<br />
W chwili obecnej można wykazać co najmniej kilka obszarów,<br />
w których agencje ochrony mogą i powinny wykazywać swoją aktywność<br />
w pierwszej kolejności.<br />
Do obszarów tych należą:<br />
1. Wzrost precyzji wymiany informacji pomiędzy koncesjonowanymi<br />
agencjami ochrony (nie tylko tymi posiadającymi status SUFO<br />
– Specjalistycznej Uzbrojonej Formacji Ochronnej 20 ), a służbami takimi<br />
jak Policja, Straż Pożarna, Straż Miejska, Obrona Cywilna.<br />
2. Określenie konkretnych zadań współpracy pomiędzy wyżej wymienionymi<br />
formacjami w realizacji konkretnych przedsięwzięć.<br />
3. Wzmocnienie ochrony fizycznej w miejscach, które zostały rozpoznane<br />
i uznane za szczególnie zagrożone oraz, których obowiązek<br />
ochrony wynika wprost z zapisów ustawy o ochronie osób i mienia.<br />
W zasadzie związane to jest z koniecznością zrewidowania poglądów<br />
na możliwość realnego prowadzenia przedsięwzięć ochronnych<br />
przez agencje ochrony ze statusem Zakładu Pracy Chronionej, gdyż<br />
zarówno zaplecze logistyczne tych firm jak i przygotowanie zawodowe<br />
ich kadry pracowniczej jest, jak się uważa, żadne w przypadku<br />
konieczności przeciwdziałania poważnym potencjalnym zagrożeniom.<br />
4. Wzmocnienie ochrony technicznej w miejscach, które podobnie jak<br />
w przypadku ochrony fizycznej, zostały rozpoznane i uznane za<br />
szczególnie zagrożone. Funkcjonowanie tych zabezpieczeń winno<br />
20 Specjalistyczne Uzbrojone Formacje Ochronne – wewnętrzne służby ochrony<br />
oraz przedsiębiorców, którzy uzyskali koncesje na prowadzenie działalności gospodarczej<br />
w zakresie usług ochrony osób i mienia, posiadających pozwolenie na<br />
broń na okaziciela, wydane na podstawie odrębnych przepisów (art. 2 pkt. 7 ustawy<br />
z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia – Dz. U. z 1997 r. Nr 114,<br />
poz. 740 z późn. zm.).<br />
150
yć skorelowane z ochroną fizyczną oraz winno stanowić dla niej<br />
system „wczesnego ostrzegania” i „wstępnego rozpoznania” zbliżających<br />
się zagrożeń. Zastosowanie wyłącznie ochrony technicznej<br />
nie jest w stanie powstrzymać zagrożenia lecz stopniem swego zaawansowania<br />
może przynajmniej zniechęcić potencjalnych napastników<br />
do próby przedostania się na teren chroniony.<br />
5. Okresowe szkolenia pracowników ochrony, umożliwiające zarówno<br />
weryfikację jak i podnoszenie poziomu wiedzy oraz umiejętności<br />
zawodowych pracowników ochrony, prowadząc do ich specjalizacji<br />
w zakresie ochrony fizycznej osób, obiektów, konwojowania<br />
i inkasa, działań zmotoryzowanych zespołów interwencyjno-kontrolnych,<br />
zabezpieczenia porządkowo-ochronnego imprez masowych,<br />
zarządzania i obsługi stacji monitorowania, i realizacji procedur<br />
związanych z monitoringiem zarówno systemów sygnalizacji włamania<br />
i napadu, sygnalizacji pożarowej, kontroli dostępu jak telewizji<br />
dozorowej (obserwacyjnej, CCTV).<br />
6. Edukacja społeczności lokalnej uświadamiająca jej istnienie różnorodnych<br />
zagrożeń, prezentująca możliwości zapobiegania im, unikania,<br />
sposoby, a także metody minimalizacji ich skutków oraz możliwości<br />
i zasady podejmowania działań ratowniczych.<br />
7. Działania ratowniczo-informacyjne skierowane na zapoznanie<br />
ludności z procedurami postępowania w sytuacji zaistniałego zagrożenia.<br />
Aby obraz aktywności agencji ochrony osób i mienia w zakresie działań<br />
na rzecz bezpieczeństwa na poziomie lokalnym był w miarę pełny, należy<br />
wspomnieć jeszcze o zasadach współpracy agencji ochrony ze służbami<br />
i strażami. Współpraca ta jest bardzo ważnym elementem działań na<br />
rzecz bezpieczeństwa społeczności lokalnych, któremu ustawodawca nie<br />
poświęcił, w ustawie z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia,<br />
zbytnio uwagi, zadawalając się enigmatycznym zapisem w treści art. 47,<br />
151
w którym zobowiązuje Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji do<br />
określenia zasad współpracy 21 .<br />
Zasady współpracy agencji ochrony osób i mienia ze służbami<br />
i strażami, uszczegóławia, wydane na podstawie art. 47 ustawy o ochronie<br />
osób i mienia, rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad<br />
współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją,<br />
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi<br />
(miejskimi) 22 . Precyzuje ono zasady współpracy specjalistycznych,<br />
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej,<br />
obrony cywilnej, strażami miejskimi (gminnymi), formy współpracy<br />
z tymi organami, rodzaje podejmowanych działań, okoliczności<br />
i sytuacje zmuszające strony do podejmowania współpracy 23 .<br />
Jak łatwo zauważyć rozporządzenie to dotyczy jedynie Specjalistycznych<br />
Uzbrojonych Formacji Ochronnych, co w znaczny sposób ogranicza<br />
już na wstępie ilość i kategorię agencji ochrony do tych, które poza uzyskaniem<br />
koncesji na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie<br />
ochrony osób i mienia, posiadają pozwolenie na broń na okaziciela wydane<br />
na podstawie odrębnych przepisów wynikających z ustawy o broni i amunicji<br />
24 . Współpraca ta ma być podejmowana przez kierownika jednostki<br />
chronionej przez SUFO, odpowiednio z właściwym terytorialnie komendantem<br />
jednostki organizacyjnej policji, kierownikiem jednostki ochrony<br />
21 Art. 47. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji określił, w drodze rozporządzenia,<br />
szczegółowe zasady współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji<br />
ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej<br />
i strażami gminnymi (miejskimi).<br />
22 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 grudnia<br />
1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych<br />
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej,<br />
obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U. z 1998 r.<br />
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).<br />
23 J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków 2011, Wydawnictwo<br />
EAS, ISBN 978-83-61645-68-9, s. 159.<br />
24 Art. 29 ust. 1 pkt. 2 ustawy z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U.<br />
z 1999 r. Nr 53, poz. 549).<br />
152
przeciwpożarowej, szefem obrony cywilnej i komendantem straży gminnej<br />
(miejskiej), w zakresie wykonywanych zadań ochrony osób i mienia.<br />
Pozostałym agencjom ochrony, nie posiadającym statusu Specjalistycznych<br />
Uzbrojonych Formacji Ochronnych, nie określono w ogóle jakichkolwiek<br />
zasad współpracy co w rzeczywistości nie daje nawet tak iluzorycznych,<br />
jak w przypadku SUFO, prawnych możliwości współpracy.<br />
Czy jest to efektem krótkowzroczności ustawodawcy, czy też może lektury<br />
dzieła Murcka, w którym stwierdza on, że niedopuszczalne jest traktowanie<br />
relacji między policją a prywatnymi firmami jako kontaktów równorzędnych<br />
partnerów 25 , tego nie wiadomo na pewno. Policja musi zachować<br />
niezbędny dystans, aby móc neutralnie realizować swe ustawowe zadania.<br />
Policjanci i pracownicy ochrony mają odmienny etos zawodowy. Kiedy dla<br />
prywatnego przedsiębiorcy pierwszeństwo mają oczekiwania zleceniodawcy,<br />
policja musi realizować swoje zadania „bezpartyjne” 26 .<br />
W powoływanym rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych<br />
i Administracji z dnia 18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych<br />
zasad współpracy specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych<br />
z Policją, jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej<br />
i strażami gminnymi (miejskimi) określono, że współpraca SUFO z policją<br />
i strażami gminnymi (miejskimi) polegać ma w szczególności na wymianie<br />
informacji o zagrożeniach w zakresie bezpieczeństwa osób i mienia oraz<br />
zakłócania spokoju i porządku publicznego, współdziałaniu w celu utrzymania<br />
spokoju i porządku publicznego podczas zgromadzeń, imprez artystycznych,<br />
rozrywkowych i sportowych, w zakresie określonym<br />
w odrębnych przepisach (tj. ustawie o ochronie imprez masowych, współdziałaniu<br />
przy zabezpieczeniu miejsc popełnienia przestępstw i wykroczeń<br />
25 Por. J. Czapska, op. cit., s. 203.<br />
26 Zob. M. Murck, Statement aus der Sicht eines Sozialwisenschaftlers, [w:] Privatisierung<br />
von polizeilichen Aufgaben, R. Weiss, M. Plate (red.), Bundeskriminalamt,<br />
Wisebaden 1996, s. 127.<br />
153
w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń oraz wzajemnych<br />
konsultacjach doskonalących metody współpracy 27 ).<br />
Natomiast w przypadku współpracy SUFO z jednostkami ochrony<br />
przeciwpożarowej, to zgodnie z powoływanym rozporządzeniem, polega<br />
ona na podejmowaniu działań ochronnych i zabezpieczających w przypadku<br />
wystąpienia w granicach chronionych obszarów, obiektów lub urządzeń<br />
pożaru, klęski żywiołowej lub innego miejscowego zagrożenia,<br />
w szczególności na wymianie informacji o powstałych zagrożeniach, wprowadzaniu<br />
na teren chronionych obszarów i obiektów jednostek ratowniczych,<br />
współdziałaniu przy przeprowadzaniu bezpiecznej ewakuacji ludzi<br />
i mienia, zabezpieczaniu miejsc po pożarze, klęsce żywiołowej lub innym<br />
miejscowym zagrożeniu, w tym uratowanego mienia 28 .<br />
W przypadku współpracy SUFO z obroną cywilną sprowadza się ona<br />
na mocy powoływanego rozporządzenia do wymiany informacji o powstałych<br />
zagrożeniach 29 .<br />
Należy przy tym zauważyć, że zapisy o współpracy SUFO z Policją,<br />
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi<br />
(miejskimi), są zapisami formalnymi, dotyczącymi (tak na prawdę)<br />
tylko jednej strony. To SUFO mają prawny obowiązek współpracy,<br />
a w zasadzie informowania wyżej wymienionych służb o wszelkich zagrożeniach.<br />
W związku z brakiem delegacji ustawowych „wymiana informa-<br />
27 Por. § 3 i 4 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych<br />
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony<br />
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.<br />
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).<br />
28 Por. § 5 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych<br />
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony<br />
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.<br />
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).<br />
29 Por. § 6 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy specjalistycznych<br />
uzbrojonych formacji ochronnych z Policją, jednostkami ochrony<br />
przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami gminnymi (miejskimi) (Dz. U.<br />
Nr 161, poz. 1108 z późn. zm.).<br />
154
cji” jest tylko suchym zapisem w powoływanym wcześniej rozporządzeniu.<br />
Żadna z tych służb nie jest zobligowana prawnie, do wymiany, na zasadzie<br />
wzajemności, informacji o zagrożeniach. W takiej sytuacji prawnej SUFO<br />
stały się tylko i wyłącznie źródłem informacji dla powyższych służb,<br />
a wszelkie pozyskiwane przez SUFO zgodnie z prawem informacje są jedynie<br />
potwierdzeniem ogólnie dostępnych informacji. W efekcie policja<br />
traci potężnego liczebnie sojusznika (a przecież możliwa jest stosowna selekcja<br />
dystrybuowanych informacji) jednostronnie zostawiając go w wielu<br />
sytuacjach „na lodzie”.<br />
Biorąc jednakże pod uwagę dość powszechnie występujące zjawiska<br />
tzw. moonlighting 30 oraz blue drain 31 na bazie których budowana jest tzw.<br />
old boy’s network 32 oraz zapis w rozporządzeniu mówiący, że „współpraca<br />
(...) polega w szczególności na (...)”, a więc w zakresie wymienionym<br />
w rozporządzeniu w szczególności oraz w innym zakresie, możliwa jest<br />
oficjalna współpraca, umożliwiająca poprawę bezpieczeństwa na poziomie<br />
lokalnym.<br />
Do informacji takich można zaliczyć np. rodzaj, charakter, częstość<br />
i wielkość występujących w danym rejonie zagrożeń, skłonność danego<br />
środowiska do popełniania czynów zabronionych oraz źródłowe przyczyny<br />
już występujących (lub możliwych do wystąpienia) zagrożeń. Ponadto<br />
możliwa jest współpraca agencji ochrony z Policją, czy też strażami gminnymi<br />
(miejskimi) np. w zakresie wspólnych patroli w rejonach szczególnie<br />
zagrożonych czynami zabronionymi, a wchodzącymi w skład obszarów<br />
chronionych lub „zawierającymi w sobie” obszary, obiekty lub urządzenia<br />
chronione.<br />
Prawie codziennie prasa, radio, telewizja, Internet, bombardują opinie<br />
publiczną informacjami dotyczącymi zaistniałych w ostatnich godzinach<br />
30 moonlighting (ang. „Księżycowe światło”) – określenie opisujące pracę policjantów<br />
dla prywatnych firm w czasie wolnym od pracy.<br />
31 blue drain (ang. „Niebieski dren”) – zjawisko polegające na odchodzeniu doświadczonych<br />
policjantów do pracy w prywatnych firmach.<br />
32 old boy’s Network (ang. „Sieć starych kolegów”) – zjawisko przechodzenia<br />
policjantów do pracy w prywatnych firmach, bez zrywania kontaktów z kolegami<br />
w policji.<br />
155
przestępstw, przestępców, ich ofiar, narzędzi zbrodni, strzelanin, kradzieży,<br />
napadów, ucieczek, rozbojów, klęsk żywiołowych, awarii technicznych,<br />
czy też innych zjawisk zagrażających życiu, zdrowiu, majątkowi obywateli,<br />
determinując poziom ich subiektywnego poczucia bezpieczeństwa. Lęk<br />
społeczeństwa przed rzeczywistym, czy też domniemanym zagrożeniem<br />
spowodował poszukiwanie, zarówno ze strony społeczności lokalnych, jak<br />
i coraz mniej wydolnych wszelakich służb bezpieczeństwa i ochrony, rozwiązań,<br />
które można byłoby wdrożyć celem podniesienia poziomu poczucia<br />
bezpieczeństwa zwykłego obywatela.<br />
Pod koniec lat 80 ubiegłego wieku zakładano, że postrzeganie bezpieczeństwa<br />
w środowisku lokalnym będzie zależało od miejsca zamieszkania.<br />
Zagrożenie lokalne miało mieć zmienne natężenie ze względu na wiele<br />
czynników. Jednakże jednym z najważniejszych, miały być przestępstwa<br />
popełniane w rejonie zamieszkania obywateli, toteż w miarę przejmowania<br />
dbałości o bezpieczeństwo przez komercyjne agencje ochrony osób i mienia<br />
od służb państwowych, miała następować systematyczna jego poprawa.<br />
Jak się okazuje nie zauważono gwałtownej zmiany poczucia zagrożenia.<br />
Wzrost ilości obszarów, obiektów i urządzeń podlegających obowiązkowej<br />
ochronie (czy też ochronie z wyboru personelu zarządzającego tymi obszarami,<br />
urządzeniami lub obiektami) spowodował chwilowy spadek poziomu<br />
zagrożenia lub raczej jego subiektywnego poczucia przez społeczności<br />
lokalne „sąsiadujące” z tymi obiektami. Jednak prezentowany przez przytłaczającą<br />
większość agencji ochrony bardzo jeszcze niski poziom profesjonalizmu<br />
i ignorancja zawodowa, spowodowały ponowny wzrost poziomu<br />
zagrożeń. Brak odpowiednich, indywidualnie opracowanych procedur<br />
działania agencji ochrony osób i mienia oraz iluzoryczny zapis ustawowy<br />
o obowiązku współpracy agencji ochrony z jednostkami Policji,<br />
Straży Miejskiej, Straży Pożarnej, Obrony Cywilnej nie gwarantuje odpowiedniej<br />
realizacji zleceń z zakresu ochrony społeczeństwa na poziomie<br />
lokalnym. Praktyczne permanentne braki personelu agencji ochrony<br />
w wyszkoleniu, jak również niechęć, wykazywana zarówno przez pracowników<br />
ochrony, jak i ich pracodawców, do szkoleń specjalistycznych nie<br />
mogą zagwarantować niczego innego, jak iluzorycznego poczucia bezpie-<br />
156
czeństwa odpowiadającego iluzorycznym działaniom i umiejętnościom<br />
pracowników ochrony.<br />
Do tego niedoboru wiedzy i umiejętności, którą reprezentuje obecnie<br />
większość personelu agencji ochrony osób i mienia w Polsce, dochodzi<br />
jeszcze sprawność fizyczna i intelektualna (zarówno personelu wykonawczego<br />
jak i zarządzającego). Doprowadzenie do sytuacji, w której agencja<br />
ochrony osób i mienia, mająca za zadanie dbałość o bezpieczeństwo obszarów,<br />
obiektów i urządzeń wymagających obowiązkowej ochrony ze względu<br />
na ich znaczenie dla obronności interesu gospodarczego państwa, bezpieczeństwa<br />
publicznego oraz innych ważnych interesów państwa, uzyskuje<br />
status Zakładu Pracy Chronionej, wydaje się podejrzane. Zakład taki<br />
zatrudnia do, nierzadko wysoce odpowiedzialnych zadań, nawet osoby<br />
niepełnosprawne „co do których orzeczono całkowita niezdolność do pracy,<br />
niepełnosprawność z powodu choroby narządów ruchu oraz takie, którym<br />
na podstawie orzeczenie przysługuje pomoc osób drugich” 33 . Ten stan<br />
rzeczy woła „o pomstę do nieba”. Powody tego są dwa. Po pierwsze przypomina<br />
to sytuację ze znanej noweli M. Konopnickiej Miłosierdzie gminy,<br />
gdzie ludzie starzy i niedołężni są katorżniczo wykorzystywani, stanowiąc<br />
źródło łatwego dodatkowego dochodu. Po drugie – co będzie z tymi, których<br />
chronią osoby niedołężne, same potrzebujące wsparcia i podwyższonego<br />
poziomu ochrony?<br />
Wróćmy jednak do głównego wątku – do nowych możliwości pokazania<br />
poziomu bezpieczeństwa lokalnego w oparciu o podmioty z poza sektora<br />
publicznego.<br />
Jak widać, z przytoczonych w niniejszym artykule argumentów, agencje<br />
ochrony mają do spełnienia istotną rolę w kształtowaniu bezpieczeństwa<br />
na poziomie lokalnym. Drzemiący w nich potencjał jest gotowy do<br />
umiejętnego wykorzystania, pod jednym wszakże warunkiem. Warunkiem<br />
tym jest pełna profesjonalizacja usług z zakresu ochrony osób i mienia<br />
świadczonych przez te agencje. Jeżeli natomiast stan osiągniętego wy-<br />
33 Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli funkcjonowania<br />
zakładów pracy chronionej zajmujących się ochroną mienia i dozorem, Warszawa,<br />
kwiecień 2004 r., <strong>nr</strong> P/03/100.<br />
157
szkolenia i posiadanej wiedzy personelu tychże agencji, będzie oscylował<br />
na tym co obecnie poziomie to niestety stan bezpieczeństwa nie tylko, że<br />
nie ulegnie radykalnej poprawie ale wręcz się pogorszy.<br />
Bibliografia<br />
1. J. Czapska, Bezpieczeństwo obywateli. Studium z zakresu polityki prawa,<br />
Polpress, Kraków 2004, ISBN 83-918979-2-3.<br />
2. J. Dworzecki, Podstawy prawne wykonywania zadań ochrony osób<br />
i mienia. Wybrane zagadnienia, Gliwice 2009, Wyd. GWSP, ISBN<br />
978-83-614012-0-9.<br />
3. J. Dworzecki, Taktyka i techniki interwencji, Gliwice 2010, Wyd.<br />
GWSP, ISBN 978-83-61401-27-7.<br />
4. J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Kraków 2011,<br />
Wydawnictwo EAS, ISBN 978-83-61645-68-9.<br />
5. M. Murck, Statement aus der Sicht eines Sozialwisenschaftlers,<br />
[w:] Privatisierung von polizeilichen Aufgaben, R. Weiss, M. Plate<br />
(red.), Bundeskriminalamt, Wisebaden 1996.<br />
6. Z. T. Nowicki, Alarm o przestępstwie, Wydawnictwo „Dom Organizatora”,<br />
Toruń 1997, ISBN 83-86850-58-2.<br />
7. Z. T. Nowicki, Jak chronić?, Polska Oficyna Wydawnicza BGW,<br />
Warszawa 1994, ISBN 83-70665-88-8.<br />
8. P. Pajorski, Qui prodest?, „BSI Ochrona i Detektywistyka”, 2008,<br />
<strong>nr</strong> 7-8.<br />
9. J. Pawłowski (red.), Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa Narodowego,<br />
AON, Warszawa 2002, ISBN 83-88062-23-9.<br />
10. R. Płaczkowski, Odbiór i konserwacja instalacji sygnalizacji pożarowej,<br />
„Systemy alarmowe”, 2003, Nr 4.<br />
11. Z. Tomczyk. Firmy ochrony osób i mienia, a bezpieczeństwo społeczności<br />
lokalnych, [w:] Zapobieganie przestępczości w społecznościach<br />
lokalnych, J. Czapska, W. Krupiarz (red.), Instytut Spraw Publicznych,<br />
Warszawa 1999, ISBN 978-83-869171-3-6.<br />
158
12. Ustawa z dnia 10 maja 1985 r. o szczególnej odpowiedzialności karnej<br />
(Dz. U. z 1985 r. Nr 23, poz. 101).<br />
13. Ustawa z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej (Dz. U.<br />
z 1988 r. Nr 41, poz. 324 z późn. zm.).<br />
14. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).<br />
15. Ustawa z dnia 22 grudnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 114, poz. 740 z późn. zm.).<br />
16. Ustawa z dnia 21 maja 1999 r. o broni i amunicji (Dz. U. z 1999 r.<br />
Nr 53, poz. 549).<br />
17. Ustawa z dnia 18 kwietnia 2002 r. o stanie klęski żywiołowej (Dz. U.<br />
z 2002 r. Nr 62, poz. 558 z późn. zm.).<br />
18. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
18 grudnia 1998 r. w sprawie określenia szczegółowych zasad współpracy<br />
specjalistycznych uzbrojonych formacji ochronnych z Policją,<br />
jednostkami ochrony przeciwpożarowej, obrony cywilnej i strażami<br />
gminnymi (miejskimi) (Dz. U. z 1998 r. Nr 161, poz.1108 z późn.<br />
zm.).<br />
19. Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 10 lipca 1987 r. VI KZP<br />
8/87.<br />
20. Raport Najwyższej Izby Kontroli, Informacja o wynikach kontroli<br />
funkcjonowania zakładów pracy chronionej zajmujących się ochroną<br />
mienia i dozorem, Warszawa, kwiecień 2004 r., <strong>nr</strong> P/03/100.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr Jacek Dworzecki – pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa<br />
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron” w Krakowie.<br />
159
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Społeczeństwo informacyjne a kultura bezpieczeństwa<br />
Informational society and the culture of safety<br />
Abstract: The article includes discussion about the influence of different<br />
communities and nations on security culture. It concerns a phenomenon<br />
of “informational society”. There is explained the difference between the definitions<br />
of “information” and “communication”. It also shows the origin<br />
of the technological revolution, which gave the basis for the technical framework<br />
of computerization in the countries leading in science and technology.<br />
Consequently, “informational society” appeared. From the 70’s it has gained<br />
international importance by entering with a strong accent in the processes of<br />
globalization. Information management is very important not only to political<br />
and economic processes, but also during conflicts originating for example from<br />
terrorism. Regardless of the scientific and technological progress, we are dealing<br />
with consumerism, and decreasing level of education which accompany<br />
globalization. The values are currently not sufficiently identified and internalized,<br />
and thus, currently their use is experiencing a setback. This crisis along<br />
with it the phenomenon of decrease of responsibility, lack of ethical and intellectual<br />
hygiene in the use of multimedia, can bring numerous risks. The author<br />
doubts the possibility of creating a unified global civil society. A sense<br />
of communication with the society and co-responsibility for it drifts away.<br />
Thus lowers the level of security culture and the real possibility of autonomous<br />
human development. This problems are waiting for their identification and to<br />
take concrete actions to build security culture in the spirit of sustainable development.<br />
Key words: informative technology, society, security, human capital<br />
161
Abstrakt: W artykule, zawarto rozważania dotyczące wpływu na kulturę bezpieczeństwa,<br />
różnych społeczności i narodów w trzeciej w historii ludzkości<br />
rewolucji. Chodzi o fenomen „społeczeństwa informacyjnego”. Objaśniono<br />
różnicę pomiędzy pojęciami „informacja” oraz „komunikacja”. Przybliżono<br />
również genezę rewolucji technicznej, która dała podstawy dla technicznych<br />
ram informatyzacji w przodujących w nauce i technice państwach. Skutkiem<br />
tego było powstanie „społeczeństwa informacyjnego”. Od lat 70. zyskało ono<br />
międzynarodowe znaczenie wpisując się mocnym akcentem w procesy globalizacji.<br />
Administrowanie informacją ma wielkie znaczenie nie tylko podczas<br />
harmonijnie prowadzonych procesów politycznych i gospodarczych, ale także<br />
podczas konfliktów, których źródłem jest np. terroryzm. Niezależnie od postępu<br />
naukowo-technicznego mamy do czynienia z towarzyszącym globalizacji,<br />
konsumpcjonizmem i obniżaniem się poziomu wychowawczo-edukacyjnego.<br />
Wartości obecnie nie są w dostatecznym stopniu identyfikowane, internalizowane,<br />
a co za tym idzie, posługiwanie się nimi, przeżywa współcześnie<br />
regres. Kryzys ten i rozwijające się wraz z nim zjawisko rozproszenia odpowiedzialności,<br />
bądź jej zanik, brak etyczności i higieny intelektualnej w korzystaniu<br />
z multimediów, może przynieść rozliczne zagrożenia. Autor pracy wątpi<br />
w możliwość stworzenia jednolitego globalnego społeczeństwa obywatelskiego.<br />
Podano również, że bolączką zatomizowanych społeczeństw czasu<br />
globalizacji jest fakt, że coraz więcej osób zaburza uważność i zdolność wewnętrznego<br />
skupienia przed ekranem swojego komputera. Poczucie łączności<br />
ze społeczeństwem i współodpowiedzialność za jego losy oddala się. Tym<br />
samym obniża się poziom kultury bezpieczeństwa i realne możliwości autonomicznego<br />
rozwoju człowieka. Sygnalizowane tu problemy czekają na ich<br />
identyfikację oraz na podjęcie konkretnych działań na rzecz budowania kultury<br />
bezpieczeństwa w duchu zrównoważonego rozwoju.<br />
Słowa kluczowe: informatyzacja, społeczeństwo, bezpieczeństwo, kapitał<br />
ludzki<br />
162
Żyjemy obecnie w czasach, w których ludzkość przeżywa kolejny etap<br />
dziejów społecznego rozwoju. Przełomy i odpowiadające im następujące<br />
po sobie etapy takiego rozwoju to rewolucja rolnicza i rewolucja przemysłowa.<br />
Teraz przyszła kolej na rewolucję informacyjną. Wiąże się ona<br />
z powszechnością szybkiego dostępu do niespotykanych dotąd objętościowo<br />
pokładów informacji oraz, z równie niespotykanymi ułatwieniami<br />
dotyczącymi możliwości komunikowania się. Należy rzecz jasna rozróżnić<br />
informację od komunikowania się. „Na ogół przecież sądzimy, że informacje<br />
są po to, by je komunikować, a komunikacja jest przekazywaniem informacji.<br />
Tymczasem wiele wysiłku włożono w przeszłości, by gromadzić<br />
informacje, które będą własnością nielicznych, a dla wielu pozostaną<br />
w głębokiej tajemnicy” 1 jak twierdzi Jerzy Mikułowski-Pomorski. Uważa<br />
on również, że „większość aktów ludzkiej komunikacji, nie przekazuje<br />
tego, co nazywamy «prawdziwą» informacją, lecz co najwyżej komunikaty<br />
utkane z selektywnie wybranych i celowo zinterpretowanych faktów”, których<br />
reprezentatywnymi przykładami są medialne „newsy” 2 . Konkretyzując<br />
– komunikacja stanowi proces komunikowania, czyli łączenia ludzi, któremu<br />
towarzyszy kreowanie wspólnych treści biorących udział w rozbudowywaniu<br />
dorobku kultury 3 . Może być ona źródłem wzrostu odczuwanego<br />
społecznie potencjału, a nawet poczucia tożsamości 4 określonych wspólnot.<br />
1 J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo komunikujące<br />
się, [w:] Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków 2004, ISBN 83-<br />
24203-32-X, s. 5.<br />
2 Ibidem, s. 5-6.<br />
3 Kultura (z łac. colere – „uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie”) – termin ten<br />
jest wieloznaczny, pochodzi od łac. cultus agri („uprawa ziemi”). Kulturę można<br />
określić jako całokształt dorobku ludzkości, zarówno w sferze materialnej, jak<br />
i duchowej, który był utrwalany, wzbogacany w ciągu dziejów i przekazywany<br />
z pokolenia na pokolenie. Do zasobu kultury zliczają się również charakterystyczne<br />
dla danego społeczeństwa wzory postępowania, także to, co<br />
w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie<br />
odziedziczone. Kultura bywa też utożsamiana z cywilizacją. Por. B. Petrozolin-<br />
Skowrońska (red.), Mała Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 1996, ISBN 83-<br />
01120-90-8, s. 445.<br />
4 Tożsamość społeczna – „dotyczy cech, jakie jednostce przypisują inni. Cechy te<br />
można rozumieć jako wyznaczniki tego, kim zasadniczo «jest» ta osoba. Jednocze-<br />
163
Komunikowanie się jest, najprościej rzecz ujmując, synonimem łączności<br />
polegającej na wymianie informacji. Tego rodzaju komunikacji nie należy<br />
mylić z fizycznie realizowanym transportem.<br />
W ujęciu słownikowym, komunikacja określana jest jako „porozumiewanie<br />
się, przekazywanie myśli, udzielanie wiadomości” 5 .<br />
Informacja – jest pojęciem oznaczającym odnotowane w formie spostrzeżeń<br />
fakty i komunikaty, które są utrwalone i analizowane, co nierzadko<br />
w istotny sposób wpływa na przekonania jednostek. Zainteresowanie<br />
informacją jako taką, ma swoje źródło w zainteresowaniu matematyką,<br />
ale oprócz wiedzy teoretycznej, posiada także podłoże niezwykle praktyczne.<br />
Jest ono związane chociażby z potrzebami organizmu państwowego.<br />
Przetwarzaniu coraz to większej ilości informacji, zaczęła z początkiem<br />
XX wieku służyć, nowa podówczas, weberowska idea biurokracji 6 .<br />
Gromadzenie i przetwarzanie coraz to większych porcji informacji,<br />
w sposób tyleż uporządkowany, co szybki, umożliwiło pojawienie się<br />
komputerów. <strong>Nas</strong>tąpiło to w okresie II wojny światowej. Technologia od<br />
tego czasu dołączyła do osiągnięć matematyki, która w Europie wyprzedziła<br />
ją o trzysta lat. Mowa tu o dokonaniach filozofa i matematyka Leibnitza<br />
(1646-1717). Leibnitz oraz Newton (1643-1727) rozwinęli rachunek<br />
różniczkowy i całkowy, dzięki dokonaniu redukcji podstawowych operacji<br />
rachunku różniczkowego, do ujęcia algorytmicznego. Niezbędny był tu<br />
dodatkowy wkład George’a Boole’a (1815-1864), Irlandczyka, który<br />
śnie określają one stosunek jednostki do innych jednostek posiadających takie<br />
same cechy. (…) Zatem tożsamości społeczne maja wymiar zbiorowy. Są znakiem<br />
tego, że jednostki są „takie jak inni”. Tożsamości zbiorowe – oparte na wspólnych<br />
celach, wartościach i doświadczeniach – mogą tworzyć podstawy ruchów społecznych”.<br />
Za: A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2008, ISBN 978-83-011440-<br />
8-1, s. 52.<br />
5 A. Kubisa-Ślipko, Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Językowe Aneks,<br />
Wałbrzych 2005, ISBN 83-86674-56-3, s. 363.<br />
6 Por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
164
w 1854 roku wymyślił podstawy dla odrębnej dyscypliny wiedzy matematycznej<br />
(algorytmy), potrzebnej dla zbudowania komputera.<br />
Chcąc skrótowo, a nawet w pewnym sensie wybiórczo, pokazać niektóre<br />
wydarzenia mające miejsce po drodze do dzisiejszej rewolucji informacyjnej,<br />
przenieśmy się w wiek XX.<br />
W 1936 roku „pałeczkę przejął”, od swych historycznie starszych kolegów,<br />
angielski matematyk Alan Turing (1912-1954), dążąc do skonstruowania<br />
„elektronicznego umysłu”.<br />
Druga wojna światowa nie zakończona formalnie (brak traktatu pokojowego),<br />
rozgorzała na nowo w 1946 roku, kiedy to miała miejsce słynna<br />
mowa Churchilla w Fulton. Konflikt przeistoczył się w tzw. zimną wojnę<br />
oraz towarzyszący jej wyścig zbrojeń, dotyczący także technologii przetwarzania<br />
informacji. Druga połowa lat 50-tych otworzyła dodatkowo wyścig<br />
kosmiczny, który oczywiście łaknął wsparcia komputerów. Oprócz symulacji<br />
służących doktrynie nuklearnych konfliktów, zaczęto w USA posługiwać<br />
się satelitami i obróbką informacji, na rzecz doktryny „ograniczonych<br />
działań wojennych”, w czasach administracji prezydenta Kennedy’ego.<br />
Była to reakcja na aktywność partyzanckich ugrupowań w tzw.<br />
Krajach Trzeciego Świata.<br />
Przypomnijmy, iż w latach 60. Robert McNamara, będąc z wykształcenia<br />
matematykiem, pełniąc funkcje sekretarza obrony USA, kompetentnie<br />
i zdecydowanie wprowadził w Pentagonie metody zarządzania oparte<br />
o – nazwijmy to – poprawę relacji między człowiekiem a komputerem.<br />
Od początku lat 70. Japan Computer Usage Developement Institute<br />
zaczął realizować ambitny plan przekształcenia społeczeństwa Japonii<br />
w „społeczeństwo informacyjne”. Plan ten określono wówczas jako „narodowy<br />
cel 2000”. Istotne jest tu charakterystyczne dla Japończyków współistnienie<br />
ciągłości i zmiany 7 oraz przenikanie się tradycji i nowoczesności<br />
8 . Skutkiem tego, konsumpcjonizm miał zostać okiełznany przez intelek-<br />
7 Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2.<br />
8 Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, op. cit.; T. Ambroży, J. Piwowarski, Współczesność,<br />
tradycja i bezpieczeństwo jako znamienne aspekty wszechstronności All<br />
165
tualną twórczość połączoną z etyczną samodyscypliną oraz z utrzymaniem<br />
harmonii z otaczającą naturą. To niewątpliwie wciąż na nowo odzywające<br />
się echa etycznego kodeksu Bushidō 9 . Niemniej jednak, scentralizowany<br />
system władzy i pionowej hierarchii uległby metamorfozie w kierunku<br />
„społeczeństwa multicentrycznego” 10 . Projekt japoński zakładał nacisk na<br />
ideę „odtworzenia podmiotowości”, będącą jednym z centralnych celów<br />
ewolucji ku społeczeństwu informacyjnemu przy jednoczesnym dostrzeganiu<br />
potrzeby utrzymania tożsamości narodowej, jako istotnego elementu<br />
bezpieczeństwa wewnętrznego. Zabezpieczano się przed możliwością dominacji<br />
kapitału o obcym pochodzeniu w budowaniu usług przetwarzania<br />
danych.<br />
Administracja Stanów Zjednoczonych także podjęła temat informatyzacji<br />
i „zaczęła upowszechniać pojęcie «społeczeństwa informacyjnego»<br />
niemal w tym samym czasie co w Japonii” 11 .<br />
Oczywiście polityka ta objęta była pieczą Białego Domu (między innymi<br />
z uwagi na aspekty kultury bezpieczeństwa). Stąd doniosła rola zależnego<br />
od prezydenta Nixona (1970) OPT – Office of Telecomunications<br />
Policy. Już z chwilą lądowania na księżycu (1969) USA osiągnęły apogeum<br />
technologii podboju kosmosu, a jednocześnie zaczęto propagować<br />
hasło zwiększenia zastosowania elektroniki dla „potrzeb społecznych”.<br />
W czasach prezydentury Reagana, Departament Obrony USA podjął<br />
(w 1983 r.) kolejny etap innowacji, m. in. w dziedzinie technologii komputerowych<br />
na rzecz Strategic Defense Initiative (program „Gwiezdne Wojny”).<br />
Pojęcie społeczeństwa informacji od połowy lat 70. dynamicznie<br />
umiędzynarodowiono. W roku 1975 organizacja OECD (Organization<br />
Style Karate, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2009, <strong>nr</strong> 3, s. 90-<br />
103.<br />
9 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie<br />
Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.<br />
10 Por. Y. Masuda, The Information Society as Post Industrial Society, Institute<br />
for the Information Society, Tokio 1980, ISBN 09-30242-15-7.<br />
11 A. Mattelart, Społeczeństwo Informacji, Universitas, Kraków 2004, ISBN 83-<br />
24203-32-X, s. 89.<br />
166
for Economic Development and Cooperation) zrzeszające dwadzieścia<br />
cztery najbogatsze na świecie kraje, użyła po raz pierwszy pojęcia „społeczeństwa<br />
informacyjnego”. W 1979 roku Rada Ministrów Wspólnoty Europejskiej<br />
także sięgnęła do tego sformułowania. „Społeczeństwo informacyjne”<br />
i jego idee ucieleśnił pięcioletni program doświadczalny FAST (Forecassting<br />
and Assesment in the Field of Science and Technology – 1980).<br />
W 1980 r. Rada Europy przyjęła „zasady rządzące ochroną prywatności<br />
i przekazem przez granicę danych osobowych”. Podobnie uczyniła OECD.<br />
Przypomnieć warto również, że w 1979 roku IBM rozpoczął znamienną<br />
dla ducha czasu kampanię reklamową, mówiącą o nadejściu „wieku<br />
informacji”.<br />
Połowa lat 80. przyniosła wielkie zmiany o zasięgu globalnym. Swobodny<br />
przepływ kapitału będący skutkiem deregulacji rynków finansowych,<br />
zbiegł się z działaniami antymonopolowymi, prowadzonymi na terenie<br />
USA przeciwko telekomunikacyjnym i komputerowym potentatom<br />
(takim jak AT&T). Deregulację telekomunikacji przyspieszyły w tym czasie<br />
także zmiany technologii, w której pojawiły się, oprócz sieci dużych<br />
prędkości, zjawiska digitalizacji, optoelektroniki oraz urządzenia o potężnej<br />
(w stosunku do dotychczasowych) możliwości pojemności pamięci i towarzyszące<br />
skokowi technologicznemu malejące koszty.<br />
W łonie WTO (World Trade Organisation) zawarto w 1997 roku<br />
umowę, której sygnatariuszami było sześćdziesiąt osiem administracji rządowych,<br />
dotyczącą otwarcia konkurencyjnych rynków. Umowa weszła<br />
w życie w rok po jej zawarciu, tj. w 1998 roku. Poszczególne kraje, na<br />
przykład Japonia czy Kanada, zastrzegły sobie co prawda – zgodnie ze<br />
swoimi koncepcjami administrowania systemami bezpieczeństwa wewnętrznego<br />
– możliwość określania górnego pułapu udziału kapitału obcego<br />
w narodowych sieciach telekomunikacyjnych, ale konkurencyjność<br />
w tej branży przedostała się na międzynarodową arenę.<br />
USA oraz Europa w pierwszej połowie lat 90. weszły na drogę tworzenia<br />
potężnej infrastruktury informacyjnej mającej służyć zbudowaniu<br />
pojedynczego rynku (National Information Infrastructure – USA).<br />
167
Cywilizacja zachodnia dotarła do punktu, w którym sądzi się, iż „kraj<br />
który najlepiej prowadzi rewolucję informacyjną, będzie silniejszy niż jakikolwiek<br />
inny. Ameryka ma widoczną potęgę w sile militarnej i produkcji<br />
gospodarczej [twierdzą Nye i Owens – aut.]. Inną, bardziej subtelną, większą<br />
przewagą jest jej zdolność do gromadzenia, przetwarzania, działania na<br />
ich podstawie i rozpowszechniania informacji (…). Przewaga informacyjna<br />
jest istotna jako wzmacniacz siły dyplomacji amerykańskiej(…)” 12 .<br />
Mówi się tu o „miękkiej władzy” kilku rodzajów informacji. Informacja<br />
strategiczna 13 , informacja o charakterze handlowym oraz otaczająca nas<br />
powszechna informacja w szerokim rozumieniu – medialna.<br />
Eksperci i badacze strategii interesują się administrowaniem informacją<br />
w kontekście konfliktów wzniecanych przez terrorystów, karteli zajmujące<br />
się narkobiznesem, czy ruchów o charakterze partyzanckim.<br />
W tak zarysowanym polu widzenia, istotne jest przewidywanie poziomu<br />
wrażliwości sieci komputerowej na ataki hakerów. W związku<br />
z powyższym, np. armia USA stworzyła Netwar oraz Cyberwar – elementy<br />
służące do prowadzenia walki (a nawet) wojny w przestrzeni informatycznej.<br />
Rozwój techniki, w tym także techniki i technologii komputerowych,<br />
doprowadził do tęsknoty za sprawiedliwą wojną prowadzoną zgodnie<br />
z doktryną „wojny o stratach zerowych”. Doktryna ta zmierza do prowadzenia<br />
działań bojowych jako „chirurgicznych uderzeń” 14 . Praktyka pokazuje,<br />
iż doktryna ta jest właściwie utopią, której nie da się zrealizować<br />
w całej rozciągłości, jak to można zauważyć w Iraku czy Afganistanie.<br />
Niezależnie od aspektów czysto prakseologicznych, jeśli chodzi<br />
o użytkowanie technologii informatycznych do celów militarnych i pozamilitarnych,<br />
zawsze istnieje tu problem zarządzania bezpieczeństwem.<br />
12 J. S. Nye, W. Owens, America’s Information Edge, „Foreign Affairs”, 1966,<br />
<strong>nr</strong> 75(2), s. 20.<br />
13 Por. R. O. Keohane, Power and Indepedence In the Information Age, „Foreign<br />
Affairs”, 1998, 77(5), s. 81-94.<br />
14 Por. A. Toffler, H. Toffler, War and Anti-War, Little Brown, Nowy Jork 1993,<br />
ISBN 03-16850-24-1.<br />
168
Jednym z jego istotnych aspektów jest wymiar etyczny. W epoce, która na<br />
wielu obszarach globu kojarzy się obecnie z kultem pieniądza, konsumpcjonizmem<br />
i kultem szybkości (wraz z towarzyszącą mu powierzchownością)<br />
oraz anarchizującej, egoistycznej wolności zatomizowanych (często<br />
aspołecznych) jednostek, jest to problem dostrzegany słabo, mimo iż jest<br />
on dla bezpieczeństwa kluczowy.<br />
Perfekcjonizm i moralna rzetelność nie są bowiem, najdelikatniej mówiąc,<br />
mocnymi stronami dzisiejszych czasów. Technologia, co prawda, ich<br />
wymaga, lecz obecne systemy wychowawczo-edukacyjne dosyć solidnie<br />
elementy te dewaluują. Kryzys wartości przy szybkości działania i skali<br />
możliwości urządzeń komputerowych, może przynieść niewyobrażalne<br />
w swej skali i skutkach zagrożenia.<br />
Autor chce w tym miejscu jasno wyrazić zastrzeżenia wobec utopijnie<br />
radosnych peanów dotyczących koncepcji globalnego (idealnego) społeczeństwa<br />
obywatelskiego. Weźmy pod uwagę dosłownie kilka argumentów<br />
zwracających uwagę na zagrożenia dla kultury bezpieczeństwa ze strony<br />
lawinowo przebiegającego, spontanicznego rozwoju sieci informatycznych<br />
i miliardów coraz bardziej zatomizowanych jednostek, egzystujących na<br />
świecie.<br />
1. Po pierwsze – owe miliardy istot ludzkich musiałyby tworzyć społeczeństwo<br />
lub przynajmniej pewną ilość harmonijnych organizmów społecznych,<br />
opartych na zasadach konsensusowego paradygmatu opisanego<br />
przez socjologa Mertona 15 .<br />
2. Po drugie – nowe technologie informatyczne i nowe media są na<br />
tyle skomplikowane, a służąca ich użytkowaniu infrastruktura na tyle kosztowna,<br />
że „rewolucja informacyjna (…) pozostawiona samej sobie [wygeneruje]<br />
poszerzenie przepaści między krajami bogatymi i krajami biednymi”<br />
16 . W tak bogatym kraju jakim są Stany Zjednoczone, może dotyczyć<br />
to przedstawicieli różnych grup społecznych. Przykładem może tu być Los<br />
15 Robert King Merton (1910-2003) – amerykański socjolog, który skonstruował<br />
między innymi teorie biurokracji, ról społecznych, samospełniających się proroctw<br />
czy ról społecznych.<br />
16 Za: A. Mattelart, op. cit., s. 126.<br />
169
Angeles, opisane przez Castellsa jako niezwykle nowoczesna, ale też i bardzo<br />
zróżnicowana społecznie aglomeracja, w której ilość skomputeryzowanych<br />
dzieciaków przebija liczba bezdomnych 17 .<br />
3. Po trzecie – natłok nieselekcjonowanej przez niekompetentnych<br />
odbiorców informacji, może stać się przysłowiową „puszką Pandory”. Odbiorcy<br />
są coraz bardziej niekompetentni, gdyż planowo przebiegający rozwój<br />
intelektualny i moralny, jaki miał miejsce w tradycyjnej szkole, w dużej<br />
mierze oparty o (dobraną właściwie do wieku i potrzeb wychowawczoedukacyjnych)<br />
literaturę, został zastąpiony chaotycznymi wyborami, przeważnie<br />
obrazkowych informacji z przestrzeni Internetu bądź telewizji.<br />
Dla przykładowego siedmiolatka, dla którego nie mają dosyć czasu<br />
rodzice powierzający jego dojrzewanie reklamom telewizyjnym i komputerowi,<br />
dostępność krwawych gier wirtualnych, filmów przedstawiających<br />
pornografię lub tortury, nie stanowi dużego problemu. „pokolenia wychowywane<br />
na mediach wizualnych mają inną strukturę percepcji [niż ci, którzy<br />
potrafią jeszcze czytać ze zrozumieniem i satysfakcją książkę Niepiśmienni<br />
– aut.], skrócony zakres skupienia uwagi, co ma poważne konsekwencje<br />
w procesie edukacyjnym” 18 . To właśnie ci, dzisiaj młodzi ludzie,<br />
będą niebawem rodzicami, przywódcami, członkami służb mundurowych –<br />
policji czy wojska. Ich wkład w kulturę bezpieczeństwa przy niekontrolowanym<br />
wypieraniu przez Internet solidnego, dającego prawdziwą autonomię<br />
wykształcenia, może okazać się wkładem wątpliwym. Nic bowiem nie<br />
zastąpi treningu mózgu opartego na przetwarzaniu abstrakcyjnych znaków<br />
nazywanych literami w pojęcia, zdania i obrazy zdarzeń budowane we własnej<br />
wolnej wyobraźni, jeszcze nie amputowanej przez narzucane nam<br />
„wytwory” ekranów. Ułomności mowy zaczyna towarzyszyć ułomność<br />
logiki i wyobraźni, co gorsze, także wyobraźni w zakresie współodczuwania<br />
i pogłębionej inteligencji emocjonalnej.<br />
17 Por. M. Castells, The Informational City, Blackwell, Oxford 1992, ISBN 06-<br />
31179-37-2.<br />
18<br />
K. Krzysztofek, Rdzenie kultur a dynamika cywilizacji, „Transformacje”,<br />
1995/1996, <strong>nr</strong> 3/4, s. 151.<br />
170
Oprócz wykształcenia młodej osoby (kapitał ludzki), do rangi problemu<br />
urasta kwestia jej wychowania (kapitał społeczny). Poza aspektem<br />
indywidualnym, należy zatem spojrzeć na tą sprawę również w aspekcie<br />
społecznym. Bolączką zatomizowanego społeczeństwa globalnego jest<br />
fakt, że coraz więcej osób o wiele chętniej zaburza uważność i zdolność<br />
wewnętrznego skupienia przed swoim ekranem, aniżeli przyczynia się do<br />
wspólnego budowania kapitału społecznego. Ekranem, który na dodatek<br />
czyni swoim samotnym więźniem, powoli uzależniającego się widza. Poczucie<br />
łączności ze społeczeństwem i współodpowiedzialność za jego losy<br />
oddala się, a razem z nim obniża się poziom kultury bezpieczeństwa, skuteczność<br />
i realne możliwości autonomicznego rozwoju z szansą na samorealizację<br />
19 . Do samorealizacji zaś, prowadzi samodoskonalenie i rozwój<br />
w pogłębianym (a nie spłycanym nadmiarem kontaktu z ekranem) wymiarze<br />
indywidualnym oraz w wymiarze niewirtualnych oddziaływań kolektywnych.<br />
Można uznać, iż do takich nielicznych społeczności, które mają<br />
szansę na taki rozwój, należą środowiska współczesnych wojowników –<br />
służby mundurowe funkcjonujące w oparciu o hierarchię, potrzebę kształcenia<br />
się, ale też wspólnych ćwiczeń i potrzebę kultywowania swojego<br />
etosu. Etos ten, jest uwspółcześnioną kulturą bezpieczeństwa, wywodząca<br />
się z kultury honoru przynależnej dawniej rycerstwu, później zaś wojsku<br />
kultywującemu postawy określane jako rycerskość.<br />
Powracając do Mertona, należy z pomocą jego społecznego paradygmatu<br />
pokrótce omówić, jak wyglądać miałoby zdrowe społeczeństwo (czy<br />
społeczność) sprawiające wrażenie, iż stanowi ono harmonijnie egzystujący<br />
organizm.<br />
„Paradygmat mertonowski zalicza się do najstarszego («źródłowego»)<br />
nurtu teorii socjologicznych wywiedzionych z rozważań Emila Durkheima,<br />
19 Samorealizacja (samourzeczywistnianie, samoaktualizacja) – „Jest specjalnym<br />
procesem stawania się tym, kim się jest; dążeniem do wewnętrznej spójności,<br />
jedności z samym sobą, spełniania swojego przeznaczenia lub powołania. Człowiek<br />
samoaktualizujący się musi odznaczać się wieloma własnościami, np. spontanicznością,<br />
dystansem wobec zdarzeń, bliskimi związkami z innymi, niezależnością,<br />
ale też poczuciem humoru”. Za: J. Strelau, Psychologia, GWP, Gdańsk 2008,<br />
ISBN 978-83-748908-2-3, s. 78.<br />
171
Augusta Comte’a i Herberta Spencera. Jest to rodzaj filozofii organicystycznej<br />
(filozofia organiczna) znanej na świecie już co najmniej od czasów<br />
Konfucjusza i Arystotelesa, traktującej społeczeństwo i wszechświat jako<br />
jeden żywy organizm.<br />
1. Pierwsze założenie Mertona mówi o tym, że społeczeństwo jest związkiem<br />
złożonym z elementów (jednostek). Związek ten jest czymś więcej<br />
niż prosta suma jego składowych elementów. Podobnie jest, gdy<br />
tworzy się związek chemiczny, na przykład wodoru i tlenu, czego wynikiem<br />
jest powstawanie wody. To nowa substancja (czy w innym<br />
przypadku – inna jakość), jest całkiem odmienna niż każdy z jej początkowych<br />
składników. Taki związek to nie to samo, co na przykład<br />
mieszanina piasku i ryżu.<br />
2. Kolejne, drugie założenie omawianego paradygmatu, mówi o istnieniu<br />
powiązań pomiędzy elementami społeczeństwa (całości społecznej<br />
tworzącej system) zgodnie z następującymi zasadami:<br />
Każdy element systemu społecznego będący na przykład jego podsystemem,<br />
jest powiązany z innym elementem bądź grupą elementów<br />
– poprzez powiązania: a) natury poziomej (np. podsystem<br />
edukacyjny – podsystem ekonomiczny); b) natury pionowej (np. stereotyp<br />
solidnego Niemca); c) natury dwojakiej – poziomej i pionowej.<br />
Dany element lub podsystem „współprzyczynia się” do pomyślności<br />
innego elementu, bądź grupy innych elementów, lub też całego systemu<br />
społecznego jako całości. Możliwe jest też, iż istnieje taki element,<br />
który nie „współprzyczynia się” albo nawet działa (czy wpływa)<br />
negatywnie na inny element systemu społecznego, bądź na podsystem<br />
doń należący albo na całość systemu społecznego – wtedy<br />
element ten określany jest jako dysfunkcjonalny.<br />
3. Założenie trzecie mówi, że każdy system społeczny zmierza do realizacji<br />
powiązań funkcjonalnych. Oznacza to, że dąży on do optymalnego<br />
172
stanu, w którym każdy podsystem społeczeństwa działa funkcjonalnie<br />
– na tym polega równowaga funkcjonalna, czyli stan konsensusu 20 .<br />
Bibliografia<br />
1. T. Ambroży, J. Piwowarski, Współczesność, tradycja i bezpieczeństwo<br />
jako znamienne aspekty wszechstronności All Style Karate, „Zeszyt<br />
Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2009, <strong>nr</strong> 3.<br />
2. M. Castells, The Informational City, Blackwell, Oxford 1992, ISBN<br />
06-31179-37-2.<br />
3. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt<br />
Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2.<br />
4. A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2008, ISBN 978-83-011440-<br />
8-1.<br />
5. R. O. Keohane, Power and Indepedence In the Information Age, „Foreign<br />
Affairs”, 1998, 77(5).<br />
6. K. Krzysztofek, Rdzenie kultur a dynamika cywilizacji, „Transformacje”,<br />
1995/1996, <strong>nr</strong> 3/4.<br />
7. A. Kubisa-Ślipko, Słownik wyrazów obcych, Wydawnictwo Językowe<br />
Aneks, Wałbrzych 2005, ISBN 83-86674-56-3.<br />
8. Y. Masuda, The Information Society as Post Industrial Society, Institute<br />
for the Information Society, Tokio 1980, ISBN 09-30242-15-7.<br />
9. A. Mattelart, Społeczeństwo Informacji, Universitas, Kraków 2004,<br />
ISBN 83-24203-32-X.<br />
10. J. Mikułowski-Pomorski, Społeczeństwo informacji czy społeczeństwo<br />
komunikujące się, [w] Społeczeństwo informacji, Universitas, Kraków<br />
2004, ISBN 83-24203-32-X.<br />
11. J. S. Nye, W. Owens, America’s Information Edge, „Foreign Affairs”,<br />
1966, <strong>nr</strong> 75(2).<br />
20 Por. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
173
12. B. Petrozolin-Skowrońska (red.), Mała Encyklopedia PWN, PWN.<br />
Warszawa 1996, ISBN 83-01120-90-8.<br />
13. J. Piwowarski, Etyka w administraji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
14. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim<br />
kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-<br />
83-762405-7-2.<br />
15. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-<br />
3-6.<br />
16. J. Strelau, Psychologia, GWP, Gdańsk 2008, ISBN 978-83-748908-2-<br />
3.<br />
17. A. Toffler, H. Toffler, War and Anti-War, Little Brown, Nowy Jork<br />
1993, ISBN 03-16850-24-1.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
płk dr Jerzy Depo – Katedra Filozofii i Teorii Bezpieczeńwta w Wyższej<br />
Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidulnego „Apeiron” w Krakowie.<br />
174
JERZY DEPO<br />
Przestępstwa przeciwko ochronie informacji niejawnych<br />
i innych prawnie chronionych<br />
Offences against the protection of classified information<br />
and other legally protected information<br />
Abstract: Author of this article, relying on the Classified Information Protection<br />
Act from 5th of July 2010, describes, that protected information are those,<br />
which disclosure may cause serious harm for the Republic of Poland (among<br />
other thing, threat to national security, disrupt of the functioning of the judiciary,<br />
adverse impact on the functioning of the national economy or interfere to<br />
current foreign politics of the Republic of Poland). Depending on the kind of<br />
harm, that disclosure of certain information may cause, specific data are accompanied<br />
by the relevant clauses – “secret”, “top secret”, “confident” or “restricted”.<br />
Disclosure or abuse (understood here as to use in unlawful manner)<br />
classified information implies sanction of law. They may vary depending on<br />
public function of the person. The Act provides penalties for offenses, which<br />
concern classified and other legally protected information, which are the result<br />
of unlawful obtaining of such information or obstructing to become acquainted<br />
with it. Author also draws attention to offenses associated with computerized<br />
data – their destruction or disruption of the entire system is liable to penalty.<br />
There is also illicit, to make computer programs, which are adjusted to commit<br />
offenses referred to Classified Information Protection Act. Other acts, which<br />
helps to protect safety of information, and which are mentioned by author, are:<br />
Banking Law, Personal Data Protection Act and Act on Counteraction Money<br />
Laundering and Terrorism Founding.<br />
Key words: classified information, secret information, top secret information,<br />
confidential information, sanction<br />
175
Abstrakt: Autor niniejszej pracy, powołując się na Ustawę z dnia 5 sierpnia<br />
2010 r. o ochronie informacji niejawnych, opisuje, że dane, które podlegają<br />
ochronie, to te, których ujawnienie spowodowałoby poważną szkodę dla Rzeczypospolitej<br />
Polskiej (między innymi zagrożenie bezpieczeństwa kraju, zakłócenie<br />
funkcjonowania organów sprawiedliwości, niekorzystny wpływ na<br />
funkcjonowanie gospodarki narodowej czy utrudnianie prowadzenia bieżącej<br />
polityki zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej). W zależności od rodzaju<br />
wyrządzonej szkody, jaki może spowodować ujawnienie określonych informacji,<br />
konkretne dane zostają opatrzone odpowiednimi klauzulami – „tajne”,<br />
„ściśle tajne”, „poufne” oraz „zastrzeżone”. Ujawnienie lub wykorzystanie<br />
(rozumiane tutaj jako posłużenie się w niezgodny z prawem sposób) informacji<br />
niejawnej grozi zastosowaniem sankcji prawa. Różnią się one w zależności od<br />
wykonywanej przez daną osobę funkcji publicznej. Ustawa przewiduje kary za<br />
przestępstwa dotyczące informacji niejawnych i innych prawnie chronionych,<br />
wynikające bądź to z bezprawnego uzyskania takich informacji, bądź utrudniania<br />
zapoznania się z nimi. Autor zwraca również uwagę na przestępstwa związane<br />
z danymi informatycznymi – karalne jest ich niszczenie czy zakłócenie<br />
całego systemu informatycznego. Niedozwolone jest również wytwarzanie<br />
programów komputerowych przystosowanych do popełnienia przestępstw<br />
określonych w Ustawie o ochronie informacji niejawnych. Inne ustawy, które<br />
pomagają chronić bezpieczeństwo informacji, i które zawarto w artykule, to<br />
Ustawa Prawo Bankowe, Ustawa o ochronie danych osobowych i Ustawa<br />
o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.<br />
Słowa kluczowe: informacja niejawna, informacja tajna, informacja ściśle<br />
tajna, informacja poufna, sankcje<br />
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych 1<br />
stanowi, że ochronie prawnej podlegają:<br />
1 Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych (Dz. U.<br />
z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).<br />
176
1. Dane (informacje o klauzuli „ściśle tajne”), których nieuprawnione<br />
ujawnienie spowoduje wyjątkowo poważną szkodę dla Rzeczypospolitej<br />
Polskiej przez to, że:<br />
a) zagrozi niepodległości, suwerenności lub integralności terytorialnej<br />
Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
b) zagrozi bezpieczeństwu wewnętrznemu lub porządkowi konstytucyjnemu<br />
Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
c) zagrozi sojuszom lub pozycji międzynarodowej Rzeczypospolitej<br />
Polskiej;<br />
d) osłabi gotowość obronną Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
e) doprowadzi lub może doprowadzić do identyfikacji funkcjonariuszy,<br />
żołnierzy lub pracowników służb odpowiedzialnych za realizację<br />
zadań wywiadu lub kontrwywiadu, którzy wykonują czynności<br />
operacyjno-rozpoznawcze, jeżeli zagrozi to bezpieczeństwu<br />
wykonywanych czynności lub może doprowadzić do identyfikacji<br />
osób udzielających im pomocy w tym zakresie;<br />
f) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu funkcjonariuszy,<br />
żołnierzy lub pracowników, którzy wykonują czynności operacyjno-rozpoznawcze,<br />
lub osób udzielających im pomocy w tym<br />
zakresie;<br />
g) zagrozi lub może zagrozić życiu lub zdrowiu świadków koronnych<br />
lub osób dla nich najbliższych 2 .<br />
2. Dane (informacje o klauzuli „tajne”), których nieuprawnione ujawnienie<br />
spowoduje poważną szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to,<br />
że:<br />
a) uniemożliwi realizację zadań związanych z ochroną suwerenności<br />
lub porządku konstytucyjnego Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
b) pogorszy stosunki Rzeczypospolitej Polskiej z innymi państwami<br />
lub organizacjami międzynarodowymi;<br />
c) zakłóci przygotowania obronne państwa lub funkcjonowanie Sił<br />
Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
2 Ibidem, art. 5 ust. 1, pkt 1-7.<br />
177
d) utrudni wykonywanie czynności operacyjno-rozpoznawczych<br />
prowadzonych w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa lub<br />
ścigania sprawców zbrodni przez służby lub instytucje do tego<br />
uprawnione;<br />
e) w istotny sposób zakłóci funkcjonowanie organów ścigania<br />
i wymiaru sprawiedliwości;<br />
f) przyniesie stratę znacznych rozmiarów w interesach ekonomicznych<br />
Rzeczypospolitej Polskiej 3 .<br />
3. Dane (informacje o klauzuli „poufne”), których nieuprawnione ujawnienie<br />
spowoduje szkodę dla Rzeczypospolitej Polskiej przez to, że:<br />
a) utrudni prowadzenie bieżącej polityki zagranicznej Rzeczypospolitej<br />
Polskiej;<br />
b) utrudni realizację przedsięwzięć obronnych lub negatywnie wpłynie<br />
na zdolność bojową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
c) zakłóci porządek publiczny lub zagrozi bezpieczeństwu obywateli;<br />
d) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym<br />
za ochronę bezpieczeństwa lub podstawowych interesów<br />
Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
e) utrudni wykonywanie zadań służbom lub instytucjom odpowiedzialnym<br />
za ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa<br />
obywateli lub ściganie sprawców przestępstw i przestępstw skarbowych<br />
oraz organom wymiaru sprawiedliwości;<br />
f) zagrozi stabilności systemu finansowego Rzeczypospolitej Polskiej;<br />
g) wpłynie niekorzystnie na funkcjonowanie gospodarki narodowej 4 .<br />
4. Dane (informacje o klauzuli „zastrzeżone”), których nieuprawnione<br />
ujawnienie może mieć szkodliwy wpływ na wykonywanie przez organy<br />
władzy publicznej lub inne jednostki organizacyjne zadań<br />
w zakresie obrony narodowej, polityki zagranicznej, bezpieczeństwa<br />
publicznego, przestrzegania praw i wolności obywateli, wymiaru<br />
3 Ibidem, art. 5 ust. 2, pkt 1-6.<br />
4 Ibidem, art. 5 ust. 3, pkt 1-7.<br />
178
sprawiedliwości albo interesów ekonomicznych Rzeczypospolitej Polskiej<br />
5 .<br />
5. Informacje niejawne przekazane przez organizacje międzynarodowe<br />
lub inne państwa na podstawie umów międzynarodowych oznaczonych<br />
polskim odpowiednikiem posiadanej klauzuli tajności 6 .<br />
W aktualnym stanie prawnym sprawy związane z ochroną i czynami<br />
przeciwko ochronie informacji niejawnych penalizuje, przede wszystkim<br />
ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny 7 . A czynami przestępczymi są<br />
w szczególności naruszenia przepisów przedmiotowej ustawy (UoOIN)<br />
ujęte w rozdziale XXXIII, w art. 265 – ujawnianie lub wykorzystanie informacji<br />
niejawnych, art. 266 – ujawnianie informacji niejawnych<br />
w związku z wykonywaną funkcją, art. 267 – bezprawne uzyskanie informacji,<br />
w art. 268 – utrudnianie zapoznania się z informacją, art. 268a –<br />
niszczenie danych informatycznych, art. 269 – uszkodzenie danych informatycznych,<br />
w art. 269a – zakłócenie systemu komputerowego<br />
i w art. 269b – wytwarzanie programów komputerowych 8 .<br />
Ujawnianie lub wykorzystanie informacji niejawnej:<br />
Art. 265 § 1. „Kto ujawnia lub wbrew przepisom ustawy wykorzystuje<br />
informacje niejawne o klauzuli «tajne» lub «ściśle tajne», podlega karze<br />
pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5” 9 ;<br />
5 Ibidem, art. 5 ust. 4.<br />
6 W języku angielskim, polskim oznaczeniom odpowiadają: „ściśle tajne” – top<br />
secret, „tajne” – secret, „poufne” – confidential, „zastrzeżone” – restricted.<br />
7 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks Karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,<br />
poz. 553 z późn. zm.).<br />
8 Ibidem, s. 95-97.<br />
9 Określona tu norma karnoprawna przewiduje dwie różniące się od siebie postacie<br />
popełnienia przestępstwa: 1) ujawnienie informacji niejawnej, 2) wykorzystanie<br />
informacji niejawnej wbrew przepisom ustawy. Różnice dotyczą: 1) sprawcy (strony<br />
podmiotowej) przestępstwa – w pierwszym przypadku, sprawcą jest każdy, kto<br />
w sposób uprawniony bądź nieuprawniony wszedł w posiadanie informacji niejawnej,<br />
w drugim zaś sprawcą przestępstwa będzie osoba z mocy ustawy zobligowana<br />
do ochrony tej informacji, 2) przedmiotowej strony przestępstwa – sposobu<br />
działania sprawcy; w pierwszym przypadku chodzi o ujawnienie informacji,<br />
w drugim – o niezgodne z prawem posłużenie się informacją niejawną<br />
179
§ 2. „Jeżeli informację określoną w § 1 ujawniono osobie działającej<br />
w imieniu lub na rzecz podmiotu zagranicznego, sprawca podlega karze<br />
pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8” 10 ;<br />
§ 3. „Kto nieumyślnie ujawnia informację określoną w § 1, z którą zapoznał<br />
się w związku z pełnieniem funkcji publicznej lub otrzymanym<br />
upoważnieniem, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia<br />
wolności do roku” 11 .<br />
Ujawnianie informacji niejawnej w związku z wykonywaną funkcją:<br />
Art. 266 § 1. „Kto, wbrew przepisom ustawy lub przyjętemu na siebie<br />
zobowiązaniu, ujawnia lub wykorzystuje informację, z którą zapoznał się<br />
w związku z pełnioną funkcją, wykonywaną pracą, działalnością publiczną,<br />
społeczną, gospodarczą lub naukową, podlega grzywnie, karze ograniczenia<br />
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2” 12 ;<br />
§ 2. „Funkcjonariusz publiczny 13 , który ujawnia osobie nieuprawnionej<br />
informację niejawną o klauzuli «zastrzeżone» lub «poufne» lub infor-<br />
10 Przestępstwo określone w § 2 ma kwalifikowaną postać czynu i polega na ujawnieniu<br />
informacji niejawnej osobie działającej w imieniu lub na rzecz podmiotu<br />
zagranicznego, a osoba ta może być zarówno obywatelem polski, jak<br />
i cudzoziemcem.<br />
11 W paragrafie 3 ujęto karalność nieumyślnego ujawnienia informacji niejawnej<br />
(dopuszczenia do utraty lub zagubienia materiału niejawnego – dokumentu lub<br />
przedmiotu), przez osoby, które zapoznały się z nią w związku z pełnieniem funkcji<br />
publicznej lub otrzymanym upoważnieniem. Sprawca tego czynu odpowiada<br />
jednak tylko wtedy, gdy utrata lub zagubienie materiału niejawnego spowodowało<br />
skutek w postaci ujawnienia informacji niejawnej. O tym, kto jest osobą pełniącą<br />
funkcję publiczną stanowi art. 19.<br />
12 Do znamion przestępstwa określonego w tym przepisie należy ujawnienie lub<br />
wykorzystanie informacji niejawnej tylko wtedy, gdy następuje ono wbrew przepisom<br />
ustawy lub przyjętemu zobowiązaniu.<br />
13 W myśl § 13 k.k. funkcjonariuszem publicznym jest: 1) Prezydent Rzeczypospolitej<br />
Polskiej, 2) poseł, senator, radny, 3) poseł do Parlamentu Europejskiego, 4)<br />
sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu postępowania<br />
przygotowawczego lub organu nadrzędnego nad finansowym organem postępowania<br />
przygotowawczego, notariusz, komornik, kurator sądowy, syndyk, nadzorca<br />
sądowy i zarządca, osoba orzekająca w organach dyscyplinarnych działających na<br />
podstawie ustawy, 5) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego<br />
180
mację, którą uzyskał w związku z wykonywaniem czynności służbowych,<br />
a której ujawnienie może narazić na szkodę prawnie chroniony interes,<br />
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3” 14 .<br />
Bezprawne uzyskanie informacji:<br />
Art. 267 § 1. „Kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do informacji dla<br />
niego nieprzeznaczonej, otwierając zamknięte pismo, podłączając się do<br />
sieci telekomunikacyjnej lub przełamując albo omijając elektroniczne, magnetyczne,<br />
informatyczne lub inne szczególne jej zabezpieczenie, podlega<br />
grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat<br />
2”;<br />
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto bez uprawnienia uzyskuje dostęp do<br />
całości lub części systemu informatycznego”;<br />
§ 3. „Tej samej karze podlega, kto w celu uzyskania informacji, do<br />
której nie jest uprawniony, zakłada lub posługuje się urządzeniem podsłuchowym,<br />
wizualnym albo innym urządzeniem lub oprogramowaniem”.<br />
Utrudnianie zapoznania się z informacją:<br />
Art. 268 § 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza,<br />
usuwa lub zmienia zapis istotnej informacji albo w inny sposób udaremnia<br />
lub znacznie utrudnia osobie uprawnionej zapoznanie się z nią,<br />
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności<br />
do lat 2”;<br />
organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie<br />
czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do<br />
wydawania decyzji administracyjnych, 6) osoba będąca pracownikiem organu<br />
kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni<br />
wyłącznie czynności usługowe, 7) osoba zajmująca kierownicze stanowisko w<br />
innej instytucji państwowej, 8) funkcjonariusz organu powołanego do ochrony<br />
bezpieczeństwa publicznego albo funkcjonariusz Służby Więziennej, 9) osoba<br />
pełniąca czynną służbę wojskową.<br />
14 Chodzi o funkcjonariusza publicznego, który ujawnia informację niejawną osobie<br />
nieuprawnionej, tj. takiej, która nie została przepisami prawa dopuszczona do<br />
jej poznania.<br />
181
§2. „Jeżeli czyn określony w § l dotyczy zapisu na informatycznym<br />
nośniku danych, sprawca podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.<br />
Niszczenie danych informatycznych:<br />
Art. 268a § 1. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, niszczy, uszkadza,<br />
usuwa, zmienia lub utrudnia dostęp do danych informatycznych albo<br />
w istotnym stopniu zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie,<br />
gromadzenie lub przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia<br />
wolności do lat 3”;<br />
§ 2. „Kto, dopuszczając się czynu określonego w § l, wyrządza znaczną<br />
szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy<br />
do lat 5”;<br />
§ 3. „Ściganie przestępstwa określonego w § l lub 2 następuje na<br />
wniosek pokrzywdzonego”.<br />
Uszkodzenie danych informatycznych:<br />
Art. 269 § 1. „Kto niszczy, uszkadza, usuwa lub zmienia dane informatyczne<br />
o szczególnym znaczeniu dla obronności kraju, bezpieczeństwa<br />
w komunikacji, funkcjonowania administracji rządowej, innego organu<br />
państwowego lub instytucji państwowej albo samorządu terytorialnego albo<br />
zakłóca lub uniemożliwia automatyczne przetwarzanie, gromadzenie lub<br />
przekazywanie takich danych, podlega karze pozbawienia wolności od 6<br />
miesięcy do lat 8”;<br />
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto dopuszcza się czynu określonego<br />
w § l, niszcząc albo wymieniając informatyczny nośnik danych lub niszcząc<br />
albo uszkadzając urządzenie służące do automatycznego przetwarzania,<br />
gromadzenia lub przekazywania danych informatycznych”.<br />
Zakłócenie systemu informatycznego:<br />
Art. 269a. „Kto, nie będąc do tego uprawnionym, przez transmisję,<br />
zniszczenie, usunięcie, uszkodzenie, utrudnienie dostępu lub zmianę danych<br />
informatycznych, w istotnym stopniu zakłóca pracę systemu kompu-<br />
182
terowego lub sieci teleinformatycznej, podlega karze pozbawienia wolności<br />
od 3 miesięcy do lat 5”.<br />
Wytwarzanie programów komputerowych:<br />
Art. 269b § 1. „Kto wytwarza, pozyskuje, zbywa lub udostępnia innym<br />
osobom urządzenia lub programy komputerowe przystosowane do<br />
popełnienia przestępstwa określonego w art. 165 § l pkt 4, art. 267 § 3,<br />
art. 268a § l albo § 2, w związku z § l, art. 269 § 2 albo art. 269a, a także<br />
hasła komputerowe, kody dostępu lub inne dane umożliwiające dostęp do<br />
informacji przechowywanych w systemie komputerowym lub sieci teleinformatycznej,<br />
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.<br />
Kradzież programu komputerowego:<br />
Art. 278 § 1. „Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą,<br />
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”;<br />
§ 2. „Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje<br />
cudzy program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej”.<br />
Oszustwo komputerowe:<br />
Art. 287 § 1. „Kto, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub wyrządzenia<br />
innej osobie szkody, bez upoważnienia, wpływa na automatyczne<br />
przetwarzanie, gromadzenie lub przekazywanie danych informatycznych<br />
lub zmienia, usuwa albo wprowadza nowy zapis danych informatycznych,<br />
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”.<br />
Zakres czynów oraz sankcje karne za naruszenie przepisów w zakresie<br />
ochrony określonych informacji penalizują również inne ustawy; m.in.:<br />
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe 15 :<br />
15 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72,<br />
poz. 665 z późn. zm.).<br />
183
Art. 170 Ust. 4. Zatajanie lub podawanie uprawnionym organom nieprawdziwych<br />
informacji dotyczących banku i jego klientów,<br />
Ust. 5. Ujawnianie lub wykorzystywanie niezgodnie z upoważnieniem<br />
informacji bankowych.<br />
Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych 16 :<br />
Art. 49 § 1. Przetwarzanie danych osobowych w zbiorze bez prawa<br />
przetwarzania tych danych;<br />
§ 2 . Przetwarzanie danych wrażliwych bez prawa ich przetwarzania.<br />
Art. 50. Przetwarzanie danych osobowych w zbiorze niezgodnie<br />
z celem utworzenia zbioru.<br />
Art. 51 § 1. Udostępnianie danych osobowych lub umożliwianie dostępu<br />
do nich osobom nieupoważnionym.<br />
Art. 52. Naruszenie choćby nieumyślne obowiązku zabezpieczenia<br />
danych osobowych przed zabraniem przez osobę nieuprawnioną, uszkodzeniem<br />
lub zniszczeniem.<br />
Art. 53. Nie zgłaszanie do rejestracji zbioru danych będąc do tego<br />
zobowiązanym.<br />
Art. 54. Nie dopełnienie obowiązku poinformowania osoby, której<br />
dane dotyczą, o jej prawach lub przekazania tej osobie informacji umożliwiających<br />
korzystanie z praw przyznanych jej w ustawie.<br />
Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu<br />
pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu 17 :<br />
Art. 35 Ust. 1 pkt. 3. Niedopełnienie obowiązku poinformowania<br />
Generalnego Inspektora Informacji Finansowej o transakcji mogącej mieć<br />
związek z praniem brudnych pieniędzy lub finansowaniem terroryzmu;<br />
16 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych ( Dz. U.<br />
z 2002 r. Nr 102, poz. 926 z późn. zm.).<br />
17 Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz<br />
finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).<br />
184
Ust. 2. Ujawnienie osobom niepowołanym (posiadaczom rachunku<br />
lub osobom, których transakcja dotyczy) informacji zgromadzonych zgodnie<br />
z ustawą.<br />
Art. 36. Odmowa przekazania Generalnemu Inspektorowi informacji<br />
lub dokumentów, albo zatajenie lub przekazanie nieprawdziwych danych<br />
dotyczących transakcji, rachunków i osób.<br />
Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze<br />
Antykorupcyjnym 18 :<br />
Art. 107 ust. 2 pkt 9. Utrata przez funkcjonariusza CBA materiału<br />
zawierającego informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.<br />
Szczególnym przestępstwem, zarówno przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej,<br />
jak i informacjom niejawnym, są czyny określone w art. 130 k.k.<br />
Przestępstwo szpiegostwa:<br />
Art. 130 § 1. „Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu<br />
przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności<br />
od roku do lat 10”;<br />
§ 2. „Kto, biorąc udział w obcym wywiadzie albo działając na jego<br />
rzecz, udziela temu wywiadowi wiadomości, których przekazanie może<br />
wyrządzić szkodę Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia<br />
wolności na czas nie krótszy od lat 3”;<br />
§ 3. „Kto, w celu udzielenia obcemu wywiadowi wiadomości określonych<br />
w § 2, gromadzi je lub przechowuje, wchodzi do systemu informatycznego<br />
w celu ich uzyskania albo zgłasza gotowość działania na rzecz<br />
obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia<br />
wolności od 6 miesięcy do lat 8”;<br />
§ 4. „Kto działalność obcego wywiadu organizuje lub nią kieruje, podlega<br />
karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5, albo karze 25<br />
lat pozbawienia wolności”.<br />
18 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym<br />
(Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).<br />
185
Bibliografia<br />
1. Ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. z 1997 r. Nr 88,<br />
poz. 553 z późn. zm.).<br />
2. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. z 2002 r.<br />
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).<br />
3. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych<br />
(Dz. U. z 2002 r. Nr 102, poz. 926 z późn. zm.).<br />
4. Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy<br />
oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276).<br />
5. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym<br />
(Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).<br />
6. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. prof. nadzw. Leszek Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania<br />
na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego<br />
w Krakowie, prezes European Assosiation for Security (EAS).<br />
186
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Etyczność funkcjonariusza Policji<br />
The ethics of Police Officer<br />
Abstract: The author starts this article with defining “administration”. In its<br />
formation the “police science” was very important. Also very important for<br />
the structure of the organization is moral motivation of each person, because it<br />
is directly related to the level of ethical culture of the personnel. The article<br />
explains the concepts such as value, ethics and morality, which are crucial to<br />
discuss the problem of ethics of the Police officer. An important element in<br />
the considerations of morality and professional ethics is to see at least two<br />
important facts related to professionals society. Firstly, while thinking about<br />
professional ethics of the Police officers, we are thinking about morality<br />
of a group. Secondly, in order to raise the level of ethical culture of the Police,<br />
we have to face the problem of dealing with adults who are already mentally<br />
shaped to the considerable degree. One can expect that the teaching an adult<br />
of ethics can be problematic. However, scientific data, which allow to view this<br />
problem positively, can be found. There should be constantly emphasized, that<br />
the efficiency of help must be based on a moral and ethical basis of those who<br />
gives it. This implies the need of the constant promotion and preservation<br />
of moral-ethical attitudes among police officers. Only than the likelihood<br />
of ensuring the security of citizens in an appropriate and socially expected<br />
manner is rising.<br />
Key words: policeman, morality, security, administration<br />
Abstrakt: Autor niniejszej pracy wychodzi od wyjaśnienia pojęcia „administracja”,<br />
w której kształtowaniu się duże znaczenie miała „nauka o policji”. Dla<br />
struktury danej organizacji niezwykle ważna jest motywacja moralna każdej<br />
187
osoby ludzkiej, ponieważ bezpośrednio wiąże się ona z poziomem kultury<br />
etycznej pracujących w niej osób. W pracy wyjaśnione zostały pojęcia takie,<br />
jak wartość, etyka oraz moralność, które mają kluczowe znaczenie dla omówienia<br />
poruszanego przez autora problemu – etyki funkcjonariusza Policji.<br />
Ważnym elementem rozważań o moralności i etyce zawodowej jest dostrzeżenie<br />
przynajmniej dwóch istotnych faktów, mających odniesienie do społeczności<br />
profesjonalistów. Po pierwsze, myśląc o etyce zawodowej funkcjonariusza<br />
Policji, mówimy jednocześnie o moralności grupowej. Po wtóre zaś, chcąc<br />
podnosić poziom kultury etycznej naszej Policji, mamy do czynienia z problemem<br />
ludzi dorosłych, którzy z chwilą, gdy przystępują do pełnienia obowiązków<br />
służbowych, są już w znacznym stopniu ukształtowani. Wydawać by się<br />
mogło, że nauczanie etyki w przypadku dorosłej osoby może być sprawą problematyczną,<br />
jednak w pracy tej znaleźć można dane naukowe pozwalające<br />
mieć pozytywne odniesienie do tego problemu. Bezustannie należy podkreślać,<br />
że skuteczność działań służących niesieniu pomocy, musi opierać się na solidnej<br />
podstawie moralno-etycznej u tych, którzy tę pomoc niosą. Oznacza to<br />
potrzebę nie nachalnego, ale ciągłego propagowania i utrwalania wśród policjantów<br />
godnych postaw moralno-etycznych, gdyż tylko wtedy wzrasta prawdopodobieństwo,<br />
iż ci, którzy mają zapewnić obywatelom bezpieczeństwo,<br />
będą czynić to we właściwy, społecznie oczekiwany sposób.<br />
Słowa kluczowe: policjant, moralność, bezpieczeństwo, administracja<br />
Policjant jest funkcjonariuszem publicznym pełniącym służbę na rzecz<br />
społeczeństwa w ramach systemu administracji bezpieczeństwem<br />
i porządkiem publicznym. W Rzeczypospolitej Polskiej działa on<br />
w strukturach Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji.<br />
Przypomnienie podstawowych pojęć stanowi z kolei o właściwie prowadzonym<br />
administrowaniu procesem porozumiewania się. Administrowanie<br />
systemami bezpieczeństwa 1 i kluczowe z punktu widzenia funkcjo-<br />
1 System to abstrakcyjny lub fizyczny obiekt, w którym istnieją zespoły elementów<br />
powiązanych w układy realizujące określoną funkcję.<br />
188
nariuszy MSWiA „pojęcie administracji wywodzi się od łacińskich słów:<br />
ministrare, administratio, administrare, co oznacza wykonywać, zarządzać,<br />
służyć (…). Łacińskie pochodzenie słowa administracja nie jest przypadkowe,<br />
bowiem to właśnie w Rzymie powstały pierwsze zarodki administracji<br />
[cywilizacji Zachodu – aut.], która pozwalała na właściwą koncentrację<br />
siły, jaką dysponowało państwo (…), jej aktywność oparto o zasadę ciągłości<br />
i nakierowano na urzeczywistnienie szeroko pojętego dobra wspólnego.<br />
W takim ujęciu administrację należało rozumieć jako działalność<br />
trwałą, celową i planową” 2 .<br />
Nie ulega wątpliwości, iż rozwój człowieka to ciągły wysiłek ukierunkowany<br />
na podnoszenie jakości jego egzystencji, jakości będącej funkcją<br />
stopnia uporządkowania wielu procesów. Za uporządkowaniem, którego<br />
wyrazem jest administracja, pojawia się wzrost poziomu bezpieczeństwa<br />
oraz właściwa dynamika rozwoju całych społeczeństw i należących do nich<br />
jednostek. Jak twierdził Znaniecki – „świat indywidualny jest jeden, jest<br />
rzeczywistością praktyczną, światem dynamicznym wartości, w którego<br />
łonie kształtują się jednostki i społeczeństwa” 3 . Jednocześnie społeczeństwa<br />
te potrzebują czynników spajających, intersubiektywnych. Są nimi<br />
elementy kultury wspólnoty, do których należą zarówno system wartości,<br />
jak również przyjęte formy administrowania. „To, co dziś najogólniej ujmując<br />
nazywamy administracją, przewijało się jako zjawisko przez całą<br />
Bezpieczeństwo to stan przeciwny do stanu zagrożenia; jest to „stan rzeczy uwalniający<br />
od wszelkiej obawy” (M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Wydawnictwo<br />
Gutenberg-Print, Warszawa 1994, ISBN 83-86381-50-7). Bezpieczeństwo<br />
może być traktowane również jako wartość – w ujęciu filozoficznym (por. J. Piwowarski,<br />
Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo<br />
jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo jako<br />
wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-59).<br />
Systemy bezpieczeństwa są to elementy wzajemnie powiązane ze sobą w układy,<br />
których celem jest zapewnienie jak najwyższego poziomu bezpieczeństwa<br />
w określonym środowisku.<br />
2 B. Szmulik, S. Serafin, K. Miaskowska, Zarys prawa administracyjnego, Wydawnictwo<br />
C. H. Beck, Warszawa 2007, ISBN 978-83-748367-2-2, s. 2.<br />
3 F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, [w:] Pisma filozoficzne, t. 1,<br />
PWN, Warszawa 1987, ISBN 978-83-010634-0-5, s. 112.<br />
189
historię ludzkiej cywilizacji, odkąd pojedynczy ludzie zaczęli żyć<br />
w wielkich grupach i odkąd z tego powodu zaczęli mieć i zaspokajać takie<br />
potrzeby, których nie mieli dotychczas. (…) Potrzeby te początkowo były<br />
formułowane i realizowane przez panującego, który [z pomocą swoich<br />
służb – aut.] bronił, utwardzał drogi i konstruował mosty, kazał budować<br />
urządzenia irygacyjne, miasta, akwedukty, wodociągi, rządził państwem” 4 .<br />
Z czasem formy ustrojowe uległy modyfikacjom i nie tylko monarchowie<br />
kreowali systemy administrowania. Obecnie uporządkowane działania,<br />
naznaczone motywacją do realizacji określonych projektów, powodują, jak<br />
zauważa Jan Zimmermann, „że pojęcie administracji jest wszechobecne.<br />
Mówimy o administracji naszego osiedla lub domu, o administracji gminy<br />
lub państwa, o administrowaniu lasami, wodami lub drogami publicznymi,<br />
o problemach z administracją zdrowia, o organach administracji w przeciwstawieniu<br />
do organów sądowych, a także o administrowaniu naszym<br />
gospodarstwem rodzinnym lub budżetem domowym. Źródłosłów tego pojęcia,<br />
wywodzący się z łacińskiego słowa ministrare (służyć, wykonywać,<br />
kierować), z przedrostkiem ad nadającym temu działaniu cechę działania<br />
celowego, to synonim pomocy, służby, przewodnictwa, kierownictwa,<br />
prowadzenia, zarządu, zarządzania lub organizowania dla osiągnięcia ustalonego<br />
celu itp.” 5 . Jak już powyżej zostało to powiedziane, właściwie uporządkowany<br />
system organizacji i zarządzania, osadzony w celowych i perfekcyjnie<br />
dokumentowanych czynnościach, zawsze był czynnikiem sprzyjającym<br />
rozwojowi człowieka i jednocześnie podnoszeniu poziomu jego<br />
bezpieczeństwa.<br />
„W XVIII wieku klasyczny model wskazań dla kształtowania aparatu<br />
administracyjnego państw absolutnych stanowiła nauka policji (Polizeilehre,<br />
science de la police). Wywodziła się ona z niemieckiej doktryny<br />
kameralistycznej (Kammeralwissenschaft), która obejmowała jednak szerszy<br />
[niż można by obecnie sądzić – aut.] krąg zagadnień, bowiem obok<br />
4 A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, Kolonia Limited, Wrocław<br />
2003, ISBN 83-88166-69-7, s. 18.<br />
5 J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa<br />
2008, ISBN 978-83-760100-3-8, s. 25-26.<br />
190
problemów czysto administracyjnych zajmowała się także finansami państwa<br />
oraz ekonomią polityczną. Na przełomie XVII i XVIII wieku niemiecka<br />
nauka policji wyodrębnia się stopniowo jako osobna dziedzina<br />
i usamodzielnia. Przyczynili się do tego szczególnie dwaj pisarze: Johann<br />
Hei<strong>nr</strong>ich von Justi (1717-1771) i Joseph von Sonnenfels (1733-1817). Pod<br />
pojęciem policji rozumiano wówczas nie tylko sprawy związane z ochroną<br />
bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego, czyli to, co utożsamiamy<br />
dziś z policją, ale także wiele innych dziedzin administracji wewnętrznej<br />
państwa. Można stwierdzić, że określenie «policja» było wówczas niemal<br />
synonimem administracji” 6 .<br />
Mówiąc o współczesności w kontekście założeń Unii Europejskiej, należy<br />
podkreślić, iż wzór funkcjonariusza administracji w ustroju o charakterze<br />
demokratycznym stanowi zarówno nie lada wyzwanie dla przedstawicieli<br />
tej profesji, jak również niesie ze sobą określone nadzieje (w przypadku<br />
przybliżania się do tego ideału) na istnienie sporych możliwości,<br />
jakimi dysponuje administracja, jeśli chodzi o zabezpieczanie i podnoszenie<br />
jakości życia. Aby możliwości te były w pełni uruchomione i wykorzystane<br />
przez administrację publiczną, w tym także administrację bezpieczeństwem<br />
i porządkiem publicznym, poza podnoszeniem perfekcjonizmu elementów<br />
systemowych, niezbędna jest, jak już to wcześniej ustaliliśmy,<br />
motywacja moralna. Niezawodnie wielka jest rola motywacji moralnej<br />
każdej osoby ludzkiej. Owa motywacja wiąże się z poziomem kultury<br />
etycznej osób pracujących w danej strukturze organizacyjnej.<br />
Etyka jest dziedziną wiedzy, która stanowi ważną gałąź matki wszystkich<br />
nauk – filozofii.<br />
Etyka (gr. ethos – zwyczaj, obyczaj) jest działem filozofii, który<br />
koncentruje się na badaniu moralności. Etyka to nauka o moralności.<br />
Inaczej mówiąc – mamy tu do czynienia z teorią moralności. Etyka stanowi<br />
filozoficzną i normatywną teorię moralności, będąc fundamentem prawdziwej<br />
mądrości. Mądrość bowiem jest czymś znacznie więcej aniżeli<br />
zdolnością racjonalnego rozumowania. Etyka tworzy uniwersalne systemy<br />
6 J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, ISBN 83-23317-75-5, s. 54-55.<br />
191
myślowe, pozwalające na wyprowadzanie z nich zasad moralnego postępowania.<br />
Moralność to zespół, ogólnie uznawanych w danej społeczności, reguł<br />
postępowania, norm i wzorców, które określają co jest dobre, a co<br />
niewłaściwe. Jest zatem moralność społecznym zjawiskiem, służącym regulowaniu<br />
relacji pomiędzy ludźmi poprzez przyjmowanie określonych<br />
postaw i wyrażających je zachowań 7 . Ma to na celu ułatwianie współżycia<br />
jednostek z innymi osobami i grupami ludzi, przyczynianie się do wzrostu<br />
wspólnego dobra.<br />
Moralność przybierała i może nadal przybierać różny charakter. Profesor<br />
Maria Ossowska wyróżnia sześć jej rodzajów:<br />
1) moralność tradycyjna,<br />
2) moralność cnót – dążenie do osobistej doskonałości,<br />
3) moralność zachęty i nagany,<br />
4) moralność imperatywna (obowiązku),<br />
5) moralność aspiracji,<br />
6) moralność twórcza 8 .<br />
Rodzaje te mogą przenikać się, uzupełniać, przybierać określone nasilenie<br />
w różnych kulturach i okresach ich trwania. Mogą też, zdaniem Ossowskiej,<br />
uzupełniać je dodatkowe aspekty – na przykład mistyczny, racjonalny,<br />
intuicyjny, refleksyjny, rygorystyczny, a wreszcie kolektywny bądź<br />
indywidualny.<br />
Mówiąc o etyce należy zauważyć, iż w dziedzinie tej występują trzy<br />
główne nurty:<br />
1) etyka opisowa,<br />
2) etyka normatywna (etyka właściwa),<br />
3) metaetyka.<br />
Etyka opisowa zajmuje się badaniem i naukowym opisem oraz wyjaśnieniem<br />
stanu faktycznego, w jakim moralność znajdowała się (w różnych<br />
7 E. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN, Warszawa 1983, ISBN 83-01061-39-1,<br />
s. 330.<br />
8 M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa 2005,<br />
ISBN 83-01140-09-7, s. 114-115.<br />
192
historycznych okresach), czy też znajduje się, w różnorodnych grupach<br />
społecznych, zawodowych, a także w odmiennych społeczeństwach.<br />
Etyka normatywna formułuje i uzasadnia normy moralne oraz wartości,<br />
ustalając, co jest moralnie dobre, a co złe. Ten dział etyki określamy<br />
terminem „etyka właściwa”.<br />
Należy przypomnieć, że jednym centralnych pojęć etyki normatywnej<br />
jest wartość. Jest ona „sprecyzowaną lub dającą się wywnioskować koncepcją<br />
tego, co godne pożądania, charakterystyczną dla jednostek lub grupy<br />
i wywierającą wpływ na wybór dostępnych sposobów, środków i celów<br />
działania”. Tak więc wartość oznacza „wszystko to, co cenne, godne pożądania<br />
i wyboru, co stanowi ostateczny cel ludzkich dążeń” 9 , co nadaje sens<br />
poczynaniom człowieka.<br />
Florian Znaniecki 10 wyraził znamienny pogląd, że wartości są elementami<br />
pierwotnymi w stosunku do przedmiotów czy przekazywanych treści.<br />
Podobnie sądził Stanisław Brzozowski, uznając w Filozofii czynu, iż zaistnienie<br />
pewnych faktów jest zawsze efektem, przyjmowanego przez autorów<br />
tych zdarzeń, punktu widzenia wobec otaczającej rzeczywistości 11 .<br />
Etyka normatywna ma na względzie cele praktyczne. Formułuje ona<br />
ideały (idee), oparte na wartościach wzorce i godne uwagi zasady postępowania.<br />
Metaetyka to młody dział etyki, którego początki datowane są na progu<br />
XX wieku i wiążą się z postacią brytyjskiego filozofa George’a Edwarda<br />
Moore’a 12 . Metaetyka, z pomocą logiki, epistemologii oraz metodologii<br />
9 S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Oficyna Wydawnicza „BRANTA”,<br />
Bydgoszcz 1999, ISBN 83-86605-52-9, s. 280.<br />
10 Florian Znaniecki (1882-1958) – jeden z głównych przedstawicieli socjologii<br />
humanistycznej.<br />
11 S. Brzozowski, Filozofia czynu. Monistyczne pojmowanie dziejów i filozofia<br />
krytyczna, [w:] Brzozowski, W. Mackiewicz, S. Brzozowski, Wydawnictwo Wiedza<br />
Powszechna, Warszawa 1983, s. 137-152.<br />
12 George Edward Moore (1873-1958) – brytyjski filozof, współtwórca nurtu znanego<br />
jako filozofia analityczna. Zob. G. E. Moore, Zasady etyki, DeAgostini, Altaya<br />
2003, ISBN 83-73161-23-6.<br />
193
nauk, zajmuje się badaniem problematyki dotyczącej obszaru etyki normatywnej<br />
13 .<br />
Etyka stosowana zajmuje się wpływaniem na ludzi w celu motywowania<br />
ich do podejmowania wysiłku o charakterze moralnym, do moralnej<br />
samokontroli i samodyscypliny.<br />
Wartości realizowane czy to przez dowolną osobę, czy też konkretnie<br />
przez funkcjonariusza Policji, wymagają spełnienia następujących warunków:<br />
1) udział świadomego podmiotu – osoby,<br />
2) istnienie określonego sposobu postępowania tejże osoby,<br />
3) postępowanie podmiotu winno opierać się na uznanym systemie wartości,<br />
4) posiadanie odpowiedzialności moralnej podmiotu (tu – funkcjonariusza),<br />
5) posiadanie wolności decyzji i postępowania,<br />
6) stanowienie przez daną osobę w trakcie jej działania źródła decyzji<br />
i odpowiedzialności związanej z tym działaniem.<br />
Problemy, które są przedmiotem refleksji etycznej, zazębiają się<br />
z podejściem antropologiczny 14 . Antropologia filozoficzna i etyka filozoficzna<br />
wzajemnie na siebie rzutują. Należy zauważyć, iż pojawienie się<br />
dobra bądź zła dotyczy kogoś konkretnego, jakiejś osoby stanowiącej podmiot<br />
doświadczony w sposób pozytywny bądź negatywny (w jego odczuciu).<br />
Można zapewne uznać, że istnieje pierwotność podmiotu czynu<br />
w stosunku do samego postępowania. Refleksje etyczne są zatem motywami<br />
pochodnymi w stosunku do zagadnień antropologicznych.<br />
13 Metodologia nauk – to jedna z dziedzin filozofii nauk, rozstrzygającej o tym,<br />
które poglądy uznaje się za naukowe, których zaś za naukowe nie uznaje się,<br />
z jednoczesnym uzasadnieniem tych rozstrzygnięć. Metodologia zajmuje się metodami<br />
budowania teorii naukowych poprzez stosowne procedury badawcze<br />
i przynależne do ich arsenału: twierdzenia, prawa, hipotezy i pojęcia naukowe.<br />
14 Antropologia – nauka o pochodzeniu człowieka, jego rozwoju i zróżnicowaniu,<br />
zajmuje się badaniem człowieka jako jednostki w społeczności, obejmuje różne<br />
aspekty jego istnienia: biologiczny, filozoficzny, religijny, kulturowy i społeczny.<br />
194
Kolejną dziedziną nauki istotną dla omawianych tu zagadnień jest także<br />
socjologia moralności 15 – dział socjologii, który dotyczy badań systemów<br />
wartości i ich funkcjonowania w różnych społecznościach oraz w całych<br />
społeczeństwach, badań zjawisk o charakterze moralnym, ich genezy<br />
i wpływu na społeczeństwo. Za twórcę socjologii moralności uznaje się<br />
Emile’a Durkheima 16 , który rozpatrywał społeczeństwo w sposób organicystyczny<br />
17 – jako organizm stanowiący całość samą w sobie. Należy przy<br />
tym pamiętać, że Durkheim był spadkobiercą koncepcji organicyzmu Auguste’a<br />
Comte’a 18 i Herberta Spencera 19 . „Durkheim, nadając przyczynowy<br />
priorytet całości społecznej, rozpatruje części systemu jako coś, co spełnia<br />
podstawowe funkcje, potrzeby lub wymogi całości (…). Takie sformułowania<br />
oznaczają co najmniej pogląd, że systemy społeczne mają potrzeby,<br />
które muszą być zaspokajane, jeśli ma się uniknąć stanów nienormalnych”<br />
20 . Durkheim dostrzegał też potrzebę socjalizacji, czyli wychowania<br />
niezbędnego dla zachowania bezpiecznego rozwoju społeczeństw. W opinii<br />
Durkheima, gęstość zaludnienia powoduje wzrost zwartości duchowej<br />
i integracji społeczeństwa. Jednocześnie w warunkach wzrostu gęstości<br />
zaludnienia pojawia się jednak zjawisko rywalizacji, którego nadmierny<br />
wzrost jest czynnikiem w znacznym stopniu zagrażającym kulturze etycznej<br />
i tym samym – porządkowi społecznemu. Do pewnego stopnia kom-<br />
15 Por. M. Ossowska, op. cit.; por. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo<br />
KUL, Lublin 2006, ISBN 83-73633-91-X.<br />
16 Emile Durkheim (1858-1917) – filozof, socjolog, pedagog.<br />
17 Por. Słownik wyrazów obcych, J. Kamińska-Szmaj (red.), Europa, Wrocław<br />
2001, ISBN 83-87977-08-X, s. 563 (organicyzm).<br />
18 Auguste Comte (1798-1857) – francuski filozof. Zob. A. Comte, The Positive<br />
Philosophy of Auguste Comte, Nabu Press, Charlston 2010, ISBN 978-11-460861-<br />
8-9.<br />
19 Herbert Spencer (1820-1903) – angielski filozof, przedstawiciel ewolucjonizmu<br />
i organicyzmu w naukach społecznych. Zob. H. Spencer, Zasady etyki, Wydawnictwo<br />
Spółki Nakładowej Warszawskiej, Warszawa 1884 .<br />
20 J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2008, ISBN 978-<br />
83-011407-2-4, s. 13-14.<br />
195
pensuje ten fakt potrzeba kooperacji – „specjalizacja sprzyja wzrostowi<br />
(…) skłonności do akceptacji etyki wzajemnych obowiązków” 21 .<br />
Zanim przejdziemy do elementów deontologii, wiążącej się z obowiązkami<br />
zawodowymi policjanta, przyjrzyjmy się jeszcze kilku podstawowym<br />
elementom będącym ważnymi pojęciami o charakterze moralno-etycznym.<br />
1. Przedrozumienie. Arno Anzenbacher zwraca uwagę na istnienie<br />
zjawiska tzw. przedrozumienia – otóż: „posiadamy (…) mniej więcej<br />
spójną i zgodną wiedzę o znaczeniu tego, co moralne” 22 . To intuicyjne<br />
przeświadczenie potwierdzają najnowsze badania psychologów, do których<br />
zaliczają się prace Kagana czy White’a 23 . Przekonują nas one o tym, że<br />
małe, dwuletnie dziecko, które nie doświadczyło jeszcze rozwiniętego<br />
procesu wychowawczego w postaci nagród i kar, posiada zdolność wartościowania<br />
ludzkich zachowań pod kątem dobra i zła (słuszne/niesłuszne).<br />
To wręcz niesamowita – w pozytywnym rozumieniu – informacja,<br />
z której możemy jako ludzie być dumni i pokładać w niej ogromne<br />
i uzasadnione nadzieje.<br />
Po dokładnym zastanowieniu się nad takim wynikiem badań naukowych,<br />
można zdać sobie sprawę z tego, iż funkcjonowanie moralnej dyspozycji<br />
od samego początku zaistnienia bytu ludzkiej osoby jest wręcz niesamowite,<br />
a zarazem niezwykle cenne. Odpowiedzialne dbanie o ten prawdziwy<br />
skarb jest zatem wielkim obowiązkiem każdego człowieka – rodzica,<br />
nauczyciela i wreszcie nas wszystkich.<br />
2. Ocena moralna. Czyny, jakich dokonują ludzie, w tym także my sami,<br />
są przez nas oceniane. Czynimy to intuicyjnie (poprzez „przedrozu-<br />
21 Zob. E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, PWN, Warszawa 1999, ISBN<br />
83-01125-08-X; por. P.S. Cohen, Modern Social Theory, Basic Books, Londyn<br />
1968, s. 35.<br />
22 A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo WAM, Kraków 2008,<br />
ISBN 978-83-750505-4-7, s. 11.<br />
23 Zob. J. Kagan, The Second Year: the Emergence of Self-Awareness, Harvard<br />
University Press, Cambridge 1981, ISBN 978-06-747966-2-1; R. W. White, Motivation<br />
reconsidered. The concept of competence, „Psychological review”, 1959,<br />
<strong>nr</strong> 66, s. 297-333, za: A. Manenti, Żyć ideałami. Między lękiem a pragnieniem,<br />
Wydawnictwo WAM, Kraków 2005, ISBN 83-73185-41-0, s. 48.<br />
196
mienie”) i racjonalnie. Na podstawie czynów oceniamy również ich autorów,<br />
czyli stojące za konkretnymi czynami osoby. W przypadku zauważenia<br />
pewnych tendencji u określonych osób, „nazywamy je dobrymi lub<br />
złymi, moralnymi lub niemoralnymi, sumiennymi lub niesumiennymi. <strong>Nas</strong>zą<br />
moralną ocenę odnosimy wreszcie również do zjawisk społecznych,<br />
(…) do instytucji, struktur, ustrojów i praw, kwalifikując je jako sprawiedliwe<br />
lub niesprawiedliwe, ludzkie albo nieludzkie” 24 .<br />
3. Norma moralna. Norma moralna to forma wywierania wpływu na<br />
zachowania osób poprzez aprobowanie zachowań ocenianych jako te, które<br />
są właściwe i reprezentują sobą dobro oraz dezaprobatę dla tych postępków,<br />
które należy ocenić jako niewłaściwe i kojarzone są ze złem. Normy<br />
moralne przyjmują postać zwerbalizowaną (słowną). Przykładami sformułowań<br />
będących normami moralnymi są:<br />
Bądź człowiekiem prawym!<br />
Chroń życie!<br />
Dbaj o dobro wspólne!<br />
Szanuj ludzką godność!<br />
4. Sumienie. „Ogólną wiedzę o dobru i złu stosowaną w obcowaniu<br />
z ludźmi zaczynamy sumieniem” 25 . Ta wiedza sprowadza się do przekonania,<br />
że należy czynić dobro i zaniechać czynienia zła. Prowadzi to także do<br />
konkluzji i związanych z nimi odczuć mówiących o tym, iż nie można swojego<br />
dobra budować na czyjejś krzywdzie. Dobro indukuje dalsze dobro.<br />
Zło indukuje się także – niestety w postaci dalszego zła. Zaś „fala krzywdy<br />
powróci” 26 zawsze do tej osoby, która ją wywołała.<br />
Sumienie służy nam jako „drogowskaz”, metaforycznie określane było<br />
jako: „tajemniczy głos” (I. Kant), „zew” (M. Heidegger), czy też „głos<br />
Boga” (św. Tomasz z Akwinu). Ten wewnętrzny mechanizm pozwala na<br />
dokonywanie wyborów dotyczących tego, co w określonych sytuacjach<br />
powinniśmy czynić, czego zaś należy zaniechać. Sumienie powoduje też, iż<br />
po zaistnieniu w naszym życiu negatywnych postępków odczuwamy dys-<br />
24 A. Anzenbacher, op. cit., s. 12.<br />
25 Ibidem, s. 12.<br />
26 Por. B. Prus, Powracająca fala, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.<br />
197
komfort, będący swoistą sankcją moralną, skłaniający nas do poprawy na<br />
przyszłość (zaniechania czynienia zła) i ewentualnego podjęcia działania<br />
zmierzającego do zadośćuczynienia.<br />
„W każdym teoretycznym uzasadnieniu koncepcji prawa naturalnego<br />
jest możliwe odkrycie bezpośrednich elementów sumienia (…). Aby to<br />
zrobić, należy przedstawić koncepcję prawa naturalnego św. Tomasza<br />
z Akwinu jako szczególnie istotną, między innymi dlatego, że prawo naturalne<br />
umiejscawia [ową koncepcję – aut.] we wnętrzu moralności, gdyż stoi<br />
ona na straży godności osoby ludzkiej” 27 .<br />
Dlatego też istotne jest kształtowanie sumienia i dbanie o to, by nie ulegało<br />
ono moralnej „erozji”, gdyż sama wiedza o tym, co jest dobre, a co<br />
złe, jest niewystarczająca do realizacji prawego postępowania 28 . „Decyzje<br />
sumienia wiążą się [bowiem] za pośrednictwem systemu motywacji<br />
z mechanizmem psychologiczno-fizjologicznym kontroli postępowania<br />
(system wykonawczy). Wniosek – jeżeli istnieje słabe powiązanie systemu<br />
wykonawczego z systemem motywacji, może nie dojść do zrealizowania<br />
decyzji sumienia 29 . Warto głęboko przemyśleć powyższe spostrzeżenie.<br />
5. Odpowiedzialność. Polega ona na słuchaniu głosu sumienia<br />
i w efekcie – na rezygnacji z czynienia rzeczy, które chcemy uczynić, wiedząc<br />
jednocześnie, że mogłyby one być złe dla innej osoby. Odpowiedzialność<br />
polega także i na tym, że poświęcamy pewien nasz własny wysiłek, by<br />
czynić to, co właściwe, tak jak tego spodziewają się po nas inni ludzie.<br />
Dokładnie tak, jak sami chcielibyśmy, by oni czynili nam. Odpowiedzialność<br />
rodzi pomiędzy ludźmi, czy pomiędzy instytucjami i ludźmi, zaufanie<br />
i zwiększa poziom poczucia bezpieczeństwa. Odpowiedzialność wiąże się<br />
także ze zdolnością jednostek do odczuwania wstydu oraz do występowa-<br />
27 Międzynarodowa Komisja Teologiczna, W poszukiwaniu etyki uniwersalnej.<br />
Nowe spojrzenie na prawo naturalne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Papieskiego<br />
im. Jana Pawła II, Kraków 2010, ISBN 978-83-743824-2-7, s. 44.<br />
28 Por. Jan Paweł II, Encyklika Veritatis Splendor, 06.08.1993, <strong>nr</strong> 64.<br />
29 E. C. Merino, R.G. de Haro, Teologia moralna fundamentalna, Wydawnictwo<br />
M, Kraków 2004, ISBN 83-72218-76-5, s. 305.<br />
198
nia u nich odczuwania winy w przypadkach popełnienia błędów. Zwłaszcza<br />
tych błędów, które mają charakter moralno-etyczny, na przykład dotyczących<br />
bycia osobą sprawiedliwą.<br />
Zdaniem E. Levinasa, „odpowiedzialność jest tym, co wyłącznie spada<br />
na mnie i czego jako człowiek nie mogę odrzucić” 30 .<br />
Ingarden wyróżnia cztery rodzaje odpowiedzialności:<br />
„1. Ktoś ponosi odpowiedzialność za coś albo inaczej mówiąc – jest za<br />
coś odpowiedzialny.<br />
2. Ktoś podejmuje odpowiedzialność za coś.<br />
3. Ktoś jest za coś pociągany do odpowiedzialności.<br />
4. Ktoś działa odpowiedzialnie” 31 .<br />
Mamy zatem do czynienia z odpowiedzialnością o charakterze metafizycznym,<br />
psychologicznym, prawnym oraz moralnym.<br />
Według ks. prof. Tischnera, „człowiek to istota skierowana ku wartościom<br />
(…). Trzeba powiedzieć, że właśnie w poczuciu odpowiedzialności<br />
wyraża się w sposób najbardziej źródłowy prawda człowieka” 32 .<br />
6. Dojrzałość. Uważa się, iż dojrzałość osoby ludzkiej, przejawiająca<br />
się poprzez bycie uczciwym i odpowiedzialnym, jest wyrazem prawdziwej<br />
wolności człowieka. Uciekając od odpowiedzialności i uczciwości, niekiedy<br />
bezwiednie dokonujemy samoograniczenia własnej wolności oraz<br />
godności osobistej. Ta ostatnia cecha – godność – jest w istotny sposób<br />
powiązana z kulturą honoru, przynależną długiej tradycji służb mundurowych<br />
i towarzyszącej im kulturze bezpieczeństwa.<br />
7. Wartość własna. Jak pisze Anzenbacher, odnosząca się do poczucia<br />
własnej wartości „kwalifikacja moralna dotyczy w jedyny w swoim rodzaju<br />
sposób wartości i godności człowieka jako człowieka. Z jednej strony chodzi<br />
przy tym o świadomość własnej wartości, a więc o szacunek dla sa-<br />
30 E. Levinas, Etyka i Nieskończony, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii<br />
Teologicznej, Kraków 1991, ISNB 83-85245-09-X, s. 57.<br />
31 R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1998,<br />
ISBN 83-08027-81-4, s. 73-74.<br />
32 J. Tischner, Myślenie według wartości, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak,<br />
Kraków 1981, ISBN 83-24001-89-1, s. 49.<br />
199
mego siebie, z drugiej – o wartość i szacunek danej osoby w oczach innych”<br />
33 osób należących do tej samej wspólnoty co osoba, której wartość<br />
podlega społecznej ocenie. Jedną ze składowych wartości własnej danej<br />
osoby jest ocena środowiska zawodowego oraz tych, którzy korzystają<br />
z usług owego środowiska. Wiąże się to z szacunkiem naznaczonym dyrektywą<br />
wzajemności, z poczuciem godności i z odpowiedzialnością jednostki.<br />
Dodajmy w tym miejscu, dla porównania z praktyką (doświadczeniami)<br />
i nauką Zachodu, iż – w znanej już obecnie na całym świecie nauce neokonfucjańskiej<br />
– uważa się za Konfucjuszem, że ten, kto nie posiada poczucia<br />
godności, szacunku i odpowiedzialności, przestaje być w pełni<br />
człowiekiem 34 .<br />
8. „Cztery Początki”. Zgodnie z omawianym tu starożytnym przekazem,<br />
afirmowane są tak zwane „Cztery Początki” – współczucie, wstyd,<br />
szacunek i odróżnianie dobra od zła. Cztery Początki można traktować jak<br />
cztery kończyny ludzkiego organizmu lub jak cztery rogi jednego pokoju:<br />
1) współodczuwanie – jest ono początkiem autentycznej humanitarności,<br />
2) poczucie wstydu i nieakceptowanie zła – daje początek sprawiedliwości<br />
oraz samodoskonaleniu,<br />
3) poczucie szacunku – daje początek dobrym obyczajom i ludzkiej<br />
godności,<br />
4) umiejętność odróżniania dobra od zła – jest początkiem prawdziwej<br />
mądrości 35 .<br />
Uchwycenie w swoim prywatnym i zawodowym życiu Czterech Początków<br />
daje – jak uczy konfucjańska nauka społeczna – możliwość bycia<br />
człowiekiem w pełnym znaczeniu tego słowa. Jest to pomocne również<br />
33 A. Anzenbacher, op. cit., s. 15.<br />
34 Por. Mencjusz (Mengzi), Księga Mencjusza, za: Księga Mencjusza, przekł.<br />
A. I. Wójcik, [w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red.), Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-23314-87-X,<br />
s. 351-352.<br />
35 Por. Mencjusz (Mengzi), op. cit., s. 352.<br />
200
w skutecznej realizacji osobistego samodoskonalenia poprzez rozwój zawodowy<br />
i prowadzi do kształtowania coraz wyższej wartości własnej.<br />
W dobie globalizacji można uznać, iż przytoczone tu dalekowschodnie<br />
doświadczenia w swej istocie mają zastosowanie w każdej kulturze.<br />
Jeśli chodzi o etykę zawodową, należy zauważyć, iż towarzyszy jej<br />
istotne pytanie: czy moralność powszechna (i odpowiadająca jej etyka)<br />
oraz moralność zawodowa różnią się? „Twierdzi się nieraz, że etyka zawodowa<br />
nie wprowadza co prawda innych obowiązków, ale inaczej określa<br />
hierarchię wśród tych samych obowiązków, które są uznawane również<br />
w etyce ogólnej” 36 .<br />
Filozof i teoretyk prawdy, profesor Jan Woleński, uważa, że „etyka zawodowa<br />
nie powinna zmieniać hierarchii poszczególnych norm etyki ogólnej.<br />
Trzeba pamiętać, że ogólnych moralnych norm nie jest znowu tak wiele”<br />
37 .<br />
Wydaje się jednak, iż mogą istnieć profesje i określone dla nich przypadki,<br />
w których niektóre wartości mogą ulec pewnemu przesunięciu na osi<br />
pokazującej skalę hierarchii wartości, gdyż „w istocie moralności zawodowej<br />
zawiera się idea, że reprezentanci jakiegoś zawodu są bardziej ograniczeni<br />
[czy też ukierunkowani – aut.] przez swoje zawodowe wartości niż<br />
byliby, gdyby nie reprezentowali tego zawodu. Innymi słowy, (…) moralność<br />
zawodowa przyznaje wartościom zawodowym wyższą pozycję<br />
w hierarchii etycznej” 38 . Opinię tę wyraża między innymi Benjamin Freedman,<br />
przy czym zauważa, iż sytuacja powyższa nie prowadzi do powstania<br />
negatywnych konsekwencji jako wyniku przetasowań w hierarchii wartości.<br />
„Twierdzę, że społeczeństwo powinno dawać i daje swobodę tym, którzy<br />
są fanatycznie [czyli z pasją – aut.] oddani pewnemu ideałowi. Akceptujemy<br />
to, że nie wszyscy z nas mają te same zadania moralne, że niektóre<br />
wartości są szczególnie drogie dla niektórych z nas. Jeżeli dana wartość<br />
36 W. Galewicz, Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków 2010,<br />
ISBN 978-83-242128-1-1, s. 24.<br />
37 J. Woleński, Przeciw etyce zawodowej, „Etyka”, 1994, <strong>nr</strong> 27, s. 186.<br />
38 B. Freedman, A Meta–Ethics for Professional Morality, „Ethics”, 1978, <strong>nr</strong> 89,<br />
s. 10.<br />
201
wiąże się z zawodem o szczególnym znaczeniu dla społeczeństwa, ta akceptacja<br />
jest jeszcze bardziej jasna” 39 .<br />
Ważnym elementem rozważań o moralności i etyce zawodowej jest dostrzeżenie<br />
przynajmniej dwóch istotnych faktów, mających odniesienie do<br />
społeczności profesjonalistów. Po pierwsze, myśląc o etyce zawodowej<br />
funkcjonariusza Policji, mówimy jednocześnie o moralności grupowej. Po<br />
wtóre zaś, chcąc podnosić poziom kultury etycznej naszej Policji, mamy do<br />
czynienia z problemem ludzi dorosłych, którzy z chwilą, gdy przystępują<br />
do pełnienia obowiązków służbowych, są już w znacznym stopniu ukształtowani.<br />
Jeśli chodzi o problem pierwszy, to moralność grupowa danej społeczności<br />
może w mniejszym bądź większym stopniu przybliżyć się do moralności<br />
postulowanej lub zaprojektowanej dla rozważanej grupy zawodowej.<br />
Wiadomo jednak, że kultura etyczna w znacznej mierze opiera się jednak<br />
na wyniesionych z dzieciństwa i z młodości nawykach przyswojonych<br />
w rodzinie oraz w szkole (socjalizacja w grupach pierwotnych i wtórnych).<br />
Byłoby najlepszym rozwiązaniem, gdyby dobrze zinternalizowana (przyswojona)<br />
moralność grupowa w jak najwyższym stopniu pokrywała się lub<br />
była „przetłumaczalna” na późniejsze założenia etyki zawodowej określonego<br />
kolektywu profesjonalistów, w omawianym przypadku – funkcjonariuszy<br />
Policji.<br />
Przypominamy w tym miejscu raz jeszcze (!) niezwykle doniosłą informację,<br />
jaką stanowi fakt, potwierdzony przez wyniki badań psychologów,<br />
iż człowiek rodzi się z już posiadaną predyspozycją do odróżniania<br />
dobra od zła. To, co wielokrotnie było przywoływane w pismach starożytnych<br />
mędrców Zachodu i Wschodu, opierających się na wiedzy intuicyjnej,<br />
znalazło obecnie potwierdzenie naukowe. „Zrozumienie, co jest słuszne<br />
[czy] błędne, nie jest [tylko] pochodną uwarunkowań rodzinnych, lecz<br />
jest [już] obecne w dziecku przed rozpoczęciem procesu socjalizacji [!]<br />
opierającej się na systemie nagrody i kary. Badania empiryczne potwierdzają<br />
prace White’a nad tą kompetencją jako pierwotną motywacją<br />
39 Ibidem, s. 14.<br />
202
w człowieku” 40 . Jeżeli zatem w rozwoju psychologicznym jednostek pojawiają<br />
się negatywne tendencje, jest to dowodem na roztrwonienie „kapitału<br />
początkowego”, z jakim rozpoczynały swoje życie, dowodem występujących<br />
gdzieś zaniedbań, bądź ewidentnych nieprawidłowości, które spowodowały<br />
destrukcyjne zmiany w autonomicznym systemie wartości. Jest to<br />
niewybaczalne marnotrawstwo, któremu należy z całą mocą przeciwdziałać<br />
na każdym etapie osobniczego i moralnego rozwoju człowieka.<br />
Drugi problem, to – przypomnijmy – fakt, iż dorosłe osoby podejmujące<br />
obowiązki zawodowe są już w znacznym stopniu ukształtowane osobowościowo,<br />
a co za tym idzie – także w aspekcie moralnym posiadają już określone<br />
nawyki. Trudno nawyki te zmienić poprzez akademicką perswazję,<br />
a tym bardziej poprzez odbycie krótkich, formalnych kursów (o charakterze<br />
„koncertu życzeń”). Szkolenia te mogą czasami, stać się, bardzo szkodliwie<br />
oddziałującym na sferę etyczności, kursem hipokryzji.<br />
Realna poprawa umiejętności, czy jak niektórzy mówią – kompetencji<br />
etycznych, kształtuje się znacznie lepiej poprzez różnego rodzaju, służący<br />
temu celowi trening (działanie praktyczne) aniżeli poprzez teoretyzowanie<br />
(nie podważając roli teorii w badaniach naukowych). Jedną z metod treningu<br />
moralności jest podejmowanie w grupach powiązanych ze sobą bliżej<br />
osób (uczelnia, praca, szkolenia) dyskusji nad wybranymi problemami moralnymi,<br />
występującymi w określonych sytuacjach. Pomaga to dokonać<br />
pozytywnych modyfikacji w systemie wartości dyskutantów, co potwierdziły<br />
eksperymenty Kaplana 41 . W treningu moralności holistycznie współdziałają<br />
serce i rozum (mądrość i racjonalność). Wszelkie motywacje<br />
i podejmowane ich śladem decyzje, w tym także te decyzje, które rozwiązują<br />
moralne dylematy, opierają się na mądrości wspieranej inteligencją<br />
emocjonalną oraz na logicznym, rozumowym działaniu, na co zwracał<br />
40 A. Manenti, op. cit., s. 48; por. J. Kagan, op. cit.<br />
41 M. F. Kaplan, Integracja informacji w myśleniu moralnym. Implikacje teoretyczne<br />
i metodologiczne, [w:] Indywidualne i społeczne wyznaczniki wartościowania,<br />
J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Ossolineum, Wrocław 1990, ISBN<br />
83-04033-81-X.<br />
203
uwagę między innymi prof. Kotarbiński 42 . Przypomnijmy, że mądrość<br />
w pełnym rozumieniu to znacznie więcej aniżeli wyłącznie racjonalne<br />
(choć także bardzo potrzebne) działanie.<br />
Wszystkie wspomniane dotychczas składniki kultury etycznej (takie jak:<br />
sumienie, odpowiedzialność czy dojrzałość) są podstawą kultury bezpieczeństwa.<br />
Nabierają one szczególnego znaczenia, gdy chodzi o takie zawody,<br />
dla których bardzo istotne są kompetencje wykraczające poza samą<br />
wiedzę i umiejętności określonej profesji. Kompetencje te, czyli posiadane<br />
umiejętności, należy to raz jeszcze dobitnie zaznaczyć, wykraczają poza<br />
wiedzę teoretyczną i praktyczne zawodowe umiejętności udokumentowane<br />
stosownymi dyplomami, a nawet bogatymi doświadczeniami o czysto profesjonalnym<br />
charakterze.<br />
Jak więc uczyć etyki ludzi dorosłych, w kontekście jej niezwykłej ważności<br />
dla podstaw filozofii i kultury bezpieczeństwa, jakimi winien dysponować<br />
policjant? Jak przekazywać potrzebę podejmowania moralnych wyborów<br />
i wskazywać korzyści płynące z ich dokonywania?<br />
Zdanie sobie sprawy z różnic pomiędzy fenomenem (zjawiskiem) moralności<br />
a teorią moralności, czyli etyką, jest dla tych, którzy mają przekazywać<br />
wiedzę etyczną, punktem wyjścia do skutecznego nauczania oraz do<br />
wyraziście manifestujących się kompetencji w omawianym moralno-etycznym<br />
obszarze u tych, którzy są nauczani 43 .<br />
Przypomnijmy – przekaz wiedzy z zakresu etyki, będący li tylko krytykowanym<br />
już „koncertem życzeń” („masz być taki to a taki”), jest albo<br />
nieskuteczny, albo też jest on czymś jeszcze gorszym – „toksyczną” lekcją<br />
obłudy. Przekaz ten, tak ważny i specyficzny, jeżeli ma być przekazem<br />
skutecznym i moralnie właściwym, musi zawierać liczne uzasadnienia.<br />
Powinien także intensywnie wpływać na motywacje jednostek i tworzo-<br />
42 Por. T. Kotarbiński, Żyć zacnie, <strong>Nas</strong>za Księgarnia, Warszawa 1989, ISBN 83-<br />
10093-35-7.<br />
43 Por. B. Chyrowicz, Etyka dla nauczycieli etyki, „Diametros”, 2010, <strong>nr</strong> 25,<br />
s. 2-19. Artykuł. prof. Barbary Chyrowicz wnikliwie i kompleksowo omawia<br />
aspekty przekazu – nauczania etyki wśród osób dorosłych. Cenne wskazówki<br />
i spostrzeżenia kierowane są do nauczycieli etyki tak, by ich zajęcia były dalekie<br />
od nierealizowalnej fikcji.<br />
204
nych przez tych ludzi grup zawodowych – na przykład funkcjonariuszy –<br />
oraz na budowaną wspólnie tożsamość (świadomość grupową), opartą na<br />
elementach specyfiki zawodowej.<br />
Przekaz dotyczący problemów moralno-etycznych powinien ponadto<br />
bazować na rozpatrywaniu konkretnych historii, wydarzeń, przypadków,<br />
w których istnieje możliwość zastosowania zarówno pozytywnych, jak<br />
i niegodnych sposobów postępowania. Chodzi o to, by osoby, które tworzą<br />
grupę zawodową funkcjonariuszy Policji, włączyły do elementów kultury<br />
organizacyjnej swojego miejsca pracy własne autentyczne przekonania<br />
o tym, co w ich opinii będzie słuszne, a co niewłaściwe i by konsekwentnie<br />
według tych wspólnie deklarowanych przekonań w swojej służbie postępowały.<br />
Pomocne tu będą sposoby uaktywniające empatię (współodczuwanie)<br />
osób nauczanych, które – dzięki filozofii praktycznej, jaką jest etyka –<br />
w różnych zdarzeniach będą potrafiły coraz lepiej poznać odczucia osób<br />
skrzywdzonych na skutek możliwych nie-etycznych zachowań funkcjonariuszy.<br />
Policjant powinien umieć wczuć się w sytuację osób, z którymi<br />
negocjuje, osób, których sprawy zależą od podejmowanych przez niego<br />
rozstrzygnięć. To poważna odpowiedzialność trzymać w swoich rękach los<br />
drugiego człowieka.<br />
Kolejnym istotnym elementem nauczania etyki, oddalającym ryzyko<br />
braku przyswojenia lub nawet odrzucenia etycznych wskazań, jest możliwie<br />
jak najrozleglejsze rozlokowanie tych treści w określonych kontekstach<br />
wielu innych niż etyka przedmiotów, których naucza się policjanta. To<br />
podczas zajęć dotyczących opisu i nabywania umiejętności z różnych dziedzin<br />
winno się systematycznie eksponować etyczny kontekst szlachetnych<br />
zachowań pewnych postaci i niewłaściwych czynów innych osób,<br />
z uwzględnieniem skutków różnych rodzajów postępowania. Mówiąc<br />
o skutkach, w opinii autora tej książki, wskazane jest zniwelowanie często<br />
obecnie występującej dysproporcji, polegającej na zbyt małym eksponowaniu<br />
odpowiedzialności moralnej (aspekt wewnętrzny) na rzecz odpowiedzialności<br />
prawnej (aspekt zewnętrzny). Dysproporcja ta może być dodatkowym<br />
źródłem erozji sumienia i osłabienia płynącej z niego siły moralnej.<br />
205
Istotnym elementem zwiększającym realne możliwości odczuwalnego,<br />
pozytywnego wpływu uczenia zasad etyki jest prowadzenie tegoż nauczania<br />
przez osobę, co do której słuchacze – funkcjonariusze lub studenci<br />
szkoły policyjnej – mają pewność, iż jest ona faktycznym autorytetem<br />
w określonej dziedzinie, reprezentującym poziom ekspercki – z racji swoich<br />
doświadczeń zawodowych, popartych stosowną wiedzą. Ważnym elementem<br />
jest tu także czynnik wywołujący zaufanie oparte na głębokim<br />
przekonaniu, iż przekaz owego autorytetu jest szczery i nie ma on nic<br />
wspólnego z hipokryzją czy wręcz z nieprawdą 44 .<br />
<strong>Nas</strong>tępny ważny element w procesie nauczania etyki, o którym już nieco<br />
wspomniano, to taki sposób przekazu, który prowadzi do sytuacji powodującej,<br />
że słuchacze samodzielnie dochodzą do właściwych z moralnego<br />
punktu widzenia przekonań i wniosków. Tak czynili od wieków ci, którzy<br />
byli skutecznymi nauczycielami etyki. „Sokrates [a niewątpliwie do takich<br />
mistrzów należał – aut.] pomagał bowiem rodzić się «prawdzie», którą<br />
uczniowie – nie bez pomocy Mistrza – odkrywali w trakcie dyskusji” 45 .<br />
Każdy krąg kulturowy – od zachodniego (euroamerykańskiego) począwszy,<br />
poprzez hinduistyczny, konfucjański, prawosławny, islamski aż po<br />
japoński – posiada swoje dawne przekazy religijno-filozoficzne, których<br />
moralne przesłania opierają się na konkretnych sytuacjach, w jakich znalazły<br />
się osoby będące bohaterami owych przekazów. Z historii tych wynikają<br />
określone wnioski, podobnie jak ma to miejsce w przypadku bajek mających<br />
swój morał. Ludzie dorośli potrzebują analizować aktualne zdarzenia,<br />
mając jednak możliwość stania się autorami wniosków – „morałów”, do<br />
których dojdą w sposób niezależny, aczkolwiek z życzliwą pomocą służącego<br />
im swoim doświadczeniem autorytetu. Istotną uwagą wydaje się być<br />
to, by przekaz opierał się, gdy tylko to możliwe, na aktualnych<br />
44 Zob. J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?, [w:] Logika filozofia. Wybór pism,<br />
J. M. Bocheński (red.), PWN, Warszawa 1993, ISBN 83-01105-90-9, s. 240-243.<br />
45 B. Chyrowicz, op. cit., s. 9.<br />
206
i rzeczywiście (realnie) zaistniałych sytuacjach 46 , aniżeli na przykładach<br />
wyimaginowanych 47 .<br />
Etyka dla nauczycieli etyki, udoskonalana w miarę zdobywania coraz<br />
głębszych doświadczeń, nie powinna w przypadku Policji być „spychana”<br />
li tylko w kierunku dowódców, wykładowców i instruktorów. Każdy policjant,<br />
biorąc udział w zdarzeniach, w których jego działania, mające charakter<br />
pouczenia, upomnienia bądź mediacyjny, są istotą rozwiązania określonego<br />
problemu, powinien posiadać umiejętności dotyczące przekonywania<br />
osób do zachowań właściwych moralnie i zgodnych z prawem. Przykładem<br />
mogą tu być niełatwe interwencje w sprawach rodzinnych. Zatem<br />
każdy funkcjonariusz Policji winien zdać sobie sprawę z faktu, że<br />
w jakimś stopniu ma obowiązek być także „nauczycielem etyki”. To<br />
zadanie wymaga zaś określonych umiejętności.<br />
Niezbędne dla wypełniania misji policjanta jest bezustanne podtrzymywanie<br />
świadomości, że mamy tu do czynienia z pojęciem określanym<br />
jako służba. Służba stanowi także misję Policji jako całej instytucji<br />
i wymaga od poszczególnych funkcjonariuszy niezwykle głębokiej motywacji.<br />
Motywacja do pełnienia służby w Policji winna być oparta na<br />
szczególnej postawie stanowiącej rodzaj powołania. Posiadanie powołania<br />
do służby w Policji oznacza istnienie u pewnej grupy osób permanentnej<br />
gotowości do skutecznego niesienia pomocy tam, gdzie wystąpi jej<br />
niezbędna potrzeba.<br />
Należy bezustannie podkreślać, że skuteczność działań służących niesieniu<br />
pomocy musi opierać się na solidnej podstawie moralno-etycznej<br />
u tych, którzy tę pomoc niosą. Oznacza to potrzebę nie nachalnego, ale<br />
ciągłego propagowania i utrwalania wśród policjantów godnych postaw<br />
moralno-etycznych. Odczuwanie potrzeby samodoskonalenia, jako metody<br />
podniesienia własnej wartości, wiąże się ze świadomością wewnętrznego<br />
wzmocnienia tego, co uznajemy za prawe.<br />
46 Zob. J. Daney, The Role of Imaginary Cases in Ethics, „Pacific Philosophical<br />
Qauterly”, 1985, <strong>nr</strong> 66, s. 141-153.<br />
47 Por. B. Chyrowicz, op. cit., s. 10.<br />
207
Bibliografia<br />
1. A. Anzenbacher, Wprowadzenie do etyki, Wydawnictwo WAM, Kraków<br />
2008, ISBN 978-83-75050-54-7.<br />
2. A. Błaś, J. Boć, J. Jeżewski, Administracja publiczna, Kolonia Limited,<br />
Wrocław 2003, ISBN 83-88166-69-7.<br />
3. J. M. Bocheński, Co to jest autorytet?, [w:] Logika filozofia. Wybór<br />
pism, J. M. Bocheński (red.), PWN, Warszawa 1993, ISBN 83-01105-<br />
90-9.<br />
4. B. Chyrowicz, Etyka dla nauczycieli etyki, „Diametros”, 2010, <strong>nr</strong> 25.<br />
5. P. S. Cohen, Modern Social Theory, Basic Books, Londyn 1968.<br />
6. A. Comte, The Positive Philosophy of Auguste Comte, Nabu Press,<br />
Charlston 2010, ISBN 978-11-460861-8-9.<br />
7. J. Daney, The Role of Imaginary Cases in Ethics, „Pacific Philosophical<br />
Qauterly”, 1985, <strong>nr</strong> 66.<br />
8. E. Durkheim, O podziale pracy społecznej, PWN, Warszawa 1999,<br />
ISBN 83-01125-08-X.<br />
9. A. B. Freedman, A Meta–Ethics for Professional Morality, „Ethics”,<br />
1978, <strong>nr</strong> 89.<br />
10. W. Galewicz, Spór o pozycję etyk zawodowych, Universitas, Kraków<br />
2010, ISBN 978-83-242128-1-1.<br />
11. E. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN, Warszawa 1983, ISBN 83-<br />
01061-39-1.<br />
12. R. Ingarden, Książeczka o człowieku, Wydawnictwo Literackie, Kraków<br />
1998, ISBN 83-08027-81-4.<br />
13. Jan Paweł II, Encyklika Veritatis Splendor, 06.08.1993, <strong>nr</strong> 64.<br />
14. S. Jedynak (red.), Mały słownik etyczny, Oficyna Wydawnicza<br />
„BRANTA”, Bydgoszcz 1999, ISBN 83-86605-52-9.<br />
15. M. F. Kaplan, Integracja informacji w myśleniu moralnym. Implikacje<br />
teoretyczne i metodologiczne, [w:] Indywidualne i społeczne wyznaczniki<br />
wartościowania, J. Reykowski, N. Eisenberg, E. Staub (red.), Ossolineum,<br />
Wrocław 1990, ISBN 83-04033-81-X.<br />
16. J. Kagan, The Second Year: the Emergence of Self-Awareness, Harvard<br />
University Press, Cambridge 1981, ISBN 978-06-747966-2-1.<br />
208
17. J. Kamińska-Szmaj (red.), Słownik wyrazów obcych, Wrocław 2001,<br />
ISBN 83-87977-08-X, s. 563.<br />
18. T. Kotarbiński, Żyć zacnie, <strong>Nas</strong>za Księgarnia, Warszawa 1989, ISBN<br />
83-10093-35-7.<br />
19. E. Levinas, Etyka i Nieskończony, Wydawnictwo Naukowe Papieskiej<br />
Akademii Teologicznej, Kraków 1991, ISNB 83-85245-09-X.<br />
20. M. S. B. Linde, Słownik języka polskiego, Wydawnictwo Gutenberg-<br />
Print, Warszawa 1994, ISBN 83-86381-50-7.<br />
21. J. Malec, D. Malec, Historia administracji i myśli administracyjnej,<br />
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2003, ISBN 83-<br />
23317-75-5.<br />
22. A. Manenti, Żyć ideałami. Między lękiem a pragnieniem, Wydawnictwo<br />
WAM, Kraków 2005, ISBN 83-73185-41-0.<br />
23. J. Mariański, Socjologia moralności, Wydawnictwo KUL, Lublin<br />
2006, ISBN 83-7363-391-X.<br />
24. Mencjusz (Menzig), Księga Mencjusza, przekł. A. I. Wójcik,<br />
[w:] Filozofia Wschodu. Wybór tekstów, M. Kudelska (red), Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, ISBN 83-23314-<br />
87-X.<br />
25. E. C. Merino, R. G. de Haro, Teologia moralna fundamentalna, Wydawnictwo<br />
M, Kraków 2004, ISBN 83-72218-76-5.<br />
26. Międzynarodowa Komisja Teologiczna, W poszukiwaniu etyki uniwersalnej.<br />
Nowe spojrzenie na prawo naturalne, Wydawnictwo Naukowe<br />
Uniwersytetu Papieskiego im. Jana Pawła II, Kraków 2010, ISBN<br />
978-83-743824-2-7.<br />
27. G. E. Moore, Zasady etyki, DeAgostini, Altaya 2003, ISBN 83-73161-<br />
23-6.<br />
28. M. Ossowska, Socjologia moralności. Zarys zagadnień, PWN, Warszawa<br />
2005, ISBN 83-01140-09-7.<br />
29. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej<br />
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-<br />
1-2.<br />
209
30. A. Prus, Powracająca fala, Książka i Wiedza, Warszawa 1952.<br />
31. H. Spencer, Zasady etyki, Wydawnictwo Spółki Nakładowej Warszawskiej,<br />
Warszawa 1884.<br />
32. B. Szmulik, S. Serafin, K. Miaskowska, Zarys prawa administracyjnego,<br />
Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2007, ISBN 978-83-<br />
748367-2-2.<br />
33. J. Tischner, Myślenie według wartości, Społeczny Instytut Wydawniczy<br />
Znak, Kraków 1981, ISBN 83-24001-89-1.<br />
34. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa 2008,<br />
ISBN 978-83-011407-2-4.<br />
35. J. Zimmermann, Prawo administracyjne, Oficyna Wolters Kluwer,<br />
Warszawa 2008, ISBN 978-83-760100-3-8.<br />
36. F. Znaniecki, Elementy rzeczywistości praktycznej, [w:] Pisma filozoficzne,<br />
t. 1, PWN, Warszawa 1987, ISBN 978-83-010634-0-5.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. Kuba Jałoszyński – pracownik Instytutu Badań nad Przestępczością<br />
Kryminalną i Terroryzmem Wyższej Szkoły Policji<br />
w Szczytnie.<br />
210
BARTOSZ SOLIŃSKI<br />
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach<br />
z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii<br />
Public-private partnership<br />
in using of renewable energy sources<br />
Abstract: This article concerns using and exploring the field of cooperation<br />
between public and private entity in public-private partnership. It proves, that<br />
this cooperation may have measurably benefits for the both sides. Most benefits<br />
will have local communities, which get higher quality of customer service,<br />
as the result of higher efficiency, elasticity of functioning of private entity in<br />
market conditions, better methods of satisfying their needs or lower cost<br />
of energy services. There will also appear ecological benefits, which are one<br />
of the basic effects of renewable energy sources investments. In this article you<br />
can also find not only the elements of subjective legislation, but also a short<br />
history of public-private partnership. What more, the author noticed, that in<br />
Poland this kind of partnership is yet not developed enough. It is happening,<br />
because examples of good partnership are not aired enough and the average<br />
citizen associates its with the infamous privatization process. Independently<br />
of numerous benefits, which public-private partnership may bring, it should be<br />
born in mind, that there are some problems of creating both sides’ attitude.<br />
The author diagnose also the development of usage the renewable energy<br />
sources in Poland and gives examples of its coexistence with public-private<br />
partnership.<br />
Key words: public administration, renewable energy, public-private cooperation<br />
211
Abstrakt: Niniejsza praca dotyczy wykorzystania i eksploatowania pola szeroko<br />
rozumianej współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi i prywatnymi<br />
w ramach tak zwanego partnerstwa publiczno-prywatnego. We współdziałaniu<br />
tym, istnieje szansa efektywnego wykorzystania odnawialnych źródeł energii.<br />
W pracy udowodniono, że współpraca taka może przynieść wymierne korzyści<br />
dla obu ze stron. Najbardziej jednak skorzystają na tym lokalne społeczności,<br />
które uzyskają wyższą jakość obsługi, w wyniku m.in. wyższej efektywności<br />
i elastyczności funkcjonowania w warunkach rynkowych podmiotów prywatnych,<br />
lepsze metody zaspokajania ich potrzeb czy np. niższe koszty korzystania<br />
z usług energetycznych. Uzyskane zostaną również korzyści ekologiczne,<br />
które przecież są jednym z podstawowych efektów wdrażania inwestycji<br />
z sektora energetyki odnawialnej. W niniejszej pracy znaleźć można nie tylko<br />
elementy przedmiotowego prawodawstwa, na mocy którego możliwe jest nawiązanie<br />
partnerstwa publiczno-prywatnego, ale również jego krótką historię.<br />
Co więcej, autor zauważa, że Polsce taki rodzaj partnerstwa jeszcze nie jest<br />
znacząco rozwinięty. Dzieje się tak dlatego, ponieważ przykłady dobrej współpracy<br />
nie są dostatecznie nagłaśniane, a przeciętnemu obywatelowi kojarzy się<br />
ona ze zjawiskami, które okryły złą sławą procesy prywatyzacji. Niezależnie<br />
wymienionych tu licznych korzyści, jakie niesie za sobą partnerstwo publiczno-prywatne,<br />
należy mieć na uwadze problemy z kształtowaniem licznych<br />
postaw przedstawicieli obu stron przedmiotowego partnerstwa. Autor zdiagnozował<br />
również rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce<br />
i podał przykłady wdrożenia w niego inwestycji partnerstwa publiczno-prywatnego.<br />
Słowa kluczowe: administracja publiczna, energia odnawialna, współpraca<br />
publiczno-prywatna<br />
Partnerstwo publiczno-prywatne (PPP), najczęściej jest realizowane<br />
w ramach odpowiedniego prawodawstwa, polega na współpracy przedsiębiorców<br />
wspartych prywatnym kapitałem z podmiotem publicznym,<br />
w zakresie świadczenia usług pożytku publicznego przez podmioty pry-<br />
212
watne. Rozwiązania w odpowiednich aktach prawych powinny być tak<br />
skonstruowane, aby w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego możliwa<br />
była realizacja praktycznie każdego rodzaju zadań należącego do sektora<br />
publicznego, na co szczególny wpływ będzie miała odpowiednio szeroka<br />
możliwość swobodnego ustalania zasad i warunków współpracy między<br />
podmiotami.<br />
Jest to stosunkowo popularny instrument wsparcia inwestowania<br />
(w szczególności rozwoju infrastruktury i świadczenia usług powszechnego<br />
pożytku gospodarczego) w sektor publiczny w większości krajów rozwiniętych<br />
świata. W Polsce, mimo wielu wysiłków (w tym przede wszystkim<br />
legislacyjnych), ta forma współpracy wciąż znacząco się nie rozwinęła,<br />
czego przyczyn należy doszukiwać się w wielu źródłach, jednak jak się<br />
wydaje, jedną z najbardziej oczywistych jest fakt, że przykłady dobrej<br />
współpracy nie są dostatecznie nagłaśniane, a przeciętnemu obywatelowi<br />
kojarzy się z niezbyt cenioną w Polsce prywatyzacją oraz z możliwymi<br />
nadużyciami na styku instytucji publicznych i prywatnych 1 . Wiąże się to<br />
oczywiście z wątpliwościami dotyczącymi etyczności przedstawicieli podmiotów<br />
prawnych wpisujących się do uzyskiwania możliwości partycypacji<br />
w przedmiotowym partnerstwie, bądź postaw etyczno-moralnych samych<br />
urzędników 2 .<br />
Jak się wydaje wykorzystanie partnerstwa publiczno-prywatnego podczas<br />
implementacji inwestycji z sektora energetyki odnawialnej, daje<br />
ogromne szanse podmiotom publicznym, w tym przede wszystkim gminom,<br />
w realizacji swych zadań publicznych, dotyczących w szczególności<br />
zaopatrywania lokalnej społeczności gminnej w energię elektryczną<br />
i cieplną oraz ochronę środowiska naturalnego.<br />
Zobowiązania w zakresie ochrony środowiska klimatu i wykorzystania<br />
odnawialnych źródeł energii w Polsce, wynikają zarówno z krajowych, jak<br />
1 Por. P. Wiśniewski, Korupcja w obszarze zamówień publicznych w Polsce – zagrożenia<br />
i rekomendacje na przyszłość, „Analizy i Opinie”, 2006, <strong>nr</strong> 10.<br />
2 J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
213
i międzynarodowych aktów prawnych 3 . Znaczący ciężar tych inwestycji<br />
ponoszony będzie przez sektor publiczny, w ramach realizacji ustawowych<br />
obowiązków.<br />
Podstawa prawna partnerstwa publiczno-prywatnego<br />
W pierwszej kolejności należałoby się przyjrzeć, czym jest partnerstwo<br />
publiczno-prywatne. Szereg autorów konstruuje własne definicje, ale<br />
najbardziej właściwą wydaje się być definicja The National Council for<br />
Public Private Partnerships 4 , w której partnerstwo publiczno-prywatne<br />
określone jest jako: oparte na umowie porozumienie między jednostkami<br />
publicznymi i podmiotem prywatnym o charakterze komercyjnym, dzięki<br />
któremu umiejętności i zasoby każdego z sektorów wykorzystywane są<br />
przy dostarczaniu usług odbiorcom i udostępnianiu obiektów użytkownikom.<br />
Pierwsze próby wykorzystania instytucji partnerstwa publiczno-prywatnego<br />
w prawodawstwie polskim podjęto w 2005 roku, tworząc ustawę<br />
o partnerstwie publiczno-prywatnym (ustawę z dnia 28 lipca 2005 roku<br />
o partnerstwie publiczno-prywatnym 5 ), której głównym celem było pobudzenie<br />
inwestycji w sektorze publicznym. Niestety doświadczenia z implementacji<br />
tej ustawy, która wprowadzała stosunkowo skomplikowane<br />
i sformalizowane procedury, nie były zadawalające i nie przyczyniły się do<br />
pobudzenia tego typu inwestycji. Niektórzy autorzy wyrażali też pogląd, że<br />
3<br />
Por. Energy for the future: renewable sources of energy, White Paper<br />
for a Community Strategy and Action Plan, 1997, COM (97) 599; Ustawa z dnia<br />
10 kwietnia 1997 r. – Prawo Energetyczne (Dz. U. z 1997 r. Nr 54, poz. 348);<br />
Minister Środowiska, Polityka ekologiczna państwa w latach 2009-2012 z perspektywą<br />
do roku 2016, Warszawa 2008, http://www.mos.gov.pl (13.12.2011); a także<br />
w szerszym ujęciu w pracy I. Soliński , B. Soliński, R. Ranosz, Uwarunkowania<br />
rozwoju energii odnawialnej w Polsce na tle Unii Europejskiej, [w:] Szanse i zagrożenia<br />
rozwoju rynku energetycznego w Europie i Polsce, Jan Pyka (red.), Wydawnictwo<br />
AE w Katowicach, Katowice 2007, ISBN 978-83-724699-0-8.<br />
4 Oficjalna strona internetowa The National Council for Public Private Partnerships,<br />
http://www.ncppp.org (13.12.2011).<br />
5 Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 169, poz. 1420).<br />
214
współpraca między podmiotami prywatnymi i publicznymi była łatwiejsza<br />
przed wejściem jej w życie 6 . Należy przecież pamiętać, że taka współpraca<br />
była możliwa i realizowana na podstawie ogólnych regulacji z zakresu<br />
prawa cywilnego.<br />
W roku 2008 uchwalono nową ustawę dotyczącą zasad kształtowania<br />
współpracy przez podmioty prywatne i publiczne – ustawę z dnia 19 grudnia<br />
2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym 7 . W ustawie tej ponownie<br />
określono zasady współpracy podmiotów (prywatnego i publicznego), starając<br />
się uprościć dotychczas obowiązujące skomplikowane i sformalizowane<br />
procedury. Podjęto także próbę zdefiniowania partnerstwa publicznoprywatnego<br />
– w artykule 1 § 2 – (…) przedmiotem partnerstwa publicznoprywatnego<br />
jest wspólna realizacja przedsięwzięcia oparta na podziale zadań<br />
i ryzyk pomiędzy podmiotem publicznym i partnerem prywatnym.<br />
Realizacja i finansowanie zadań publicznych przez gminę<br />
Istotą samorządu jest powierzenie zarządu sprawami publicznymi samym<br />
zainteresowanym, czyli członkom lokalnej społeczności. Wspólnoty<br />
samorządowe tworzone są na trzech poziomach podziału terytorialnego<br />
kraju. Zarówno gmina, powiat czy też województwo, stanowi więc związek<br />
społeczeństwa, powołany do samodzielnego wykonywania określonych<br />
zadań 8 .<br />
Do zadań gminy, jako jednostki samorządu terytorialnego, zgodnie<br />
z ustawą z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym 9 , należą wszystkie<br />
sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżone ustawami na rzecz<br />
6 Por. W. Gonet, Partnerstwo publiczno-prywatne – niewykorzystana szansa na<br />
realizację zadań w sektorze publicznym, „Przegląd Prawa Publicznego”, 2008,<br />
<strong>nr</strong> 7-8, s. 6.<br />
7 Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U.<br />
z 2008 r. Nr 19, poz. 100).<br />
8 Por. J. Szreder, Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju<br />
lokalnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku, Słupsk 2004,<br />
ISBN 978-88-3884731-8-0.<br />
9 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142,<br />
poz. 1591 z późn. zm.).<br />
215
innych podmiotów. W ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, gminy<br />
mogą więc zaspakajać zbiorowe potrzeby wspólnoty (lokalnej społeczności),<br />
poprzez określone zadania własne danej gminy, które w kontekście<br />
potencjalnych możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii<br />
w ramach partnerstwa obejmują m.in. sprawy (które zostały określone<br />
w art. 7 ustawy o samorządzie gminnym):<br />
ochrony środowiska i przyrody oraz gospodarki wodnej,<br />
wodociągów i zaopatrzenia w wodę,<br />
kanalizacji, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymania<br />
czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk<br />
i unieszkodliwiania odpadów komunalnych,<br />
zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną oraz gaz,<br />
utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej<br />
oraz obiektów administracyjnych,<br />
promocji gminy.<br />
Przekazanie gminie, w drodze ustawy, szerokiego wachlarza zadań<br />
własnych, pociąga za sobą konieczność zapewnienia niezbędnych do ich<br />
wykonania środków finansowych. Niestety często na realizację ogromnych<br />
potrzeb gminnych inwestycji nie wystarcza środków własnych, pozyskanych<br />
w wyniku zwiększenia dochodów własnych gminy lub uzyskania<br />
subwencji.<br />
Zgodnie z art. 9. ustawy o samorządzie gminnym, w celu wykonywania<br />
zadań, gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, a także zawierać<br />
umowy z innymi podmiotami, w tym z organizacjami pozarządowymi,<br />
a więc może oczywiście wykorzystać instytucje partnerstwa publicznoprywatnego.<br />
Należy jednak pamiętać, że zgodnie z art. 4 ustawy o finansach<br />
publicznych z dnia 30 czerwca 2005 roku gmina, jako podmiot należący<br />
do sektora finansów publicznych, jest zobowiązana do przestrzegania<br />
określonych zasad gospodarowania środkami publicznymi 10 .<br />
10 Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U. z 2005 r.<br />
Nr 249 poz. 2104).<br />
216
Ramy współpracy gminy i przedsiębiorcy<br />
Przedmiotem partnerstwa publiczno-prywatnego w rozumieniu ustawy<br />
z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym, jest wspólna<br />
realizacja przedsięwzięcia przez podmiot publiczny (np. gminę) i partnera<br />
prywatnego (przedsiębiorcę). Współpraca ma być oparta na podziale<br />
zadań i ryzyka pomiędzy oboma uczestnikami partnerstwa, a przedsięwzięcie<br />
takie może dotyczyć budowy lub remontu obiektu budowlanego,<br />
świadczenie usług, wykonania dzieła, w szczególności wyposażenia składnika<br />
majątkowego w urządzenia podwyższające jego wartość lub użyteczność,<br />
lub obejmować inne świadczenia – połączone z utrzymaniem lub<br />
zarządzaniem składnikiem majątkowym, który jest wykorzystywany do<br />
realizacji przedsięwzięcia publiczno-prywatnego lub jest z nim związany.<br />
Gmina prowadzi działalność gospodarczą mającą głównie charakter<br />
użyteczności publicznej, która to jest rozumiana, jako zadania własne gminy,<br />
określone w art. 7 ustawy o samorządzie gminnym, których celem jest<br />
bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności, w drodze<br />
świadczenia usług powszechnie dostępnych i jej celem nie jest prowadzenie<br />
działalności ukierunkowanej na zysk. Natomiast dla przedsiębiorcy<br />
jedną z głównych przesłanek nawiązania wzajemnych relacji<br />
z gminą o charakterze użyteczności publicznej, w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego,<br />
jest chęć osiągnięcia zysku. W doborze realizowanych<br />
zadań i określenia ich zakresu oraz celu, przy współpracy podmiotu publicznego<br />
(np. gminy) i prywatnego (przedsiębiorcy), należy pamiętać, że<br />
gminy powinny kierować się większą społeczną i ekonomiczną efektywnością<br />
świadczonych usług.<br />
W ustawie o partnerstwie publiczno-prywatnym określono definicję<br />
umowy. Przez umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym partner prywatny<br />
zobowiązuje się do realizacji przedsięwzięcia za wynagrodzeniem<br />
oraz poniesienia w całości albo w części wydatków na jego realizację lub<br />
poniesienia ich przez osobę trzecią, a podmiot publiczny zobowiązuje się<br />
do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia, w szczególności<br />
poprzez wniesienie wkładu własnego.<br />
217
Przepisy nie wskazują określonego wariantu umowy w ramach partnerstwa<br />
publiczno-prywatnego wiążącej oba podmioty, a ustawa określa<br />
dla niej jedynie ogólne ramy. W ramach umowy obie strony mogą zdecydować,<br />
że w celu jej wykonania powołają spółkę kapitałową (spółkę<br />
z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółkę akcyjną), lub spółkę osobową<br />
(komandytową, czy też komandytowo-akcyjną). Różnica pomiędzy tymi<br />
grupami spółek, polega na formie odpowiedzialności wspólników za zobowiązania<br />
poszczególnych spółek. W tym przypadku należy pamiętać, że<br />
forma działalności powinna być adekwatna do potrzeb konkretnego przedsięwzięcia.<br />
Gmina posiada w takiej spółce wszystkie prawa i obowiązki<br />
wspólnika wynikające z kodeksu spółek handlowych.<br />
Gmina jest zobowiązana do współdziałania w osiągnięciu celu przedsięwzięcia<br />
poprzez wniesienie wkładu własnego w postaci składnika majątkowego,<br />
co może nastąpić, jak określono w art. 9 ust. 1 ustawy o partnerstwie<br />
publiczno-prywatnym, w drodze sprzedaży, użyczenia, użytkowania,<br />
najmu albo dzierżawy mienia gminnego. Najczęściej następuje więc<br />
wyodrębnienie ze struktur partnera publicznego (w tym przypadku gminy)<br />
odpowiednich zasobów, struktur, czy też osób odpowiedzialnych za realizację<br />
przedsięwzięcia, które zajmują się wyłącznie jego realizacją w ramach<br />
partnerstwa.<br />
Możliwe jest w ramach tej ustawy wprowadzenie preferencyjnych zasad<br />
przekazywania nieruchomości gminnych, która może być:<br />
nieodpłatnie przekazana w drodze umowy partnerowi prywatnemu<br />
lub spółce, o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia<br />
2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym (Dz. U. z 2009 r. Nr 19,<br />
poz. 100), na czas realizacji przedsięwzięcia w ramach partnerstwa<br />
publiczno-prywatnego,<br />
sprzedana bezprzetargowo partnerowi prywatnemu lub spółce,<br />
o której mowa w art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r.<br />
o partnerstwie publiczno-prywatnym, jeżeli sprzedaż stanowi wniesienie<br />
wkładu własnego podmiotu publicznego.<br />
Ustawa umożliwia również wykorzystanie w ramach partnerstwa<br />
wszelkich składników majątkowych znajdujących się już w dyspozycji<br />
218
partnera publicznego, które w danym momencie z różnych przyczyn nie<br />
były wykorzystywane do innych celów.<br />
Model i forma współpracy przy realizacji inwestycji<br />
z zakresu wykorzystania odnawialnych źródeł energii<br />
Model i forma współpracy przy realizacji inwestycji z zakresu wykorzystania<br />
odnawialnych źródeł energii może opierać się najczęściej o:<br />
umowę o zarządzanie (umowy cywilno-prawne),<br />
umowę eksploatacyjną (w formule koncesji komunalnych i kontraktów<br />
BOT),<br />
model kooperacyjny (spółka celowa – project finance).<br />
W przypadku modelu BOT, inwestor buduje obiekt (np. ciepłownię),<br />
eksploatuje ją, a po określonym okresie eksploatacji (np. 20 lat) przekazuje<br />
ją gminie. Ten model może być rozszerzony także o umowę dotyczącą<br />
eksploatacji istniejącej infrastruktury w danej sferze usług komunalnych<br />
(np. sieci ciepłowniczej). W przypadku project finance powoływana jest<br />
nowa spółka, w której udziały posiada zarówno podmiot publiczny i podmiot<br />
prywatny 11 .<br />
Formuła BOT łącząca budowę i eksploatację obiektu niejako motywuje<br />
podmioty prywatne do stosowania najlepszych praktyk wykonawczotechnologiczno-produkcyjnych,<br />
by koszty eksploatacyjne nie przekroczyły<br />
znacząco założeń, bo w tym przypadku inwestor w trakcie eksploatacji<br />
będzie musiał ponosić dodatkowe obciążenia.<br />
Partnerstwo publiczno-prywatne w inwestycjach<br />
wykorzystujących odnawialne źródła energii<br />
Tendencji wzrostu popularności partnerstwa publiczno-prywatnego<br />
w krajach rozwiniętych należy doszukiwać się w wielu przyczynach,<br />
z których niewątpliwie jedną z głównych jest podniesienie świadczenia poziomu<br />
usług publicznych wynikające ze wsparcia ich implementacji przez<br />
11 Obie formy współpracy zostały szeroko opisane w pracy E. Gajewska (red.),<br />
Przedsięwzięcia BOT w rozwoju infrastruktury komunalnej, ARK, Warszawa<br />
1999, ISBN 978-83-912892-1-1.<br />
219
kapitał prywatny, który często dysponuje odpowiednią wiedzą, doświadczeniem<br />
w świadczeniu usług i działalności w warunkach rynkowych. Kolejną<br />
z przyczyn, która skłania sektor publiczny do wykorzystania tego<br />
instrumentu współpracy, jest ograniczony zasób środków finansowych<br />
przeznaczonych na świadczenie coraz większego wachlarza usług publicznych,<br />
a właśnie partnerstwo publiczno-prywatne pozwala na jak najmniejsze<br />
angażowanie środków publicznych w realizacje celów.<br />
Właśnie przy wykorzystaniu wiedzy, doświadczenia i kapitału prywatnego<br />
istnieje dla podmiotu publicznego możliwość, optymalnego wypełnienia<br />
zadań publicznych, w jak największym zakresie spełniających<br />
oczekiwania lokalnej społeczności (klienta). Tego typu przedsięwzięcia<br />
dotyczą szczególnie inwestycji, których skala i znaczenie, bądź wielkość<br />
zaangażowanego kapitału nie pozwalają się obejść pojedynczym źródłem<br />
finansowania (środkami publicznymi).<br />
Jak się wydaje, dużą szansę wykorzystania tej instytucji mają inwestycje<br />
należące do zadań publicznych gminy, dotyczące w szczególności<br />
gminnych usług komunalnych związanych z zaopatrywaniem gminy<br />
w energię elektryczną i cieplną oraz ochronę środowiska naturalnego,<br />
w ramach których istnieje szansa wykorzystania odnawialnych źródeł energii.<br />
Należy podkreślić, że wybór sposobu zarządzania usługami komunalnymi,<br />
jest wyborem politycznym. Jedna opcja zakłada, że rola samorządu<br />
powinna ograniczać się do stworzenia odpowiednich warunków dla świadczenia<br />
usług komunalnych przez podmioty prywatne, a druga opcja, że<br />
wykonywanie usług komunalnych należy przekazać podmiotom sektora<br />
publicznego, a władze gminy powinny aktywnie i bezpośrednio ingerować<br />
w gospodarkę lokalną 12 .<br />
Usługi komunalne mają charakter monopoli naturalnych, powinny<br />
więc podlegać specjalnym mechanizmom regulacyjnym, które powinny<br />
chronić odbiorców tych usług przed skutkami monopolistycznych zachowań.<br />
Działania związane ze świadczeniem usług komunalnych, powinny<br />
12 Por. J. Zysnarski, Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo<br />
ODDK, Gdańsk 2003, ISBN 83-71877-49-8.<br />
220
więc być zorganizowane sprawnie i w sposób efektywny tak, aby obywatele<br />
nie byli zmuszeni ponosić kosztów błędnych decyzji, czy też z tych<br />
wyników pracy lokalnej administracji.<br />
Generalnie można postarać się zakreślić następujące rodzaje inwestycji,<br />
które mogą być wspólnie realizowane, a związane są z lokalnym wykorzystywaniem<br />
odnawialnych źródeł energii:<br />
działania w obszarze ochrony środowiska (np. zagospodarowanie<br />
odpadów i wykorzystanie biogazowni, czy też zastępowanie konwencjonalnych<br />
źródeł wytwórczych, źródłami wykorzystującymi<br />
energię odnawialną, charakteryzującymi się znacznie mniejszymi<br />
emisjami substancji szkodliwych i gazów cieplarnianych),<br />
wytwarzanie energii elektrycznej i cieplnej z odnawialnych źródeł<br />
energii (modernizacja, adaptacja istniejących ciepłowni poprzez wykorzystywanie<br />
w nich paliwa bimasowego, czy też tworzenie nowych<br />
źródeł wytwórczych energii elektrycznej np. elektrownie wiatrowe,<br />
elektrownie fotowoltaiczne),<br />
modernizacja systemów ciepłowniczych w ramach realizowanych<br />
inwestycji dotyczących wytwarzania ciepła z wykorzystaniem odnawialnych<br />
źródeł energii (np. jako element koniecznych inwestycji<br />
dotyczących powstania i funkcjonowania ciepłowni opalanej biomasą),<br />
modernizacja systemów oświetleniowych z wykorzystaniem hybrydowych<br />
źródeł energii odnawialnej (np. źródła światła zasilane przez<br />
panel fotowoltaiczny i elektrownię wiatrową),<br />
wykorzystywanie instalacji solarnych w budownictwie (w budynkach<br />
jedno i wielorodzinnych oraz budynkach użyteczności publicznej).<br />
Rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii w Polsce<br />
Obecnie obserwuje się w Polsce duże zainteresowanie inwestycjami<br />
z sektora energetyki odnawialnej, co przedstawia się wzrostem mocy zainstalowanych<br />
w poszczególnych jej technologiach (tabela 1) – choć nie tak<br />
221
dużym, jaki zaobserwowano w innych krajach europejskich 13 – oraz przyrostem<br />
wytwarzania energii elektrycznej w odpowiednich źródłach energii<br />
odnawialnej (rysunek 1). W kolejnych latach dynamika rozwoju ma być<br />
jeszcze wyższa, aby możliwe było spełnienie zobowiązań Polski wynikających<br />
z Polityki Energetycznej Unii Europejskiej i osiągnięcie 15%<br />
udziału energii ze źródeł odnawialnych w zużyciu energii finalnej w Polsce.<br />
Tabela 1. Moce zainstalowane w instalacjach wykorzystujących odnawialne źródła<br />
energii 14<br />
Rodzaj źródła<br />
Moc zainstalowana [MW]<br />
2004 r. 2009 r.<br />
Elektrownie na biogaz 22 71<br />
Elektrownie na biomasę 52 252<br />
Elektrownie fotowoltaiczne Brak danych 0,001<br />
Elektrownie wiatrowe 57 725 ( w połowie roku<br />
2010 ok. 1000 MW)<br />
Elektrownie wodne 1081 945<br />
Technologia współspalania<br />
biomasy w elektrowniach<br />
konwencjonalnych<br />
brak instalacji<br />
38 instalacji, brak danych<br />
o szacunkowych<br />
mocach<br />
Razem 1212 1993<br />
13 Por. I. Soliński, B. Soliński., R. Ranosz, Uwarunkowania…, op.cit.<br />
14 Opracowanie własne na podstawie danych z oficjalnych stron: Urząd Regulacji<br />
Energetyki (URE), http://www.ure.gov.pl (13.12.2011) i Eurostat,<br />
http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu (13.12.2011).<br />
222
Rys. 1. Trendy przyrostu wytwarzanej energii elektrycznej w odpowiednich źródłach<br />
energii odnawialnej 15<br />
Jak się wydaje wykorzystanie partnerstwa publiczno-prywatnego podczas<br />
implementacji inwestycji z sektora energetyki odnawialnej, daje gminom<br />
ogromne szanse realizacji swych zadań publicznych. W ramach partnerstwa,<br />
stosunki między podmiotami są kształtowane w taki sposób, aby<br />
ryzyko ponosiła ta strona, która najlepiej potrafi je kontrolować i zarządzać.<br />
Ideą partnerstwa jest przecież wykonywanie przez partnerów tych<br />
czynności, które potrafią wykonywać jak najlepiej i obustronne czerpanie<br />
korzyści z realizacji zadań. Istnieje wiele przedsiębiorstw, które dysponują<br />
odpowiednią wiedzą i doświadczeniem w zakresie technologii wykorzystania<br />
odnawialnych źródeł energii, mających duży potencjał inwestycyjny,<br />
który może być pozytywnie wykorzystany przez gminę.<br />
Już jakiś czas temu pojawiło się więc pytanie, jak połączyć interesy<br />
tych obu grup, aby zintensyfikowały one swoje działania w tym obszarze<br />
w celu osiągnięcia odpowiednich efektów. Pewnym rozwiązaniem jest<br />
15 Opracowanie własne.<br />
223
właśnie formuła współpracy tych dwóch grup w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego.<br />
Korzyści ze współpracy w ramach<br />
partnerstwa publiczno-prywatnego.<br />
Należy zastanowić się, jakie mogą być korzyści z takiej współpracy?<br />
Można przypuszczać, że potencjalne zyski, które towarzyszą inwestycją<br />
wykorzystujących odnawialne źródła energii i leżą w kręgu zainteresowania<br />
prywatnych inwestorów (przedsiębiorców), są głównym motorem ich<br />
zaangażowania. Nie należy jednak zapominać o szeregu innych dodatkowych<br />
korzyści, które czerpią przedsiębiorcy z wzajemnych relacji z podmiotem<br />
publicznym, możliwych do osiągnięcia w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego,<br />
do których zaliczyć możemy m.in. długoterminowe<br />
kontrakty na sprzedaż towarów lub usług (np. sprzedaży energii i jej przesyłu<br />
– energii elektrycznej lub cieplnej), korzystne warunki udostępnienia<br />
nieruchomości należących do podmiotu publicznego (np. gminy), czyli<br />
terenów lub budynków przeznaczonych pod inwestycję.<br />
Natomiast w kręgu zainteresowań władz i społeczności lokalnych<br />
(jednostek sektora publicznego) leży szereg efektów, które związane są<br />
z pozyskaniem doświadczonego i wiarygodnego partnera prywatnego i wykorzystaniem<br />
lokalnie, inwestycji z sektora energetyki odnawialnej. Do<br />
efektów tych można zaliczyć m.in. wyższą efektywność i elastyczność<br />
funkcjonowania w warunkach rynkowych, lepsze metody zaspokajania<br />
potrzeb i wyższą jakość obsługi klienta (społeczności lokalnej), sprawniejszą<br />
organizację pracy, redukcje kosztów itp. Z kolei do efektów towarzyszących<br />
inwestycjom z sektora energetyki odnawialnej, można zaliczyć<br />
korzyści ekologiczne związane z uniknięciem emisji gazów cieplarnianych<br />
i innych substancji szkodliwych w procesie wytwarzania energii, które są<br />
niezaprzeczalnymi i jednymi z podstawowych efektów implementacji inwestycji<br />
z sektora energetyki odnawialnej. W wyniku implementacji technologii<br />
wykorzystujących odnawialne źródła energii powstaje efekt ekologiczny<br />
z powodu uniknięcia emisji szkodliwych substancji do atmosfery.<br />
Przykładowe korzyści ekologiczne dla wykorzystania elektrowni wiatrowej<br />
224
mogą być skalkulowane następująco. 16 W celu wyprodukowania 1 MWh<br />
energii elektrycznej, należy zużyć 500 kg węgla, co powoduje wyemitowanie<br />
do atmosfery m.in.:<br />
850 kg CO 2 ,<br />
10 kg SO 2 ,<br />
11 kg CO,<br />
4 kg NO x .<br />
Pozyskanie zatem 1 MWh energii wytworzonej w elektrowni wiatrowej,<br />
pozwala uniknąć tych emisji. Można więc wyliczyć, że elektrownia<br />
wiatrowa o mocy 1MW, przy założeniu współczynnika wykorzystania mocy<br />
C f na poziomie 0,3, wytworzy energię pozwalającą na uniknięcie emisji<br />
następujących wielkości szkodliwych substancji [ton/rok]:<br />
2233,8 ton/rok CO 2 ,<br />
26,3 ton/rok SO 2 ,<br />
28,9 ton/rok CO,<br />
10,5 ton/rok NO x.<br />
Kolejnym efektem towarzyszącym implementacji inwestycji z zakresu<br />
odnawialnych źródeł energii jest zwiększenie bezpieczeństwa energetycznego<br />
państwa, czy też danych regionów (gmin, powiatów, województw).<br />
<strong>Nas</strong>tępuje ono m.in w wyniku dywersyfikacji dostaw energii (zmniejszeniu<br />
konieczności importu energii pierwotnej z paliw kopalnych) i decentralizacji<br />
jej wytwarzania (generacja rozproszona – wytwarzanie energii w układach<br />
w pobliżu bezpośrednich użytkowników).<br />
Wykorzystanie energii odnawialnej eliminuje zapotrzebowania na paliwa<br />
(poza biomasą) i charakteryzuje się odnawialnością zasobów w czasie.<br />
Te cechy, zwłaszcza w obliczu coraz większych zmian cen paliw kopalnych,<br />
nabierają bardzo dużej wagi. Energia ta jest dostępna lokalnie, służy<br />
więc rozwojowi lokalnych rynków energii, rozwojowi infrastruktury energetycznej<br />
(w tym lokalnej infrastruktury komunalnej), poprawiając konkurencyjność<br />
sektora energetycznego. Warto także zwrócić uwagę na efekty<br />
16 Por. I. Soliński, J. Ostrowski, B. Soliński, Energetyka wiatrowa – komputerowy<br />
system monitoringu, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010, ISBN 978-83-746424-6-<br />
0.<br />
225
związane z promowaniem rozwoju regionalnego (w szczególności obszarów<br />
wiejskich, jako gmin przyjaznych ludziom i środowisku), tworzeniem<br />
nowych miejsc pracy bezpośrednio przy implementacji i obsłudze inwestycji,<br />
rozwojem branży wykonawczej i produkcyjnej przy produkcji urządzeń<br />
i linii technologicznych oraz produkcji i przygotowaniu biomasy<br />
i biopaliw 17 . Efekty te niestety, jak dotychczas, były dość często niedostrzegane<br />
przez władze i lokalne społeczności. Może właśnie teraz zostaną dostrzeżone.<br />
W ramach partnerstwa dotyczącego wykorzystania odnawialnych źródeł<br />
energii, podczas konstrukcji umowy i powoływaniu spółki, przede<br />
wszystkim należy postarać się określić wzajemny podział obowiązków. Do<br />
zadań partnera prywatnego może należeć np.:<br />
wykonanie studium możliwości i biznes planu planowanej inwestycji,<br />
wykonanie niezbędnej dokumentacji techniczno budowlanej,<br />
pozyskanie finansowania inwestycji (montaż finansowy),<br />
ubezpieczenie inwestycji,<br />
realizację fazy budowlanej inwestycji,<br />
oddanie inwestycji do działania,<br />
bieżące administrowanie inwestycją.<br />
Natomiast do zadań partnera publicznego należeć może:<br />
przekazanie nieruchomości gminnych,<br />
tworzenie i wykonanie niezbędnych zmian w planach zagospodarowania<br />
przestrzennego,<br />
przekazanie istniejącej infrastruktury (np. drogi, sieci energetyczne,<br />
budynki itp.),<br />
udzielenie niezbędnych pozwoleń i koncesji,<br />
udzielenie gwarancji i poręczeń,<br />
nawiązanie pozytywnych relacji ze społecznością lokalną.<br />
17 Por. B. Soliński, Present State and Perspectives of the Renewable Energy Development<br />
in Poland, materiały z konferencji Proceedings of the Conference The<br />
Great Wall World Renewable Energy Forum and Exhibition, Pekin 23-27.10.2006.<br />
226
Zakończenie<br />
Wykorzystanie formuły współpracy pomiędzy podmiotami publicznymi<br />
i prywatnymi w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego, w których<br />
istnieje szansa wykorzystania odnawialnych źródeł energii jest możliwe<br />
i jak to wykazano może przynieś wymierne korzyści dla obu stron. Co<br />
najważniejsze beneficjentem tych korzyści będą lokalne społeczności, które<br />
w wyniku m.in. wyższej efektywności i elastyczność funkcjonowania<br />
w warunkach rynkowych podmiotów prywatnych, poprzez lepsze metody<br />
zaspokajania ich potrzeb, sprawniejszą organizację pracy uzyskają wyższą<br />
jakość obsługi, niższe koszty korzystania m.in. z usług energetycznych.<br />
Uzyskają także wymierne korzyści ekologiczne, które są niezaprzeczalnymi<br />
i jednymi z podstawowych efektów implementacji inwestycji<br />
z sektora energetyki odnawialnej. Niezależnie wymienionych tu licznych<br />
korzyści, jakie niesie za sobą partnerstwo publiczno-prywatne, należy – co<br />
powinno mieć na uwadze problemy z kształtowaniem licznych postaw<br />
przedstawicieli obu stron przedmiotowego partnerstwa 18 .<br />
Bibliografia<br />
1. E. Gajewska (red.), Przedsięwzięcia BOT w rozwoju infrastruktury<br />
komunalnej, ARK, Warszawa 1999, ISBN 978-83-912892-1-1.<br />
2. W. Gonet, Partnerstwo publiczno-prywatne – niewykorzystana szansa<br />
na realizację zadań w sektorze publicznym, „Przegląd Prawa Publicznego”,<br />
2008, <strong>nr</strong> 7-8.<br />
3. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-<br />
3-6.<br />
18 Por. M. Tabernacka, Interes indywidualny a interes publiczny w planowaniu<br />
i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Płaszczyzny konfliktów w administracji<br />
publicznej, M. Tabernacka, R. Raszewska-Skałecka (red.), Oficyna Wolters Kluwer,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-264058-6-0; J. Piwowarski, op. cit.<br />
227
4. B. Soliński, Present State and Perspectives of the Renewable Energy<br />
Development in Poland, Materiały z konferencji Proceedings<br />
of the Conference The Great Wall World Renewable Energy Forum<br />
and Exhibition, Pekin 23-27.10.2006.<br />
5. I. Soliński, J. Ostrowski, B. Soliński, Energetyka wiatrowa – komputerowy<br />
system monitoringu, Wydawnictwo AGH, Kraków 2010, ISBN<br />
978-83-746424-6-0.<br />
6. I. Soliński, B. Soliński, R. Ranosz, Uwarunkowania rozwoju energii<br />
odnawialnej w Polsce na tle Unii Europejskiej, [w:] Szanse i zagrożenia<br />
rozwoju rynku energetycznego w Europie i Polsce, Jan Pyka (red.),<br />
Wydawnictwo AE w Katowicach, Katowice 2007, ISBN 978-83-<br />
724699-0-8.<br />
7. J. Szreder, Współdziałanie sektora publicznego i prywatnego w rozwoju<br />
lokalnym, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Zarządzania w Słupsku,<br />
Słupsk 2004, ISBN 978-88-3884731-8-0.<br />
8. M. Tabernacka, Interes indywidualny a interes publiczny w planowaniu<br />
i zagospodarowaniu przestrzennym, [w:] Płaszczyzny konfliktów<br />
w administracji publicznej, M. Tabernacka, R. Raszewska-Skałecka<br />
(red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa 2010, ISBN 978-83-<br />
264058-6-0.<br />
9. P. Wiśniewski, Korupcja w obszarze zamówień publicznych w Polsce<br />
– zagrożenia i rekomendacje na przyszłość, „Analizy i Opinie”<br />
2006, <strong>nr</strong> 10.<br />
10. J. Zysnarski, Partnerstwo publiczno-prywatne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo<br />
ODDK, Gdańsk 2003, ISBN 83-71877-49-8.<br />
11. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2001<br />
r. Nr 142, poz. 1591 z późn. zm.).<br />
12. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o finansach publicznych (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 249 poz. 2104).<br />
13. Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym<br />
(Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1420).<br />
228
14. Ustawa z dnia 19 grudnia 2008 r. o partnerstwie publiczno-prywatnym<br />
(Dz. U. z 2008 r. Nr 19, poz. 100).<br />
15. Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 roku – Prawo Energetyczne (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 54, poz. 348).<br />
16. Energy for the future: renewable sources of energy, White Paper for<br />
a Community Strategy and Action Plan,1997, COM (97) 599.<br />
17. Minister Środowiska, Polityka ekologiczna państwa w latach<br />
2009-2012 z perspektywą do roku 2016, Warszawa 2008,<br />
http://www.mos.gov.pl (13.12.2011).<br />
18. Oficjalna strona internetowa The National Council for Public Private<br />
Partnerships, http://www.ncppp.org, (13.12.2011).<br />
19. Oficjalna strona internetowa Urząd Regulacji Energetyki (URE),<br />
http://www.ure.gov.pl (13.12.2011).<br />
20. Ofiicjalna strona internetowa Eurostat,<br />
http://www.epp.eurostat.ec.europa.eu (13.12.2011).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr Bogusław Płonka – młodszy inspektor Izby Celnej w Krakowie, wykładowca<br />
w Instytucie Spraw Publicznych UJ.<br />
229
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Bezpieczeństwo i samodoskonalenie<br />
jako elementy świętej Drogi Wojownika<br />
Security and self-improvement as part of the Warrior’s Holy Way<br />
Abstract: The author of this article is trying to prove that today (as in ancient<br />
times) exist people, who commit themselves to self-improvement based on the<br />
so-called Warrior’s Way. They have much in common with ancient warriors<br />
form the Far East. Moreover, it is the culture of honor that determines the value<br />
of different nations and all humanity. Despite the fact, that oriental warfare<br />
systems are invariably associated with the concept of physical culture, it is<br />
their sense of nobleness that determines their special and unique identity. Today<br />
you can find many followers of continuation of their own self-improvement<br />
process based on the challenges associated with the achievement of psychophysical<br />
perfectionism, which is an integral factor in any martial art.<br />
The Warrior’s Knight Way carries lots of character of the martial arts schools,<br />
which even today meet the needs of safety and self-realization of a person.<br />
Decisive influence here have religious systems of India, Tibet, China, Korea<br />
and Japan. The author of this article believes, that the decisive factor of personal<br />
development (in the Far East Martial Art) is the Buddhist philosophicalreligious<br />
system and psychology associated with it. In the background appears<br />
here neoconfucianism as a combination of Buddhism and Confucian philosophy<br />
of the social organism. Not without a meaning are ideas from Hindu (India),<br />
Taoism (China) and Sith religion (Japan). Inherent in the Far East martial<br />
arts are the traditional transmission and ritual..<br />
Key words: The strength of a warrior, self-realization, a sense of security,<br />
Buddhism, Confucianism<br />
231
Abstrakt: Autor niniejszej pracy próbuje dowieść, że współcześnie egzystują<br />
(podobnie jak w dawnych czasach) ludzie, którzy podejmują trud samodoskonalenia<br />
w oparciu o tak zwaną Drogą Wojownika. Mają oni wiele wspólnego<br />
z dawnymi wojownikami Dalekiego Wschodu. Ponadto to właśnie kultura<br />
honoru stanowi o wielkości różnych nacji oraz całej ludzkości. Pomimo faktu,<br />
że orientalne systemy wojenne, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym,<br />
nieodmiennie kojarzą się z pojęciem kultury fizycznej, to właśnie poczucie<br />
wzniosłości związanej z ich szczególną misją (niesioną przez ludzi Drogi)<br />
stanowi o ich równie szczególnej i niepowtarzalnej tożsamości. Dzisiaj znaleźć<br />
można wielu zwolenników kontynuowania procesu własnego samodoskonalenia<br />
w oparciu o wyzwania związane z osiągnięciem perfekcjonizmu psychofizycznego,<br />
stanowiącego nieodłączny czynnik każdej sztuki walki. Rycerska<br />
Droga Wojownika niesie za sobą dużo historycznie ukształtowanego charakteru<br />
szkół walki realizujących, także współcześnie, zaspokajanie potrzeby bezpieczeństwa<br />
i samorealizacji człowieka. Decydujący wpływ mają tu systemy<br />
religijne Indii, Tybetu, Chin, Korei i Japonii. Autor niniejszej pracy sądzi, że<br />
decydującym w dalekowschodniej Sztuce Walki czynnikiem rozwoju człowieka<br />
jest buddyjski system filozoficzno-religijny i powiązana z nim psychologia.<br />
Na drugim planie pojawia się tu neokonfucjanizm będący połączeniem<br />
buddyzmu i konfucjańskiej filozofii organizmu społecznego. Nie bez znaczenia<br />
są także wątki hinduistyczne (Indie), taoistyczne (Chiny) i religii sithów (Japonia).<br />
Nieodłączną cechą dalekowschodnich sztuki walki są tradycyjny przekaz<br />
i nobilitujący sztukę walki rytuał.<br />
Słowa kluczowe: Siła wojownika, samorealizacja, poczucie bezpieczeństwa,<br />
Buddyzm, konfucjanizm<br />
232
W dalekowschodnich odmianach Sztuki Walki niezwykle istotnym,<br />
a może nawet wiodącym elementem, jest dążenie do autonomicznego rozwoju<br />
i bezpieczeństwa poprzez element duchownego samodoskonalenia.<br />
Element ten powoduje, że systemy bojowe stają się jednocześnie drogą<br />
życia, metodą samorealizacji dla wielu osób odczuwających silną potrzebę<br />
odnalezienia sensu swej egzystencji 1 . Pomimo faktu, że orientalne systemy<br />
wojenne, zwłaszcza w europejskim kręgu kulturowym nieodmiennie kojarzą<br />
się z pojęciem kultury fizycznej, to właśnie poczucie wzniosłości związanej<br />
z ich szczególną misją stanowi o ich równie szczególnej i niepowtarzalnej<br />
tożsamości. Misję tą podejmują zwolennicy kontynuowania procesu<br />
własnego samodoskonalenia, w oparciu o perfekcjonizm psychofizyczny,<br />
jako nieodłączny czynnik, w każdej dziedzinie sztuki walki. Kroczą oni<br />
konsekwentnie rycerską drogą wojownika. To ostatnie określenie ma o tyle<br />
istotne znaczenie, że istnieją dwa typy wojowników: rycerze i żołdacy.<br />
O tych drugich mówi chińskie przysłowie, iż „nie robi się z dobrej stali<br />
podków, nie ma dobrego żołnierza z dobrego człowieka” 2 . Historia cywilizacji<br />
odnotowuje jednak rozwój i trwanie etosu rycerskiego, i to na skalę,<br />
która przekracza rozmiary zjawiska marginalnego. Kultura honoru stanowi<br />
o wielkości różnych nacji oraz całej rodziny ludzkiej. O osobach, które<br />
tworzyły ten etos, Japończycy mówią „czym jest kwiat wiśni pośród kwiatów,<br />
tym bushi 3 pośród wszystkich ludzi” 4 . Etos rycerski to motyw towarzyszący<br />
przez długi ciąg dziejów historii rozwoju człowieka i budowanych<br />
przez niego cywilizacji. Motyw ten jest niezwykle istotnym elementem<br />
jakości ludzkiego życia, w szczególności związany z ową jakością potrzeby<br />
bezpieczeństwa. „Łącząc refleksję historyczną z analizami, współczesność,<br />
1 Por. J. M. Bocheński, Sens życia i inne eseje, Wydawnictwo PHILED, Kraków<br />
1993, ISBN 83-86238-05-4.<br />
2 Por. E. Baka, Dao bohatera: idea samorealizacji w chińskich wewnętrznych sztukach<br />
walki, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008, ISBN 978-83-604905-7-0.<br />
3 Słowo bushi oznaczało wojownika wysokiej klasy, jeśli chodzi o poziom kunsztu<br />
wojennego, a także o poziom intelektualny, moralny i dystyngowany sposób bycia.<br />
W Japonii bushi, czyli rycerze zwani byli także samurajami.<br />
4 Por. J. Norman, Japoński wojownik, Diamond Books, Bydgoszcz 2006, ISBN 83-<br />
89332-19-1.<br />
233
już we wstępie godzi się przypomnieć, że zainteresowanie sprawami bezpieczeństwa<br />
(...) swoje apogeum znalazło dziś, gdy świat, w którym żyjemy<br />
znalazł się w punkcie zwrotnym, w którym na progu XXI wieku zastanawiamy<br />
się, jak przetrwać ma gatunek ludzki i reprezentujące go nie do końca<br />
rozumiejące się kręgi kulturowe. Optymalny poziom braku zagrożenia<br />
decyduje nie tylko o przetrwaniu, ale także o możliwościach dalszego rozwoju<br />
cywilizacji. Ten pożądany stan bezpieczeństwa definiowany jest jako<br />
«przeciwieństwo zagrożenia» oraz jako «stan rzeczy uwalniający od wszelkiej<br />
obawy»” 5 .<br />
Zdaniem autora niniejszego artykułu, ograniczenie „dostępu” człowieka<br />
do świata idei – na przykład poprzez ich pogardliwe traktowanie –<br />
może stanowić czynnik mocno ograniczający możliwość podnoszenia poziomu<br />
bezpieczeństwa. Pogłębianie rozumowania dotyczącego obszaru<br />
niezwykle bliskiego tej hipotezie odnaleźć można między innymi<br />
u Richarda Malcolma Weavera 6 .<br />
Praformy Budō 7 były i są nadal mocno powiązane z dalekowschodnimi<br />
prądami filozoficzno-religijnymi. Systemy wojenne będące poprzed-<br />
5 J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo<br />
jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo<br />
jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-57; por. R. Rosa, Zarys polskiej<br />
filozofii bezpieczeństwa, Wydawnictwo Akademii Podlaskiej, Siedlce 2008, ISBN<br />
978-83-7051-475-4, s. 6; S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo<br />
MUZA, Warszawa 2003, ISBN 83-73191-97-6.<br />
6 Por. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły<br />
Biznesu, Kraków 1996, ISBN 978-83-6133441-6-2.<br />
7 „Budō (jap.) – liczne odmiany, metody Sztuki Walki, biorące swój początek<br />
w Kraju Kwitnącej Wiśni. W odróżnieniu od Bujutsu, także oznaczającego techniki<br />
i metody walki wręcz, ale w znaczeniu głównie użytkowym, Budō sugeruje uduchowione<br />
Bujutsu”. Za: J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo<br />
w samurajskim kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN<br />
978-83-762405-7-2, s. 19; por. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha<br />
International, Tokio 1969; S. Mol, Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha<br />
International, Tokio 2001, ISBN 47-70026-19-6; M. Ueshiba, Budō. Teaching<br />
of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991. „Z kolei duchowo-etycznym,<br />
honorowym kodeksem japońskich rycerzy, niejako definiującym<br />
mentalny aspekt Budō, jest Bushidō. Określa ono sposób postępowania, wytycza<br />
234
nikami dzisiejszego jū-jutsu czy karate pojawiły się już w starożytności na<br />
subkontynencie indyjskim (np. kalaripayatt), w Tybecie (Lama kung fu),<br />
w Chinach (wu shu), w Korei (np. hapkido) i w całej Azji kontynentalnej,<br />
a także na archipelagu Ryūkyū (Okinawa: naha-te, shuri-te, tomari-te).<br />
Ratti i Westbrook uważają, że „wszystkie prace dotyczące karate prowadzą<br />
czytelnika poza granice dawnej Japonii na wyspy Archipelagu Ryūkyū, do<br />
Korei, Chin, Tybetu i podobnych krajów [choćby Indii, Birmy czy Wietnamu<br />
– aut.], w których metody takie zawsze cieszyły się wielką popularnością<br />
(...). Najczęściej przyjmuje się, że «sztuka pięści» mogła rozwinąć<br />
się niejako mimochodem jako «produkt uboczny» starożytnych ćwiczeń<br />
wykonywanych w Indiach i Chinach w celu osiągnięcia stanu całkowitej<br />
integracji, [samourzeczywistnienia poprzez systemy – aut.] ćwiczeń podobnych<br />
do dzisiejszej jogi lub tai ch’i chan. Celem tych ćwiczeń było<br />
także utrzymanie ćwiczącego w zdrowiu i dobrej kondycji” 8 .<br />
Duży wpływ na charakter historyczny szkół walki realizujących potrzebę<br />
bezpieczeństwa i samorealizacji człowieka, mają systemy religijne<br />
Indii, Tybetu, Chin, Korei i Japonii. Zwrócił także na to uwagę w swojej<br />
pracy Sztuki walki budo w kulturze Zachodu ich praktyk oraz mistrz Budō –<br />
profesor W. J. Cynarski: „Poszczególne dalekowschodnie odmiany sztuki<br />
walki posiadają różnorodną podbudowę filozoficzną, gdyż powstały na<br />
bazie poszczególnych wielkich religii Azji: hinduizmu, buddyzmu, taoizmu<br />
(...) elementami łączącymi japońskie Budō [którego gałęzią jest karate –<br />
aut.] są Bushidō i [buddyzm – aut.] zen, który w największym stopniu<br />
wpłynął na samą kulturę [łączącą w tym przypadku elementy – aut.] z tradycji<br />
buddyjskiej, taoizmu i hinduskiej jogi” 9 . Powoduje to, że dalekowschodnie<br />
systemy walki od zarania dziejów niosą w sobie spory ładunek<br />
drogę samorealizacji (samodoskonalenia) bez zajmowania się manualnymi szczegółami<br />
aplikacji technik bojowych”. J. Piwowarski, Samodoskonalenie…, op.cit.,<br />
por. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International,<br />
Tokio 1979.<br />
8 O. Ratti, A. Westbrook, Sekrety Samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz 1997,<br />
ISBN 83-90669-31-5, s. 302.<br />
9 J. W. Cynarski, Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wydawnictwo WSP,<br />
Rzeszów 2000, ISBN 83-72620-72-5, s. 21.<br />
235
duchowości będącej elementem Drogi, jak już zaznaczono wcześniej, określanym<br />
w Japonii terminem dō.<br />
Niezależnie od powyższych stwierdzeń autor niniejszej pracy sądzi, że<br />
decydującym w dalekowschodniej Sztuce Walki czynnikiem rozwoju<br />
człowieka jest buddyjski system filozoficzno-religijny i powiązana z nim<br />
psychologia. Na drugim planie pojawia się tu neokonfucjanizm będący<br />
połączeniem buddyzmu i konfucjańskiej filozofii organizmu społecznego 10 .<br />
„Ucieleśniona duchowość” działa w Sztuce Walki poprzez liczne fakty<br />
podobieństw, analogii i przenikania się zarówno technik manualnych, jak<br />
też, co ważniejsze, także poprzez przenikanie się systemów filozoficznoreligijnych<br />
lub, co jest jeszcze istotniejsze, występujących w nich duchowych<br />
analogii pokazanych między innymi poprzez objawienia. Nie mogą<br />
tego przesłonić nawet, z pozoru odmienne terminy, podnoszonych w objawieniach<br />
analogonów pojęć czy zagadnień.<br />
Dla przykładu z tekstu A. I. Wójcik można dowiedzieć się, że „Traktaty<br />
[wczesnych buddyjskich – aut.] szkół (...) zachowały [się] we fragmentach<br />
i przekazach późniejszych filozofów. Jednak wypracowany przez<br />
nie aparat pojęciowy oraz sposób tłumaczenia i interpretowania sutr obowiązywał<br />
przez wszystkie następne stulecia. Posłużono się metodą analogii<br />
(geyi). Zrównywała ona koncepcje buddyjskie z taoistycznymi i neotaoistycznymi”<br />
11 .<br />
Autor tego tekstu podaje liczne przykłady dotyczące filozofii chińskiej,<br />
świetnie ilustrujące przenikanie się największych orientalnych kierunków<br />
filozoficzno-religijnych i konstatuje następująco: „Era nowożytna<br />
w filozofii chińskiej została właściwie zdominowana przez jeden z nich.<br />
Był nim neokonfucjanizm, w ramach którego dokonała się niezwykła synteza<br />
dotychczasowego rozwoju myśli chińskiej. Myśliciele neokonfucjań-<br />
10 Por. T. Doktór, Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce, Verbinum, Warszawa<br />
1999, ISBN 83-71920-74-1; H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern<br />
Peoples: India – China – Tibet – Japan, University of Hawaii Press, Hawaje 1964,<br />
ISBN 978-08-248007-8-9.<br />
11 A. I. Wójcik, Buddyzm szkół chińskich, [w:] Filozofia Wschodu, B. Szymańska<br />
(red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2001, ISBN 83-233-<br />
14987-X, s. 327.<br />
236
scy włożyli w jedną, spójną wizję trzy kierunki: taoizm, konfucjanizm<br />
i buddyzm. Powstała, mówiąc naszym współczesnym językiem, filozofia<br />
organizmu (…)” 12 . Chiński przykład jest symptomatyczny dla całej Azji,<br />
w której łatwiej pojawia się dostrzeganie Całości, a także jej percepcja poprzez<br />
holistyczne odczuwanie, myślenie i praktyki religijne z użyciem ciała<br />
– mowy – umysłu.<br />
Należy do tych praktyk po części i Droga Sztuki Walki. Tak więc<br />
mówiąc o koncepcjach filozofów i mędrców Dalekiego Wschodu odbieramy<br />
je jako odkryte (podkreślenie autora: nie wynalezione, lecz odkryte)<br />
i zwerbalizowane prawdy, częstokroć będące efektem czynnej holistycznej<br />
praktyki ciało – mowa – umysł. Przykładem powyższego, w buddyjskiej<br />
praktyce dotyczącej drzewa schronienia, jest: jednoczesność dotycząca<br />
czynności, pokłon – mantra – wizualizacja, czy z kolei w karate paralelna<br />
jednoczesność: ruch – okrzyk – percepcja przestrzeni podczas wykonania<br />
kata karate, będącego ćwiczeniem umiejętności bojowych, a zarazem<br />
szczególnym rytuałem będącym formą medytacji w ruchu. Odnajdujemy<br />
zatem dalekowschodnie prądy religijno-filozoficzne jako możliwości niezwykle<br />
praktycznej drogi samodoskonalenia, nie zaś jako konstrukty, wynikające<br />
ze spekulacji filozoficznych związanych tylko z wysiłkiem intelektualnym,<br />
którego efektem może być koncepcja, czyli teoria. Teoria, za<br />
którą niekiedy, na dodatek może stać nadzieja twórcy danego konstruktu,<br />
by dopiero go wdrożyć w sferę praktyki. Tendencja do teoretyzowania,<br />
jeżeli już nie „dorabiania” praktyki do teorii jest daleka sposobowi myślenia<br />
i działania ludzi Wschodu, a także wszystkich ludzi Drogi. Dlatego też,<br />
bardzo bliska jest mi związana z dalekowschodnią (i nie tylko wschodnią)<br />
duchowością koncepcja analogii istotnie odróżniająca się od analogii koncepcji.<br />
Droga Karate-dō, podobnie jak buddyzm, a szerzej – dalekowschodni<br />
rodzaj duchowości stanowiący jej religijno-filozoficzny trzon,<br />
opiera się na autentycznym, bezpośrednim doświadczaniu rzeczywistości.<br />
Rzeczywistości wykraczającej poza ofertę iluzorycznej namiastki rzeczywistości<br />
– samsary.<br />
12 Ibidem.<br />
237
Z praktyki praform bujitsu przekształconych w Budō, czy wręcz będących<br />
jednocześnie owym Budō (Drogą Sztuki Walki) wyłoniło się na samym<br />
początku XX wieku współczesne Karate-dō. Za ojca tego już nowoczesnego<br />
systemu walki wyrastającego jednakowoż z bardzo starych tradycyjnych<br />
korzeni, uważa się mistrza Gichina Funakoshi, który jako ambasador<br />
okinawskiego karate ustanowił i rozsławił tę nazwę w Japonii, zmieniając<br />
przy tym nieco jej pisownię i propagując ją jako Drogę Życia, czyli<br />
Karate-dō.<br />
W swoim sztandarowym dziele (które po raz pierwszy zobaczyło<br />
światło dzienne w 1922 r.) zatytułowanym Karate-dō Kyōhan, ambasador<br />
i twórca współczesnego kształtu „sztuki pustej ręki” Gichin Funakoshi<br />
konsekwentnie używa dwojakiego zapisu słowa „karate”, zależnego od<br />
kontekstu, w jakim jest ono użyte 13 . Pojawiający się więc zapis Karate-dō<br />
rozumiemy jako metoda samodoskonalenia i droga życia, czyli Droga Karate,<br />
oraz zapis „karate” oznaczający poziom zewnętrzny tej metody, czyli<br />
system treningu, jego specyfikę z wszelkimi atrybutami techniki, taktyki,<br />
biomechaniki, fizjologii i filozofii, która jest obszarem wspólnym dla sztuki<br />
walki tak w zapisie z dużej, jak i z małej litery, przeprowadzającym nas<br />
w wyższe obszary egzystencji i samodoskonalenia niż tylko zewnętrzny.<br />
Obszary te zawierają właśnie pierwiastek duchowości, bez którego pokazany<br />
system nie mógłby już pretendować do bycia Karate-dō. Karate-dō<br />
pozbawione elementu duchowości byłoby jedynie swoistym falsyfikatem,<br />
mogącym przynieść w perspektywie więcej szkody, aniżeli pożytku.<br />
W czasach upowszechniania się „sztuki pustej ręki” w „erze Funakoshiego”<br />
(w okresie czasu rozpoczynającym się wraz z początkiem XX<br />
stulecia, a kończącym się z chwilą wybuchu II wojny światowej) na terenie<br />
całej Japonii, możemy mówić, że ukształtowane zostało współczesne<br />
Karate-dō.<br />
<strong>Nas</strong>tępny etap rozprzestrzeniania się Budō (a w tym także Karate-dō),<br />
poza Japonię, czyli do Stanów Zjednoczonych i Europy, oraz na cały świat,<br />
nazywam etapem uniwersalnego karate. W Europie grunt do jego przyjęcia<br />
13 Por. G. Funakoshi, Karate-dō Kyōhan, Kodansha International, Tokio 1996,<br />
ISBN 08-70111-90-6.<br />
238
został ustanowiony jeszcze przed I wojną światową przez pojawienie się tu<br />
innej gałęzi Budō – jaką jest jū-jitsu. Niektóre źródła stosują nieco odmienny<br />
zapis: ju-jitsu, oznaczający jednak to samo zjawisko. (Początki<br />
egzystowania jū-jutsu w Europie datowane są już na pierwszą dekadę XX<br />
wieku). Należy jednak zaznaczyć potrzebę zarówno uszanowania, jak też<br />
czerpania ze specyfiki związanej z tożsamością poszczególnych gałęzi<br />
Budō, czy idąc głębiej – różnych styli i szkół karate, jak też potrzebę odnajdywania<br />
istoty Sztuki Walki in general.<br />
Karate-dō to przejaw dążenia do bezpieczeństwa i innego istotnego<br />
elementu egzystencji ludzkiej, jakim jest wolność rozumiana w jej wszystkich<br />
aspektach, także tym aspekcie, który przejawia się w utrzymywaniu<br />
tożsamości. Dotyczy to także poszczególnych odmian Sztuki Walki i ich<br />
tradycji. Wiąże się to jednocześnie z walką o poczucie wolności, jak też<br />
z zapewnieniem sobie autonomicznego bezpieczeństwa, manifestującego<br />
się między innymi możliwością zachowania tożsamości. Ma to miejsce<br />
zarówno na poziomie indywidualnym, jak i społecznym (kolektywnym).<br />
W sposób autorytatywny wypowiada się na ten temat znawca tematu<br />
będący zarazem praktykiem i mistrzem hapkido, ju-jitsu i karate – profesor<br />
S. Sterkowicz: „Dla sztuki walki zachowanie tożsamości pomimo zachodzących<br />
zmian jest sprawą centralną. Nieodłączną cechą sztuki walki są<br />
tradycje i rytuał. Rytuał i język decydują o narodowym charakterze [danej<br />
odmiany – aut.] sztuki walki, następnie musztra [ćwiczenia kihon i etykieta<br />
– aut.] i ćwiczenia formalne, które świadczą o głębszym znaczeniu sztuk<br />
walki [aniżeli czystego sportu, czy rekreacji – aut.]. Podobnie istnieją [tu]<br />
uzasadnione powody do kontynuacji praktyki medytacji” 14 .<br />
Istnieje zatem możliwość przyjrzenia się Drodze Karate-dō i rozprzestrzenianiu<br />
się tej koncepcji jako stylu życia – fenomenu kulturowego<br />
o niezwykle wszechstronnym, pozytywnym oddziaływaniu w globalnej<br />
skali w postaci zjawiska uniwersalnego karate. Nie chodzi tu o stworzenie<br />
jakby jeszcze jednego nowego „szyldu”. Idzie o to, by znaleźć elementy<br />
będące wspólnym mianownikiem przydatności, popularności oraz progresji<br />
14 S. Sterkowicz, Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wydawnictwo<br />
AWF, Kraków 1998, s. 14.<br />
239
ozprzestrzenienia się i oddziaływania idei Karate-dō na cały świat, poprzez<br />
jego uduchowienie, którego obszar na Zachodzie przeszedł głęboki,<br />
odczuwalny kryzys. Postępując dalej z tym zamiarem, chcemy w tym<br />
wspólnym mianowniku odnaleźć jego najistotniejszy motyw – element<br />
„dō” oznaczający drogę samourzeczywistnienia. Największa wartość, jaką<br />
niesie ze sobą Karate-dō objawia się poprzez dojście do istotnego wniosku,<br />
wynikającego też z definicji Sztuki Walki 15 . Otóż, pragnąc zapewnić bezpieczeństwo<br />
osobom bliskim i istotnym wartościom stanowiącym o sensie<br />
naszego życia, konieczne najpierw jest posiadanie umiejętności umożliwiających<br />
zapewnienie wieloaspektowego bezpieczeństwa samemu sobie.<br />
Stwierdzenie to wydaje się być tyle proste, co logiczne, ale jego faktyczna<br />
realizacja nastręcza już pewne trudności, z którymi ludzie rycerskiej Drogi<br />
Wojownika muszą i chcą się zmierzyć. Ci, którzy walczą, jeżeli nie mają na<br />
to własnego poglądu i towarzyszącej walce metody samorealizacji, jeżeli<br />
nie są ludźmi Drogi, a jedynie maszynami realizacyjnymi, nie potrafią uporać<br />
się z problemami natury psychologicznej, a cóż dopiero duchowej,<br />
określającej sens naszego istnienia. Mają problemy z rozróżnieniem dobra<br />
i zła, tym samym z nagromadzeniami określanymi w buddyzmie jako karmiczne<br />
16 , które z czasem są powodem demontażu ich siły, niezbędnej do<br />
skutecznego działania, powodem utraty wolności i niezależności, a także<br />
autentycznej nieustraszoności wojownika. Ta ostatnia bowiem – a jest to<br />
15 J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji<br />
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, <strong>nr</strong> 4, s. 214-<br />
222.<br />
16 Prawo karmy – prawo przyczyny i skutku, poprzez moc którego powstaje nasza<br />
przyszłość, przynosząca radość i szczęście oraz smutek i cierpienie, które powstają<br />
z naszych intencji, emocji i myśli oraz z oddziaływań i skutków naszych czynów<br />
(w ich pozytywnych i negatywnych kontekstach) i niesionych przez nie wszystkie<br />
porcji energii będących wytworzonym przez nas samych budulcem naszej radosnej<br />
lub smutnej przyszłości. „Czyny przeszłego życia wywierają swój skutek we właściwym<br />
sobie czasie, tak jak kwiaty i owoce, bez żadnych zabiegów z zewnątrz,<br />
zawsze się pojawią, gdy nastanie pora”. (Za: H. Ringgren, Ǻ. Ström, Religie<br />
w przeszłości i w dobie współczesnej, Książka i Wiedza, Warszawa 1975, ISBN<br />
83-03031-15-5, s. 349.) Mówiąc krócej – prawo karmy przynosi radość i szczęście<br />
oraz smutek i cierpienie, adekwatnie do uczynionego (ciałem, mową i umysłem)<br />
dobra albo zła.<br />
240
temat na odrębne rozważanie – jest tożsama z cechą uczciwości. Uczciwość<br />
i nieustraszoność to dwie strony tej samej monety, choć nie dla wszystkich<br />
jest to natychmiast zrozumiałe i oczywiste. Powinniśmy bowiem pamiętać,<br />
że sam fakt bycia wojownikiem nie implikuje bezpośrednio, iż osoba nim<br />
będąca, głęboko przyswoiła sobie wartości moralno-etyczne, będące podstawą<br />
prawdziwej godności i źródłem autentycznej nieustraszoności, a także<br />
nieustannego rozwoju. Poza swoim pozytywnym oddziaływaniem, tak<br />
rozumiana Droga jest jakby wartością samą w sobie, mającą przy tym dobroczynny<br />
wpływ nie tylko na jednostki, ale też na całe społeczności. Mówiąc<br />
językiem socjologii zarówno grupy pierwotne, jak i grupy wtórne.<br />
Grupy takie to ćwiczące rodziny, to związki religijne czy podobne do nich<br />
społeczności Dojō (szkół karate, czy innych odmian Budō) skupione wokół<br />
postaci mistrza, praktykujące pod jego czujnym okiem.<br />
Pozytywny potencjał tych grup działa w oparciu o znaną dziś na całym<br />
świecie dalekowschodnią wizję społeczeństwa organicystycznego, czy<br />
o reguły paradygmatu społecznego w rozumieniu Merona-Malinowskiego.<br />
W paradygmacie tym współdziałanie i wzajemne wspieranie się przeważa<br />
nad rywalizacją i wyklucza drapieżność, reprezentowaną przez społeczny<br />
paradygmat stawiający na walkę klas, mającą być źródłem mechanicystycznej<br />
koncepcji liniowego postępu. Dokładniejsza analiza Karate-dō<br />
pomaga zagłębić się w składniki filozofii organizmu, stanowiące cały istotny<br />
dla niej system wartości i narzędzi w buddyzmie nazywanych zręcznymi<br />
środkami, bo takimi są one w rzeczywistości. Podkreślam, że chodzi o coś<br />
znacznie więcej niż tylko o zręczność manualną, tak istotną dla karate<br />
w jego zewnętrznej postaci – o coś znacznie, znacznie więcej. Nie można<br />
tego „czegoś” odnaleźć poza obszarem rozwoju duchowego dotyczącego<br />
zarówno jednostki, jak i grupy. Współczesne już w pełni japońskie Karate-dō<br />
Funakoshiego z początków XX wieku rozprzestrzeniło się poza Japonię<br />
i stało się „własnością świata” w postaci karate uniwersalnego. Warto<br />
poza tym próbować odpowiedzieć sobie na istotne pytanie, zadane nieco<br />
przekornie z europocentrycznego punktu widzenia, które w lapidarnym<br />
skrócie brzmi: „Dlaczego właśnie Orient?”.<br />
241
Jakie zatem zaistniały powody – zapewne niebłahe – że upojony swoją<br />
wyższością Zachód i żyjący tu ludzie dostrzegli – pomimo swego poczucia<br />
wyższości – wartości Orientu i to na tyle wyraziście, że wielu z nich uległo<br />
głębokiej fascynacji ideami i wartościami przesyconymi duchowością płynącą<br />
z Dalekiego Wschodu? Fascynacja ta w wielu przypadkach nie była<br />
bynajmniej ani krótkotrwała, ani też powierzchowna. Fascynacja, która<br />
wsparta badaniem, dociekaniem, niezliczonymi poszukiwaniami i próbami<br />
pozwoliła rozwinąć zaufanie do niezwykle wartościowej, pozbawionej<br />
jakiejkolwiek (w tym komercyjnej, czy politycznej) obłudy oferty dalekowschodnich<br />
systemów religijno-filozoficznych. Z systemami owymi zintegrowane<br />
były metody praktyki o niespotykanej na Zachodzie głębi. Zaskakiwały<br />
one pozytywnie rozmiarami efektów swego oddziaływania na różne<br />
sfery egzystencji ludzkiej. Było i jest to istotne dla rozwoju i kreatywności<br />
dotyczącej wnętrza jednostek, jak też kreatywności i rozwoju w ich otoczeniu<br />
na poziomach zewnętrznym, wewnętrznym i – zapewne – poziomie<br />
tajemnym ciała, mowy i umysłu, w dwóch przenikających się wzajemnie<br />
i wzajemnie wzmacniających wymiarach – indywidualnym oraz grupowym,<br />
a także – w dwóch współegzystujących w harmonijnej równowadze<br />
postaciach – faktycznej i skodyfikowanej, w siedmiu przenikających się<br />
aspektach – duchowym, intelektualnym, rodzinnym, organizacyjno-zarządczym,<br />
zdrowotnym, ekonomicznym i szczególnym już aspekcie codziennej<br />
praktyki, na przykład uniwersalnego karate, buddyzmu, taoizmu, kriya<br />
yogi, czy konfucjanizmu. Do codziennej praktyki należy zaliczyć także etos<br />
wykonywanej przez nas pracy, która winna poprzez zarządzanie nią i związane<br />
z nią samodoskonalenie być źródłem rozwoju i satysfakcji.<br />
Te minimum siedemnaście przenikających się na wszystkie możliwe<br />
sposoby elementów rozwoju decydują o holistycznej kreatywności dokonującej<br />
się we wnętrzu oraz w otoczeniu ludzi Drogi, także Świętej Ścieżki<br />
Wojownika – „Tę rzecz należy wziąć sobie do serca i dobrze zapamiętać”,<br />
jak powiedział Miyamoto Musashi (Gorin-no Sho).<br />
Jak twierdzi Cynarski, wskazując na „współczesnego arystokratę” –<br />
osobę podążającą w swym samodoskonaleniu drogą wojownika „szlachectwo<br />
XXI wieku posiada inny wymiar i znaczenie niż w starożytności<br />
242
lub w czasach feudalnych. Szlachectwo obecnie nie jest bowiem dziedziczone.<br />
Współczesny rycerz jest arystokratą ducha, osobą dążącą do wiedzy,<br />
mądrości i wartości wyższych, człowiekiem [autentycznej – aut.]<br />
przestrzegającym zasad etyki normatywnej” 17 .<br />
Czas wojowników, którzy powtarzają odwieczną drogę prawdziwych<br />
rycerzy wcale nie przeminął i nie trzeba – poprzestając na oderwanych od<br />
rzeczywistości marzeniach – zapoznawać się w tym celu z treścią filmu<br />
science fiction Gwiezdne Wojny czy Władca Pierścieni, by wiedzieć, gdy<br />
się już jest na Drodze, iż autentyczni wojownicy – rycerze istnieli, istnieją<br />
i będą istnieć nadal. Będą rozwijać się i służyć czującym istotom<br />
w niemającym ani początku ani końca czasie.<br />
Referat został wygłoszony przez Autora na III Międzynarodowym Kongresie<br />
Religioznawczym w Toruniu, Religie i religijność w świecie współczesnym,<br />
w dniu 14 września 2011 roku.<br />
Bibliografia<br />
1. E. Baka, Dao bohatera: idea samorealizacji w chińskich wewnętrznych<br />
sztukach walki, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2008,<br />
ISBN 978-83-604905-7-0.<br />
2. J. M. Bocheński, Sens życia i inne eseje, Wydawnictwo PHILED, Kraków<br />
1993, ISBN 83-86238-05-4.<br />
3. J. W. Cynarski, Sztuki walki budo w kulturze Zachodu, Wydawnictwo<br />
WSP, Rzeszów 2000, ISBN 83-72620-72-5.<br />
4. W. J. Cynarski, Sztuki walki IDŌ: IDŌKAN, SIP, Rzeszów 2009,<br />
ISBN 978-83-613128-5-7.<br />
5. T. Doktór, Nowe ruchy religijne i parareligijne w Polsce, Verbinum,<br />
Warszawa 1999, ISBN 83-71920-74-1.<br />
6. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International,<br />
17 W. J. Cynarski, Sztuki walki IDŌ: IDŌKAN, SIP, Rzeszów 2009, ISBN 978-83-<br />
613128-5-7, s. 77.<br />
243
Tokio 1969.<br />
7. G. Funakoshi, Karate-dō Kyōhan, Kodansha International, Tokio<br />
1996, ISBN 08-70111-90-6.<br />
8. H. Nakamura, Ways of thinking of Eastern Peoples: India – China –<br />
Tibet – Japan, University of Hawaii Press, Hawaje 1964, ISBN 978-<br />
08-248007-8-9.<br />
9. J. Norman, Japoński wojownik, Diamond Books, Bydgoszcz 2006,<br />
ISBN 83-89332-19-1.<br />
10. S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Wydawnictwo MUZA, Warszawa<br />
2003, ISBN 83-73191-97-6.<br />
11. S. Mol, Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International,<br />
Tokio 2001, ISBN 47-70026-19-6.<br />
12. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiał z II Konferencji Naukowej<br />
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-<br />
1-2<br />
13. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim<br />
kodeksie Bushidō, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-<br />
83-762405-7-2.<br />
14. J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według<br />
koncepcji japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, 2010, <strong>nr</strong> 4.<br />
15. O. Ratti, A. Westbrook, Sekrety Samurajów, Diamond Books, Bydgoszcz<br />
1997, ISBN 83-90669-31-5.<br />
16. H. Ringgren, Ǻ. Ström, Religie w przeszłości i w dobie współczesnej,<br />
Książka i Wiedza, Warszawa 1975, ISBN 83-03031-15-5.<br />
17. R. Rosa, Zarys polskiej filozofii bezpieczeństwa, Wydawnictwo Akademii<br />
Podlaskiej, Siedlce 2008, ISBN 978-83-7051-475-4.<br />
18. S. Sterkowicz, Ju-jitsu. Wybrane aspekty sztuki walki obronnej, Wydawnictwo<br />
AWF, Kraków 1998.<br />
19. M. Ueshiba, Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International,<br />
Tokio 1991.<br />
244
20. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej<br />
Szkoły Biznesu, Kraków 1996, ISBN 978-83-6133441-6-2.<br />
21. I. Wójcik, Buddyzm szkół chińskich, [w:] Filozofia Wschodu,<br />
B. Szymańska (red.), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,<br />
Kraków 2001, ISBN 83-233-14987-X.<br />
22. Yamamoto Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha<br />
International, Tokio 1979.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki<br />
Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).<br />
245
TADEUSZ AMBROŻY<br />
Kultura fizyczna a bezpieczeństwo<br />
Physical culture and safety<br />
Abstract: At the beginning of this article, the author explains, what “safety”<br />
means in a securitology context (science of security). He claims, that it should<br />
be a major element of physical culture science and sport theory. It’s about two<br />
trends of physical culture securitology – one is looking for safety in sports, and<br />
the second one wants to use physical culture to prevent different types<br />
of threats (both: inner – individual and outside – collective safety). One<br />
of many physical culture’s goals is to aim for efficient human body. By its<br />
help, we become humans, that can unleash the strength to maximize our psychophysical<br />
effectiveness. Through physical exercise we shape up our fitness.<br />
In basic range, its enough to satisfy individual’s needs, which are related to<br />
everyday life. It influences the people’s work, both physical and mental. This<br />
kind of activity allows to rebuild physical strength lost by the illness, free from<br />
stress and prepare human body for overcoming adversity. Organized physical<br />
activity is also an element, which brings people together. It satisfy the need<br />
of social participation and appreciation (or rivalry). What is equally important<br />
– it allows to get perfection, both corporal and psychophysical. The most important<br />
thing is that sports activity should not be make any threat by itself. It<br />
should be safe. Physical culture influences self-control, what leads to selfimprovement.<br />
Key words: risks, dysfunction, counteracting, training, securitology<br />
Abstrakt: Autor na początku swojej pracy wyjaśnia pojęcie „bezpieczeństwo”<br />
w kontekście nauki o bezpieczeństwie – securitologii. Uważa, że powinno ono<br />
stać się istotnym elementem nauk o kulturze fizycznej i teorii sportu. Chodzi tu<br />
o dwa nurty securitologii kultury fizycznej – ten, który poszukuje bezpieczeń-<br />
247
stwa sportu, jak również nurt zmierzający do posłużenia się kulturą fizyczną na<br />
rzecz przeciwdziałania różnym zagrożeniom bezpieczeństwa w wymiarach<br />
zewnętrznym i wewnętrznym (indywidualnym i kolektywnym). Jednym z celów<br />
kultury fizycznej jest dążenie do optymalnej sprawności ludzkiego ciała.<br />
To dzięki niemu stajemy się ludźmi, którzy mogą wyzwalać w sobie siły<br />
i możliwości, pozwalające na maksimum psychofizycznej efektywności. Poprzez<br />
trening kształtujemy sprawność fizyczną. W zakresie podstawowym,<br />
wystarcza ona do zaspokojenia indywidualnych potrzeb, związanych z życiem<br />
codziennym. Ma to swoje przełożenie na efektywność wykonywanej przez<br />
człowieka pracy, zarówno fizycznej, jak i umysłowej. Taka aktywność pozwala<br />
na odnowę sił fizycznych utraconych poprzez chorobę, może uwolnić<br />
człowieka od stresu i dobrze przygotować do pokonywania różnych przeciwności.<br />
Zorganizowana aktywność fizyczna jest również elementem zbliżającym<br />
do siebie ludzi, zaspokajającym w wysokim stopniu potrzebę społecznego<br />
uczestnictwa i uznania (czy rywalizacji sportowej). Co równie istotne – pozwala<br />
na uzyskanie doskonałości zarówno cielesnej, jak i psychofizycznej.<br />
Najważniejsze jest jednak, by aktywność sportowa sama nie stwarzała zagrożenia<br />
– podejmowana aktywność powinna być bezpieczna. Ostateczne konkluzje<br />
dotyczące kultury fizycznej i jej roli w podnoszeniu bezpieczeństwa człowieka<br />
wiąże się z rolą kultury fizycznej w samoorganizacji jednostek i kolektywów<br />
ludzkich. Kultura fizyczna bowiem, oddziałuje na podniesienie poziomu<br />
samoorganizacji człowieka poprzez natychmiastową samokontrolę.<br />
Uzyskujemy ją w przypadku spowodowania przez samych uczestników dysfunkcji<br />
w zorganizowanej aktywności fizycznej i poprzez realizację procesu<br />
psychofizycznego samodoskonalenia.<br />
Słowa kluczowe: zagrożenia, dysfunkcje, przeciwdziałanie, trening, securitologia<br />
Bezpieczeństwo jest obecnie przedmiotem zainteresowania wielu<br />
dziedzin nauki. Na progu XX i XXI wieku popyt na bezpieczeństwo wzrósł<br />
niepomiernie po atakach na wieże WTC w Nowym Jorku (2001 r.). For-<br />
248
malnie, jako stricte naukowa dyscyplina „nauki o bezpieczeństwie” zostały<br />
zarejestrowane, jako jedna z dziedzin nauk humanistycznych, na początku<br />
2011 roku. Od tamtej pory uznawane są one za pełnoprawną dziedzinę<br />
naukową. Spora część badaczy – w Polsce między innymi profesor Korzeniowski<br />
– określa ją wspólną nazwą „securitologia” 1 . Korzeniowski podkreśla<br />
rolę securitologii w badaniu i postulowaniu określonych procesów,<br />
które służą konstruowaniu diagnozy i skutecznego przeciwdziałania różnorakim<br />
zagrożeniom. Pojęcie „bezpieczeństwo” oznacza pewien obiektywny<br />
stan, zasadniczo polegający na braku zagrożenia. Przez „zagrożenie” natomiast,<br />
rozumiemy zjawisko, lub zespół zjawisk stwarzających prawdopodobieństwo<br />
wystąpienia określonych rodzajów wydarzeń czy stanów niekorzystnych<br />
dla ludzkiej egzystencji (w tym dla zdrowia, życia i dla zaistnienia<br />
pomyślnych perspektyw dla dalszego prawidłowego rozwoju) 2 . Należy<br />
jednak zaznaczyć, że jest owo zagrożenie w takim ujęciu utożsamiane<br />
z pojęciem specyficznej sytuacji zachodzącej w określonym czasie<br />
i miejscu oraz z pojęciem układu wzajemnych relacji człowieka i jego otoczenia.<br />
W zbliżony sposób definiuje stan zagrożenia Porada 3 . Określa go<br />
mianowicie, jako system wzajemnie powiązanych elementów (czynników)<br />
i przyporządkowanych im własności, mających wpływ na powstanie, rozwój<br />
i rezultaty społecznych zjawisk, które w konkretnym społeczeństwie,<br />
negatywnie wpływają na zdrowie, życie i wszelkie inne wartości. Bezpieczeństwo<br />
i eliminacja zagrożeń, jako obiekty badań, mają zarówno charakter<br />
interdyscyplinarny, jak i multidyscyplinarny. Wszelkie działania, które<br />
w sposób naukowy wskazują perspektywę niwelowania zagrożeń dla ist-<br />
1 Por. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka i organizacji<br />
społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.<br />
2 Por. L. Korzeniowski, op. cit.; J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan<br />
oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji<br />
Naukowej Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietna 2008 r., Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2.<br />
3 V. Porada, Teoretický rozbor policejní informace, situace a identifikace policejní<br />
činnosti, „Bezpečnostní teorie a praxe”, Sbornik Policejní Akademie ČR, Praga<br />
2003, s. 263, za L. Korzeniowski, Osobowość menadżerów w warunkach zagrożenia<br />
biznesu, „Zeszyty metodyczno-naukowe”, Wydawnictwo AWF w Katowicach”,<br />
Nr 19, s. 200.<br />
249
nienia rozwoju i normalnego funkcjonowania człowieka, dotyczą również<br />
całego obszaru nauk kultury fizycznej. W ten obszar szczególnie wpisuje<br />
się bezpieczeństwo indywidualne, które bezpośrednio dotyczy każdej jednostki<br />
ludzkiej, z takimi składowymi jak wieloaspektowo pojmowana<br />
sprawność funkcjonowania organizmu, stan zdrowia i – patrząc szerzej –<br />
jakość życia człowieka.<br />
Wydaje się, że securitologia, jako nauka o szeroko rozumianym bezpieczeństwie,<br />
powinna stać się również istotnym elementem nauk<br />
o kulturze fizycznej i teorii sportu, zarówno poszukując bezpieczeństwa<br />
w obrębie sportu, ale także w zakresie posłużenia się kulturą fizyczną na<br />
rzecz przeciwdziałania zagrożeniom. Ten drugi element, zarówno<br />
w obszarze bezpośredniego oddziaływania kultury fizycznej, jak też przy<br />
jej pomocy, czyli pośrednio, w szerszych kręgach społecznych, jest możliwy<br />
do realizacji między innymi poprzez:<br />
1. Poprawę sprawności fizycznej.<br />
2. Wykorzystanie utylitarnych aspektów opanowanych umiejętności<br />
ruchowych.<br />
3. Podejmowanie wszelkiej aktywności ruchowej w zdrowotnym<br />
aspekcie bezpieczeństwa, w której nie bez znaczenia pozostaje ich<br />
systematyczność i intensywność.<br />
4. Organizację oraz administrowanie i prowadzenie amatorskiej i wyczynowej<br />
rywalizacji sportowej.<br />
5. Wzmocnienie struktury osobowości aktywnego uczestnika zajęć fizycznych<br />
4 .<br />
6. Podnoszenia poziomu kompetencji społecznych uczestników kultury<br />
fizycznej 5 .<br />
4 Por. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego<br />
systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2, s. 31-41.<br />
5 Widać to między innymi przez stosownie koncepcji „uczenia się całym ciałem”<br />
wykorzystywanej w japońskich sztukach walki Budō. Por. J. Piwowarski, Etyka<br />
w administracji i jej źródła (w szczególności rozdział Dalekowschodnie aspekty<br />
etyki w administracji i zarządzaniu), Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 148-180.<br />
250
Jednym z celów kultury fizycznej jest sprawne ludzkie ciało. To dzięki<br />
niemu stajemy się ludźmi, którzy mogą wyzwalać w sobie siły i możliwości,<br />
pozwalające na maksimum psychofizycznej efektywności działania.<br />
Aktywna partycypacja i czerpanie z dobrodziejstw kultury fizycznej, może<br />
pełnić funkcję:<br />
1. Stymulacji (funkcja rozwojowa).<br />
2. Adaptacji (funkcja przystosowawcza).<br />
3. Kompensacji (funkcja wyrównawcza).<br />
4. Korektywy (funkcja naprawcza).<br />
Poprzez działania ruchowe kształtujemy sprawność fizyczną. W zakresie<br />
podstawowym, wystarcza ona do zaspokojenia indywidualnych potrzeb,<br />
związanych z życiem codziennym. Ma to niewątpliwie swoje przełożenie,<br />
na efektywność wykonywanej przez człowieka pracy, zarówno fizycznej,<br />
jak i umysłowej. W szerszym zakresie, taka aktywność pozwala na<br />
odnowę sił fizycznych utraconych poprzez chorobę, pozwala ona uwolnić<br />
człowieka od stresu i łatwiej pokonywać przeciwności dnia codziennego.<br />
Jest również elementem zbliżającym do siebie ludzi, zaspokajającym<br />
w wysokim stopniu potrzebę społecznego uczestnictwa i potrzebę uznania.<br />
Jako działalność elitarna, służy z kolei uzyskaniu mistrzostwa sportowego,<br />
umożliwia zaspokojenie potrzeby rywalizacji sportowej, a także uzyskanie<br />
doskonałości zarówno cielesnej, jak i – w szerszym wymiarze – psychofizycznej.<br />
Najważniejsze jest jednak, by aktywność sportowa sama nie stwarzała<br />
zagrożenia. Należy pamiętać, że podejmowana aktywność powinna<br />
być bezpieczna – nie może obniżać poziomu bezpieczeństwa bytu jednostki.<br />
Istotny wpływ na poczucie bezpieczeństwa ma także poza sprawnością<br />
fizyczną poczucie własnej autonomii i tożsamości w oparciu o stabilny<br />
system akceptowanych przez siebie wartości. Zaspokajanie jedynie potrzeb<br />
podstawowych (fizjologicznych), nie modyfikuje systemu wartości człowieka,<br />
w znany i pożądany sposób 6 . Osoba, której uniemożliwiono zaspokojenie<br />
choćby jednej z podstawowych potrzeb, może być uznana za cho-<br />
6 Por. A. Maslow, Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa<br />
1990, ISBN 83-21111-18-1.<br />
251
ą lub niedopełnioną. Dobre lub zdrowe społeczeństwo można więc zdefiniować<br />
jako takie, które pozwala dojść do głosu najwyższym celom. Staje<br />
się to możliwe jedynie poprzez zaspokojenie jego wszystkich podstawowych<br />
potrzeb, w tym – potrzeby bezpieczeństwa. Sprawnie funkcjonujące,<br />
zdrowe społeczeństwo jest w stanie zapewnić swoim członkom wystarczające<br />
poczucie względnego bezpieczeństwa zewnętrznego, chroniąc<br />
ich przed siłami przyrody, zmianami klimatu, napadem wroga, chaosem,<br />
tyranią oraz zapewniając odpowiednią edukację i opiekę zdrowotną itd.<br />
Dlatego też, członkowie tak widzianej, sprawnie funkcjonującej społeczności,<br />
nie odczuwają już żadnych dodatkowych potrzeb z zakresu bezpieczeństwa,<br />
które można zaliczyć do czynnych motywatorów. Potrzeby te, stanowią<br />
jednak aktywny i dominujący czynnik, mobilizujący zasoby organizmu<br />
człowieka w sytuacjach ekstremalnych, takich jak choroba, wojna, klęski<br />
żywiołowe, napady wroga czy inne długotrwałe trudne sytuacje. Stają się<br />
one także nadrzędne w życiu społecznym, ilekroć powstaje rzeczywiste<br />
zagrożenie życia, zdrowia, prawa, porządku i władzy. Można przypuszczać,<br />
że u większości ludzi zagrożenie chorobą lub innego rodzaju katastrofą,<br />
spowoduje ucieczkę od chaotycznie generowanych potrzeb (zachcianek)<br />
oraz potrzeb wyższego rzędu, do silnie zarysowanej potrzeby bezpieczeństwa.<br />
Warto tu przypomnieć, że jednym z podstawowych determinantów<br />
sprawnego, a zarazem bezpiecznego funkcjonowania społeczeństwa, jest<br />
preferowany wśród jego członków styl życia, wraz z jedną z jego składowych<br />
– aktywnością fizyczną. Nie można tej aktywności traktować jako<br />
marginalny dodatek do życia. Chodzi tu o rozwiniętą aktywność życiową,<br />
łączącą się z autentyczną potrzebą i wewnętrznym imperatywem w odniesieniu<br />
do wzmożonego obszaru aktywności człowieka. Ruch stanowi więc<br />
powrót do naturalnych funkcji organizmu: rozwija człowieka w bio-psychospołecznym<br />
wymiarze, przynosi zadowolenie, podnosi poczucie własnej<br />
wartości, kształtuje twórcze postawy i uczy racjonalniej żyć 7 .<br />
7 Por. W. Mynarski, Wartości ciała jako motyw aktywności fizycznej człowieka,<br />
[w:] Badawcze podejście do sztuk i sportów walki. Podręcznik dla służb mundurowych,<br />
Jacek Sikora (red.), Wydawnictwo Szkoły Policji, Katowice 2004.<br />
252
Wartości, jakie jednostka akceptuje i ceni, odgrywają istotną rolę<br />
w funkcjonowaniu jej osobowości oraz programowaniu wszelkich podejmowanych<br />
przez nią działań. Można by określić te działania mianem administrowania<br />
jakością życia 8 , będącego jednocześnie administratorem autonomicznym<br />
systemu bezpieczeństwa 9 . Analizując możliwe do zaobserwowania<br />
relacje pomiędzy potrzebami ruchu i bezpieczeństwa,<br />
a wartościami, można stwierdzić, że wartości kształtują potrzeby, bądź na<br />
odwrót, że są przez nie determinowane. Na przykład tzw. potrzeby wyższego<br />
rzędu, są na ogół kształtowane przez wartości powszechnie akceptowane<br />
w danym społeczeństwie, a potrzeby podstawowe wpływają na treść<br />
i układ wartości 10 . Wartość określana jest przez wykazanie, ile coś jest<br />
warte 11 . Jeśli chodzi o potrzeby ruchu i bezpieczeństwa, dotyczą one urzeczywistnionych<br />
(a nie tylko potencjalnych i niespełnionych) możliwości.<br />
Są obiektywnym nośnikiem wartości, wartością dla podmiotowego adresata<br />
12 .<br />
Trening sprawności ciała od wieków stanowił naturalną potrzebę<br />
człowieka i, bezpośrednio lub pośrednio, wpływa na bezpieczeństwo danej<br />
jednostki. Funkcje aparatu ruchu, jako narzędzia do realizacji takich, czy<br />
innych zamierzeń, były rozmaite. Należało do nich, m.in. wykonywanie<br />
codziennych czynności takich jak praca, obrona i ucieczka, zdobywanie<br />
pożywienia oraz przekazywanie uczuć i emocji. Historia i styl życia człowieka<br />
oraz rodzaj prowadzonej działalności, odciskają na ciele ludzkim<br />
swoje piętno. Na przykład jedną z istotnych funkcji ciała, jest jego funkcja<br />
jako oręża, wykorzystywanego do walki obronnej prowadzonej z napastni-<br />
8 Por. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt Naukowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2, s. 64-90.<br />
9 Por J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według koncepcji<br />
japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2010, <strong>nr</strong> 4,<br />
s. 214-222.<br />
10 Por. L. J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami, PWN, Warszawa<br />
1999, ISBN 83-01127-41-4.<br />
11 Por. J. Lipiec, Świat wartości, FALL, Kraków 2001, ISBN 83-86505-53-2.<br />
12 Por. L. Korzeniowski, T. Ambroży, Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa<br />
a hierarchia wartości w treningu holistycznym, „Annales. Medicina”, Uniwersytet<br />
Marii Curie-Skłodowskiej, 2005, <strong>nr</strong> 3, s. 21-25.<br />
253
kiem. Przez szereg stuleci, głównym celem doskonalenia ludzkiej sprawności,<br />
było zapewnienie bezpieczeństwa (osobistego, rodziny, społeczności,<br />
a wreszcie – narodu i ojczyzny), które związane jest z potrzebą pokonania<br />
wroga i wykazaniem swojej bojowej, i psychofizycznej wyższości nad nim.<br />
Cel ten mógł zostać osiągnięty tylko przez zespoły zdrowych, sprawnych<br />
i pełnych sił witalnych osobników.<br />
W miarę rozwoju cywilizacji, dążenie do uzyskania cielesnej doskonałości<br />
i zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych, pociąga za sobą<br />
różnorodne zachowania w odniesieniu do dysponowania ciałem. Zachowania<br />
te, z kolei, realizują autoteliczne i instrumentalne wartości. Do najczęściej<br />
eksponowanych w literaturze wartości odnoszących się do ciała, należą<br />
zdrowotne, utylitarne, estetyczne, hedonistyczne i agonistyczne. Wysportowany,<br />
sprawny i silny, a więc zdrowy człowiek, jest osobnikiem<br />
efektywnym, a jego psychofizyczne zalety są użyteczne poza sportem, także<br />
w wielu innych dziedzinach życia, również dla pozostałych członków<br />
społeczności, do której należy. Zdrowotne wartości ciała i ich związek<br />
z zapewnieniem bezpieczeństwa, wyraża się współcześnie w formie działań<br />
reparacyjnych, prewencyjnych i kreacyjnych 13 .<br />
Podczas opanowywania nowych umiejętności ruchowych (za pośrednictwem<br />
ćwiczeń ogólnie usprawniających), niejako samoistnie wyeksponowaniu<br />
ulega ich wartość użytkowa (utylitarna). Ciało ludzkie od zawsze<br />
stanowiło niezwykle skuteczne narzędzie do pracy i do obrony 14 . Obecnie,<br />
w czasie pokoju, dominują dwa główne nurty użytecznego treningu. Pierwszy<br />
– preparacyjny – zwiększający przydatność do pracy, drugi – rekreacyjny<br />
– odnawiający siły po jej wykonaniu 15 . Dojrzałe i poważne traktowanie<br />
kształtowania oraz podtrzymywania sprawności fizycznej, jako pewnego<br />
rodzaju stylu życia, staje się w cywilizowanym świecie nie tylko<br />
13 Por. A. Pawłucki, Pedagogika wartości ciała, AWF, Gdańsk 1996.<br />
14 Por. M. Drwięga, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej, Księgarnia<br />
Akademicka, Kraków 2005, ISBN 83-71888-23-6; koncepcja „uczenia się<br />
całym ciałem” (jap. Karada de oboeru); por. J. Piwowarski, Samurajska tradycja<br />
w zarządzaniu kryzysowym, [w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí,<br />
Wydawnictwo Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011, s.569-580.<br />
15 Por. W. Mynarski, op. cit.<br />
254
przydatne czy pożądane, ale nawet konieczne. Na marginesie można dodać,<br />
iż jest to obecnie również modne. Ciało poddawane systematycznemu,<br />
właściwie zaplanowanemu treningowi fizycznemu, z założenia jest zdrowe<br />
w większości swoich komponentów i jako takie może być przyzwoitym<br />
gwarantem bezpiecznej egzystencji. Ukształtowane poprzez aktywność<br />
fizyczną ciało, jest również czynnikiem spełnienia potrzeby wartości estetycznych.<br />
Estetyka ciała może się wyrażać w jego kształtach oraz<br />
w sposobie poruszania się. Jednym z motywów podnoszenia sprawności<br />
fizycznej, pozostaje ochrona własnego ciała przed zagrożeniami wypływającymi<br />
z zewnątrz, możliwa wskutek uzyskania przewagi nad rywalem lub<br />
napastnikiem, bądź pozwalająca na uzyskanie kontroli (panowania) nad<br />
określonym zjawiskiem.<br />
Zagrożenia nie są kategorią samoistną, ponieważ zawsze odnoszą się<br />
do określonego podmiotu, względem którego manifestują swój destrukcyjny<br />
charakter. Mogą one spowodować szkodliwe następstwa dlatego, że<br />
każdy możliwy podmiot (człowiek, system, organizacja, zasoby naturalne)<br />
charakteryzuje się, mniejszą lub większą, na nie podatnością. W każdym<br />
podmiocie istnieją określone słabe strony, które w przypadku uaktywnienia<br />
się konkretnego zagrożenia, mogą przekształcić jego potencjalność, w zagrożenie<br />
realne – w zaistniałą szkodę. Zagrożenia, które występują w określonej<br />
sytuacji można rozpatrywać zatem w kategoriach konkretności<br />
i abstrakcyjności. Abstrakcyjnymi nazywamy zagrożenia, potencjalnie występujące<br />
w danych okolicznościach (np. fakt nielegalnego posiadania broni<br />
palne jest zjawiskiem potencjalnie groźnym). Rzeczywistymi, są zagrożenia,<br />
które realnie wystąpiły w danej, konkretnej sytuacji (co odnosząc do<br />
poprzedniego przykładu może zamanifestować się jako oddanie strzału<br />
z jednostki broni palnej) 16 .<br />
Należy podkreślić, że dynamiczny rozwój cywilizacji, pociąga za sobą<br />
wiele zmian dotyczących stylu życia człowieka. Z jednej strony, rozwój<br />
różnych dziedzin nauki prowadzi do zabezpieczenia przed skutkami tych<br />
16 Por. T. Hanausek, Zarządzanie bezpieczeństwem – nowa dziedzina nauki,<br />
[w:] Bezpečnosť a ochrana majetku, LIPORT LFK, Koszyce 2001, ISBN 83-<br />
91502-63-5.<br />
255
zmian oraz do eliminacji wielu zagrożeń. Dotyczy to tak samo zagrożeń<br />
wewnętrznych (m.in. możliwość leczenia wcześniej nieuleczalnych chorób),<br />
jak i zewnętrznych (np. jednoczenie się państw w celu przeprowadzenia<br />
działań pokojowych i procesów rozbrojenia, możliwość przewidywania<br />
klęsk żywiołowych czy poszerzenie horyzontów poznawczych, w celu<br />
znacznego uniezależnienia się od gwałtowanych warunków środowiska<br />
naturalnego). Z drugiej jednak strony, mamy do czynienia ze zjawiskami<br />
polegającymi na powstawaniu nowych, specyficznych zagrożeń takich, jak<br />
zanieczyszczenie i degradacja środowiska naturalnego, rozwój wielu, nieznanych<br />
dotąd chorób społecznych oraz zagrożeń zewnętrznych (np. terroryzmu).<br />
Systematyczne obniżanie poziomu aktywności fizycznej, prowadzi do<br />
coraz powszechniejszego występowania chorób cywilizacyjnych. Choroby<br />
te występują najczęściej nie tylko na skutek małej aktywności fizycznej, ale<br />
również przez nieadekwatne w stosunku do realnego wydatku energetycznego<br />
odżywianie 17 . Mało aktywny styl życia prowadzi także do zaistnienia<br />
zmian zwyrodnieniowych stawów. Ponadto, w dobie postępującej komputeryzacji,<br />
poważne zagrożenie stanowi tzw. „siedzący tryb życia”, który<br />
w znacznym stopniu ogranicza zdolności psychomotoryczne człowieka<br />
oraz eliminuje naturalną potrzebę ruchu.<br />
Poprzez fascynację technicznymi ułatwieniami życia, sami doprowadzamy<br />
do wystąpienia hipokinezji. Technika kojarzy się z nowoczesnością,<br />
staje się nie tylko modą, ale przede wszystkim wymogiem dnia dzisiejszego.<br />
Z kolei aktywność fizyczna zaczyna być błędnie kojarzona z nadludzkim<br />
wysiłkiem, brudem i dyskomfortem. Zdaniem Łobożewicza 18 łatwo<br />
przyzwyczajamy się do komfortu, sytości i bezruchu zapominając, że<br />
jest to działalność destrukcyjna dla organizmu, tym samym stanowiące tak<br />
na prawdę podstawę zdrowia zabiegi hartujące, przesuwają się dzisiaj<br />
w świadomości wielu osób w strefę „dyskomfortu”. Do zabiegów realnie<br />
17 Por. H. Kuński, Promowanie zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,<br />
Łódź 2000, ISBN 83-71714-15-7.<br />
18 Por. T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka,<br />
PTNKF, Warszawa 1988.<br />
256
podnoszących jakość życia zaliczyć można przykładowo ćwiczenia fizyczne<br />
wykonywane regularnie, nierzadko na otwartej przestrzeni,<br />
w zmiennych warunkach pogodowych – podnoszą one sprawność układu<br />
odpornościowego (immunologicznego), czyli w sposób naturalny i nie<br />
wymagający finansowych nakładów – hartują organizm.<br />
Innym zagrożeniem staje się natłok bodźców zewnętrznych, między<br />
innymi informacji i reklam, który powoduje, iż ulegamy zjawiskom niepokoju<br />
i stresu. W pokonywaniu czy rozładowaniu stresu można jednak skutecznie<br />
wykorzystać mechanizmy fizjologiczne, które występują podczas<br />
regularnego podejmowania aktywności fizycznej. Dzieje się tak dlatego, że<br />
podczas wysiłku fizycznego krew przemieszcza się głównie do układu mięśniowego,<br />
co powoduje, że mózg jest mniej dotleniony, dzięki czemu „wyłącza<br />
się” i wypoczywa 19 . Wypoczynkowi temu sprzyja jednocześnie psychofizyczna<br />
(a więc i psychiczna) koncentracja na chwilowo odmiennych<br />
priorytetach. Najważniejsze staje się wyparcie stresu. Odmianę tę powodować<br />
może silne ukierunkowanie wolicjonalne, związane z określoną<br />
pasją, występującą w obszarze kultury fizycznej. Zwiększone zaangażowanie<br />
w proces samodoskonalenia obserwuje się między innymi<br />
w dziedzinie sztuk i sportów walki, będących nośnikami specyficznego,<br />
opartego na wielowiekowej tradycji etosu 20 .<br />
Identyfikacja zagrożeń oparta jest zawsze na kryteriach przyjmowanych<br />
z różnych pozycji określonej dyscypliny naukowej lub opiera się ją na<br />
zadanym celu, który chcemy osiągnąć. Identyfikacja ta jest jednak niezwykle<br />
ważna, ponieważ decyzje prowadzące do zapewnienia bezpieczeństwa<br />
mogą zostać podjęte jedynie na podstawie prognozy zagrożeń, które są<br />
poprawnie określone. W związku z tym, można wyodrębnić tyle rodzajów<br />
bezpieczeństwa, ile jest różniących się czynników zewnętrznych mających<br />
możliwość wpływania na stan w jakim znajduje się obserwowany podmiot.<br />
Warto tutaj zaznaczyć, że stan zagrożenia zewnętrznego, w każdej sytuacji<br />
może doprowadzić do obniżenia się poziomu sprawności fizycznej<br />
19 Por. W. Mynarski, op. cit.<br />
20 Por. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie<br />
Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-83-762405-7-2.<br />
257
poniżej stanu, który w danej sytuacji uznawalibyśmy za odpowiedni. Człowiek<br />
sprawny łatwiej znosi zagrożenia zewnętrzne, a utylitarność umiejętności<br />
ruchowych pozwala mu przetrwać nawet w ekstremalnych warunkach.<br />
Ponadto, aktywność ruchowa zarówno w formie rekreacyjnej, jak<br />
i wyczynowej, pozytywnie wpływa na stosunki międzyludzkie. Kodeks<br />
etycznego postępowania w sporcie czyli zasada fair play skutecznie mogą<br />
być przenoszone na życie codzienne. Podobnie przecież robili Starożytni<br />
Grecy, przerywając wszelkie wojny na czas igrzysk olimpijskich.<br />
Wyróżniając dwa podstawowe rodzaje zagrożeń: zewnętrzne<br />
i wewnętrzne, można jednocześnie stwierdzić, że obowiązek zapewnienia<br />
poczucia bezpieczeństwa dotyczy przede wszystkim działania organów<br />
państwowych i służb ochrony. Tutaj jednostka pełni funkcję pomocniczą.<br />
Od niej natomiast, zależy większość czynników determinujących bezpieczeństwo<br />
i realizacja potrzeby bezpieczeństwa, a instytucje zewnętrzne<br />
pełnią tu rolę wspomagającą jego działania.<br />
Należy podkreślić jednak, że odpowiedni poziom sprawności fizycznej,<br />
jest w stanie zmniejszyć poczucie zagrożenia, a tym samym poprawić<br />
poczucie bezpieczeństwa w obu przypadkach. Aktywność fizyczna wspomaga<br />
rozwój, doskonali człowieka, podnosi efektywność jego pracy<br />
i życia, jest również elementem kształtującym zdrowie i niezależność. Wypracowany<br />
poprzez ćwiczenia fizyczne poziom sprawności, pozwala na<br />
skuteczne unikanie zagrożeń zewnętrznych, zmniejszanie stopnia ich szkodliwości<br />
lub skuteczne przeciwdziałanie im.<br />
Pamiętać należy, że spośród wielu elementów otaczającego nas świata,<br />
w którym niekiedy czujemy się osaczeni i zagrożeni, także i my sami momentami<br />
stanowimy dla siebie zagrożenie wskutek własnych nierozważnych<br />
działań. Nie jest to jednak dla osób kierujących się zdrowym rozsądkiem<br />
sytuacja do zaakceptowania. Pragniemy bowiem być przygotowani na<br />
ewentualną napaść (niespodziewany atak) i trenujemy własne ciało, by móc<br />
– w chwili zagrożenia – mu sprostać. Dominującą rolę odgrywają w tej<br />
kwestii sporty walki, które poprzez specjalistycznie ukierunkowaną technikę<br />
służą bezpośrednio ochronie ciała.<br />
258
Już w czasach starożytnych kapłani, lekarze i filozofowie zalecali wykorzystanie<br />
ćwiczeń fizycznych w celu doskonalenia wszechstronnej<br />
sprawności, poprawy zdrowia, zapobiegania chorobom oraz przedwczesnemu<br />
starzeniu się. Także obecnie, coraz większe grupy ludzi poszukują<br />
sposobów na zapewnienie sobie bezpiecznej egzystencji oraz zapobieganie<br />
negatywnym skutkom zagrożeń spowodowanych rozwojem cywilizacji.<br />
W tym właśnie celu podejmują różnego rodzaju naturalną aktywność fizyczną.<br />
Warto jednak zaznaczyć, że aktywność fizyczna sama w sobie może<br />
stwarzać zagrożenia. Człowiek, który ją podejmuje narażony jest na przemęczenie,<br />
przetrenowanie czy różnego rodzaju uszkodzenia ciała. Z tego<br />
powodu należy dokładnie kontrolować intensywność aktywności fizycznej<br />
(tu odgrywa rolę obecność fachowca – trenera) oraz dostosowywać ją do<br />
aktualnych możliwości ćwiczącego. Do zagrożeń może prowadzić również<br />
niekontrolowana rywalizacja sportowa. Mogą one mieć postać nieopanowanej<br />
chęci zdobycia tytułu mistrza (np. przez używanie destrukcyjnego<br />
dla organizmu dopingu), jak i w obrębie strony organizacyjnej, dotyczącej<br />
przeprowadzania zawodów sportowych (np. chuligańskie zachowania kibiców<br />
podczas meczów piłkarskich, nie tylko na stadionie, ale również poza<br />
nim). Ponadto, warto w tym miejscu zaznaczyć, że sprawne i zdrowe ciało,<br />
a w zasadzie jego ponadprzeciętne możliwości, mogą być wykorzystane<br />
w działaniach niezgodnych z prawem. Przykładem mogą być tu przestępcy,<br />
którzy doskonalą swoje ciało, aby pokonywać lub zastraszać swoich przeciwników<br />
lub ofiary. Dobór osób do grup przestępczych odbywa się często<br />
na podstawie ich wyglądu (nie bez znaczenia jest duża masa mięśniowa<br />
kandydatów) oraz zasobu niezbędnych umiejętności ruchowych (m.in.<br />
strzelanie, walka wręcz), sytuujących się w obszarze umiejętności związanych<br />
z walką.<br />
Z powyższej analizy wynika, że zarówno nadmiar, jak i niedostatek<br />
aktywności fizycznej, mogą stanowić dla człowieka zagrożenie. Zagrożeniem<br />
innego rodzaju może stać się niewłaściwa postawa moralno-etyczna.<br />
Dlatego sprawność fizyczna, która wpływa pośrednio na zapewnienie poczucia<br />
bezpieczeństwa oraz na stan zdrowia, wymaga systematycznej,<br />
259
przemyślanej i wielokierunkowej troski człowieka, tak w sensie fizjologicznym,<br />
jak również w pogłębionym podejściu zmierzającym do komplementarnego<br />
z uprawą fizyczną, podnoszenia kultury etycznej ćwiczącego.<br />
Przy racjonalnym podejściu do treningu fizycznego, osiągnięte efekty<br />
mogą zapewnić człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, stać się tarczą, która<br />
chroni człowieka przed niebezpieczeństwami życia codziennego oraz<br />
przed zgubnym wpływem negatywnych aspektów cywilizacji. W celu osiągnięcia<br />
odpowiedniego poziomu bezpieczeństwa, należy także opanować<br />
szereg użytkowych (utylitarnych) umiejętności ruchowych, które mogą<br />
stanowić dodatkowy, skuteczny sposób sprostania różnorodnym czynnikom<br />
środowiskowym i umożliwiają zaradność w każdej sytuacji. Elementy<br />
świata przyrody są niebezpieczne, zanim nie zostaną bliżej poznane. Rozpoznanie<br />
ich, pozwala lepiej przygotować się i właściwie reagować na zachodzące<br />
zmiany. Nawet w przypadkach ekstremalnych, wiedza o żywiole,<br />
w połączeniu z własną sprawnością i zasobem specjalnych umiejętności,<br />
jakie stają się dostępne człowiekowi przez zaangażowanie w podnoszeniu<br />
osobistego poziomu kultury fizycznej, pozwala człowiekowi bezpiecznie<br />
przetrwać niebezpieczne chwile.<br />
W kontekście powyższego warto – powracając w niniejszych rozważaniach<br />
do obszaru sztuk walki – zwrócić uwagę na elementy samodoskonalenia<br />
i pojawiającej się w podjętych tu rozważaniach roli kultury etycznej.<br />
Czynniki te stanowią równocześnie o możliwości podnoszenia na coraz<br />
wyższy poziom kultury bezpieczeństwa, tak w wymiarze indywidualnym,<br />
jak i kolektywnym. Transparentnym przykładem może być tutaj zaproponowana<br />
przez Kondratowicza 21 polska interpretacja kodeksu etycznego<br />
walki, która zawiera szereg reguł mogących wpłynąć korzystnie na kształtowanie<br />
się osobowości człowieka w kontekście zaspokajania potrzeby<br />
bezpieczeństwa:<br />
1. Nieustannie dążyć do pełnego i prawdziwego opanowania sztuki<br />
walki tak, aby ciało, umysł, charakter i umiejętności stawały się doskonalsze.<br />
21 Por. K. Kondratowicz, Jiu-Jitsu. Sztuka walki obronnej, Wydawnictwo „Czasopisma<br />
Wojskowe”, Warszawa 1991, ISBN 83-90017-27-X.<br />
260
2. Zawsze być uprzejmym, serdecznym i uczciwym wobec innych ludzi,<br />
wyzbywając się gwałtowności, agresji i arogancji.<br />
3. Ze wszech miar unikać walki i nie rozpoczynać jej, chyba że jest to<br />
konieczne; uznać, że nierozegrana walka, jest walką zwycięską.<br />
4. Poznane techniki wykorzystywać wyłącznie w obronie koniecznej,<br />
bądź w stanie wyższej konieczności, tj. w razie bezpośredniego zagrożenia<br />
zdrowia lub życia, w celu odparcia ataku napastnika, a także<br />
w razie potrzeby udzielenia pierwszej pomocy osobie napadniętej,<br />
będącej w niebezpieczeństwie.<br />
5. Kierując się względami humanitarnymi, osoba uprawiająca sporty<br />
walki podczas obrony koniecznej powinna dążyć, do poskromienia<br />
napastnika w sposób możliwie łagodny, unikając technik obronnych<br />
lub kontratakujących, które mogłyby spowodować uszkodzenie ciała.<br />
Każda stosowana obrona musi być współmierna do stopnia zagrożenia.<br />
6. Zgodnie ze szlachetnymi zasadami samoobrony, należy udzielić pomocy<br />
nawet agresywnemu napastnikowi, jeżeli w czasie akcji doznał<br />
obrażenia ciała.<br />
Ostateczne konkluzje dotyczące kultury fizycznej i jej roli w podnoszeniu<br />
bezpieczeństwa człowieka wiąże się z rolą kultury fizycznej w samoorganizacji<br />
jednostek i kolektywów ludzkich. Kultura fizyczna bowiem,<br />
w sposób holistyczny oddziałuje na podniesienie poziomu samoorganizacji<br />
człowieka poprzez natychmiastową samokontrolę, którą odzyskujemy po<br />
zaistnieniu nieprawidłowości w organizacji procesu psychofizycznego samodoskonalenia.<br />
„Barometrem” samokontroli jest tu nasz organizm i występujące<br />
w nim mechanizmy fizjologiczne. Natychmiast określają one<br />
zaniedbania, błędy, czy dysfunkcje samoorganizacji. Staja się tym samym<br />
istotnym, bezpośrednio odczuwalnym czynnikiem kształtowania naszej<br />
filozofii organizacji 22 ,wraz z jej ontologicznymi, epistemologicznymi<br />
i etycznymi aspektami. Filozofia ta w znacznym stopniu służy do budowania<br />
kultury bezpieczeństwa.<br />
22 J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2, s. 69-82.<br />
261
Bibliografia<br />
1. W. Czajkowski, J. Piwowarski, Administracja z ludzką twarzą, „Zeszyt<br />
Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2008, <strong>nr</strong> 2.<br />
2. M. Drwięga, Ciało człowieka. Studium z antropologii filozoficznej,<br />
Księgarnia Akademicka, Kraków 2005, ISBN 83-71888-23-6.<br />
3. T. Hanausek, Zarządzanie bezpieczeństwem – nowa dziedzina nauki,<br />
[w:] Bezpečnosť a ochrana majetku, LIPORT LFK, Koszyce 2001,<br />
ISBN 83-91502-63-5.<br />
4. K. Kondratowicz, Jiu-Jitsu. Sztuka walki obronnej, Wydawnictwo<br />
„Czasopisma Wojskowe”, Warszawa 1991, ISBN 83-90017-27-X.<br />
5. L. Korzeniowski, Securitologia. Nauka o bezpieczeństwie człowieka<br />
i organizacji społecznych, EAS, Kraków 2008, ISBN 83-91993-28-0.<br />
6. L. Korzeniowski, T. Ambroży, Potrzeba aktywności fizycznej i bezpieczeństwa<br />
a hierarchia wartości w treningu holistycznym, „Annales.<br />
Medicina”, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 2005, <strong>nr</strong> 3.<br />
7. L. Korzeniowski, Osobowość menadżerów w warunkach zagrożenia<br />
biznesu, „Zeszyty metodyczno-naukowe”, Wydawnictwo AWF w Katowicach,<br />
Nr 19, s. 200.<br />
8. L. J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami, PWN,<br />
Warszawa 1999, ISBN 83-01127-41-4.<br />
9. H. Kuński, Promowanie zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego,<br />
Łódź 2000, ISBN 83-71714-15-7.<br />
10. J. Lipiec, Świat wartości, FALL, Kraków 2001, ISBN 83-86505-53-2.<br />
11. T. Łobożewicz, Turystyka jako forma kultury fizycznej w życiu człowieka,<br />
PTNKF, Warszawa 1988.<br />
12. A. Maslow, Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa<br />
1990, ISBN 83-21111-18-1.<br />
13. W. Mynarski, Wartości ciała jako motyw aktywności fizycznej człowieka,<br />
[w:] Badawcze podejście do sztuk i sportów walk. Podręcznik<br />
dla służb mundurowych, Jacek Sikora (red.), Wydawnictwo Szkoły<br />
Policji, Katowice 2004.<br />
14. A. Pawłucki, Pedagogika wartości ciała, AWF, Gdańsk 1996.<br />
262
15. J. Piwowarski, W. Czajkowski, Kreowanie bezpieczeństwa według<br />
koncepcji japońskich, „Zeszyt Naukowy” WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
2010, <strong>nr</strong> 4.<br />
16. J. Piwowarski, Etyka w administracji i jej źródła, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-<br />
3-6.<br />
17. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej<br />
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008, Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-<br />
1-2.<br />
18. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji<br />
autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2.<br />
19. J. Piwowarski, Samurajska tradycja w zarządzaniu kryzysowym,<br />
[w:] Riešenie krizových situácií v špecifickom prostredí, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu w Żylinie, Żylina 2011.<br />
20. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim<br />
kodeksie Bushido, Collegium Columbinum, Kraków 2011, ISBN 978-<br />
83-762405-7-2.<br />
21. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2.<br />
22. V. Porada, Teoretický rozbor policejní informace, situace a identifikace<br />
policejní činnosti, „Bezpečnostní teorie a praxe”, Sbornik Policejní<br />
Akademie ČR, Praga 2003.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. Krzysztof Kaganek – Katedra Turystyki i Rekreacji Akademii<br />
Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie.<br />
263
264
JULIUSZ PIWOWARSKI<br />
Prolegomena do rozważań<br />
na temat indyjskich korzeni kultury bezpieczeństwa<br />
i Drogi Wojownika<br />
Prolegomena to the considerations of the Indian roots of security culture<br />
and the Warrior’s Way<br />
Abstract: In the article can be found an explanation what the “Warrior<br />
of the Light” metaphor means in the modern world. This figure can often be<br />
seen in anyone, who cares about security culture. The value of security culture<br />
has grow enormously in the time, when the crisis of all the values began.<br />
The author wants to concentrate on the Far East aspects of security culture,<br />
which gained in the twentieth century high acceptance also in the western cultural<br />
tradition. Of a great importance were here Martial Arts with its numerous<br />
Far Eastern varieties, which gives opportunity not only for great physical development,<br />
but above all, have a great influence on the human psyche. For this<br />
reason, one of the main issues of this work is to understand what “The Way”<br />
(jap. dō) really is. It is considered to be a method of human self-realization<br />
based on the domain of Martial Arts. Helpful in this task will be to examine<br />
how this method was seen by the creators of contemporary Budō, Funakoshi<br />
Gichin (living and working in the late nineteenth and early twentieth century),<br />
and Ōyama Masutatsu (living in the mid-twentieth century). The author focuses<br />
also on the history and philosophy of Budō, which aims for spirituality of martial<br />
arts, going back to Indo-European original source.<br />
Key words: self-improvement, self-realization, the Warrior’s Way, Martial<br />
Arts, security<br />
265
Abstrakt: W niniejszej pracy znaleźć można wyjaśnienie, co oznacza metafora<br />
„Wojownik Światła” we współczesnym świecie. Postać taka niejednokrotnie<br />
może być widziana w każdym, kto dba o kulturę bezpieczeństwa. Wartość<br />
kultury bezpieczeństwa niepomiernie wzrosła w czasach, w których nastał<br />
kryzys wszelkich wartości. Autor pragnie skoncentrować się na dalekowschodnich<br />
aspektach kultury bezpieczeństwa, które zyskały w XX wieku szeroki<br />
odbiór także w zachodnim kręgu kulturowym. Wielkie znaczenie miała tutaj<br />
Sztuka Walki wraz z jej licznymi dalekowschodnimi odmianami, które nie<br />
tylko pozwalają doskonale rozwinąć fizyczność, ale przede wszystkim, mają<br />
wielki wpływ na kształtowanie psychiki człowieka. Z tego powodu jednym<br />
z głównych zagadnień niniejszej pracy jest rozumienie czym jest „Droga” (jap.<br />
dō), metoda samourzeczywistnienia człowieka oparta o sferę Sztuki Walki.<br />
Pomocne w tym zadaniu będzie zbadanie, w jaki sposób postrzegali ją twórcy<br />
współczesnego Budō, Funakoshi Gichin żyjący i działający na przełomie XIX i<br />
XX wieku, oraz Ōyama Masutatsu w połowie XX wieku. Autor skupia się<br />
również na historii oraz filozofii Budō, która zmierza do uduchowienia sztuk<br />
walki, powracając do indoeuropejskiego praźródła.<br />
Słowa kluczowe: samodoskonalenie, samourzeczywistnienie, Droga Wojownika,<br />
Sztuka Walki, bezpieczeństwo.<br />
Artykuł ten przeznaczony jest dla osób, które odczuwają silną potrzebę<br />
samodoskonalenia się – dla „wojowników światła” 1 . Wojownik Światła to<br />
nie ten, który z kimś ciągle „wygrywa”, ale ten, który z czasem staje się<br />
niezwyciężonym. To drugie wcale nie musi oznaczać, iż jest się championem.<br />
Pomiędzy tymi dwoma stanami występuje znaczna różnica, a może<br />
nawet „przepaść” tak wielka jak ta, która jest – tu autor czuje się<br />
w obowiązku, żeby przeprosić za nieco drastyczne porównanie – pomiędzy<br />
kszatriją z rodu Śakya (Buddą obecnej epoki) czy mistrzem Jezusem<br />
z Nazaretu z jednej strony, a postaciami z talk-show o nazwie Big Brother<br />
1 Zob. P. Coelho, The manual of the Warrior of the Light, HarperColins, Nowy Jork<br />
2003, ISBN 81-72235-45-1.<br />
266
z drugiej. Ci pierwsi stali się przebudzonymi (stan buddy), wybrańcami<br />
Absolutu (christos – wybraniec, namaszczony). Ci drudzy natomiast, jak<br />
zauważył pewien dżentelmen powożący „zaczarowaną dorożką”<br />
w Krakowie – cytuję – „są to żałośni kolesie ze szkoły świń”. Jeżeli ktoś<br />
zna wspomniany program telewizyjny, zapewne dostrzeże to, co miał na<br />
myśli krakowski dorożkarz. Wojownik światła toczy walkę ze swymi słabościami,<br />
z negatywnymi emocjami, udoskonala swój umysł i stąd czerpie<br />
coraz to większą siłę. Unika atakowania innych, uznając takie działanie za<br />
szkodliwe lub zbędne. Sam będąc atakowanym – pozostaje finalnie niezwyciężony,<br />
mimo iż czasem ponosi porażki. Niektóre z owych „porażek”<br />
są jednak tylko złudzeniem tych ludzi, którzy pragną bezustannie „wygrywać”,<br />
i których nie stać na nic ponadto. Ten tekst – to nie żadna bajka, podobnie<br />
jak wojownik światła nie jest postacią z iluzji. Przyszedł czas,<br />
w którym człowiek, który w wielu miejscach na Ziemi niestety oduczył się<br />
zastanawiać nad czymś tak bardzo istotnym jak sens życia, winien powrócić<br />
do tych rozważań. Należy tak czynić, ponieważ nic co człowiek uzyskał<br />
w swym cywilizacyjnym rozwoju, nie jest dane raz na zawsze, na wieczność.<br />
Dlatego też potrzebni są wojownicy światła, którzy utrzymują na wiele<br />
zręcznych sposobów kulturę bezpieczeństwa wśród ludzi. Na co dzień są<br />
to zwyczajni (chociaż niebylejacy) nauczyciele, policjanci, rzemieślnicy,<br />
artyści czy menadżerowie. Mężczyźni i kobiety każdej rasy i narodowości.<br />
Podobnie jak dawniej, także dzisiaj są światu niezwykle potrzebni.<br />
Żyjemy obecnie w dość specyficznej i niebezpiecznej zarazem epoce.<br />
To czas głębokiego kryzysu wartości. Erozja systemów wartości nabrała<br />
wymiaru globalnego. Jest to jeden z aspektów globalizacji. Jednocześnie<br />
omawiane zjawisko kryzysu wartości zaczyna być coraz wyraźniej dostrzegane<br />
poprzez pryzmat takich chociażby dziedzin jak filozofia bezpieczeństwa<br />
towarzysząca bezustannie ewoluującej kulturze bezpieczeństwa i jej<br />
wymiarom – duchowemu, psychologicznemu, socjologicznemu czy wreszcie<br />
wymiarowi prakseologicznemu i etycznemu.<br />
267
Nabiera zatem znaczenia pogłębione zainteresowanie problematyką<br />
wartości, ich internalizacja 2 czyli przyswajanie jako przekonań mających<br />
wpływ na moralne postawy jednostek i etos 3 określonych społeczności.<br />
Różne systemy filozoficzno-religijne dają niejednokrotnie wyraz wartościom,<br />
które, mimo że – jak tu powiedziano – należą do pozornie odmiennych<br />
systemów, to jednak okazują się mieć ze sobą wiele wspólnego.<br />
Autor pragnie skoncentrować się na dalekowschodnich aspektach kultury<br />
bezpieczeństwa i prakseologii, które zyskały także szeroki odbiór<br />
w zachodnim kręgu kulturowym licząc od początków XX wieku. Mając na<br />
myśli bezpieczeństwo, skuteczność i będącą ich „napędem” motywację ku<br />
samodoskonaleniu, można powiązać rozwój i manifestowanie się wymienionych<br />
tu elementów z fenomenem Sztuki Walki będącej istotnym komponentem<br />
kultury bezpieczeństwa. Sztuka Walki z kolei łączy się z szeroko<br />
rozumianą, związaną z ową Sztuką – Drogą Wojownika. „Sztuka Walki<br />
ukazywała [tym, którzy jej się bez reszty poświęcili – aut.] fascynującą<br />
drogę samorealizacji” 4 .<br />
Uzyskanie bardzo wysokiej sprawności fizycznej na tej Drodze to nieomal<br />
„uboczny” efekt duchowej niezależności i dojrzałości psychicznej.<br />
Osiąga się ją, wraz z ową niezależnością i dojrzałością od tysięcy lat poprzez<br />
dążenie do ideału mistrzostwa osiąganego w holistycznym 5 sprzężeniu<br />
pracy nad własnym ciałem i umysłem. Współczesny renesans dążeń<br />
tego typu zbiegł „się w czasie z szerszym otwarciem na kulturę Orientu,<br />
2 Internalizacja – uwewnętrznianie – mechanizm obronny polegający na przyjmowaniu<br />
za własne narzucanych z zewnątrz postaw, poglądów, norm i wartości.<br />
3 Etos – realizowany i obowiązujący w grupie społecznej, społeczności czy kategorii<br />
społecznej zbiór idealnych wzorów kulturowych (ideałów), jasno określonych.<br />
Dzięki zaangażowaniu w realizację tych wzorów zachowań uwidaczniają się wartości<br />
danej grupy oraz kształtuje się oraz odtwarza styl życia.<br />
4 J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim kodeksie Bushido,<br />
Collegium Columbinium, Kraków 2011, ISBN 978-83-7624-057-2, s. 7.<br />
5 Holizm – (od gr. holos – całość) to pogląd (przeciwstawny redukcjonizmowi),<br />
według którego wszelkie zjawiska tworzą układy całościowe, podlegające swoistym<br />
prawidłowościom, których nie można wywnioskować na podstawie wiedzy<br />
o prawidłowościach rządzących ich składnikami.<br />
268
w której samodoskonalenie [mające wysoce komplementarny charakter –<br />
aut.] zajmuje istotne miejsce” 6 .<br />
Sztuka Walki to między innymi sposób na uczynienie z ciała ludzkiego<br />
perfekcyjnego narzędzia do walki. Jednak to, co dostrzegają w owej Drodze<br />
życia prawdziwi mistrzowie Sztuki to fakt, iż nie ciało jest tu właściwym<br />
obiektem treningu samodoskonalenia. Ciało jest tak naprawdę narzędziem<br />
do trenowania umysłu 7 . Należy przy tym pamiętać, że – jak pisze Jung –<br />
„słowo umysł w tej formie w jakiej jest ono uznawane na Wschodzie, ma<br />
znaczenie metafizyczne” 8 , oznacza ono zatem coś jeszcze więcej aniżeli<br />
możliwość racjonalnego rozumowania.<br />
Pierwsze zwiastuny filozoficzno-religijnych systemów tkwiących<br />
u podstaw Drogi pojawiły się w nowożytnej Europie „dzięki Jezuitom, takim<br />
jak Franciszek Ksawery (1506-1552) czy Mateo Ricci (1552-1610).<br />
Hinduskie dzieła objawione (śruti) «Upaniszady» zostały w 1657 roku<br />
przetłumaczone na język perski (…) a na tej podstawie Anguetil du Perron<br />
na przełomie 1801 i 1802 roku stworzył łaciński przekład świętych tekstów<br />
Indii” 9 .<br />
Obecne oczekiwanie na możliwy do zrealizowania ideał autentyzmu,<br />
samodyscypliny i nowego typu emocjonalności, postrzeganej najpierw<br />
u bohaterów coraz bardziej dostępnej kultury masowej, a szczególnie sztuki<br />
filmowej, a potem w kontaktach osobistych, prowadziło wielu ludzi cywilizacji<br />
zachodniej w kierunku kultury Dalekiego Wschodu. Jej historyczny<br />
dorobek dał licznym osobom poczucie oryginalności, bezpieczeństwa<br />
i posmak tajemnicy, czego przykładem stał się duchowy a zarazem utylitarny<br />
przekaz japońskiego Budō 10 . Przekaz ten powiązany głównie<br />
6 J. Piwowarski, op. cit., s. 7.<br />
7 Umysł – jako analogon pojęcia „duch”, coś znacznie więcej niż rozum.<br />
8 C. G. Jung, Psychologia a religia zachodu i wschodu, Wydawnictwo KR, Warszawa<br />
2009, ISBN 978-83-8915-898-7, s. 479.<br />
9 J. Piwowarski, op. cit., s. 15.<br />
10 Budō (jap.) – liczne odmiany, metody Sztuki Walki, biorące swój początek<br />
w Kraju Kwitnącej Wiśni. W odróżnieniu od Bujutsu, także oznaczającego techniki<br />
i metody walki wręcz, ale w znaczeniu głównie użytkowym, Budō sugeruje uduchowione<br />
Bujutsu. Por. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha In-<br />
269
z filozoficzno-religijnym nurtem buddyzmu, przeplatającego się z systemami<br />
indyjskiej czy tybetańskiej jogi oraz chińskiego taoizmu<br />
i konfucjanizmu.<br />
Jednym z głównych zagadnień niniejszej pracy jest rozumienie czym<br />
jest „Droga” (jap. dō), metoda samourzeczywistnienia człowieka poprzez<br />
sferę Sztuki Walki. Pomocne w tym zadaniu będzie zbadanie, w jaki sposób<br />
postrzegali ją twórcy współczesnego Budō, Funakoshi Gichin żyjący<br />
i działający na przełomie XIX i XX wieku, oraz Ōyama Masutatsu w połowie<br />
XX wieku. Ponieważ wspomniane pojęcie bardzo bliskie jest istniejącemu<br />
w filozofii i psychologii terminowi „samorealizacja”, należy także<br />
wstępnie określić jak można „samourzeczywistnienie” rozumieć. Na przykład,<br />
zgodnie z poglądami inspirowanego w znacznym stopniu myślą Dalekiego<br />
Wschodu Carla Gustawa Junga, „urzeczywistnienie jest to postępowanie<br />
nacechowane autentyzmem, «przytomną egzystencją», dającą<br />
świadomość własnej osobowości, własnego człowieczeństwa, w połączeniu<br />
z pełną odpowiedzialnością za własne «ja»” 11 . Według Junga „osobowością<br />
staje się tylko ten, kto może świadomie powiedzieć «tak» swemu wewnętrznemu<br />
głosowi i tylko osobowość potrafi znaleźć swoje właściwe<br />
miejsce w zbiorowości, tylko ona posiada prawdziwą moc tworzenia społeczności,<br />
to znaczy zdolna jest być integralną częścią grupy ludzkiej, a nie<br />
tylko numerem w masie ludzkiej (...) Tak więc samourzeczywistnienie zarówno<br />
w znaczeniu indywidualnym, jak i pozaosobowym, zbiorowym, staje<br />
się decyzją moralną i właśnie ta decyzja użycza swej mocy procesowi doternational,<br />
Tokio 1969, ISBN 08-70114-36-0; S. Mol, Classical Fighting Arts<br />
of Japan, Kodansha International, Tokio 2003, ISBN 47-70026-19-6; M. Ueshiba<br />
Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International, Tokio 1991,<br />
ISBN 47-70020-70-8. Z kolei duchowo-etycznym, honorowym kodeksem japońskich<br />
rycerzy, niejako definiującym mentalny aspekt Budō, jest Bushidō. Określa<br />
ono sposób postępowania, wytycza drogę samorealizacji (samodoskonalenia) bez<br />
zajmowania się manualnymi szczegółami aplikacji technik bojowych. Por. Y. Tsunetomo,<br />
Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International, Tokio 1979,<br />
ISBN 07-57000-26-6.<br />
11 J. Jacobi, Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo Szafa, Warszawa 2000, ISBN<br />
83-85713-02-6, s. 147; por. C. G. Jung, The Integration of the Personality, Kegan<br />
Paul, Trench, Trubner & Co, Londyn 1948.<br />
270
chodzenia do nadświadomości (...) samourzeczywistnienie jest przeto (...)<br />
niezbędnym warunkiem wstępnym przy podejmowaniu wyższych zobowiązań,<br />
nawet gdy polegają one tylko na realizowaniu możliwie najlepszych<br />
form i możliwie największego zasięgu dla swego życia indywidualnego” 12 .<br />
Podkreślę, że przywołanie myśli Junga w tym kontekście jest dodatkowo<br />
uzasadnione przez powszechnie znaną, głęboką fascynację twórcy psychologii<br />
analitycznej koncepcjami pochodzącymi z Dalekiego Wschodu 13 .<br />
Z powyższym twierdzeniem dobrze korespondują słowa mistrza Ōyamy<br />
Masutatsu: „(...) ludzie widzą w karate możliwość niewielkiego choćby<br />
protestu przeciwko przerostom organizacyjnym nowych czasów. Wielkie<br />
organizacje decydują o losach ludzkości; wielkie narody narzucają ton całemu<br />
światu. Nic dziwnego, że w takich warunkach ludzie oddają się treningowi<br />
karate, aby odbudować nieco z godności indywidualnej istoty<br />
ludzkiej” 14 .<br />
Kontynuując „dwugłos” Junga – Europejczyka i Japończyka Ōyamy<br />
dotyczący motywacji poszukiwań samourzeczywistnienia i ewentualnego<br />
powiązania go z będącą gałęzią Budō Drogą Karate, można zwrócić uwagę<br />
na to, że w obu przypadkach motywem skłaniającym do podjęcia samorealizacji<br />
jest przede wszystkim pragnienie odnalezienia sensu życia. Co prawda,<br />
we współczesnej psychologii ta kategoria nie należy do najważniejszych,<br />
ale na przykład Victor Frankl stwierdził, że wiele przypadków<br />
trudności psychicznych, jakie przeżywają ludzie w zbiurokratyzowanej,<br />
stechnicyzowanej i w znacznej mierze odhumanizowanej cywilizacji nie<br />
jest neurozami w sensie klinicznym, ale stanowią one problemy, których<br />
podłożem jest poczucie bezsensu i bezcelowości życia 15 . Podobnie Jolande<br />
12 J. Jacobi, op. cit., s. 147.<br />
13 Por. C. G. Jung, Podróż na Wschód, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa<br />
1989, ISBN 83-85041-09-5. Warto przypomnieć, iż przyjaciel i sąsiad Junga, Herman<br />
Hesse także popularyzował myśl Orientu w książce o tytule Journey<br />
to the East, wydanej w roku 1971.<br />
14 M. Ōyama, Mas Ōyama’s Karate Philosophy. The Kyokushin Way, Japan Publications<br />
Inc., Tokio 1979, ISBN 08-70404-60-1, s. 5.<br />
15 Por. V. Frankl, Psychoterapia dla każdego, Wydawnictwo PAX, Warszawa<br />
1978; The Doctor and the Soul, Bantam Book, New York 1969, ISBN<br />
271
Jacobi zaznacza, iż „to bezsens życia właśnie jest formą powszechnej neurozy<br />
naszej epoki, w której wszystkie podstawowe wartości niebezpiecznie<br />
się chwieją, a ludzkość ulega całkowitej dezorientacji duchowej<br />
i psychicznej. Wobec nacisków świata zewnętrznego, jego technicyzacji<br />
i kryzysu wartości, jedynym ratunkiem i siłą napędową, o ile możemy ją<br />
zrozumieć, wydaje się tutaj w zasadzie tylko dążenie do samourzeczywistnienia”<br />
16 . Powyższe poglądy można poprzeć również rozważaniami takich<br />
autorytetów psychologii i psychoanalizy jak Erich Fromm oraz Karen Horney<br />
17 .<br />
Wśród adeptów Sztuki Walki znane i cenione jest powiedzenie<br />
„w słabości siła”, a interpretowane jest ono między innymi w ten sposób, że<br />
uświadomienie sobie niedoskonałości należy wykorzystać w celu rozwinięcia<br />
swych fizycznych i psychicznych możliwości. To z kolei znakomicie<br />
koresponduje z inną wypowiedzią Jacobi: „w pewnych okolicznościach<br />
sama neuroza staje się podnietą do walki o całość osobową, która według<br />
Junga stanowi zadanie, cel i zarazem najwyższe dobro, jakie człowiek może<br />
osiągnąć na ziemi” 18 .<br />
Pojęcie samorealizacji użyte zostało po raz pierwszy przez Kurta<br />
Goldsteina, który w swojej koncepcji miał poprzednika przede wszystkim<br />
w osobie Ericha Fromma, zostało zaś ono rozwinięte szczególnie mocno<br />
przez przedstawicieli psychologii humanistycznej, Abrahama Maslowa<br />
i Carla Rogersa 19 . Użytecznym narzędziem analizy zgromadzonego w tej<br />
pracy materiału wydaje się koncepcja samorealizacji autorstwa Jana Rataj-<br />
0394743172; Nieuświadomiony Bóg, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1978; Homo<br />
Patiens, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1984; Man’s Serach for Meaning, Perseus<br />
Publishing, Nowy Jork 2000, ISBN 08-07014-26-5.<br />
16 Za: J. Jacobi, op. cit., s. 179.<br />
17 Por. E. Fromm, Mieć czy być?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997, ISBN<br />
978-83-751035-0-2; K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, PWN,<br />
Warszawa 1982, ISBN 978-83-730129-4-3.<br />
18 Za: J. Jacobi, op. cit., s. 145.<br />
19 Por. A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, Wydawnictwo PAX, Warszawa<br />
1986, ISBN 83-7301-232-X; A. Maslow, Motivation and Personality, Harper,<br />
Nowy Jork 1954, ISBN 978-00-604198-7-5; C. Rogers, On Becoming a Person,<br />
Houghton Mifflin Company, Boston 1968, ISBN 03-95755-31-X.<br />
272
czaka. W koncepcji Ratajczaka istotnym jest to, że możliwe jest jej zastosowanie<br />
do zbadania problemu samodoskonalenia się na Drodze Wojownika.<br />
Ujmuje ona wzajemnie się przenikające obszary – teoretyczny oraz<br />
praktyczny – przy czym ten drugi obszar nie tylko, że nie jest pominięty,<br />
ale wręcz przeciwnie – Ratajczak eksponuje rolę czynnika filozoficzno-religijnego<br />
i metafizycznego w podążaniu drogą Sztuki Walki. Jak zaznacza,<br />
w każdej koncepcji samorealizacji powinno się wskazać dwie sfery,<br />
a mianowicie: 1. sferę teoretycznych założeń i wynikającą z niej: 2. sferę<br />
praxis czyli, jak ją nazywa, sferę „metodyki działania”. Metodyka każdej<br />
teorii samorealizacji, której realne formy można obserwować, staje się<br />
w pełni zrozumiała dopiero w kontekście założeń teoretycznych, spośród<br />
których założenia metafizyczne, ze względu na swą ogólność i podstawowe<br />
założenia, są najważniejsze. „(...) Teorie samorealizacji traktujemy jako<br />
teorie filozoficzne” zaś „(...) Kategoria samorealizacji odsyła do określonej<br />
koncepcji człowieka, do określonej antropologii filozoficznej”. Pierwszeństwo<br />
teorii zaznacza się według Ratajczaka w tym, że „(...) formy samorealizacji<br />
są praktyczną realizacją teorii samorealizacji. Możemy je wyjaśnić<br />
w oparciu o rekonstrukcje teorii samorealizacji. (...) Teorie bowiem poprzez<br />
cele, które sobie stawiają, wyznaczają określoną praktykę, organizują praxis<br />
– sferę, w której obserwujemy określone formy (...) zachowań. Roboczo<br />
przyjmujemy, że samorealizacja jest samostymulującym się (opartym na<br />
względnej autonomii podmiotu ludzkiego) procesem psychofizycznym,<br />
zmierzającym do realizacji istoty człowieczeństwa. Ponieważ istnieją różne<br />
filozoficzne ujęcia istoty człowieczeństwa i dróg jej realizacji, istnieją więc<br />
różne teorie samorealizacji” 20 . W doktrynach mówiących o samourzeczywistnieniu<br />
nie sposób więc abstrahować od koncepcji aksjologicznych, co<br />
angażuje wiele zagadnień dotyczących sposobu istnienia wartości, ich uniwersalności<br />
oraz stosunku do określonych międzykulturowo moralności,<br />
prawa i religii.<br />
20 J. Ratajczak, Dwie teorie samorealizacji, [w:] The Peculiarity of Man, vol 7,<br />
Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Warszawa 2002, s. 607 oraz<br />
następne strony (Materiały z Konferencji „Tradycyjne i współczesne systemy wartości”),<br />
ISBN 83-87798-36-3.<br />
273
Podążając za myślą Ratajczaka będę należy zrekonstruować filozoficzno-religijne<br />
aspekty teorii stanowiącej o duchowym fundamencie praktyki<br />
Sztuki Walki.<br />
Filozofia i jej zastosowanie w rozumieniu Dalekiego Wschodu jest<br />
związane z reguły z tradycją konkretnego, bezpośredniego przekazu nauk,<br />
pochodzącego od autentycznego, uznanego mistrza (guru, lama, roshi),<br />
który z kolei może powołać się na przyjęcie tych nauk od swojego mistrza.<br />
Ów ciąg kolejno następujących po sobie mistrzów mający gwarantować<br />
niezmienność istoty przekazywanej doktryny nazywa się „linią przekazu”.<br />
Na jej początku figuruje z reguły postać boska czy półboska, postać mityczna,<br />
bądź szczególnie wyróżniający się w danym okresie historycznym<br />
wojownik, ponadprzeciętna osobowość mistrza-przywódcy. Także i dzisiaj<br />
w kręgach współczesnych wojowników, w dalszym ciągu jest bardzo istotna<br />
możliwość powołania się na mistrza, reprezentującego autentyczną, ciągłą<br />
linię przekazu. Jak się wydaje, podobne nastawienie posiadali stoicy,<br />
jednak na Zachodzie rosnący dystans pomiędzy teorią i praktyką stał się<br />
z czasem faktem. Do problemu „żywej filozofii” jako praktyki duchowej<br />
nawiązuje m.in. P. Hadot 21 , który zwraca naszą uwagę na potrzebę powiązania<br />
rozwoju fizycznego, intelektualnego i duchowego – w pracy nad samym<br />
sobą – jako postulatu dobrego wykształcenia uniwersyteckiego. Jak<br />
pisze z kolei Malcolm Weaver: „Zanim nastał wiek fałszu, utrzymywano,<br />
że poza każdą prawdą stoi jakaś koncepcja jej doskonałego wypełnienia. Ta<br />
właśnie idea dawała zapał do pracy [którą możemy skojarzyć również ze<br />
Sztuką Walki – aut.] i stanowiła miarę osiągniętego sukcesu. W wymiarze,<br />
w jakim obowiązywała ta koncepcja, w pracy istniała ideologia, ponieważ<br />
robotnik pracował ciężko nie tylko po to, aby uzyskać środki do życia, ale<br />
także, aby zobaczyć wcielenie owego ideału w swym dziele. Dumę rzemieślnika<br />
dobrze obrazuje powiedzenie, że pracować to znaczy modlić się,<br />
gdyż świadomy wysiłek zrealizowania ideału jest pewnym rodzajem pobożności.<br />
Dawny rzemieślnik nigdy się nie spieszył, ponieważ doskonałość<br />
nie liczy się z czasem, a tandetna praca jest hańbą dla charakteru. Sam cha-<br />
21 Zob. P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Wydawnictwo PAN IFIS,<br />
Warszawa 1992, ISBN 83-89372-08-8.<br />
274
akter jest wyrazem samokontroli, która nie wynika z wybierania najłatwiejszej<br />
drogi. Gdy charakter zakazuje pobłażania sobie, transcendencja<br />
wciąż jeszcze unosi się w powietrzu” 22 . Przemiany, jakie nastąpiły na Zachodzie,<br />
zwłaszcza w okresie późnego średniowiecza, szczególnie związane<br />
z recepcją innej koncepcji czasu, doprowadziły do pojawienia się zupełnie<br />
innego stosunku do pracy i innych działań ludzkich, już nie zawsze mających<br />
na celu sakralny nakaz samodoskonalenia poprzez te działania 23 .<br />
Czy zatem istnienie niezaspokojonej potrzeby posiadania określonego<br />
sposobu samorealizacji spowodowało na Zachodzie przyjęcie, dalekowschodnich<br />
systemów Sztuki Walki jako własnych?<br />
Ideę Drogi życia można porównać do „stylu życia” w sensie użytym<br />
przez Adlera 24 , dla którego przyjęty świadomie i konsekwentnie realizowany<br />
styl życia jest głównym motywem samodoskonalenia kierującego<br />
człowieka ku jego samorealizacji, ku „wzrastaniu” tak ważnej dla psychologicznej<br />
teorii Adlera osobowości. „Styl życia jest główną idiograficzną<br />
zasadą Adlera (…) Każdy człowiek ma ten sam cel w życiu, lecz istnieją<br />
niezliczone sposoby osiągnięcia tego celu” 25 .<br />
Jedną z najbardziej wysublimowanych wersji stylu życia będącego zarazem<br />
pogłębionym elementem egzystencji określonym jako Droga życia<br />
jest kodeks honorowy samurajów, rycerzy japońskich – Bushidō. Ale i tu –<br />
przedstawiciele nurtu samurajskiego, jak na przykład Ōyama Masutatsu 26 ,<br />
niejednokrotnie wskazują na Indie jako na duchowe epicentrum szlachetnej<br />
Drogi, ukształtowanej być może już od czasów władcy Aśoki 27 , także jako<br />
Droga Cesarza, oparta na uniwersalnym wszechprzenikającym wszelką<br />
22 R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły<br />
Biznesu, Kraków 1999, ISBN 978-83-61344-16-2, s. 77.<br />
23 Por. A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa 1976.<br />
24 A. Adler (1870-1937) – austriacki psychiatra, psycholog i pedagog, twórca psychologii<br />
indywidualnej.<br />
25 J. Piwowarski, op. cit., s. 36.<br />
26 Por. B. A. Haines, Karate’s History and Traditions, Charles E. Tuttle Co., Tokio<br />
1968, ISBN 0804803412; M. Ōyama, This is karate, Japan Publication Inc., Tokio<br />
1973, ISBN 08-70402-54-4.<br />
27 Aśoka (304-232 w. p.n.e.) – buddyjski cesarz; por. J. Piwowarski, op. cit.,<br />
str. 42.<br />
275
zeczywistość Prawie. Prawo to nie jest czymś zewnętrznym w stosunku do<br />
świata lecz stanowi jego immanentny komponent. Skutkiem tego styl życia,<br />
Droga może zostać dostrzeżona jako przejaw rzeczywistości bardziej uniwersalny<br />
aniżeli jej jednostkowe przejawy. Sfera psychiki i umysłu integrują<br />
się na Drodze z cielesnością człowieka.<br />
Na potrzebę takiej integracji wskazują współcześni psychologowie,<br />
chociażby Abraham Maslow. Co prawda, niektórzy komentatorzy teorii<br />
Maslowa sądzą, że w większym stopniu jest ona „świeckim odpowiednikiem<br />
religii niż psychologią naukową” 28 , jednak całkowite odrzucenie jej<br />
naukowości jest raczej nieporozumieniem. Z punktu widzenia religijno-filozoficznego,<br />
spojrzenie Maslowa jest zaletą a nie wadą. Tym bardziej, że<br />
przed pojawieniem się psychologii humanistycznej nauka psychologii na<br />
ogół „dobrowolnie ograniczyła się do zaledwie połowy należnego jej obszaru,<br />
i to ciemniejszej, nędzniejszej połowy. Maslow podjął się dostarczenia<br />
drugiej połowy obrazu, jaśniejszej, lepszej połowy i stworzenia portretu<br />
całej osoby” 29 . W odróżnieniu od Freuda, czy współczesnych mu, także<br />
zajmujących się teorią osobowości Goldsteina i Angyala, opierających swe<br />
badania na przypadkach osób mających psychiczne defekty, „Maslow wykorzystał<br />
wyniki swych badań nad zdrowymi i twórczymi osobami, by<br />
dojść do pewnych sformułowań dotyczących osobowości. Maslow [podjął<br />
krytykę psychologii – aut.] za jej «pesymistyczną, negatywną i ograniczoną»<br />
koncepcję człowieka. Sądził, że „psychologia zajmuje się więcej słabościami<br />
niż silnymi stronami ludzi, że dokładnie zbadała grzechy pomijając<br />
przy tym cnoty. Psychologia rozpatruje życie w kategoriach jednostki, czyniącej<br />
rozpaczliwe wysiłki, by uniknąć przykrości, a nie takiej, która stara<br />
się osiągnąć szczęście” 30 . Maslow przeprowadził intensywne i zakrojone na<br />
szeroką skalę badania nad grupą samorealizujących się ludzi – dążąc do<br />
zbadania specyficznych cech, dla starannie wybranych, niezwykle wybitnych<br />
jednostek. Podejście, które prezentuje Maslow jest bardzo bliskie<br />
28 C. S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2002, ISBN 83-01-<br />
09240-8, s. 260.<br />
29 Ibidem, s. 253.<br />
30 Ibidem, s. 253-255.<br />
276
przyjętej w pracy optyce pojmowania sensu egzystencji, która upatruje<br />
wzorów osobowych w tym co w człowieku najlepsze.<br />
Na subkontynencie indyjskim ukształtował się jeden z najstarszych<br />
kręgów kulturowych ludzkości. Nazwa „Indie” bierze się od rzeki Indus.<br />
Już pięć tysięcy lat temu rozkwitła tu cywilizacja o bardzo wysokim poziomie<br />
rozwoju. Kojarzona jest ona z miastami Mohendżo – Daro i Harappa.<br />
Bardzo prawdopodobne, iż już wtedy, pięć tysięcy lat temu istniały<br />
systemy specjalnych psychofizycznych ćwiczeń, które określa się jako systemy<br />
jogi 31 .<br />
Co prawda, joga pozornie 32 niewiele ma wspólnego ze sztukami walki,<br />
jednak stanowi ona całościowy system samorealizacji oparty na samodyscyplinie<br />
ciała i umysłu, i ustawicznym treningu. Ponieważ zasady jogi,<br />
znajdujące się właściwie we wszystkich systemach filozoficznoreligijnych<br />
Indii, wpłynęły w zasadniczy sposób na umysłowość Hindusów, przypuszczać<br />
można, że jako ogólne zasady samodoskonalenia stały się także istotnym<br />
elementem systemów walki zrodzonych na indyjskim gruncie, ostatecznie<br />
w środowisku kszatrijów, prawdopodobnie źródłowo związanym<br />
z Ariami, podbijającymi drawidyjskie ziemie. Indie zawdzięczają swą jedność<br />
wielu głębokim przyczynom, głównie zaś sile tradycji [religijnej]. „Do<br />
potęgi tradycji dołącza się w Indiach upodobanie do kodyfikowania, któremu<br />
podlega większość czynności”. Także czynności należących do<br />
kunsztu wojennego 33 .<br />
31 Por. E. Słuszkiewicz, Pradzieje i legendy Indii, Wydawnictwo ISKRY, Warszawa<br />
1980, ISBN 83-88238-65-5; M. Eliade, Joga. Nieśmiertelność i wolność, PWN,<br />
Warszawa 1984, ISBN 83-01-02268-X; Patanjali i joga, Wydawnictwo Pegaz,<br />
Warszawa 1984, ISBN 83-856390-6-3.<br />
32 Por. Y. Konishi, Karate Nyūmon, Tokio 1958.<br />
33 „Ponieważ tradycji przypisuje się tam wartość bezdyskusyjną, rozwój następuje<br />
w sposób dość wyszukany, raczej drogą częściowych przekształceń niż gwałtownych<br />
zmian. (…) Na przykład w dziedzinie literatury autorytet dawnych dzieł tak<br />
dalece nie podlega dyskusji, że uznaje się go niezmiennie od kilku tysięcy lat,<br />
a nowe utwory są, ogólnie biorąc, jedynie ich komentarzami”. Por. J. Auboyer,<br />
Sztuka Indii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1975, s. 12;<br />
M. Czerniak-Drożdżowicz, Studia nad pańćaratrą. Tradycja i współczesność, Wydawnictwo<br />
Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, ISBN 978-83-233251-7-<br />
277
Według Miłkowskiego 34 , czołowi eksperci sztuk walki, zwłaszcza spoza<br />
Chin i Japonii, miejsca narodzin karate upatrują w Indiach 35 . Na przykład<br />
Bruce A. Haines w Karate’s History and Traditions 36 oraz Masutasu Ōyama<br />
w Esencial Karate, This is Karate i w Advanced Karate, skłaniają się do<br />
takiej opinii 37 .<br />
W Indiach najpóźniej około V w. p.n.e. znane były co najmniej dwie<br />
umiejętności posiadające cechy charakterystyczne dla Karate-do, będącego<br />
jedną z gałęzi Budō. Pierwsza z nich to metoda celowego utwardzania rąk<br />
dla potrzeb walki, co było uzyskiwane dzięki uderzeniom o kamienne płyty,<br />
a zapewne także w inne służące temu celowi przedmioty. Przypomina to<br />
charakterystyczne dla treningu karate metody budowania kime 38 i przystosowania<br />
powierzchni uderzeniowych do tego, by stały się bronią. Uzyskuje<br />
się to dzięki uderzeniom w makiwarę (jap: przyrząd do ćwiczenia precyzji<br />
i wzmacniania ciosów oraz kopnięć) celem zwiększenia mocy technik<br />
8; G. Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press, Cambridge<br />
1996, ISBN 978-05-214387-8-0.<br />
34 Jerzy Miłkowski (ur. 1951) – doktor nauk medycznych, podpułkownik Wojska<br />
Polskiego, absolwent i nauczyciel akademicki Wojskowej Akademii Medycznej<br />
w Łodzi. Autor szesnastu książek medycznych i o sztukach walki. Instruktor karate,<br />
także znawca pokrewnych systemów Budō jū-jutsu i aikidō. Niezwykle zasłużony,<br />
jako jedna z nielicznych w Polsce osób, w komplementarnym rozumieniu pogłębionego<br />
znaczenia Drogi Karate w rozwoju tak fizycznej tężyzny jak i osobowości<br />
człowieka. Prawdopodobnie bez Miłkowskiego, w większości szkół Karatedō<br />
w Polsce mielibyśmy do czynienia wyłącznie z powierzchownym plagiatem<br />
karate nie wykraczającym poza wymiar jeszcze jednej dyscypliny sportoworekreacyjnej,<br />
traktowanej jako jedna z wielu ofert konsumpcyjnej rzeczywistości.<br />
Dzięki Miłkowskiemu i kilku osobom do niego podobnym zaistniało w Polsce<br />
prawdziwe Karate-dō, dokładnie tak jak było to zamierzeniem propagujących tę<br />
Sztukę twórców, takich jak G. Funakoshi, G. Yamaguchi, czy M. Ōyama. [Do<br />
grona wspomnianych osób oprócz Miłkowskiego niewątpliwie, choć zapewne nie<br />
wymieniam wszystkich, należy zaliczyć Kondratowicza, Tokarskiego, Świerczyńskiego<br />
– aut.]<br />
35 J. Miłkowski Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu, Sport i Turystyka, Warszawa<br />
1987, ISBN 83-217-2559-7, s. 137.<br />
36 B. A. Haines, op. cit.<br />
37 Por. Y. Konishi, Yasashii Karate No Narai Kata, Tokio 1957; B. A. Haines, op.<br />
cit.<br />
38 kime (jap.): psychofizyczna koncentracja we właściwym miejscu i czasie.<br />
278
i uodpornienia powierzchni uderzeniowych. Towarzyszą temu testy tameshiwary<br />
39 , stanowiące wyższą formę sprawdzenia kime. Wymaga to podjęcia<br />
ryzyka w próbach łamania za pomocą ciosów lub kopnięć twardych<br />
przedmiotów. Drugą ze wspomnianych umiejętności Ariów było wykonywanie<br />
tańców wojennych charakteryzujących się wysokim stopniem<br />
realizmu w odtwarzaniu przebiegu walki wręcz. Wielokrotne powtarzanie<br />
takich form nieodparcie kojarzy się z kata karate, czyli skodyfikowanymi<br />
formami ruchowymi, uważanymi przez wielu mistrzów za esencję Karatedo.<br />
Jak uważa Miłkowski, spostrzeżenia te związane są z analizą fragmentów<br />
„Sutry Lotosu” oraz z analizą układów charakterystycznych dla posążków<br />
z tego okresu” 40 , co potwierdzają również wypowiedzi Ōyamy i Hainesa.<br />
W książce o kultowym 41 dla ćwiczących Sztukę Karate znaczeniu, noszącej<br />
tytuł This is Karate, Masutatsu Ōyama twierdzi: „Od czasu gdy karate<br />
jest w zrozumiały sposób łączone z kempō [chin. chuan-fa – aut.] i od<br />
czasu gdy księga I-Chin-Ching została sprowadzona [do Chin przez Bodhidharmę<br />
– aut.] z Indii, można uważać, że źródłem karate są Indie. Hinduskie<br />
metody samoobrony są starsze nawet niż te, które pochodzą z Grecji;<br />
były one już usystematyzowane w mniej lub bardziej spójne systemy trzy<br />
tysiące lat temu. Rzeźby i malowidła odkryte przez archeologów w Indiach<br />
pokazują, że system walki pokrewny karate egzystował w Indiach w czasach<br />
Śakyamuniego” 42 . Nie można się dziwić, że mistrzowie wielu wschod-<br />
39 tameshiwary (jap.) – test łamania przedmiotów, sprawdzający precyzję i moc<br />
technik karate.<br />
40 Zapewne chodzi tu o okres, który można sytuować pomiędzy V w. p.n.e., a kilku<br />
pierwszymi stuleciami naszej ery. Por. J. Miłkowski, op. cit., s. 138.<br />
41 Nie staram się nadużywać znaczenia słowa „kultowy”, co tak często obecnie ma<br />
miejsce. Na przełomie lat 60.i 70. tylko jeden człowiek w Polsce, zamieszkały na<br />
Górnym Śląsku dysponował dziełem M. Ōyamy This is karate. Z tego też powodu<br />
osoba ta była uważana (przynajmniej na południu kraju) za niemal najważniejszą<br />
postać karate w ówczesnym PRL-u. W roku 1974 znaczenie tej osoby zostało zredukowane,<br />
ale za pomocą wysiłku innej znanej postaci polskiego karate.<br />
42 M. Ōyama, op.cit., s. 309; Kempō (jap.) – termin, rozumiane także jako Karate.<br />
Kempō to japońska wymowa Chuan-fa sztuki walki wręcz pochodzącej od indyj-<br />
279
nich form Sztuki Walki chcą widzieć jej korzenie w dalekiej starożytności<br />
na terenach Indii. Z naukowego punktu widzenia należy dokładnie<br />
i krytycznie przyjrzeć się ich przekazom, niemniej jednak nie można z góry<br />
zaprzeczyć prawdziwości tych wypowiedzi.<br />
Można podejrzewać, że w czasach Buddy istniały już usystematyzowane<br />
odmiany Sztuki Walki. We wspomnianej Sutrze Lotosu, w rozdziale<br />
czternastym jest wzmianka o tym, jak Budda poucza bodhisattwę Mandżuśriego,<br />
że: „(...) w sferze działania i zbliżenia bodhisattwa zatrzymując się<br />
w stanie cierpliwości (...) szuka zażyłości z królami i książętami... a nie<br />
z tymi, co walczą za pomocą pięści (...)” 43 . Dalsze wzmianki o sztukach<br />
walki w Indiach można znaleźć w Sutrze Hangyō-kyō 44 , w której czytamy<br />
o walce bez broni pomiędzy księciem Nanda, przyrodnim bratem Buddy,<br />
a Dewadattą, który był prawdopodobnie kuzynem Śiakjamuniego 45 .<br />
Buddyzm, jakkolwiek obserwowaną także w dżinizmie ideą ahinsy, nie<br />
wykluczał podjęcia walki w słusznej sprawie 46 . Znane są, już od czasów<br />
buddyjskiego cesarza Aśoki, przypadki podejmowania przez buddystów<br />
walki 47 , nie zawsze nawet uzasadnianej wyższą koniecznością, jak to było<br />
na przykład w późniejszym okresie w walkach między rywalizującymi ze<br />
sobą klasztorami buddyjskimi w Tybecie lub Japonii 48 .<br />
skiego mnicha Bodhidharmy, który zawiadywał w północnych Chinach klasztorem<br />
Shaolin. Por. B. A. Haines, op. cit., s. 19 i 91.<br />
43 W. Soothil, The Lotus of the Wonderful Law, Oxford University, Oxford 1930,<br />
s. 181.<br />
44 Japońska nazwa Sutry – Buddhacarita-carya sutra.<br />
45 Zob. M. Butrym, W. Orlińska, Tajemnice kung-fu, Sport i Turystyka, Warszawa<br />
1983, ISBN 83-217-2498-1, s.11; por. B. A. Haines, op. cit., s. 19.<br />
46 Por. J. Sieradzan, Buddyzm a wojna, [w:] „Studia Religiologica”, 2003, <strong>nr</strong> 36,<br />
s. 119-132.<br />
47 Nie chodzi tu w żadnym przypadku o zbrojny podbój Kalingi przez Aśokę, ale<br />
o późniejsze, już po nawróceniu się cesarza na buddyzm, działania ochronne związane<br />
z utrzymywaniem jedności państwa.<br />
48 Przykładem takich walk buddystów powodowanych względami doktrynalnymi<br />
były walki pomiędzy przedstawicielkami Gelugpy i Dzongkapy w Tybecie,<br />
zwłaszcza za panowania V Dalajlamy. Por. S. Arutjunow, G. Swietłow Starzy<br />
i nowi bogowie Japon, PIW, Warszawa 1973, s. 37; R. Tsunoda, W. T. de Bary,<br />
D. Keene Sources of Japanese Tradition, Nowy Jork 1959; Ch. Eliot, Japanese<br />
280
Powracając do refleksji nad poszukiwaniem religijno-kulturowych korzeni<br />
Budō (w tym Karate-dō) subkontynencie indyjskim, można stwierdzić<br />
po pierwsze, że „Indie zawdzięczają swą jedność wielu głębokim przyczynom,<br />
głównie zaś sile tradycji, która uczyniła z nich prawdziwy «rezerwat»<br />
religijny. Ponieważ tradycji przyznaje się tam wartość bezdyskusyjną,<br />
rozwój następuje raczej drogą ewolucyjnych przekształceń, niż gwałtownych<br />
zmian. W dziedzinie literatury religijnej autorytet dawnych dzieł tak<br />
dalece nie podlega dyskusji, że uznaje się go nieodmiennie od paru tysięcy<br />
lat (...)” 49 . Z Mahabharaty należącej do smrti dowiadujemy się o roli pełnionej<br />
przez kszatrijów, będących w sensie ideowym protoplastami samurajów:<br />
„Mędrcy mówią, że zabijanie wrogów i prawe zarządzanie są dla<br />
nas [kszatrijów] odpowiednimi zajęciami. Zaletami kszatrijów są miłosierdzie<br />
i dyscyplina, które uwidaczniają się, gdy wykonują oni swoje obowiązki<br />
(dharma)” 50 . O ile trudno wykazać bezpośredni związek historyczny<br />
kszatrijów i samurajów, to niewątpliwie ideały rycerskie przyświecające<br />
tym dwom grupom rysują się jako bardzo do siebie zbliżone. Lojalność<br />
i obowiązek względem swojej społeczności wydają się bowiem ukształtowane<br />
w obu przypadkach bardzo podobnie. Szczególną filozofię walki,<br />
która można porównać do koncepcji japońskich samurajów znajdujemy<br />
w indyjskiej Bhagawadgicie. Każda rozmowa Śri Kriszny z Ardżuną, stawianym<br />
jako wzór wojownika, kończy się poleceniem Kriszny, by podjął<br />
walkę. Z jednej strony ta sytuacja odnosi się do historycznej (?) bitwy na<br />
Buddhism, Londyn 1964, ISBN 07-00702-63-6 (m.in. s. 282). W okresie Sengokujidai<br />
(kraj w wojnie) słabość shōgunatu doprowadziła do tego, że w Japonii buddyjskie<br />
klasztory dla swej obrony przekształciły się w twierdze pełne zbrojnych<br />
mnichów – sōhei. Oddziały różnych szkół walczyły między sobą. Dla przykładu<br />
w XV w. sōhei szkoły tendai zeszli z góry Hi’ei, wkroczyli do Kyōto, spalili klasztor<br />
szkoły shingon i pozbawili życia wielu jego mieszkańców. Zbrojna konfrontacja<br />
szkół tendai i nichirenshū w 1532 roku zakończyła się porażką zwolenników Nichirena.<br />
49 J. Auboyer, op. cit., s. 12.<br />
50 Krishna Dharma, Mahabharata. The Greatest Spiritual Epic of All Time, Torchlight<br />
Publishing, Badger, California 1998, ISBN 978-18-8708-917-3; por. Vyasa,<br />
Mahabharata. Epos staroindyjski, Wydawnictwo Armoryka, Sandomierz 2008,<br />
ISBN 978-83-602765-7-0 (wznowienie edycji z 1911 roku, wersja skrócona).<br />
281
polu Kuru, z drugiej stosuje się do wewnętrznej walki, jaką każdy,<br />
a szczególnie kszatrija, stoczyć musi z samym sobą. Pole (sanskr. k etra)<br />
w odniesieniu do człowieka to reprezentacja wszystkich możliwości na<br />
które nakierowane są instynkty i świadome działania, pośród których należy<br />
wybrać te, które są zgodne z obowiązkiem (sanskr. dharma).<br />
Oryginalną odmianą walki, którą można by nazwać „hinduskim karate”,<br />
uprawianą po dzień dzisiejszy jest kalaripajat 51 , w której walczy się<br />
zarówno bez użycia broni, jak też przy pomocy różnych rodzajów uzbrojenia,<br />
co jest podobne do okinawskiego kobudō 52 , w którym style karate<br />
współistnieją z różnymi sposobami posługiwania się bronią. Ujętą w system<br />
sztuką walki uprawianą w kaście kszatriów był bojowy system vajramushti<br />
(sanskr.), co można przetłumaczyć jako „diamentowa pięść”. Tradycja Karate-do<br />
nie tyle w hinduizmie jednak, co w buddyzmie widzi swój ideowy<br />
początek, połączony następnie z elementami taoizmu i konfucjanizmu.<br />
Niewątpliwie Indie jako rodzimy kraj buddyzmu wywarły na tej doktrynie<br />
zasadniczy wpływ w sferze filozofii i religii, zwłaszcza jeżeli weźmie się<br />
pod uwagę fakt, że najbliższy buddyzmowi światopogląd hinduizmu<br />
ukształtował się w filozofii Upaniszadów. Utwory te powstały, jak się<br />
obecnie powszechnie sądzi, w środowisku kszatrijów. „Najbardziej indyjskie<br />
są oczywiście nurty ortodoksyjne, które przez wedyzm i braminizm<br />
kształtowały szeroko rozumiany hinduizm. Ale Indie są również kolebką<br />
buddyzmu, który rozszerzał się po całej Azji, by na północy przyjąć formę<br />
buddyzmu tybetańskiego, a po dotarciu na wschód, w Chinach przybrać<br />
postać buddyzmu chan (w Japonii buddyzm zen)” 53 . Zarówno dla buddyzmu,<br />
jak i hinduizmu ważne jest to, że „filozofia w Indiach nie ma charakteru<br />
czysto teoretycznego. Decyzja o wejściu na drogę wynika z wyboru<br />
51 Por. S. Tokarski, Sztuki Walki. Ruchowe formy ekspresji filozofii Wschodu, Wydawnictwo<br />
Glob, Szczecin 1989, s. 204 i dalsze.<br />
52 Okinawskie Kobudō oznacza walkę wręcz wspartą różnymi rodzajami broni<br />
(niepalnej) np. tonfa, nunchaku, sai, bō; dla porównania japoński termin Kobudō<br />
oznacza „stare Budō” w odróżnieniu od „nowego Budō” – Gendaibudō.<br />
53 M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia Wschodu,<br />
t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków<br />
2001, ISBN 83-23314-87-X, s.11.<br />
282
określonego modelu życia” 54 . Ten model w Indiach był określony przez<br />
dharmę rozumianą jako powinność kastowa, związana z określoną darśaną,<br />
czyli „światopoglądem” 55 .<br />
Jak wyjaśnia wytrawny znawca hinduizmu, profesor Kudelska, darśana<br />
„oznacza (...) pogląd, sposób widzenia, ale też sposób ustosunkowywania<br />
się do świata; określa zatem nie tylko postawę w sensie teoretycznym,<br />
ale określony i realizowany w praktyce model życia. Dlatego<br />
filozofia staje się [w Indiach – aut.] sposobem życia, sposobem postępowania,<br />
drogą, która ma z góry określony cel” 56 .<br />
Bibliografia<br />
1. S. Arutjunow, G. Swietłow Starzy i nowi bogowie Japon, PIW, Warszawa<br />
1973.<br />
2. J. Auboyer, Sztuka Indii, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa<br />
1975.<br />
3. M. Butrym, W. Orlińska, Tajemnice kung-fu, Sport i Turystyka, Warszawa<br />
1983, ISBN 83-217-2498-1.<br />
4. P. Coelho, The manual of the Warrior of the Light, HarperColins,<br />
Nowy Jork 2003, ISBN 81-72235-45-1.<br />
5. M. Czerniak-Drożdżowicz, Studia nad pańćaratrą. Tradycja<br />
i współczesność, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków<br />
2008, ISBN 978-83-233251-7-8.<br />
6. D. Draeger, R. Smith, Asian Fighting Arts, Kodansha International,<br />
Tokio 1969, ISBN 08-70114-36-0.<br />
7. M. Eliade, Joga. Nieśmiertelność i wolność, PWN, Warszawa 1984,<br />
ISBN 83-01-02268-X.<br />
8. M. Eliade, Patanjali i joga, Wydawnictwo Pegaz, Warszawa 1984,<br />
ISBN 83-856390-6-3.<br />
54 Ibidem, s. 13.<br />
55 Termin ten wydaje się tu najbardziej odpowiedni ze względu na słowo Darśana,<br />
utworzone od rdzenia drś, czyli „patrzenie”, „widzenie”, „pogląd”.<br />
56 M. Kudelska, op. cit. s.12.<br />
283
9. Ch. Eliot, Japanese Buddhism, Londyn 1964, ISBN 07-00702-63-6.<br />
10. G. Flood, An Introduction to Hinduism, Cambridge University Press,<br />
Cambridge 1996, ISBN 978-05-214387-8-0.<br />
11. V. Frankl, Homo Patiens, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1984.<br />
12. V. Frankl, Man’s Serach for Meaning, Perseus Publishing, Nowy Jork<br />
2000, ISBN 08-07014-26-5.<br />
13. V. Frankl, Nieuświadomiony Bóg, Wydawnictwo PAX, Warszawa<br />
1978.<br />
14. V. Frankl, Psychoterapia dla każdego, Wydawnictwo PAX, Warszawa<br />
1978.<br />
15. V. Frankl, The Doctor and the Soul, Bantam Book, New York 1969,<br />
ISBN 0394743172.<br />
16. E. Fromm, Mieć czy być?, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 1997,<br />
ISBN 978-83-751035-0-2.<br />
17. A. Guriewicz, Kategorie kultury średniowiecznej, PIW, Warszawa<br />
1976.<br />
18. P. Hadot, Filozofia jako ćwiczenie duchowe, Wydawnictwo PAN IFIS,<br />
Warszawa 1992, ISBN 83-89372-08-8.<br />
19. A. Haines, Karate’s History and Traditions, Charles E. Tuttle Co.,<br />
Tokio 1968, ISBN 08-04803-41-2.<br />
20. S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 2002, ISBN<br />
83-01-09240-8.<br />
21. K. Horney, Neurotyczna osobowość naszych czasów, PWN, Warszawa<br />
1982, ISBN 978-83-730129-4-3.<br />
22. J. Jacobi, Psychologia C.G. Junga, Wydawnictwo Szafa, Warszawa<br />
2000, ISBN 83-85713-02-6.<br />
23. C. G. Jung, Podróż na Wschód, Wydawnictwo Pusty Obłok, Warszawa<br />
1989, ISBN 83-85041-09-5.<br />
24. C. G. Jung, Psychologia a religia zachodu i wschodu, Wydawnictwo<br />
KR, Warszawa 2009, ISBN 978-83-8915-898-7.<br />
25. C. G. Jung, The Integration of the Personality, Kegan Paul, Trench,<br />
Trubner & Co, Londyn 1948.<br />
26. Y. Konishi, Karate Nyūmon, Tokio 1958.<br />
27. Y. Konishi, Yasashii Karate No Narai Kata, Tokio 1957.<br />
284
28. Krishna Dharma, Mahabharata. The Greatest Spiritual Epic of All<br />
Time, Torchlight Publishing, Badger, California 1998, ISBN 978-18-<br />
8708-917-3.<br />
29. M. Kudelska, Filozofia Indii – kilka uwag wstępnych, [w:] Filozofia<br />
Wschodu, t. I, red. B. Szymańska, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,<br />
Kraków 2001, ISBN 83-23314-87-X.<br />
30. A. Maslow, Motivation and Personality, Harper, Nowy Jork 1954,<br />
ISBN 978-00-604198-7-5.<br />
31. A. Maslow, W stronę psychologii istnienia, Wydawnictwo PAX, Warszawa<br />
1986, ISBN 83-7301-232-X.<br />
32. J. Miłkowski Sztuki i sporty walki Dalekiego Wschodu, Sport i Turystyka,<br />
Warszawa 1987, ISBN 83-217-2559-7.<br />
33. S. Mol Classical Fighting Arts of Japan, Kodansha International,<br />
Tokio 2003, ISBN 47-70026-19-6.<br />
34. M. Ōyama, Mas Ōyama’s Karate Philosophy. The Kyokushin Way,<br />
Japan Publications Inc., Tokio 1979, ISBN 08-70404-60-1<br />
35. M. Ōyama, This is karate, Japan Publication Inc., Tokio 1973, ISBN<br />
08-70402-54-4.<br />
36. J. Piwowarski, Samodoskonalenie i bezpieczeństwo w samurajskim<br />
kodeksie Bushido, Collegium Columbinium, Kraków 2011, ISBN 978-<br />
83-7624-057-2.<br />
37. J. Ratajczak, Dwie teorie samorealizacji, [w:] The Peculiarity of Man,<br />
vol 7, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Warszawa<br />
2002, Materiały z Konferencji Tradycyjne i współczesne systemy wartości,<br />
ISBN 83-87798-36-3.<br />
38. C. Rogers, On Becoming a Person, Houghton Mifflin Company, Boston<br />
1968, ISBN 03-95755-31-X.<br />
39. J. Sieradzan, Buddyzm a wojna, [w:] „Studia Religiologica”, 2003,<br />
<strong>nr</strong> 36.<br />
40. E. Słuszkiewicz, Pradzieje i legendy Indii, Wydawnictwo ISKRY,<br />
Warszawa 1980, ISBN 83-88238-65-5.<br />
41. W. Soothil, The Lotus of the Wonderful Law, Oxford University, Oxford<br />
1930.<br />
285
42. Y. Tsunetomo, Bushidō: The Way of the Samurai, Kodansha International,<br />
Tokio 1979, ISBN 07-57000-26-6.<br />
43. R. Tsunoda, W. T. de Bary, D. Keene Sources of Japanese Tradition,<br />
Nowy Jork 1959.<br />
44. M. Ueshiba Budō. Teaching of the Founder of Aikidō, Kodansha International,<br />
Tokio 1991, ISBN 47-70020-70-8.<br />
45. Vyasa, Mahabharata. Epos staroindyjski, Wydawnictwo Armoryka,<br />
Sandomierz 2008, ISBN 978-83-602765-7-0.<br />
46. R. M. Weaver, Idee mają konsekwencje, Wydawnictwo Profesjonalnej<br />
Szkoły Biznesu, Kraków 1999, ISBN 978-83-61344-16-2.<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – Kierownik Katedry Teorii i Metodyki<br />
Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie).<br />
286
JACEK DWORZECKI<br />
Współczesne modele szkolenia policyjnego w RP<br />
jako element zapobiegania dysfunkcjom w pełnieniu służby<br />
Contemporary models of the Police training in the Republic of Poland<br />
as an element of prevention against dysfunctions when being on duty<br />
Abstract: Administration and public security officer’s vocational training<br />
course is an element that was changing in the Republic of Poland many times<br />
since the creation of the Police unit in 1990. This article attempts to present<br />
forms of the current teaching forms carried out in schools and training centers<br />
of the Police. There are discussed the legal basis, supervision and the process<br />
of course of Policemen’s vocational training. This training can be divided into<br />
4 phases: basic training (obligatory), the forms of professional training, officers’<br />
studies and officers’ training (for graduates). There are presented the required<br />
exams, forms of credit and qualifications obtained during basic training.<br />
This training is the only one that all of the police officers have to pass, when<br />
starting their professional career. Its goal is to equip the officer with practical<br />
skills and technical knowledge that allows to perform basic tasks in the public<br />
service. In terms of the professional training the article shows forms of credit,<br />
and specialist courses program. To apply for officers studies, a policeman has<br />
to obtain superior’s referral. This article also discusses the rules of recruitment<br />
process and the conditions of the officers’ exam. The final form of policemen’s<br />
professional training is officers’ training for graduates. There are described the<br />
conditions of recruitment and the knowledge needed to pass the qualifying<br />
examination. This article also includes (in outline) the results of the inspection<br />
carried out in the Republic of Poland teaching units by the Supreme Chamber<br />
of Control.<br />
Key words: Police, security, training, vocational development, dysfunction<br />
287
Abstrakt: Przebieg szkolenia zawodowego funkcjonariuszy administracji<br />
porządku i bezpieczeństwa publicznego jest elementem, który wielokrotnie<br />
ulegał w Rzeczpospolitej Polskiej zmianom od czasu powołania w 1990 r. formacji<br />
policyjnej. Niniejszy artykuł stanowi próbę przedstawienia form dydaktycznych<br />
aktualnie realizowanych w szkołach i ośrodkach szkolenia Policji.<br />
Omówione zostały podstawy prawne, nadzór oraz przebieg szkolenia zawodowego<br />
policjantów. Szkolenie to można podzielić na 4 etapy: szkolenie podstawowe<br />
(obowiązkowe), formy doskonalenia zawodowego, studia oficerskie oraz<br />
szkolenia oficerskie (dla absolwentów szkół wyższych). Przedstawione zostały<br />
wymagane egzaminy, formy zaliczenia i uprawnienia uzyskane w trakcie szkolenia<br />
podstawowego. Szkolenie to, jest jedynym, które przechodzą wszyscy<br />
policjanci rozpoczynający karierę zawodową, a jego celem jest wyposażenie<br />
funkcjonariusza w umiejętności praktyczne oraz wiedzę fachową pozwalającą<br />
na wykonywanie podstawowych zadań na służbie. W kwestii doskonalenia<br />
zawodowego zaprezentowane zostały formy zaliczenia oraz program kursów<br />
specjalistycznych. Na studia oficerskie policjant może aplikować dopiero po<br />
uzyskaniu skierowania, na wniosek przełożonego. Niniejszy artykuł omawia<br />
zasady rekrutacji na powyższe studia oraz warunki zaliczenia egzaminu oficerskiego.<br />
Ostatnią formą szkolenia zawodowego policjantów są szkolenia oficerskie<br />
dla absolwentów szkół wyższych. Omówione zostały warunki rekrutacji<br />
oraz zakres wiedzy niezbędny do zdania egzaminu kwalifikacyjnego. W niniejszym<br />
artykule zaprezentowano również (w zarysie) wyniki działań kontrolnych<br />
zrealizowanych przez Najwyższą Izbę Kontroli w jednostkach dydaktycznych<br />
polskiej Policji.<br />
Słowa kluczowe: Policja, bezpieczeństwo, szkolenie, doskonalenie zawodowe,<br />
dysfunkcje<br />
Wstęp<br />
Policja, która jest państwową formacją mundurową, pełni rolę fundamentu<br />
w zakresie realizacji zadań w obszarze bezpieczeństwa wewnętrz-<br />
288
nego. Bezpieczeństwo (w szczególności publiczne) jest wysoce pożądanym<br />
stanem, a zarazem istotną wartością. Stanowi ono domenę państwa, jako<br />
suwerennej organizacji społeczeństwa, zgodnie z art. 5 Konstytucji RP 1 .<br />
Elementem, który decyduje o skuteczności, profesjonalizmie i etyczności<br />
grup dyspozycyjnych funkcjonariuszy administracji porządkiem<br />
i bezpieczeństwem publicznym, jest prawidłowe szkolenie zawodowe. Należy<br />
podkreślić, iż jest to także niezwykle istotny czynnik zapobiegający<br />
wystąpieniu dysfunkcji w aparacie policyjnym. Temu właśnie służyć ma<br />
wielostopniowy model szkolenia funkcjonariuszy MSWiA.<br />
Przebieg szkolenia zawodowego policjantów jest elementem, który<br />
wielokrotnie ulegał ewolucji od czasu powołania w 1990 r. formacji policyjnej.<br />
Mimo tworzenia różnorakich modeli i schematów szkoleniowych,<br />
na początku drogi zawodowej policjanta zawsze znajdowało się szkolenie<br />
określane, jako „podstawowe”. Szkolenie to, jest jedynym, które przechodzą<br />
wszyscy policjanci rozpoczynający karierę zawodową, a jego celem jest<br />
wyposażenie funkcjonariusza w umiejętności praktyczne oraz wiedzę fachową<br />
pozwalającą na wykonywanie podstawowych zadań w służbie.<br />
W kolejnych latach służby funkcjonariusz ma możliwość uczestniczenia<br />
w kursach doskonalenia zawodowego, podnoszących wiedzę i umiejętności<br />
na zajmowanym stanowisku służbowym. Dotyczy to również szkoleń,<br />
w wyniku których funkcjonariusz ma możliwość zmiany zajmowanego<br />
stanowiska w poszczególnych pionach Policji, np. zmiana służby prewencyjnej<br />
na kryminalną. Policjant w służbie stałej ma również możliwość<br />
odbycia studiów wyższych, bądź odbycia kursu dla absolwentów szkół<br />
wyższych, a następnie złożenia egzaminu oficerskiego i mianowania na<br />
I stopień oficerski.<br />
Najwyższa Izba Kontroli (dalej: NIK) po przeprowadzonej kontroli organizacji<br />
i realizacji procesu szkolenia i doskonalenia zawodowego<br />
w Policji (kontrolą objęto okres od lipca 2003 r. do czerwca 2005 r.) nega-<br />
1 J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość, [w:] Bezpieczeństwo<br />
jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej Bezpieczeństwo<br />
jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo WSBPI „Apeiron” w Krakowie,<br />
Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-1-2, s. 56-60.<br />
289
tywnie oceniła działania Komendanta Głównego Policji, „który wprowadzając<br />
istotne, a przy tym niecelowe zmiany, destabilizował ustalony system<br />
szkolenia zawodowego policjantów” 2 . Dotyczyło to również zajęć doskonalenia<br />
zawodowego w jednostkach terenowych Policji, w szczególności<br />
niskiej frekwencji policjantów w zajęciach podnoszących sprawność<br />
fizyczną i umiejętności strzeleckie. Negatywnie oceniono również brak<br />
nadzoru i kontroli realizacji szkolenia i doskonalenia zawodowego ze strony<br />
komendanta głównego Policji, w tym także brak systemu badania efektywności<br />
szkolenia i doskonalenia zawodowego 3 .<br />
Kontrolerzy NIK jednocześnie stwierdzili, że szkoły Policji posiadają<br />
dobrą bazę szkoleniową i dobre warunki zakwaterowania słuchaczy.<br />
W ocenie NIK szkoły posiadają jednak zbyt mało miejsc w stosunku do<br />
potrzeb szkoleniowych. Pozytywnie została oceniona kadra naukowo-dydaktyczna<br />
szkół Policji, którą charakteryzował wysoki poziom wykształcenia<br />
i doświadczenia zawodowego. Jednakże kadra policyjna szkół odbyła,<br />
w ocenie NIK, zbyt małą ilość praktyk w komendach i komisariatach Policji,<br />
co nie stwarzało możliwości aktualizowania wiedzy w zakresie bieżących<br />
zagrożeń stanu bezpieczeństwa, form przestępczości i metod ich zwalczania<br />
4 .<br />
2 Kontrolę przeprowadził Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego<br />
oraz wszystkie (z wyjątkiem opolskiej) delegatury NIK. Kontrolą objęto<br />
wszystkie jednostki Policji organizujące i realizujące przedsięwzięcia w zakresie<br />
szkolenia i doskonalenia zawodowego policjantów, tj.: Komendę Główną Policji,<br />
wszystkie komendy wojewódzkie Policji i Komendę Stołeczną Policji (17 jednostek)<br />
oraz wszystkie 5 szkół Policji. Ponadto o informacje dotyczące przedmiotu<br />
kontroli, w trybie art. 29 pkt. 2f ustawy z dnia 22 stycznia 2010 r. o NIK (Dz. U.<br />
z 2010 r. Nr 227, poz. 148), zwrócono się do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
oraz kierowników wszystkich 3 ośrodków szkolenia Policji i wszystkich<br />
12 oddziałów prewencji Policji. Zob. Oficjalna strona internetowa Najwyższej Izby<br />
Kontroli http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,240.html<br />
(16.12.2010).<br />
3 Zob. Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Informacja<br />
o wynikach kontroli organizacji i realizacji procesu szkolenia i doskonalenia<br />
zawodowego w Policji, Warszawa 2006, <strong>nr</strong> kontroli P/05/080, <strong>nr</strong> ewid.<br />
5/2006/PO5080/KOB, s. 4-5.<br />
4 Ibidem, s. 7.<br />
290
Szkolenie i doskonalenie zawodowe policjantów realizowane jest na<br />
podstawie wielu aktów prawych, a najistotniejsze z nich, to:<br />
Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (art. 34 ust. 3 stanowi, że<br />
„warunkiem uzyskania kwalifikacji zawodowych niezbędnych do<br />
mianowania na wyższe stanowisko służbowe, jest ukończenie przez<br />
policjanta: szkolenia zawodowego podstawowego, szkolenia zawodowego<br />
dla absolwentów szkół wyższych, Wyższej Szkoły Policji<br />
w Szczytnie” 5 );<br />
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia,<br />
kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać<br />
policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych<br />
stanowiskach służbowych oraz warunków mianowania na wyższe<br />
stanowiska służbowe 6 ;<br />
Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania<br />
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego<br />
w Policji (określa warunki odbywania szkoleń i doskonalenia zawodowego,<br />
uwzględniając rodzaje szkoleń i doskonalenia zawodowego,<br />
tryb, warunki i formy ich odbywania, sposób i organizację ich prowadzenia<br />
oraz nadzór na ich realizacją) 7 ;<br />
Zarządzenie <strong>nr</strong> 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia<br />
28 września 2007 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji<br />
i zakresu działania komend, komisariatów i innych jednostek organi-<br />
5 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277<br />
z późn. zm.).<br />
6 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca<br />
2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych<br />
i stażu służby, jakim powinni odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów<br />
Policji i innych stanowiskach służbowych oraz warunków mianowania na<br />
wyższe stanowiska służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).<br />
7 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca<br />
2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych oraz<br />
doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn.<br />
zm.).<br />
291
zacyjnych Policji (przepisy § 32, 33 i 34 określają zakresy działania<br />
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie, szkół oraz ośrodków szkolenia<br />
Policji) 8 ;<br />
Decyzja <strong>nr</strong> 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007<br />
r. w sprawie opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania<br />
programów szkolenia zawodowego i programów nauczania (określa<br />
procedurę opracowywania, wprowadzania, uchylania i zmiany programów<br />
szkolenia zawodowego oraz programów kursów specjalistycznych)<br />
9 .<br />
Komendant Główny Policji za pośrednictwem kierownika komórki<br />
właściwej w sprawach szkolenia Komendy Głównej Policji, sprawuje nadzór<br />
nad realizacją szkoleń oraz doskonalenia centralnego. W zakresie realizacji<br />
doskonalenia lokalnego nadzór sprawują: komendant wojewódzki<br />
(Stołeczny) Policji (w komendzie wojewódzkiej/Stołecznej Policji oraz<br />
w podległych jednostkach organizacyjnych), komendant – rektor Wyższej<br />
Szkoły Policji w Szczytnie, komendant szkoły policji, dyrektorzy biur lub<br />
równorzędnych komórek organizacyjnych (w Komendzie Głównej Policji)<br />
10 . Na poczet realizacji zadań szkoleniowych przez jednostki dydaktyczne<br />
w budżecie Policji na 2011 r. zarezerwowano kwotę 30 mln zł 11 .<br />
292<br />
1. Szkolenie podstawowe<br />
8 Zarządzenie <strong>nr</strong> 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września 2007 r.<br />
w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów<br />
i innych jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18,<br />
poz. 135 z późn. zm.).<br />
9 Decyzja <strong>nr</strong> 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007 r. w sprawie<br />
opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania programów szkolenia zawodowego<br />
i programów nauczania (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 23, poz. 176).<br />
10<br />
§ 69 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń<br />
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,<br />
poz. 877 z późn. zm.).<br />
11<br />
Policja wydała na wyżywienie oraz działalność szkoleniową: w 2008 r. – 36 886<br />
052,34/ 7 802 952,15; w 2009 r. – 35 939 376,26/2 829 055,75; a w 2010 r. zabezpieczono<br />
środki w wysokości: 33 000 000,00/2 000 000,00. Zob. Odprawa roczna<br />
w KWP w Katowicach (styczeń 2011).
Jak wskazuje D. Wójcik „szkolenie zawodowe podstawowe jest fundamentalną<br />
podbudową dla przyszłego funkcjonowania każdego policjanta.<br />
Ponadto wskazuje ono na obszary działalności służbowej, które zostaną<br />
wypełnione w procesie dalszego kształcenia policjanta, w zależności od<br />
wykonywanych zadań służbowych. Konstrukcja programu nauczania bazuje<br />
na założeniu, według którego nadbudowa niezbędnej wiedzy zawodowej,<br />
specjalistycznej, następuje na wiedzy ogólnej, wyniesionej z systemu<br />
szkolnictwa powszechnego” 12 .<br />
Kwestię szkolenia zawodowego podstawowego reguluje cytowane<br />
uprzednio rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 19 czerwca 2007 r. Realizacja szkolenia zawodowego podstawowego<br />
prowadzona jest w oparciu o program wprowadzony decyzją <strong>nr</strong> 9 Komendanta<br />
Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniającą decyzję<br />
w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego<br />
13 .<br />
Szkolenie zawodowe podstawowe jest obowiązkowe dla nowo przyjętych<br />
policjantów. Celem tego szkolenia jest przygotowanie funkcjonariuszy<br />
do wykonywania zadań w służbie prewencyjnej i kryminalnej na podstawowych<br />
stanowiskach wykonawczych 14 . Fakt rozszerzenia szkolenia<br />
podstawowego o zagadnienia istotne w pracy funkcjonariuszy służby kryminalnej,<br />
wynika z braków kadrowych, jakie zaczęły występować w tym<br />
12 D. Wójcik, Policja w systemie organów administracji (ujęcie zagadnienia<br />
w programie szkolenia podstawowego policjantów), [w:] Policja w strukturach<br />
administracji publicznej, A. Babiński, P. Bogdalski (red.), Wydział Wydawnictw<br />
i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji, Szczytno 2005, ISBN 978-83-746201-7-8,<br />
s. 109.<br />
13 Decyzja <strong>nr</strong> 9 Komendanta Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniająca<br />
decyzję w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego<br />
(Dz. Urz. KGP z 2010 r. Nr 2, poz. 5).<br />
14 Zob. B. Martyniak-Mróz, Szkolenia w Policji po nowemu, strona internetowa<br />
Kwartalnika Policyjnego – http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/<strong>nr</strong>2/szkolenia.html<br />
(04.09.2010).<br />
293
pionie 15 . Szkolenie zawodowe podstawowe prowadzi się dla policjantów<br />
według jednolitego programu szkolenia, przygotowującego funkcjonariuszy<br />
do wykonywania podstawowych zadań służbowych na stanowiskach, na<br />
których są wymagane podstawowe kwalifikacje zawodowe.<br />
Szkolenie prowadzone jest w systemie stacjonarnym, jednak w szczególnie<br />
uzasadnionych przypadkach komendant główny Policji może zezwolić<br />
na odbycie przez policjanta szkolenia w systemie samokształcenia<br />
kierowanego, polegającego na indywidualnym toku nauczania, udziale<br />
w obowiązkowych instruktażach oraz konsultacjach, uzyskiwaniu zaliczeń<br />
oraz składaniu egzaminów określonych w programie szkolenia zawodowego<br />
policjantów, przystąpienia do egzaminu końcowego w terminie wyznaczonym<br />
dla policjantów odbywających to samo szkolenie w systemie<br />
stacjonarnym.<br />
Na szkolenie podstawowe kieruje się policjanta bezpośrednio po przyjęciu<br />
do służby. Słuchacz kwaterowany jest w jednostce szkoleniowej. Natomiast<br />
słuchacza zamieszkałego w miejscowości, w której znajduje się<br />
jednostka szkoleniowa lub w miejscowości pobliskiej, kierownik jednostki<br />
szkoleniowej może, na pisemny raport słuchacza i za zgodą jego przełożonego,<br />
zwolnić z obowiązku zakwaterowania w tej jednostce, jeżeli nie zakłóci<br />
to przebiegu szkolenia i realizacji procesu dydaktycznego oraz nie<br />
ograniczy jego udziału we wszystkich zajęciach przewidzianych programem<br />
szkolenia zawodowego policjantów.<br />
Szkolenia zawodowe podstawowe prowadzą szkoły policyjne w Pile,<br />
Słupsku, Katowicach, Centrum Szkolenia Policji w Legionowie oraz ośrodki<br />
szkolenia Policji w Sieradzu, Gdańsku i Poznaniu oraz Wyższa Szkoła<br />
Policji w Szczytnie. Jednostki szkoleniowe mają obowiązek prowadzenia<br />
dokumentacji szkoleń 16 .<br />
Słuchacz podlega ocenie, obejmującej przyswojenie wiedzy i opanowanie<br />
umiejętności, określonych w obowiązującym dla danego szkolenia<br />
15 Zob. P. Maciejczak, Rewolucji nie będzie, strona internetowa Kwartalnika Policyjnego<br />
–http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/<strong>nr</strong>1/wywiad.html (01.01.2010).<br />
16 J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska<br />
Z. Spyra, Kraków 2011, ISBN 978-83-626740-1-5, s. 243-258.<br />
294
zawodowego policjantów programie. Oceniania okresowego słuchacza<br />
dokonuje się po zakończeniu części szkolenia i następuje to w formie zaliczenia<br />
lub egzaminu, w zależności od treści będących przedmiotem szkolenia.<br />
Słuchacz, który otrzymał negatywną ocenę z zaliczenia ma prawo przystąpić<br />
do zaliczenia poprawkowego. W przypadku otrzymania negatywnej<br />
oceny z zaliczenia poprawkowego, słuchacz ma prawo do przystąpienia do<br />
zaliczenia komisyjnego, po pozytywnym zaopiniowaniu raportu<br />
o dopuszczenie do takiego egzaminu przez kierownika jednostki szkoleniowej.<br />
Szkolenie podstawowe kończy się egzaminem końcowym przeprowadzanym<br />
przez komisję egzaminacyjną. Przewidziano również egzamin końcowy,<br />
poprawkowy i komisyjny. Wykluczeniu z egzaminu (zaliczenia)<br />
podlega słuchacz, który korzysta z pomocy innych osób, posługuje się niedozwolonymi<br />
urządzeniami, materiałami lub środkami, bądź w inny sposób<br />
zakłóca jego przebieg. Wykluczony słuchacz otrzymuje ocenę negatywną,<br />
zachowując prawo do egzaminu (zaliczenia) poprawkowego i komisyjnego<br />
17 .<br />
Jest to jeden z elementów budowania „infrastruktury etycznej” 18 oddziałującej<br />
na osobowość funkcjonariusza Policji. Powoduje to zainicjowanie<br />
procesu, który wymaga przenoszenia uwagi funkcjonariusza z odpowiedzialności<br />
o charakterze regulaminowym na odpowiedzialność moralną,<br />
mającą coraz wyraźniej zinternalizowany charakter 19 . Między innymi w ten<br />
sposób adept sztuki policyjnej staje się pełnowartościowym funkcjonariuszem<br />
o coraz dojrzalszej osobowości 20 .<br />
17 Zob. § 26, 27, 28, 31, 32 i 36 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych<br />
i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków<br />
odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).<br />
18 Por. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114.<br />
19 Zob. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6, s. 202-203<br />
20 Zob. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji autonomicznego<br />
systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy” WSBPI „Apeiron”<br />
w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2, s. 31-40.<br />
295
Absolwent szkolenia podstawowego otrzymuje świadectwo ukończenia<br />
szkolenia zawodowego, zawierające ogólny wynik nauki oraz ocenę<br />
z egzaminu końcowego 21 . Słuchacza zwalnia się, usuwa, skreśla lub umożliwia<br />
dokończenie przerwanego szkolenia w przypadku wystąpienia warunków<br />
określonych w rozporządzeniu z dnia 19 czerwca 2007 r. 22 . Rozporządzenie<br />
nie określa długości trwania szkolenia. Natomiast według programu<br />
wprowadzonego decyzją <strong>nr</strong> 9 z dnia 11 stycznia 2010 r. 23 , założono, iż zostanie<br />
przeprowadzonych 968 godzin lekcyjnych podczas 124 dni szkoleniowych.<br />
Poprzedni program obejmował przeprowadzenie 1112 godzin<br />
podczas 146 dni szkolenia. Modyfikacja ilości godzin lekcyjnych objęła<br />
zagadnienia związane ze stosowaniem chemicznych środków obezwładniających<br />
(zagadnienie będzie realizowane w ramach doskonalenia<br />
zawodowego dla tych funkcjonariuszy, którzy winni posiadać te umiejętności<br />
w dalszej służbie) oraz w związku z wejściem w życie decyzji <strong>nr</strong> 374<br />
z dnia 22 września 2009 r. 24 w sprawie adaptacji zawodowej policjantów<br />
w służbie przygotowawczej 25 .<br />
Zgodnie ze wskazaną wyżej decyzją (<strong>nr</strong> 374) policjanci w służbie<br />
przygotowawczej poddawani są procesowi adaptacji zawodowej, który<br />
kończy się z upływem tej służby (3 lata od przyjęcia do służby).<br />
Adaptacja zawodowa ma w szczególności na celu ugruntowanie oraz<br />
pogłębienie wiedzy i umiejętności zawodowych oraz doskonalenie samo-<br />
21 Zob. § 42 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń zawodowych<br />
oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,<br />
poz. 877 z późn. zm.)<br />
22 Zob. Ibidem, § 43, 44 i 45.<br />
23 Decyzja <strong>nr</strong> 9 Komendanta Głównego Policji z dnia 11 stycznia 2010 r. zmieniająca<br />
decyzję w sprawie wprowadzenia programu szkolenia zawodowego podstawowego<br />
(Dz. Urz. KGP z 2010 r. Nr 2, poz. 5)<br />
24 Decyzja <strong>nr</strong> 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września 2009 r.<br />
(Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).<br />
25 Zob. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych<br />
i Administracji na zapytanie <strong>nr</strong> 6451, strona internetowa Interpelacje, zapytania<br />
i pytania poselskie, http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/270CCEA9<br />
(26.12.2009).<br />
296
dzielnych i zespołowych sposobów wykonywania obowiązków służbowych.<br />
Realizacja procesu następuje przez szkolenie zawodowe podstawowe,<br />
delegowanie policjanta do czasowego pełnienia służby w oddziale<br />
prewencji Policji albo samodzielnym pododdziale prewencji, wykonywaniu<br />
obowiązków służbowych w jednostce organizacyjnej przy wsparciu opiekuna<br />
służbowego. Opiekun służbowy jest odpowiedzialny za przygotowanie<br />
i przebieg adaptacji zawodowej 26 .<br />
2. Doskonalenie zawodowe<br />
Doskonalenie zawodowe w Policji reguluje cytowane uprzednio rozporządzenie<br />
Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19<br />
czerwca 2007 r., w którym czytamy, że „celem doskonalenia zawodowego,<br />
zwanego dalej «doskonaleniem», jest w szczególności nabywanie, aktualizowanie,<br />
rozszerzanie oraz pogłębianie wiedzy i umiejętności zawodowych<br />
policjanta, wymaganych przy wykonywaniu przez niego zadań i czynności<br />
służbowych, a także uzyskanie przez niego dodatkowych uprawnień, w tym<br />
uprawnień instruktorskich” 27 .<br />
Doskonalenie policjantów organizowane jest, jako:<br />
doskonalenie centralne – przez szkoły policyjne i Wyższą Szkołę Policji<br />
w Szczytnie, w formie kursów specjalistycznych, i innych niż<br />
kursy specjalistyczne przedsięwzięć, zwanych „innymi przedsięwzięciami”;<br />
doskonalenie lokalne – przez jednostki lub komórki organizacyjne<br />
jednostek Policji w formie innych przedsięwzięć;<br />
doskonalenie zewnętrzne – przez podmioty z poza policji 28 .<br />
26 Decyzja <strong>nr</strong> 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września 2009 roku<br />
w sprawie adaptacji zawodowej policjantów w służbie przygotowawczej (Dz. Urz.<br />
KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).<br />
27 § 48 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń<br />
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,<br />
poz. 877 z późn. zm.).<br />
28 Zob. Ibidem, § 49 i 50.<br />
297
Formą centralnego doskonalenia zawodowego są kursy specjalistyczne,<br />
prowadzone w systemie stacjonarnym i elektronicznego kształcenia<br />
na odległość, na podstawie programu nauczania określonego przez komendanta<br />
głównego Policji 29 . Inne przedsięwzięcia prowadzi się m.in. na<br />
podstawie zidentyfikowanych potrzeb jednostek organizacyjnych policji<br />
i na podstawie programu ustalonego przez komendanta szkoły policyjnej<br />
lub rektora Wyższej Szkoły Policji. Program zawiera cel przedsięwzięcia,<br />
jego formę i temat, warunki i czas realizacji oraz liczbę uczestników. Kierownicy<br />
jednostek lub komórek organizacyjnych Policji zostają pisemnie<br />
poinformowani o rodzaju przedsięwzięcia, jego terminie, limicie miejsc,<br />
terminach naboru oraz o warunkach, jakie muszą spełniać kierowani na nie<br />
policjanci 30 . Słuchacz kursu może podlegać okresowej ocenie, ewentualnie<br />
kurs może kończyć się egzaminem, jeżeli wymaga tego charakter przekazywanej<br />
wiedzy lub kształconych umiejętności. Absolwent otrzymuje<br />
świadectwo ukończenia kursu z wpisanym ogólnym wynikiem nauki oraz<br />
oceną z egzaminu końcowego, przy czym, jeżeli kurs nie kończy się egzaminem,<br />
zamiast oceny stosuje się przekreślenie 31 . Do dnia 31 grudnia 2007<br />
r. katalog programów szkoleń i kursów specjalistycznych obejmował około<br />
400 pozycji. Według informacji Komendy Głównej Policji, w październiku<br />
2008 r., katalog programów kursów specjalistycznych obejmował 79 pozycji.<br />
Zmniejszenie ilości programów spowodowane było koniecznością dostosowania<br />
ich treści do rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych<br />
i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków<br />
odbywania szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego<br />
w Policji.<br />
W związku z określeniem przez komendanta głównego Policji priorytetów<br />
na lata 2007–2010, jako najistotniejsze programy wskazano m.in.:<br />
program szkolenia zawodowego podstawowego;<br />
program kursu specjalistycznego dla dzielnicowych;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów do spraw nieletnich;<br />
29 Zob. Ibidem, § 51, 52 i 54.<br />
30 Zob. Ibidem, § 55 i 56.<br />
31 Zob. Ibidem, § 59-61.<br />
298
program kursu specjalistycznego w zakresie taktycznych aspektów<br />
prowadzenia postępowania w sprawach nieletnich;<br />
program kursu specjalistycznego w zakresie ruchu drogowego;<br />
program kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości<br />
narkotykowej;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów służby kryminalnej<br />
wykonujących czynności operacyjno-rozpoznawcze;<br />
program kursu specjalistycznego w zakresie analizy kryminalnej;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów realizujących zatrzymanie<br />
niebezpiecznych przestępców;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów podejmujących interwencję<br />
wobec osób agresywnych i niebezpiecznych;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów służby kryminalnej<br />
w zakresie sprawowaniem nadzoru nad prowadzeniem pracy operacyjnej;<br />
program kursu specjalistycznego w zakresie zwalczania przestępczości<br />
gospodarczej;<br />
program kursu specjalistycznego dla policjantów realizujących zadania<br />
fizycznego zwalczania terroryzmu w zakresie podstawowym.<br />
Realizacja programów zmierza do coraz skuteczniejszego zapobiegania<br />
i zdecydowanej eliminacji przestępstw i wykroczeń, szczególnie uciążliwych<br />
dla społeczności lokalnych oraz rozpoznania i zwalczenia przestępczości<br />
kryminalnej, gospodarczej i korupcyjnej, w tym przede wszystkim<br />
o charakterze zorganizowanym 32 .<br />
Komendant Główny Policji wprowadza poszczególny program szkolenia<br />
na podstawie decyzji, w której określa jednostkę organizacyjną realizującą<br />
szkolenie. Wskazać należy, że profile kursów są dostosowane do<br />
poszczególnych służb policyjnych: kryminalnej, prewencyjnej i lotnictwa<br />
32 Biuro Kadr i Szkolenia Komendy Głównej Policji, Strategia szkolnictwa policyjnego<br />
na lata 2007–2009, s. 21-25., zob. oficjalna strona internetowa Policji –<br />
http://www.policja.pl/ftp/pliki/strategia_szkolnictwa_policyjnego_na_lata_2007-<br />
2009.pdf (16.12.2011).<br />
299
Policji oraz wspomagającej 33 , przy czym zdarzają się kursy, które są adresowane<br />
do policjantów różnych służb, np. służby prewencyjnej i kryminalnej<br />
(np. kurs specjalistyczny dla policjantów realizujących zatrzymanie<br />
niebezpiecznych przestępców), kurs doskonalenia zawodowego dla<br />
policjantów i pracowników Policji z języka angielskiego – poziom I.<br />
Oferta szkoleniowa szczebla centralnego opracowywana jest na podstawie<br />
zdiagnozowanych potrzeb poszczególnych jednostek i komórek organizacyjnych<br />
Policji oraz oczekiwań samych policjantów. Poszczególne<br />
komendy wojewódzkie mają wpływ na zakres programowy oraz ofertę<br />
szkoleniową, m.in. poprzez opiniowanie projektu nowego programu szkoleniowego<br />
34 .<br />
Doskonalenie lokalne prowadzi się zgodnie z ustalonymi przez kierownika<br />
jednostki organizacyjnej Policji albo jej komórki, potrzebami<br />
w szczególności, jako: zajęcia prowadzone w celu utrzymania, bądź podnoszenia<br />
sprawności fizycznej oraz umiejętności strzeleckich policjantów,<br />
instruktaż w zakresie niezbędnym do prawidłowego wykonywania zadań<br />
i czynności służbowych. Zajęcia prowadzi się na podstawie planu i programu<br />
tych zajęć. Doskonalenie lokalne prowadzą kierownicy jednostek<br />
i komórek organizacyjnych Policji, a także policjanci, pracownicy Policji<br />
oraz inne osoby posiadające doświadczenie, wiedzę i umiejętności, a gdy to<br />
jest niezbędne – także uprawnienia instruktorskie 35 . Doskonalenie ze-<br />
33 Rodzaje służb i jednostek wchodzących w skład Policji określa art. 4 ustawy<br />
z 12 lutego 2007 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.), natomiast<br />
nazewnictwo poszczególnych komórek, m.in. § 19, 20 i 21 zarządzenia<br />
<strong>nr</strong> 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września 2007 roku w sprawie<br />
szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania komend, komisariatów i innych<br />
jednostek organizacyjnych Policji (Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135<br />
z późn. zm.).<br />
34 Zob. J. Sokołowska, A. Białoskórska, Mobilność edukacyjna i zawodowa osób<br />
bezpośrednio związanych z bezpieczeństwem w województwie opolskim, strona<br />
internetowa Opolskiego Zintegrowanego Operacyjnego Programu Rozwoju Regionalnego<br />
–http://www.zporr.wup.opole.pl/ (12.01.2010).<br />
35 § 62, 63 i 66 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania<br />
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r.<br />
Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).<br />
300
wnętrzne prowadzone jest po stwierdzeniu potrzeb, które nie mogą zostać<br />
zaspokojone w ramach doskonalenia centralnego lub lokalnego.<br />
3. Studia oficerskie<br />
Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie prowadzi trwające 6 semestrów,<br />
studia niestacjonarne pierwszego stopnia, na kierunku bezpieczeństwo wewnętrzne<br />
dla policjantów w służbie stałej, którzy posiadają świadectwo<br />
dojrzałości oraz złożyli raport i uzyskali zgodę (skierowanie) na podjęcie<br />
studiów, wydaną przez właściwego przełożonego (komendant główny Policji,<br />
komendant wojewódzki/stołeczny Policji, komendant – rektor Wyższej<br />
Szkoły Policji w Szczytnie, komendant szkoły policyjnej). Nabór na studia<br />
prowadzony jest na podstawie wyników postępowania rekrutacyjnego,<br />
obejmującego test wiedzy składający się z 60 zadań testowych wielokrotnego<br />
wyboru. Zadania oceniane są w skali od 0-1 punktu (zadania obejmują<br />
wiedzę ogólną o Policji oraz wiedzę o świecie współczesnym – 30/30) 36 .<br />
Studia prowadzone są w ramach tygodniowych zjazdów edukacyjnych –<br />
średnio 6-7 zjazdów w semestrze. Kształcenie policjantów, którzy uzyskali<br />
skierowanie jest nieodpłatne. Realizowane treści nauczania przewidują<br />
1394 godziny zajęć, co stanowi 69% wymiaru godzin studiów stacjonarnych<br />
37 . Absolwent uzyskuje tytuł zawodowy licencjata na kierunku bezpieczeństwo<br />
wewnętrzne. Ukończenie studiów daje możliwość złożenia egza-<br />
36 Uchwała <strong>nr</strong> 103/2009 Senatu Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie z dnia 25 maja<br />
2009 r. w sprawie ustalenia warunków i trybu rekrutacji policjantów na studia niestacjonarne<br />
pierwszego stopnia na kierunku „Bezpieczeństwo wewnętrzne”<br />
w WSPol. w Szczytnie w roku akademickim 2010/2011. Zob. strona internetowa<br />
Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie http://www.wspol.edu.pl/s/remository/funcstartdown/112/<br />
(05.09.2010).<br />
37 Zob. Zasady rekrutacji na studia pierwszego stopnia w roku akademickim<br />
2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie –<br />
http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-I-stopnia/560-zasady-rekrutacji-nastudia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim-2010-2011<br />
(03.09.2010).<br />
301
minu oficerskiego 38 . Przystąpić do egzaminu oficerskiego może policjant,<br />
który spełnia następujące warunki:<br />
jest mianowany albo powołany na stanowisko, dla którego jest określony<br />
policyjny stopień etatowy w korpusie oficerów Policji;<br />
ukończył szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół wyższych albo<br />
studia w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie;<br />
uzyskał pozytywną opinię lub okresową ocenę w rozumieniu przepisów<br />
o opiniowaniu służbowym funkcjonariuszy Policji 39 .<br />
Egzamin obejmuje test wiedzy i test umiejętności (jednakowe dla policjantów<br />
wszystkich rodzajów służb), które są oceniane odrębnie, i które<br />
służą sprawdzeniu wiedzy, i umiejętności niezbędnych do wykonywania<br />
zadań służbowych. Test wiedzy trwa 70 minut i składa się z 60 pytań ocenianych<br />
w skali od 0 do 1 za pytanie. Uzyskanie z testu 42 punktów uprawnia<br />
policjanta do przystąpienia do testu umiejętności, który składa się<br />
z dwóch zadań podlegających odrębnej ocenie w skali od 0 do 30 punktów,<br />
przy czym policjant przystępuje do kolejnego zadania po uzyskaniu, co<br />
najmniej 21 punktów z zadania poprzedniego. Uzyskanie mniej niż<br />
42 punktów z testu wiedzy lub mniej niż 21 punktów z któregokolwiek<br />
z dwóch zadań skutkuje wystawianiem oceny niedostatecznej. Ocenę taką<br />
uzyskuje również policjant, który korzysta z pomocy innych osób, posługuje<br />
się niedozwolonymi urządzeniami, materiałami lub środkami, lub<br />
w inny sposób zakłóca jego przebieg. Uzyskanie oceny niedostatecznej powoduje,<br />
iż ponowne przystąpienie do egzaminu może nastąpić dopiero po<br />
upływie roku od dnia jego zakończenia 40 . Po złożeniu egzaminu z wyni-<br />
38 Na pierwszy stopień policyjny w korpusie oficerów młodszych Policji może być<br />
mianowany policjant, który spełnia warunki określone w art. 25 ust. 1, ukończył<br />
studia w Wyższej Szkole Policji lub szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół<br />
wyższych, został mianowany lub powołany na stanowisko, dla którego został określony<br />
stopień i złożył egzamin oficerski – art. 50 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990<br />
roku o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277).<br />
39 § 2 Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 lipca 2007 r. w sprawie mianowania policjantów na stopnie policyjne (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 145, poz. 1017).<br />
40 Zob. Ibidem, § 5, 8, 9 i 12.<br />
302
kiem pozytywnym, funkcjonariusz otrzymuje świadectwo złożenia egzaminu<br />
oficerskiego z wpisaną oceną końcową, na którą składa się suma<br />
punktów uzyskanych w poszczególnych etapach 41 . Złożenie egzaminu oficerskiego<br />
z wynikiem pozytywnym stanowi podstawę do wystąpienia<br />
o mianowanie na pierwszy stopień oficerski 42 .<br />
4. Szkolenie oficerskie<br />
Szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół wyższych realizowane<br />
jest w Wyższej Szkole Policji w Szczytnie w oparciu o decyzję <strong>nr</strong> 270 Komendanta<br />
Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r. zmieniającą decyzję<br />
w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych 43 .<br />
Szkolenie jest prowadzone dla funkcjonariuszy w służbie stałej 44 , według<br />
jednolitego programu szkolenia, przygotowującego policjantów do wykonywania<br />
zadań służbowych na stanowiskach, na których są wymagane kwalifikacje<br />
zawodowe wyższe 45 . Na szkolenie to można skierować policjanta,<br />
który spełnia następujące warunki 46 :<br />
41 Zob. Ibidem, § 10 i 11.<br />
42 Zob. Ibidem, § 14 i 17.<br />
43 Zob. Decyzja <strong>nr</strong> 270 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r. zmieniająca<br />
decyzję w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów szkół wyższych<br />
(Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 9, poz. 44).<br />
44 Funkcjonariusz po przyjęciu do Policji zostaje mianowany policjantem w służbie<br />
przygotowawczej. Okres służby przygotowawczej trwa 3 lata, po czym policjant<br />
zostaje mianowany na stałe – art. 29 ustawy z dnia 12 lutego 2007 r. o Policji<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.), wskazujący również wyjątki od tej<br />
zasady.<br />
45 Wykaz stanowisk został zamieszczony w załączniku do rozporządzenia Ministra<br />
Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań<br />
w zakresie wykształcenia, kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni<br />
odpowiadać policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach<br />
służbowych oraz warunków ich mianowania na wyższe stanowiska<br />
służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).<br />
46 Odstępstwa od wymienionych warunków zostały określone w art. 34 ust. 2 i 56<br />
ust. 1 z dnia12 lutego 2007 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn.<br />
zm.).<br />
303
posiada wykształcenie wyższe z tytułem zawodowym magistra lub<br />
innym równorzędnym tytułem;<br />
złożył pisemny raport w tej sprawie;<br />
ma zapewnione, bezpośrednio po ukończeniu szkolenia, stanowisko<br />
służbowe, na którym są wymagane kwalifikacje zawodowe wyższe<br />
lub pełni służbę na stanowisku służbowym, dla którego określono policyjny<br />
stopień etatowy w korpusie oficerów Policji;<br />
najpóźniej w dniu ukończenia szkolenia, spełni wymóg w zakresie<br />
stażu służby, od którego uzależnione jest mianowanie lub powołanie<br />
na stanowisko służbowe;<br />
uzyskał pozytywną opinię służbową 47 .<br />
Policjant jest przyjmowany na szkolenie dla absolwentów szkół wyższych<br />
po zaliczeniu postępowania kwalifikacyjnego składającego się z testu<br />
wiedzy zawierającego 60 pytań, w szczególności z zakresu szkolenia podstawowego<br />
(skala ocen od 0 do 1 za każdą odpowiedź, warunkiem zaliczenia<br />
jest uzyskania co najmniej 42 punktów – udzielenie poprawnej odpowiedzi<br />
na 70 proc. zadań) 48 . Pytania testowe konstruowane są z następujących<br />
zagadnień 49 :<br />
część ogólna prawa karnego i prawa wykroczeń;<br />
część szczególna prawa materialnego i prawa wykroczeń;<br />
postępowanie na miejscu zdarzenia do chwili oględzin;<br />
oględziny rzeczy i miejsca zdarzenia;<br />
przyjęcie informacji o przestępstwie;<br />
etyka zawodowa i prawa człowieka;<br />
ustalenie tożsamości;<br />
użycie środków przymusu bezpośredniego;<br />
użycie broni palnej;<br />
47 § 11 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania szkoleń<br />
zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 126,<br />
poz. 877 z późn. zm.).<br />
48 Zob. B. Martyniak-Mróz, op. cit.<br />
49 Zob. J. Dworzecki, op. cit., s. 271-273.<br />
304
udzielenie pierwszej pomocy;<br />
zatrzymanie, dokonywanie kontroli osobistej, przeglądania zawartości<br />
bagażu, sprawdzenia ładunku, oraz pobierania od osób wymazu<br />
ze śluzówki policzków;<br />
przeszukanie osoby, pomieszczeń i rzeczy, udzielanie pomocy<br />
i asysty;<br />
przeprowadzanie interwencji;<br />
pełnienie służby patrolowej;<br />
poszukiwanie osób ukrywających się przed organami ścigania lub<br />
wymiarem sprawiedliwości, postępowanie w przypadku ujawnienia<br />
osoby o nieustalonej tożsamości;<br />
postępowanie w przypadku otrzymania informacji o utracie rzeczy<br />
oraz w sytuacji ujawnienia rzeczy poszukiwanej;<br />
służba konwojowa;<br />
służba ochronna w pomieszczeniach dla osób zatrzymanych;<br />
pełnienie służby na drogach i kontrola uczestników ruchu drogowego;<br />
postępowanie z osobami znajdującymi się pod wpływem alkoholu<br />
lub podobnie działającego środka;<br />
wprowadzenie do postępowania w sprawach o wykroczenia;<br />
postępowanie mandatowe;<br />
czynności wyjaśniające w sprawach o wykroczenia;<br />
postępowanie przyśpieszone;<br />
ujawnianie nieletnich sprawców czynów karalnych i wykazujących<br />
przejawy demoralizacji 50 .<br />
Słuchacz kwaterowany jest w jednostce szkoleniowej, jednakże może<br />
zostać od tego obowiązku zwolniony na identycznych zasadach, jak<br />
w przypadku szkolenia podstawowego 51 . Policjant – słuchacz podlega oce-<br />
50 Zob. Postępowanie kwalifikacyjne na szkolenie zawodowe dla absolwentów szkół<br />
wyższych, strona internetowa Wyższej szkoły Policji w Szczytnie –<br />
http://www.wspol.edu.pl/s/aktualnoci/archiwum/458-postepowanie (01.09.2010).<br />
51 Zob. § 16 i 13 rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji<br />
z dnia 19 czerwca 2007 roku w sprawie szczegółowych warunków odbywania<br />
305
nie, obejmującej przyswojenie wiedzy i opanowanie umiejętności, określonych<br />
w obowiązującym dla danego szkolenia zawodowego policjantów<br />
programie 52 . Stopień opanowania umiejętności i przyswojenia wiedzy<br />
sprawdza się przez ocenianie bieżące i okresowe.<br />
Ukończenie szkolenia daje możliwość złożenia egzaminu oficerskiego<br />
i uzyskanie stopnia podkomisarza. Egzamin odbywa się na identycznych<br />
warunkach, jak w przypadku absolwenta studiów oficerskich. Należy podkreślić,<br />
że to właśnie korpus oficerski ma największy wpływ na kulturę<br />
organizacyjną Policji, a tym samym na skuteczność i tzw. odbiór społeczny<br />
tej instytucji w naszym kraju 53 .<br />
Zakończenie<br />
Policja w Polsce ma już 21 lat. Jest to licząca sto tysięcy funkcjonariuszy<br />
uzbrojona formacja mundurowa. W najbliższym czasie, ta państwowa<br />
grupa dyspozycyjna będzie musiała podołać ogromnemu wyzwaniu, które<br />
dotyczyć będzie zapewnienia bezpieczeństwa wszystkim uczestnikom<br />
EURO 2012.<br />
Sporym wyzwaniem dla tej formacji będzie również utrzymanie aktualnie<br />
wysokiego wskaźnika wykrywalności przestępstw i wykroczeń oraz<br />
poczucia bezpieczeństwa u obywateli naszego kraju. Podołanie ww. zadaniom<br />
nie będzie możliwe bez kontynuacji, prawidłowej realizacji dostępnych<br />
form szkolenia i doskonalenia zawodowego funkcjonariuszy policji.<br />
Pejoratywne przesłanki natury ekonomicznej nie powinny mieć wpływu na<br />
obniżenie standardów szkolenia policyjnego.<br />
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji (Dz. U. z 2007 r.<br />
Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).<br />
52 Zob. W. Trzcińska, Kształcenie i doskonalenie kadr kierowniczych Policji,<br />
[w:] Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, t. 1, A. Szymaniak, W. Ciepiela<br />
(red.), Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań 2007, ISBN 978-83-606771-<br />
4-8, s. 187-196.<br />
53 Zob. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2, s. 69-81.<br />
306
Bibliografia<br />
1. I. Bogucka, T. Pietrzykowski, Etyka w administracji publicznej, LexisNexis,<br />
Warszawa 2010, ISBN 978-83-762050-7-6, s. 114.<br />
2. J. Dworzecki, Policja w Polsce. Wybrane zagadnienia, Oficyna Drukarska<br />
Z. Spyra, Kraków 2011, ISBN 978-83-626740-1-5.<br />
3. P. Maciejczak, Rewolucji nie będzie, strona internetowa Kwartalnika<br />
Policyjnego – http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/<strong>nr</strong>1/wywiad.html<br />
(01.01.2010).<br />
4. B. Martyniak-Mróz, Szkolenia w Policji po nowemu, strona internetowa<br />
Kwartalnika Policyjnego –<br />
http://www.kwartalnik.csp.edu.pl/<strong>nr</strong>2/szkolenia.html (04.09.2010).<br />
5. W. Trzcińska, Kształcenie i doskonalenie kadr kierowniczych Policji,<br />
[w:] Policja w Polsce. Stan obecny i perspektywy, t. 1, A. Szymaniak,<br />
W. Ciepiela (red.), Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, Poznań<br />
2007, ISBN 978-83-606771-4-8.<br />
6. J. Piwowarski, Etyka administracji i jej źródła, Wydawnictwo WSBPI<br />
„Apeiron” w Krakowie, Kraków 2011, ISBN 978-83-930321-3-6.<br />
7. J. Piwowarski, Rozwój osobowości jako przyczynek do konstrukcji<br />
autonomicznego systemu bezpieczeństwa, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2.<br />
8. J. Piwowarski, Bezpieczeństwo jako pożądany stan oraz jako wartość,<br />
[w:] Bezpieczeństwo jako wartość, Materiały z II Konferencji Naukowej<br />
Bezpieczeństwo jako wartość z 18 kwietnia 2008 r., Wydawnictwo<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, Kraków 2010, ISBN 978-83-930321-<br />
1-2.<br />
9. J. Piwowarski, Wybrane elementy filozofii organizacji, „Zeszyt Problemowy”<br />
WSBPI „Apeiron” w Krakowie, 2011, <strong>nr</strong> 2.<br />
10. J. Sokołowska, A. Białoskórska, Mobilność edukacyjna i zawodowa<br />
osób bezpośrednio związanych z bezpieczeństwem w województwie<br />
opolskim, strona internetowa Opolskiego Zintegrowanego Operacyjnego<br />
Programu Rozwoju Regionalnego –<br />
http://www.zporr.wup.opole.pl/ (12.01.2010).<br />
307
11. D. Wójcik, Policja w systemie organów administracji (ujęcie zagadnienia<br />
w programie szkolenia podstawowego policjantów), [w:] Policja<br />
w strukturach administracji publicznej, A. Babiński, P. Bogdalski<br />
(red.), Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji,<br />
Szczytno 2005, ISBN 978-83-746201-7-8.<br />
12. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43,<br />
poz. 277 z późn. zm.).<br />
13. Ustawa z dnia 22 stycznia 2010 r. o NIK (Dz. U. z 2010 r. Nr 227,<br />
poz. 148).<br />
14. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 r. w sprawie wymagań w zakresie wykształcenia,<br />
kwalifikacji zawodowych i stażu służby, jakim powinni odpowiadać<br />
policjanci na stanowiskach komendantów Policji i innych stanowiskach<br />
służbowych oraz warunków mianowania na wyższe stanowiska<br />
służbowe (Dz. U. z 2007 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).<br />
15. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 czerwca 2007 r. w sprawie szczegółowych warunków odbywania<br />
szkoleń zawodowych oraz doskonalenia zawodowego w Policji<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 126, poz. 877 z późn. zm.).<br />
16. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia<br />
19 lipca 2007 roku w sprawie mianowania policjantów na stopnie policyjne<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 145, poz. 1017).<br />
17. Zarządzenie <strong>nr</strong> 1041 Komendanta Głównego Policji z dnia 28 września<br />
2007 r. w sprawie szczegółowych zasad organizacji i zakresu działania<br />
komend, komisariatów i innych jednostek organizacyjnych Policji<br />
(Dz. Urz. KGP z 2007 r. Nr 18, poz. 135 z późn. zm.).<br />
18. Decyzja <strong>nr</strong> 863 Komendanta Głównego Policji z dnia 5 grudnia 2007 r.<br />
w sprawie opracowywania, wprowadzania, zmiany i uchylania programów<br />
szkolenia zawodowego i programów nauczania (Dz. Urz.<br />
KGP z 2007 r. Nr 23, poz. 176).<br />
308
19. Decyzja <strong>nr</strong> 270 Komendanta Głównego Policji z dnia 6 lipca 2009 r.<br />
zmieniająca decyzję w sprawie szkolenia zawodowego dla absolwentów<br />
szkół wyższych (Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 9, poz. 44).<br />
20. Decyzja <strong>nr</strong> 374 Komendanta Głównego Policji z dnia 22 września<br />
2009 roku w sprawie adaptacji zawodowej policjantów w służbie<br />
przygotowawczej (Dz. Urz. KGP z 2009 r. Nr 13, poz. 66).<br />
21. Departament Obrony Narodowej i Bezpieczeństwa Wewnętrznego,<br />
Informacja o wynikach kontroli organizacji i realizacji procesu szkolenia<br />
i doskonalenia zawodowego w Policji, Warszawa 2006, <strong>nr</strong> kontroli<br />
P/05/080, <strong>nr</strong> ewid. 5/2006/PO5080/KOB, s. 4-5.<br />
22. Uchwała <strong>nr</strong> 103/2009 Senatu Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie<br />
z dnia 25 maja 2009 r. w sprawie ustalenia warunków i trybu rekrutacji<br />
policjantów na studia niestacjonarne pierwszego stopnia na kierunku<br />
„Bezpieczeństwo wewnętrzne” w WSPol. w Szczytnie w roku akademickim<br />
2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji<br />
w Szczytnie – http://www.wspol.edu.pl/s/remository/func-startdown/112/<br />
(05.09.2010).<br />
23. Oficjalna strona internetowa Najwyższej Izby Kontroli –<br />
http://www.nik.gov.pl/kontrole/wyniki-kontroli-nik/kontrole,240.html<br />
(16.12.2010).<br />
24. Odpowiedź podsekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych<br />
i Administracji na zapytanie <strong>nr</strong> 6451, strona internetowa Interpelacje,<br />
zapytania i pytania poselskie,<br />
http://orka2.sejm.gov.pl/IZ6.nsf/main/270CCEA9 (26.12.2009).<br />
25. Biuro Kadr i Szkolenia Komendy Głównej Policji, Strategia szkolnictwa<br />
policyjnego na lata 2007–2009, oficjalna strona internetowa<br />
Policji –<br />
khttp://www.policja.pl/ftp/pliki/strategia_szkolnictwa_policyjnego_na<br />
_lata_2007-2009.pdf (16.12.2011).<br />
26. Zasady rekrutacji na studia pierwszego stopnia w roku akademickim<br />
2010/2011, strona internetowa Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie –<br />
http://www.wspol.edu.pl/s/rekrutacja/studia-I-stopnia/560-zasady-re-<br />
309
krutacji-na-studia-pierwszego-stopnia-w-roku-akademickim-2010-<br />
2011 (03.09.2010).<br />
27. Postępowanie kwalifikacyjne na szkolenie zawodowe dla absolwentów<br />
szkół wyższych, strona internetowa Wyższej szkoły Policji w Szczytnie<br />
–http://www.wspol.edu.pl/s/aktualnoci/archiwum/458-postepowanie<br />
(01.09.2010).<br />
28. Odprawa roczna w KWP w Katowicach (styczeń 2011).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr inż. Barbara Kaczmarczyk – wykładowca z zakresu zarządzania kryzysowego<br />
w Ośrodku Szkoleń Specjalistycznych Straży Granicznej.<br />
310
JERZY DEPO<br />
Bezpieczeństwo informacji niejawnych<br />
i innych prawnie chronionych<br />
Safety of classified information<br />
and other legally protected information<br />
Abstract: The author in his work states that the information is of a great importance<br />
politically as well as socially and economically. For this reason it is so<br />
important to ensure an adequate level of security of information. It may affect<br />
the nationwide interest since state’s wealth, prosperity, citizens’ standards<br />
of living and their safety, hang on both redistribution and proper security<br />
of information. The greatest importance for this topic has citizens’ access to<br />
information and the possibility of its processing and dissemination. Proper level<br />
of access to information by citizens is ensured primarily by Polish Constitution.<br />
Some regulations can also be found in the Press Law. The study describes also<br />
information hazard that could significantly affect the security of citizens and<br />
the state. These include: civil rights violations, cyber terrorism, espionage, or<br />
risk of unfortunate chance occurrence (such as natural disaster or power breakdown).<br />
In Poland, the legal system of information’s security consists of many<br />
elements that are mentioned in this paper. The author points out, however, that<br />
the stated procedures can be reduced to a few core principles. There are also<br />
enumerated , functional sub-systems for the protection of classified information.<br />
In this paper, are also cited the principles of protection of classified<br />
information which can be found in various acts.<br />
Key words: classified information, secret information, top secret information,<br />
confidential information<br />
311
Abstrakt: Autor w swojej pracy zaznacza, że informacja posiada wielkie znaczenie<br />
zarówno polityczne, jak i społeczne i ekonomiczne. Z tego właśnie powodu<br />
tak ważne jest zapewnienie odpowiedniego stopnia bezpieczeństwa informacji.<br />
Może ono wpływać na interes ogólnonarodowy, ponieważ zasobność<br />
państwa, dobrobyt, stopa życiowa obywateli i ich bezpieczeństwo, są zależne<br />
właśnie od informacji, zarówno jej redystrybucji, jak i właściwego zabezpieczenia.<br />
Podstawowe znaczenie w tym temacie ma dostęp obywatela do informacji<br />
oraz możliwość ich przetwarzania i rozpowszechniania, zwłaszcza, gdy<br />
przynajmniej w Polsce, nie ma już cenzury. Odpowiedni dostęp do informacji<br />
zapewnia obywatelom przede wszystkim Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej,<br />
ale przepisy na ten temat znaleźć można również w Prawie Prasowym.<br />
W pracy wyliczono również zagrożenia informacyjne, które znacząco mogą<br />
wpływać na stan bezpieczeństwa obywateli i państwa. Są to między innymi:<br />
naruszanie praw obywatelskich, cyberterroryzm, szpiegostwo czy zagrożenia<br />
losowe (jak klęski żywiołowe czy awarie zasilania). W Polsce prawny system<br />
bezpieczeństwa informacji składa się z wielu elementów, które wymienia się<br />
w niniejszej pracy. Autor zaznacza jednak, że sformułowane w nich procedury<br />
postępowania można sprowadzić do kilku najistotniejszych zasad. Wylicza też,<br />
z jakich podsystemów zadaniowo-funkcyjnych składa się system ochrony bezpieczeństwa<br />
informacji niejawnych. W pracy tej znaleźć można również przytoczone<br />
zasady ochrony informacji niejawnych i innych prawnie chronionych,<br />
które zawarte są w różnych przywołanych ustawach.<br />
Słowa kluczowe: informacja niejawna, informacja tajna, informacja ściśle<br />
tajna, informacja poufna<br />
(…) by zachować posiadaną tajemnicę<br />
nie wystarczy samo milczenie...<br />
Paul Claudel (1868-1955)<br />
312
W drugiej dekadzie XXI wieku truizmem jest twierdzenie, że informacja<br />
1 posiada olbrzymie znaczenie polityczne, społeczne i ekonomiczne.<br />
Dysponowanie prawdziwą, istotną, dokładną i aktualną informacją było<br />
bowiem, i nadal pozostaje, jednym z istotnych elementów prawidłowego<br />
funkcjonowania państwa, organizacji i obywatela.<br />
Bezpieczeństwo informacji jest więc nie tylko normą i koniecznością,<br />
ale także bezwzględnym obowiązkiem każdego urzędnika, przedsiębiorcy,<br />
nauczyciela i studenta 2 . Jest działaniem w dobrze pojętym interesie ogólnonarodowym,<br />
gdyż zasobność państwa, dobrobyt, stopa życiowa obywateli<br />
i ich bezpieczeństwo są zależne właśnie od informacji. Także kontakt<br />
z organami władzy państwowej czy samorządowej łączy się z pozyskiwaniem<br />
i wymianą informacji, i dlatego należy zauważyć, że podstawowe<br />
znaczenie w tym przedmiocie ma dostęp obywatela do informacji<br />
oraz możliwość ich przetwarzania 3 czy rozpowszechniania.<br />
Pierwszy zapis znajdziemy w rozdziale Konstytucji, zatytułowanym<br />
Wolności i prawa osobiste, gdzie art. 54 ust. 1 stanowi: „Zapewnia się każdemu<br />
wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania<br />
informacji”. Wyraża on w ten sposób wolę społeczeństwa do<br />
tworzenia porządku prawnego szanującego wolność człowieka. Dawno<br />
minęły już czasy, gdy cenzura dbała o „właściwy” odbiór społeczny przekazywanych<br />
informacji. Teraz jednak o wiele bardziej istotnym wydaje się<br />
1 Słowo „informacja” pochodzi od łacińskiego słowa informatio i ma dwa konteksty,<br />
w których jest stosowane, a mianowicie jako akt kształtowania umysłu i jako<br />
akt przekazywania wiedzy. Przedmiotem naszych rozważań będzie tu właśnie kontekst<br />
drugi, w którym informacja oznacza wiedzę.<br />
2 Stanowi o tym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U.<br />
Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), w której zapisano, iż „Obowiązkiem obywatela polskiego<br />
jest wierność Rzeczypospolitej Polskiej oraz troska o dobro wspólne” (art.<br />
82), „obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej” (art. 83) i „obrona Ojczyzny”<br />
(art. 85 ust. 1).<br />
3<br />
Przetwarzaniem informacji niejawnych są wszelkie operacje wykonywane<br />
w odniesieniu i na tych informacjach (wytwarzanie, modyfikowanie, kopiowanie,<br />
klasyfikowanie, gromadzenie, przechowywanie, przekazywanie lub udostępnianie)<br />
– art. 2 pkt 5 Ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 182, poz. 1228).<br />
313
yć cel przekazywania informacji. Chociaż szeroko rozumiane media, bez<br />
wątpienia, mają bardzo wielkie znaczenie w kreowaniu odbioru informacji,<br />
to jednak nikt nie może zarzucić, że nie jest możliwe szybkie dotarcie do<br />
informacji obiektywnej i wielopłaszczyznowej. W Polsce możliwości takie<br />
gwarantuje ustawa z 26 stycznia 1984 roku – Prawo prasowe 4 , która w art. l<br />
mówi: „Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczpospolitej Polskiej, korzysta<br />
z wolności wypowiedzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego<br />
informowania, jawności życia publicznego oraz kontroli i krytyki społecznej”.<br />
Polska ustawa zasadnicza zawiera również bardzo istotne zapisy dla tej<br />
problematyki w rozdziale Wolności i prawa polityczne, w którym podkreślono<br />
raz jeszcze wolność dostępu do informacji. Art. 61 mówi:<br />
„1. Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów<br />
władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne. Prawo to obejmuje<br />
również uzyskiwanie informacji o działalności organów samorządu<br />
gospodarczego i zawodowego, a także innych osób oraz jednostek organizacyjnych<br />
w zakresie, w jakim wykonują one zadania władzy publicznej<br />
i gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem Skarbu Państwa.<br />
2. Prawo do uzyskiwania informacji oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych<br />
organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów,<br />
z możliwością rejestracji dźwięku lub obrazu. 3. Ograniczenie prawa,<br />
o którym mowa w ust. l i 2 może nastąpić wyłącznie ze względu na określone<br />
w ustawach ochronę wolności i praw innych osób i podmiotów gospodarczych<br />
oraz ochronę porządku publicznego, bezpieczeństwa lub ważnego<br />
interesu gospodarczego państwa” 5 .<br />
Przepisy te mają kluczowe znaczenie dla zrozumienia charakteru tego<br />
prawa. Jest ono bowiem powszechne, ale może podlegać ograniczeniom<br />
z w/w powodów. Z kolei art. 74 ust. 2 w rozdziale Wolności i prawa ekonomiczne,<br />
socjalne i kulturalne zapewnia, iż „3. „Każdy ma prawo do in-<br />
4 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r. Nr 5,<br />
poz. 24 z późn. zm.).<br />
5 Zob. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka, LexisNexis,<br />
Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1, s. 46.<br />
314
formacji o stanie i ochronie środowiska”, co jest jak gdyby konsekwencją<br />
zapisów art. 61 Konstytucji.<br />
Istotne znaczenie dla upowszechniania wolności informacyjnej<br />
w naszym państwie miały: uchwalona 4 listopada 1950 r. w Rzymie Konwencja<br />
o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności 6 oraz Międzynarodowy<br />
Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony<br />
16 grudnia 1966 roku 7 .<br />
Wolność dostępu do informacji, jak już wyżej wspomniano, ma charakter<br />
konstytucyjny. Niewątpliwą więc wolą narodu winno być jej poszanowanie.<br />
W chwili obecnej nie istnieją poważne zagrożenia dla bezpieczeństwa<br />
państwa, a także przeszkody uniemożliwiające konsekwentną i suwerenną<br />
realizację strategicznych celów RP. Niemniej jednak ABW odnotowuje<br />
szereg niekorzystnych zjawisk i tendencji, które w konsekwencji mogą<br />
mieć negatywny wpływ na ogólny stan bezpieczeństwa Polski. Polska nadal<br />
pozostaje celem operacji wywiadowczych różnych służb specjalnych, zarówno<br />
z uwagi na pozycję polityczno-ekonomiczną w regionie, jak też ze<br />
6 Art. 10 tej deklaracji stwierdzał, iż „Każdy ma prawo do wolności wyrażania<br />
opinii. Prawo to ma obejmować wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania<br />
i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu<br />
na granice państwowe (...). Korzystanie jednak z tych wolności pociągających za<br />
sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym,<br />
warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę<br />
i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego,<br />
integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego, ze względu<br />
na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na<br />
ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze<br />
względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie<br />
powagi i bezstronności władzy sądowej”. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn.<br />
zm.).<br />
7 Art. 19 ust. 2 tego dokumentu stanowi, że „Każdy ma prawo do wyrażania opinii;<br />
prawo to obejmuje swobodę poszukiwania, otrzymywania i rozpowszechniania<br />
wszelkich informacji i poglądów, bez względu na granice państwowe (...). Realizacja<br />
tego prawa może być ograniczona jedynie ze względu na poszanowanie dobrego<br />
imienia innych oraz ochrony bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego<br />
albo zdrowia lub moralności publicznej” (Dz. U. z 1977 r. Nr 38,<br />
poz. 167).<br />
315
względu na przynależność do NATO i związaną z tym faktem rolą militarną.<br />
Także, w związku z coraz bardziej masowym wykorzystywaniem systemów<br />
i sieci teleinformatycznych 8 we wszystkich rodzajach działalności,<br />
problem występujących zagrożeń i sposobów przeciwdziałania im jest jednym<br />
z kluczowych problemów związanych z elektronicznym przetwarzaniem<br />
danych.<br />
W sumie, rozwój znaczenia informacji w życiu obywatela i państwa,<br />
wolność pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, gwarantowana na<br />
mocy art. 54 ust. 1 Konstytucji 9 oraz powszechność przetwarzania danych<br />
w systemach i sieciach teleinformatycznych, powoduje zarówno zwiększenie<br />
skali zagrożeń jak i zmniejsza możliwość bezpośredniej kontroli poszczególnych<br />
etapów procesu jej przetwarzania.<br />
Do zagrożeń informacyjnych wpływających na stan bezpieczeństwa<br />
państwa i obywateli zalicza się m.in. 10 :<br />
nieuprawnione ujawnienia informacji, tzw. „wycieki” lub „przecieki”<br />
(pomyłkowe, polityczne, komercyjne – wynikające z chciwości, chęci<br />
rewanżu, zastraszenia),<br />
naruszanie przez władze praw obywatelskich,<br />
asymetria w międzynarodowej wymianie informacji,<br />
działalność grup świadomie manipulujących przekazem informacji,<br />
niekontrolowany rozwój nowoczesnych technologii bioinformatycznych,<br />
przestępczość komputerową (naruszenie integralności danych przetwarzanych<br />
przez system teleinformatyczny – modyfikowanie, doda-<br />
8 Ustawa o ochronie informacji (art. 2 ust. 6) stanowi, że systemem teleinformatycznym<br />
jest system, który tworzą urządzenia, narzędzia, metody postępowania<br />
i procedury stosowane przez wyspecjalizowanych pracowników, w sposób zapewniający<br />
wytwarzanie, przechowywanie, przetwarzanie lub przekazywanie informacji.<br />
Natomiast siecią teleinformatyczną jest organizacyjne i techniczne połączenie<br />
systemów teleinformatycznych.<br />
9 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, op. cit., s. 44.<br />
10 Za: P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,<br />
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-217255-59-7, s. 85-154.<br />
316
nie, zniszczenie; nieuprawnione skopiowanie danych<br />
i wyprowadzenie ich z miejsca pracy; specjalistyczne włamania do<br />
systemów komputerowych; nieuprawniony dostęp do zasobów systemu<br />
dzięki ujawnieniu haseł innych użytkowników; zniszczenie<br />
elementów lub całości infrastruktury technicznej systemu teleinformatycznego);<br />
cyberterroryzm (blokowanie dostępu do systemów, włamania do systemu,<br />
niszczenie lub destabilizacja systemu),<br />
walkę informacyjną,<br />
zagrożenia asymetryczne,<br />
szpiegostwo,<br />
nieodpowiednie warunki pracy urządzeń teleinformatycznych (np.<br />
wilgotność, temperatura),<br />
zagrożenia losowe (klęski żywiołowe, zakłócenia w telekomunikacji,<br />
awaria zasilania, itp.),<br />
niezamierzone błędy, pomyłki i zaniedbania pracowników, defekty<br />
sprzętu i oprogramowania.<br />
Podstawowymi elementami aktualnie tworzącymi prawny system bezpieczeństwa<br />
informacji w Polsce są (w kolejności ich uchwalenia):<br />
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – Ustawa z dnia 2 kwietnia<br />
1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483, ze zmianami w 2006 i 2009 r.),<br />
Ustawa z 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej<br />
(Dz. U. Nr 112, poz. 1198 ze zm.),<br />
Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych<br />
(Dz. U. Nr 182, poz. 1228),<br />
ratyfikowane bilateralne umowy międzynarodowe o wzajemnej<br />
ochronie informacji niejawnych 11 ,<br />
11<br />
Ratyfikowanymi bilateralnymi umowami międzynarodowymi o wzajemnej<br />
ochronie informacji niejawnych są umowy z: Albanią, Bułgarią, Chorwacją, Czechami,<br />
Estonią, Finlandią, Francją, Hiszpanią, Łotwą, Norwegią, RFN, Rosją, Rumunią,<br />
Słowacją, Szwecją, Ukrainą, USA, Wielką Brytanią i Irlandią Północną<br />
oraz Włochami.<br />
317
umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego oraz Unii<br />
Europejskiej 12 ,<br />
inne ustawy i akty wykonawcze odnoszące się do tego obszaru,<br />
a w szczególności:<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 25 sierpnia 2005 r.<br />
w sprawie podstawowych wymagań bezpieczeństwa teleinformatycznego<br />
(Dz. U. Nr 171, poz. 1433),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 29 września 2005 r.<br />
w sprawie trybu i sposobu przyjmowania, przewożenia, wydawania<br />
i ochrony materiałów niejawnych (Dz. U. Nr 200, poz. 1650),<br />
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 czerwca 2010 r. w sprawie<br />
organizacji i funkcjonowania kancelarii tajnych (Dz. U. z 2010 r. Nr<br />
114, poz. 765),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.<br />
w sprawie przekazywania informacji, udostępniania dokumentów<br />
oraz udzielania pomocy służbom i instytucjom uprawnionym do<br />
prowadzenia poszerzonych postępowań sprawdzających, kontrolnych<br />
postępowań sprawdzających oraz postępowań bezpieczeństwa przemysłowego<br />
(Dz. U. Nr 258, poz. 1750),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.<br />
w sprawie wzorów zaświadczeń stwierdzających odbycie szkolenia<br />
w zakresie ochrony informacji niejawnych oraz sposobu rozliczania<br />
kosztów przeprowadzenia szkolenia przez Agencję Bezpieczeństwa<br />
12<br />
Dotyczy: 1) Umowy między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego<br />
o ochronie informacji, sporządzonej w Brukseli dnia 6 marca 1997 roku (Dz. U.<br />
z 2000 r. Nr 64, poz. 740), 2) Umowy Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego<br />
o przekazywaniu informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzonej<br />
w Brukseli 19 października 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742), 3) Umowy<br />
o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących obronności, w przypadku<br />
których zostały złożone wnioski o udzielenie patentów, sporządzonej w Paryżu<br />
21 września 1960 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 744), 4) Umowy między Stronami<br />
Traktatu Północnoatlantyckiego o współpracy w dziedzinie informacji atomowych,<br />
sporządzonej w Paryżu dnia 18 czerwca 1964 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 143,<br />
poz. 1594), oraz Traktatu Akcesyjnego podpisanego dnia 16 kwietnia 2003 r.<br />
(Dz. U. z 2004 r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.).<br />
318
Wewnętrznego lub Służbę Kontrwywiadu Wojskowego (Dz. U.<br />
Nr 258, poz. 1751),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.<br />
w sprawie wzorów poświadczeń bezpieczeństwa (Dz. U. Nr 258, poz.<br />
1752),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.<br />
w sprawie wzoru decyzji o odmowie wydania poświadczenia bezpieczeństwa<br />
(Dz. U. Nr 258, poz. 1753),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z 28 grudnia 2010 r.<br />
w sprawie wzoru decyzji o cofnięciu poświadczenia bezpieczeństwa<br />
(Dz. U. Nr 258, poz. 1754),<br />
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie<br />
wzorów kwestionariusza bezpieczeństwa przemysłowego, świadectwa<br />
bezpieczeństwa przemysłowego decyzji o odmowie wydania<br />
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego oraz decyzji o cofnięciu<br />
świadectwa bezpieczeństwa przemysłowego (Dz. U. Nr 86, poz.<br />
470),<br />
Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 27 kwietnia 2011 r.<br />
w sprawie przygotowania i przeprowadzania kontroli stanu zabezpieczenia<br />
informacji niejawnych (Dz. U. Nr 93, poz. 541),<br />
Wytyczne szefa ABW z dnia 31 grudnia 2010 r. w sprawie postępowania<br />
z informacjami niejawnymi międzynarodowymi,<br />
Decyzja <strong>nr</strong> 165/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 kwietnia<br />
2011 r. w sprawie sprawowania nadzoru nad ochroną informacji niejawnych<br />
w resorcie obrony narodowej.<br />
Sformułowane w nich procedury postępowania można sprowadzić do<br />
następujących zasad:<br />
1. Ochronie podlegają wszystkie informacje niejawne, niezależnie od<br />
formy i sposobu ich wyrażenia, a także będące w stadium ich przetwarzania;<br />
2. Ograniczonego dostępu – według niej „Informacje niejawne mogą<br />
być udostępnione wyłącznie osobie dającej rękojmię zachowania tajemnicy<br />
i tylko w zakresie niezbędnym do wykonywania przez nią<br />
319
pracy na zajmowanym stanowisku” (art. 4 ust. 1 Ustawy o ochronie<br />
informacji) 13 ;<br />
3. Dopuszczenie do pracy lub pełnienia służby na stanowiskach albo<br />
zlecenie prac związanych z dostępem informacji niejawnych o klauzuli<br />
„poufne” lub wyższej może nastąpić wyłącznie osobom posiadającym<br />
poświadczenia bezpieczeństwa oraz przeszkolonym w zakresie<br />
ochrony informacji niejawnych (art. 21 ust. 1 ww. ustawy),<br />
4. Podporządkowania środków ochrony klauzuli informacji 14 , tzn. stosowane<br />
w oparciu o przepisy ustawy oraz wydanych do niej aktów<br />
wykonawczych środki ochrony fizycznej 15 i zasady bezpieczeństwa<br />
obiegu dokumentów muszą być adekwatne do klauzuli tajności wytwarzanych,<br />
przetwarzanych, przekazywanych i przechowywanych<br />
informacji;<br />
5. Dostosowania zakresu środków ochrony fizycznej do uwarunkowań<br />
i specyfiki danej jednostki organizacyjnej (instytucji) 16 ;<br />
13 Mówiąc najprościej, rękojmia zachowania tajemnicy oznacza spełnienie ustawowych<br />
wymogów dla zapewnienia ochrony informacji niejawnych przed ich<br />
nieuprawnionym ujawnieniem m.in.: niekwestionowana lojalność wobec RP, niekaralność<br />
za przestępstwa umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, nienaganne<br />
zachowanie w środowisku, zachowania seksualne, brak nałogów (spożywanie alkoholu,<br />
zażywanie narkotyków) lub dolegliwości psychicznych, zrównoważenie<br />
psychiczne, uwarunkowania finansowe – posiadanie majątku nieprzekraczającego<br />
uzyskiwanych dochodów, brak związków z osobami z tzw. grup ryzyka (czy nie<br />
ma powiązań bądź kontaktów z obcymi służbami specjalnymi, grupami przestępczymi<br />
lub organizacjami wywrotowymi).<br />
14 Klauzula tajności – stopień niejawności informacji lub materiału (dokumentu,<br />
przedmiotu), który jednoznacznie określa też środki ochrony danej informacji.<br />
Rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z dnia 13 sierpnia 2010 r. wprowadzono<br />
następujące zasady oznaczania klauzul tajności: „00” – dla klauzuli „ściśle tajne”;<br />
„0” – dla klauzuli „tajne”, „Pf” – dla klauzuli „poufne”, i „Z” – dla klauzuli<br />
„zastrzeżone”.<br />
15 Przez ochronę fizyczną należy rozumieć zespół przedsięwzięć ochronnych realizowanych<br />
przez warty i służby wewnętrzne lub specjalistyczne uzbrojone formacje<br />
ochronne przedsiębiorców, portierów i dozorców, a także psy wartownicze.<br />
16 W myśl art. 1 ust. 2 ustawy jednostką organizacyjną są: 1) organa władzy publicznej<br />
(Sejm, Senat, Prezydent RP, organa administracji rządowej, organa jednostek<br />
samorządu terytorialnego, sądy i trybunały, organa kontroli skarbowej),<br />
320
6. Podporządkowania środków ochrony klauzuli tajności informacji,<br />
poziomowi dostępu do nich zatrudnionych osób i faktycznie występujących<br />
zagrożeń (stosowanie środków w szczególności chroniących<br />
przetwarzane informacje przed: a) działaniem obcych służb<br />
specjalnych, b) zamachem terrorystycznym lub sabotażem, c) kradzieżą<br />
lub zniszczeniem materiału, próbą wejścia osób niepowołanych<br />
do pomieszczeń, w których są przetwarzane informacje niejawne,<br />
d) nieuprawnionym dostępem do informacji o wyższej klauzuli<br />
tajności niż wynika to z posiadanych uprawnień – art. 8 i 45<br />
Ustawy o ochronie informacji) 17 ;<br />
7. Zakazu zmiany klauzuli tajności, tj. kontroli twórcy nad sposobem<br />
ochrony informacji (osoba, która jest upoważniona do podpisania dokumentu<br />
lub oznaczenia innego niż dokument materiału, ma prawo<br />
do przyznania klauzuli tajności, bez zgody tej osoby lub jej przełożonego<br />
klauzula tajności nie może być obniżona ani zniesiona; art. 6<br />
ust. 1, 2 i 3 Ustawy o ochronie informacji).<br />
8. Informacje niejawne podlegają ochronie do czasu zniesienia lub<br />
zmiany klauzuli tajności. Zniesienie lub zmiana klauzuli tajności są<br />
możliwe wyłącznie po wyrażeniu pisemnej zgody przez osobę, która<br />
ją ustanowiła, albo jej przełożonego w przypadku ustania lub zmiany<br />
ustawowych przesłanek ochrony.<br />
2) jednostki organizacyjne podległe ministrowi ON lub przez niego nadzorowane,<br />
3) jednostki Narodowego Banku Polskiego, 4) inne niż wymienione państwowe<br />
osoby prawne, 4) jednostki podległe organom władzy publicznej lub przez nie<br />
nadzorowane, 5) przedsiębiorstwa zamierzające ubiegać się lub wykonujące na<br />
podstawie przepisów prawa zadania związane z dostępem do informacji niejawnych.<br />
17 Stosownie do art. 46 ustawy – „W celu uniemożliwienia osobom nieuprawnionym<br />
dostępu do informacji niejawnych o klauzuli „poufne" lub wyższej należy<br />
w szczególności: 1) zorganizować strefy ochronne; 2) wprowadzić system kontroli<br />
wejść i wyjść ze stref ochronnych; 3) określić uprawnienia do przebywania w strefach<br />
ochronnych; 4) stosować wyposażenie i urządzenia służące ochronie informacji<br />
niejawnych, którym przyznano certyfikaty”.<br />
321
9. Za ochronę informacji niejawnych odpowiedzialny jest kierownik<br />
jednostki organizacyjnej 18 , w której takie informacje są wytwarzane,<br />
przetwarzane lub przechowywane (Art. 14 Ustawy o ochronie informacji).<br />
10. Kancelaria tajna stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną,<br />
w zakresie ochrony informacji niejawnych podległą bezpośrednio<br />
pełnomocnikowi ochrony, obsługiwaną przez pracowników pionu<br />
ochrony, odpowiedzialną za właściwe rejestrowanie, przechowywanie,<br />
obieg i wydawanie takich materiałów uprawnionym osobom (art.<br />
42 Ustawy o ochronie informacji).<br />
Zgodnie z wytycznymi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, której<br />
szef pełni funkcję krajowej władzy bezpieczeństwa (art. 11 ust. 1 ustawy) 19 ,<br />
aby skutecznie chronić informacje, trzeba przede wszystkim opracować<br />
i wdrożyć odpowiedni plan ochrony informacji, a pierwszym krokiem, jaki<br />
należy podjąć, jest stworzenie wykazu informacji, które mają być chronione.<br />
Kolejnym zaś etapem jest opracowanie procedur oraz stworzenie<br />
instrukcji dla ochrony informacji. <strong>Nas</strong>tępnie trzeba wyznaczyć osoby<br />
z dostępem do informacji niejawnych oraz techniczne zabezpieczenie systemów,<br />
w których dokonuje się przetwarzanie informacji.<br />
Na system ochrony (bezpieczeństwa) informacji niejawnych w RP<br />
składa się zaś sześć podsystemów zadaniowo-funkcyjnych). Są to:<br />
bezpieczeństwo osobowe, które obejmuje: kwestię dostępu do informacji<br />
niejawnych i regulacje związane z prowadzeniem postępowań<br />
sprawdzających osób ubiegających się o dostęp do takich informacji;<br />
18 Kierownikiem jednostki może być: właściciel, dyrektor, dowódca, komendant,<br />
rektor, a w podmiotach prawa handlowego – zarząd.<br />
19 W odniesieniu do Ministerstwa Obrony Narodowej, jednostek organizacyjnych<br />
podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej, ataszatów<br />
obrony w placówkach zagranicznych oraz wobec żołnierzy w służbie czynnej wyznaczonych<br />
na stanowiska służbowe w innych niż wymienione jednostkach organizacyjnych,<br />
szef ABW pełni tę funkcję za pośrednictwem Szefa Służby Kontrwywiadu<br />
Wojskowego (art. 11 ust. 3 ustawy). Do organów państwowych i instytucji<br />
wykonujących zadania w zakresie ochrony informacji niejawnych należą nadto:<br />
Komitet Ochrony Informacji Niejawnych działający przy Radzie Ministrów, Najwyższa<br />
Izba Kontroli.<br />
322
szkolenia 20 ,<br />
bezpieczeństwo przemysłowe 21 ,<br />
ewidencje, przechowywanie i udostępnianie akt sprawdzających,<br />
kancelarie tajne i środki bezpieczeństwa fizycznego, odnoszące się<br />
do wskazań gdzie i w jaki sposób można przechowywać te informacje,<br />
ochrona informacji niejawnych międzynarodowych 22 .<br />
Pewne zasady ochrony informacji niejawnych i innych prawnie chronionych<br />
zawarte są również w innych ustawach; m.in. w:<br />
1) Kodeksie postępowania administracyjnego 23 :<br />
a) Art. 74 § 1 – Prawa stron do wglądu w akta sprawy, sporządzania<br />
z nich notatek, kopii lub odpisów nie stosuje się do akt sprawy zawierającej<br />
20 Zgodnie z art. l9 ust. 1, 2 i 3 szkolenie w zakresie ochrony informacji przeprowadza<br />
się w celu zapoznania z: 1) przepisami dotyczącymi ochrony informacji<br />
niejawnych oraz odpowiedzialności karnej, dyscyplinarnej i służbowej za ich naruszenie,<br />
w szczególności za nieuprawnione ujawnienie informacji niejawnych; 2)<br />
zasadami ochrony informacji niejawnych w zakresie niezbędnym do wykonywania<br />
pracy lub pełnienia służby, z uwzględnieniem zasad zarządzania ryzykiem bezpieczeństwa<br />
informacji niejawnych, w szczególności szacowania ryzyka; 3) sposobami<br />
ochrony informacji niejawnych oraz postępowania w sytuacjach zagrożenia dla<br />
takich informacji lub w przypadku ich ujawnienia. Szkolenie przeprowadza się nie<br />
rzadziej niż raz na 5 lat, a przeprowadzają je odpowiednio ABW lub SKW (dla<br />
pełnomocników ochrony i ich zastępców oraz dla kierowników jednostek,<br />
w których są przetwarzane informacje niejawne o klauzuli „ściśle tajne” i „tajne”),<br />
a dla pozostałych osób – pełnomocnik ochrony.<br />
21 Bezpieczeństwo przemysłowe to wszelkie działania związane z zapewnieniem<br />
ochrony informacji niejawnych udostępnianych przedsiębiorcy, jednostce naukowej<br />
lub badawczo-rozwojowej w związku z wykonywaniem umów lub zadań wynikających<br />
z przepisów prawa.<br />
22 Informacje niejawne międzynarodowe to informacje pochodzące od podmiotów<br />
zagranicznych lub wytwarzane w ich interesie, które na podstawie zobowiązań<br />
przyjętych przez RP – wymagają ochrony przed nieuprawnionym dostępem lub<br />
ujawnieniem na poziomie jednoznacznym wskazanym poprzez odwołanie się do<br />
klauzul tajności obowiązujących w RP. Informacją niejawną międzynarodową jest<br />
także polska informacja niejawna, jeżeli zostaje udostępniona partnerowi zagranicznemu.<br />
23 Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego<br />
(Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).<br />
323
informacje niejawne o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”, a także do<br />
innych akt, które organ administracji publicznej wyłączy ze względu na<br />
ważny interes państwowy;<br />
b) Art. 82 pkt 2 – Nie mogą być świadkiem w postępowaniu administracyjnym<br />
osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych<br />
na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały w trybie określonym<br />
obowiązującymi przepisami zwolnione od obowiązku zachowania<br />
tej tajemnicy.<br />
2) Kodeksie postępowania cywilnego 24 :<br />
a) Art. 153 § 1 – „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia<br />
lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie<br />
sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności lub jeżeli mogą<br />
być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych”;<br />
b) Art. 248 § 1 – „Każdy obowiązany jest przedstawić na zarządzenie<br />
sądu w oznaczonym terminie i miejscu dokument znajdujący się w jego<br />
posiadaniu i stanowiący dowód faktu istotnego dla rozstrzygnięcia sprawy,<br />
chyba że dokument zawiera informacje niejawne”;<br />
c) Art. 259 pkt 2 – Świadkami w postępowaniu cywilnym nie mogą<br />
być wojskowi i urzędnicy niezwolnieni od zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli „zastrzeżone” lub „poufne”, jeżeli ich zeznanie<br />
miałoby być połączone z jej naruszeniem.<br />
3) Ustawie o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej<br />
Polskiej 25 :<br />
a) Art. 64 ust. 5 pkt 5 – „Żołnierze w czynnej służbie wojskowej<br />
i żołnierze rezerwy, którzy w związku z nadaniem przydziałów kryzysowych<br />
lub przydziałów mobilizacyjnych mają lub będą mieć dostęp do informacji<br />
niejawnych, podlegają, na zasadach określonych w przepisach<br />
o ochronie informacji niejawnych, właściwemu postępowaniu sprawdzającemu”;<br />
24 Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U.<br />
z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).<br />
25 Ustawa z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej<br />
Polskiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn. zm.).<br />
324
) Art. 176 ust. 1a – „Osoby, o których mowa w ust. 1, które mają<br />
lub mogą mieć dostęp do informacji niejawnych, podlegają, na zasadach<br />
określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych, właściwemu<br />
postępowaniu sprawdzającemu”.<br />
4) Ustawie o pracownikach urzędów państwowych 26 :<br />
a) Art. 17 ust. 2 pkt 5 – pracownik urzędu państwowego jest obowiązany<br />
dochować tajemnicy związanej z wykonywaniem obowiązków.<br />
5) Ustawie – Prawo prasowe 27 :<br />
a) Art. 14 ust. 5 – „Dziennikarz nie może opublikować informacji,<br />
jeżeli osoba udzielająca jej zastrzega to ze względu na tajemnicę zawodową”.<br />
6) Ustawie o Państwowej Inspekcji Sanitarnej 28 :<br />
a) Art. 29a – „Uzyskane przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej<br />
w trakcie kontroli informacje, dokumenty i inne dane zawierające tajemnicę<br />
prawnie chronioną kontrolowanego nie mogą być przekazywane<br />
innym organom ani ujawniane, jeżeli nie jest to konieczne ze względu na<br />
ochronę życia lub zdrowia człowieka, z wyłączeniem żądania sądu lub prokuratora<br />
w związku z toczącym się postępowaniem”.<br />
7) Ustawie o rybactwie śródlądowym 29 :<br />
a) Art. 23 pkt 8 lit. c – W czasie wykonywania czynności służbowych<br />
strażnik Państwowej Straży Rybackiej jest uprawniony do wstępu<br />
i wjazdu na „wały przeciwpowodziowe, śluzy, tamy, na teren elektrowni,<br />
młynów i tartaków wodnych, przepompowni oraz innych urządzeń piętrzących<br />
wodę z wyjątkiem terenów i obiektów Sił Zbrojnych, Straży Granicznej<br />
i Policji oraz innych, których szczególne przeznaczenie stanowi informacje<br />
niejawne o klauzuli tajności: «tajne» lub «ściśle tajne»”.<br />
26 Ustawa z dnia 16 września 1982 r o pracownikach urzędów państwowych.<br />
(Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).<br />
27 Ustawa z 26 stycznia 1984 r. o prawie prasowym (Dz. U. z 1984 r. Nr 5, poz. 24<br />
z późn. zm.).<br />
28 Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz. U.<br />
z 2006 r. Nr 122, poz. 851 z późn. zm.).<br />
29 Ustawa z dnia 18 kwietnia 1985 r o rybactwie śródlądowym. (Dz. U. z 2009 r. Nr<br />
189, poz. 1471.).<br />
325
8) Ustawie o prokuraturze 30 :<br />
a) Art. 45 ust. 4 – Przy powołaniu prokurator składa ślubowanie wobec<br />
Prokuratora Generalnego „(...) obowiązki mojego urzędu wypełniać<br />
sumiennie, dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu<br />
kierować się zasadami godności i uczciwości”;<br />
b) Art. 49a ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu o stanie majątkowym<br />
stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie<br />
przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”<br />
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że prokurator,<br />
który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.<br />
W szczególnie uzasadnionych przypadkach osoba uprawniona do odebrania<br />
takiego oświadczenia może je ujawnić, mimo braku zgody składającego<br />
oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się przez 6 lat;<br />
c) Art. 77 ust. 1a – „W celu ograniczenia kręgu osób podejrzanych<br />
o popełnienie przewinienia zawierającego znamiona przestępstwa ujawnienia<br />
informacji z postępowania karnego stanowiących informacje niejawne<br />
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» rzecznik dyscyplinarny,<br />
w trakcie wstępnego wyjaśniania okoliczności, o których mowa w ust.1,<br />
może polecić biegłemu zastosowanie wobec prokuratora mającego dostęp<br />
do tych informacji, za jego zgodą, środków technicznych mających na celu<br />
kontrolę nieświadomych reakcji organizmu tej osoby”.<br />
9) Ustawie o Rzeczniku Praw Obywatelskich 31 :<br />
a) Art. 4 – Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków<br />
Rzecznik składa przed Sejmem ślubowanie: „Ślubuję uroczyście, że przy<br />
wykonywaniu powierzonych mi obowiązków Rzecznika Praw Obywatelskich<br />
dochowam wierności Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (...), że<br />
będę strzec godności powierzonego mi stanowiska oraz dochowam tajemnicy<br />
prawnie chronionej”;<br />
30 Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (Dz. U. z 2008 r. Nr 7, poz. 39<br />
z późn. zm.).<br />
31 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich, (Dz. U.<br />
z 2001 r. Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162.).<br />
326
) Art. 13 ust. 2 – „W sprawach stanowiących informację niejawną<br />
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» udzielanie informacji<br />
i umożliwienie Rzecznikowi wglądu do akt następuje na zasadach i w trybie<br />
określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych”.<br />
10) Ustawie o Policji 32 :<br />
a) Art. 14 ust. 5 – Administrator danych osobowych, o którym mowa<br />
w ustawie z 29 sierpnia 1997 r., jest obowiązany udostępnić funkcjonariuszowi<br />
Policji dane osobowe, na podstawie imiennego upoważnienia Komendanta<br />
Głównego Policji, komendantów wojewódzkich Policji lub<br />
uprawnionego policjanta, okazanego przez policjanta wraz z legitymacją<br />
służbową. Fakt udostępnienia tych danych podlega zaś ochronie na podstawie<br />
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;<br />
b) Art. 17 ust. 1 pkt 8 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego<br />
i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały<br />
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe,<br />
jeżeli inne środki okazały się niewystarczające, funkcjonariusz<br />
Policji ma prawo użycia broni palnej;<br />
c) Art. 27 ust. 1 – Przed podjęciem służby policjant składa ślubowanie<br />
„(...) ślubuję służyć wiernie Narodowi, chronić ustanowiony Konstytucją<br />
Rzeczypospolitej porządek prawny, strzec bezpieczeństwa Państwa<br />
i jego obywateli (...) Ślubuję strzec tajemnic związanych ze służbą, honoru,<br />
godności i dobrego imienia służby oraz przestrzegać zasad etyki zawodowej”;<br />
d) Art. 62 ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu funkcjonariusza<br />
o stanie majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają<br />
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”;<br />
e) Art. 132 w ust. 3 pkt 9 – Utrata przez funkcjonariusza materiału<br />
zawierającego informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.<br />
11) Ustawie o Straży Granicznej 33 :<br />
32 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277<br />
z późn. zm.).<br />
327
a) Art. 9 ust. 1b – Administrator danych osobowych, o którym mowa<br />
w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. udostępnia funkcjonariuszowi SG posiadane<br />
dane na podstawie imiennego upoważnienia Komendanta Głównego Straży<br />
Granicznej, komendanta oddziału Straży Granicznej lub upoważnionego<br />
funkcjonariusza, okazanego przez funkcjonariusza wraz z legitymacją służbową.<br />
Fakt udostępnienia tych danych podlega ochronie na podstawie<br />
ustawy o ochronie informacji niejawnych;<br />
b) Art. 24 ust. 1 pkt 9 – Jeżeli środki przymusu bezpośredniego zastosowane<br />
w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego i bezprawnego<br />
zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały zawierające informacje<br />
niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe okazały się niewystarczające,<br />
funkcjonariusz SG ma prawo użycia broni palnej;<br />
c) Art. 33 ust. 1 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz Straży<br />
Granicznej składa ślubowanie „(...) Ślubuję stać nieugięcie na straży niepodległości<br />
i suwerenności oraz strzec nienaruszalności granicy państwowej<br />
(...) Ślubuję ściśle przestrzegać zasad Konstytucji Rzeczypospolitej<br />
Polskiej i obowiązującego porządku prawnego oraz ofiarnie i sumiennie<br />
wykonywać powierzone mi zadania, przestrzegać dyscypliny służbowej,<br />
wykonywać rozkazy i polecenia przełożonych, dochować tajemnic związanych<br />
ze służbą, strzec dobrego imienia służby, honoru i godności, a także<br />
przestrzegać zasad etyki funkcjonariusza Straży Granicznej”;<br />
d) Art. 91a ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu funkcjonariusza<br />
SG o stanie majątkowym, stanowią tajemnicę prawnie chronioną<br />
i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli<br />
tajności „zastrzeżone”.<br />
12) Ustawie o Inspekcji Ochrony Środowiska 34 :<br />
a) Art. 10 – „Kierownik kontrolowanej jednostki organizacyjnej oraz<br />
kontrolowana osoba fizyczna, z zachowaniem przepisów o ochronie informacji<br />
niejawnych oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, obowiązani są<br />
33 Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej ( Dz. U. z 2005 r.<br />
Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.).<br />
34 Ustawa z dnia 20 lipca 1991 r.o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2007 r.<br />
Nr 44, poz. 287 z późn. zm.).<br />
328
umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli, w szczególności umożliwić<br />
dokonanie kontroli przestrzegania wymagań ochrony środowiska”.<br />
13) Ustawie o radiofonii i telewizji 35 :<br />
a) Art. 36 ust. 2 pkt 1 – Nie udziela się koncesji, jeżeli rozpowszechnianie<br />
programu przez wnioskodawcę mogłoby spowodować zagrożenie<br />
interesów kultury narodowej, dobrych obyczajów i wychowania, bezpieczeństwa<br />
i obronności państwa oraz zagrożenie dla bezpieczeństwa informacji<br />
niejawnych.<br />
14) Ustawie o Najwyższej Izbie Kontroli 36 :<br />
a) Art. 30 ust. 4 – „Kontrolę spraw lub dokumentów zakwalifikowanych<br />
jako «ściśle tajne» przeprowadza się na podstawie legitymacji służbowej<br />
i odrębnego upoważnienia wydanego przez Prezesa Najwyższej Izby<br />
Kontroli”;<br />
b) Art. 40 ust. 2 pkt 1 – Odmowa udzielenia kontrolerowi wyjaśnień<br />
może mieć miejsce jedynie w przypadku, gdy wyjaśnienia mają dotyczyć<br />
tajemnicy prawnie chronionej, a kontroler nie posiada właściwego upoważnienia;<br />
c) Art. 44 ust. 1 – „Osoba obowiązana do zachowania w tajemnicy<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» może<br />
być przesłuchana w charakterze świadka co do okoliczności, których dotyczy<br />
ten obowiązek”;<br />
(a) ust. 2 – „Osoba obowiązana do zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» może być przesłuchana<br />
w charakterze świadka co do okoliczności, których dotyczy ten<br />
obowiązek, tylko po zwolnieniu od obowiązku zachowania tajemnicy,<br />
udzielonym na piśmie przez Prezesa Najwyższej Izby Kontroli”.<br />
15) Ustawie o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej<br />
Polskiej 37 :<br />
35 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (Dz. U. z 2004 r.<br />
Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).<br />
36 Ustawa z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli (Dz. U. z 2007 r.<br />
Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).<br />
329
a) Art. 20d ust. 2 pkt 2 lit. b – Kontrolujący działalność Wojskowej<br />
Agencji Mieszkaniowej ma prawo wglądu do wszelkich dokumentów związanych<br />
z działalnością Agencji, pobierania oraz zabezpieczania dokumentów<br />
i innych materiałów, z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie<br />
chronionej;<br />
b) Art. 20j ust. 2 pkt 1 – Odmowa złożenia kontrolującemu wyjaśnień<br />
może nastąpić jedynie w przypadkach gdy wyjaśnienia mają dotyczyć<br />
tajemnicy prawnie chronionej, a kontroler nie posiada właściwego upoważnienia.<br />
16) Ustawie o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników<br />
i płatników 38 :<br />
a) Art. 22 ust. 3 – „Minister Finansów może, w drodze rozporządzenia,<br />
ze względu na ochronę informacji niejawnych, uregulować odrębnie<br />
tryb nadawania numerów identyfikacji podatkowej oraz warunki posługiwania<br />
się tymi numerami.”<br />
17) Ustawie o wykonywaniu mandatu posła i senatora 39 :<br />
a) Art. 19 ust. 1 – W wykonywaniu mandatu poseł lub senator ma<br />
prawo, jeżeli nie narusza to dóbr osobistych innych osób, do uzyskiwania<br />
informacji i materiałów, wstępu do pomieszczeń, w których znajdują się te<br />
informacje i materiały, oraz wglądu w działalność organów administracji<br />
rządowej i samorządu terytorialnego, a także spółek z udziałem Skarbu<br />
Państwa oraz zakładów i przedsiębiorstw państwowych i samorządowych,<br />
z zachowaniem przepisów o tajemnicy prawnie chronionej;<br />
(a) ust. 2 – „Zasady i tryb udostępniania posłom i senatorom informacji<br />
niejawnych określają przepisy o ochronie informacji niejawnych.”<br />
18) Ustawie o niektórych uprawnieniach pracowników urzędu obsługującego<br />
ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funk-<br />
37 Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej<br />
Polskiej (Dz. U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 z późn. zm.).<br />
38 Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników<br />
i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn. zm.).<br />
39 Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora (Dz. U.<br />
z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).<br />
330
cjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra<br />
40 :<br />
a) Art. 9 ust. 1 – „Minister właściwy do spraw wewnętrznych może<br />
zezwalać pracownikom, policjantom, strażakom, funkcjonariuszom Straży<br />
Granicznej lub funkcjonariuszom Biura Ochrony Rządu na udzielenie wiadomości<br />
stanowiącej informację niejawną o określonej osobie lub instytucji.<br />
Zezwolenie to nie może jednak dotyczyć informacji uzyskanych<br />
w czasie wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych.”<br />
19) Ustawie o komercjalizacji i prywatyzacji 41 :<br />
a) Art. 62 ust. 1 – Informacje uzyskane przy opracowaniu stanu<br />
prawnego i majątku przedsiębiorstwa stanowią tajemnicę podlegającą<br />
ochronie na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych.<br />
20) Kodeksie postępowania karnego 42 :<br />
a) Art. 156 § 4 – „Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne», przeglądanie<br />
akt, sporządzanie odpisów i kserokopii odbywa się z zachowaniem<br />
rygorów określonych przez prezesa sądu lub sąd”.<br />
b) Art. 179 § 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą być<br />
przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko<br />
po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony<br />
organ przełożony”;<br />
c) Art. 180 § 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» lub<br />
tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić<br />
40 Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników<br />
urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych oraz funkcjonariuszy<br />
i pracowników urzędów nadzorowanych przez tego ministra (Dz. U.<br />
z 1996 r. Nr 106, poz. 491, z późn. zm.).<br />
41 Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji (Dz. U. z 2002<br />
r. Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).<br />
42 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z<br />
1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).<br />
331
zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że<br />
sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy,<br />
jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej”;<br />
d) Art. 184 § 1 – „Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa<br />
dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach<br />
świadka lub osoby dla niego najbliższej, sąd, a w postępowaniu przygotowawczym<br />
prokurator, może wydać postanowienie o zachowaniu<br />
w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka,<br />
w tym danych osobowych, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia<br />
w sprawie. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte<br />
jest tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle<br />
tajne»”;<br />
(a) § 5 – „Na postanowienie w sprawie zachowania w tajemnicy okoliczności,<br />
o których mowa w § 1, świadkowi i oskarżonemu, a w postępowaniu<br />
przed sądem także prokuratorowi, przysługuje w terminie 3 dni zażalenie.<br />
Zażalenie na postanowienie prokuratora rozpoznaje sąd właściwy<br />
do rozpoznania sprawy. Postępowanie dotyczące zażalenia toczy się bez<br />
udziału stron i jest objęte tajemnicą jako informacja niejawna o klauzuli<br />
tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;<br />
e) Art. 225 § 1 – Jeżeli kierownik instytucji państwowej lub samorządowej<br />
albo też osoba, u której dokonano zatrzymania rzeczy lub u której<br />
przeprowadza się przeszukanie, oświadczy, że wydane lub znalezione przy<br />
przeszukaniu pismo lub inny dokument zawiera informacje niejawne lub<br />
wiadomości objęte tajemnicą zawodową lub inną tajemnicą prawnie chronioną<br />
albo ma charakter osobisty, organ przeprowadzający czynność przekazuje<br />
niezwłocznie pismo lub inny dokument bez jego odczytania prokuratorowi<br />
lub sądowi w i opakowaniu;<br />
(a) § 2 – „Tryb wskazany w § 1 nie obowiązuje w stosunku do pism<br />
lub innych dokumentów, które zawierają informacje niejawne o klauzuli<br />
«zastrzeżone» lub «poufne» albo dotyczą tajemnicy zawodowej lub innej<br />
tajemnicy prawnie chronionej, jeżeli ich posiadaczem jest osoba podejrzana<br />
o popełnienie przestępstwa, ani w stosunku do pism lub innych dokumen-<br />
332
tów o charakterze osobistym, których jest ona posiadaczem, autorem lub<br />
adresatem”;<br />
f) Art. 226 – „W kwestii wykorzystania dokumentów zawierających<br />
informacje niejawne lub tajemnicę zawodową, jako dowodów<br />
w postępowaniu karnym, stosuje się odpowiednio zakazy i ograniczenia<br />
określone w art. 178-181. Jednakże w postępowaniu przygotowawczym<br />
o wykorzystaniu, jako dowodów, dokumentów zawierających tajemnicę<br />
lekarską decyduje prokurator”;<br />
g) Art. 237 § 3 pkt 10 – „Kontrola i utrwalanie treści rozmów telefonicznych<br />
są dopuszczalne tylko wtedy, gdy toczące się postępowanie lub<br />
uzasadniona obawa popełnienia nowego przestępstwa dotyczy szpiegostwa<br />
lub ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle<br />
tajne»”;<br />
h) Art. 338 § 3 – „Jeżeli zachodzi niebezpieczeństwo ujawnienia informacji<br />
niejawnych o klauzuli «tajne» lub «ściśle tajne», oskarżonemu<br />
doręcza się odpis aktu oskarżenia bez uzasadnienia. Uzasadnienie aktu<br />
oskarżenia udostępnia się jednak z zachowaniem rygorów określonych<br />
przez prezesa sądu lub sąd”;<br />
i) Art. 361 § 2 – Przepisu § 1, mówiącego o obecności na rozprawie<br />
osób nie biorących udziału w postępowaniu, nie stosuje się, jeżeli zachodzi<br />
obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub<br />
„ściśle tajne”;<br />
j) Art. 448 § 2 – „W wypadku wniesienia apelacji przez prokuratora,<br />
obrońcę lub pełnomocnika dołącza się do zawiadomienia odpis apelacji<br />
strony przeciwnej, chyba że w sprawie była wyłączona jawność rozprawy<br />
ze względu na ochronę informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne»<br />
lub «ściśle tajne»”.<br />
21) Kodeksie karnym wykonawczym 43 :<br />
a) Art. 11.1 – „Sąd, kierując orzeczenie do wykonania, przesyła jego<br />
odpis lub wyciąg, ze wzmianką o wykonalności, a w wypadku orzeczenia<br />
prawomocnego – z datą jego uprawomocnienia się, odpowiedniemu orga-<br />
43 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. z 1997 r.<br />
Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).<br />
333
nowi powołanemu do wykonywania orzeczenia. Sąd przesyła dyrektorowi<br />
zakładu karnego lub aresztu śledczego orzeczenie wraz z uzasadnieniem,<br />
jeżeli zostało sporządzone i nie zawiera informacji niejawnych o klauzuli<br />
tajności «tajne» lub «ściśle tajne», oraz dane zawierające imię, nazwisko<br />
i adres pokrzywdzonego”.<br />
22) Ustawie – Prawo o ruchu drogowym 44 :<br />
a) Art. 73 ust. 3a – „Producent blankietów dowodów rejestracyjnych,<br />
pozwoleń czasowych, nalepek kontrolnych i innych dokumentów<br />
wymaganych do rejestracji pojazdów, a także starostowie przekazują odpłatnie<br />
wojewodzie mazowieckiemu odpowiednio: blankiety dowodów<br />
rejestracyjnych, pozwoleń czasowych, nalepek kontrolnych i innych dokumentów<br />
wymaganych do rejestracji pojazdów, a także zalegalizowane tablice<br />
rejestracyjne niezbędne do rejestracji (...) Informacje dotyczące przekazanych<br />
blankietów dowodów rejestracyjnych, pozwoleń czasowych, nalepek<br />
kontrolnych i innych dokumentów wymaganych do rejestracji oraz<br />
tablic rejestracyjnych podlegają ochronie zgodnie z przepisami o ochronie<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”.<br />
23) Ustawie o świadku koronnym 45 :<br />
a) Art. 23 – Zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych<br />
ochronie podlegają: treść zeznań świadka (do chwili uprawomocnienia się<br />
postanowienia sądu o dopuszczeniu dowodu z zeznań świadka) oraz okoliczności<br />
i zakres ochrony lub pomocy świadkowi.<br />
24) Ustawie o Trybunale Konstytucyjnym 46 :<br />
a) Art. 23 ust. 1 – „Rozprawy Trybunału są jawne, jeżeli przepis<br />
szczególny nie stanowi inaczej. Przewodniczący składu orzekającego może<br />
wyłączyć jawność ze względu na bezpieczeństwo państwa lub ochronę<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;<br />
44 Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2005 r.<br />
Nr 108, poz. 908 z późn. zm.).<br />
45 Ustawa z dnia o świadku koronnym (Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232, z 2009 r.;<br />
Nr 178, poz. 1375 oraz z 2010 r. Nr 127, poz. 857).<br />
46 Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U. z 1997 r.<br />
Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).<br />
334
(a) ust. 2. – Sędziowie Trybunału są upoważnieni do dostępu do informacji<br />
niejawnych związanych z rozpoznawaną przez Trybunał sprawą;<br />
(b) ust. 3. – „Świadek lub biegły może być przesłuchany co do okoliczności<br />
stanowiących informację niejawną o klauzuli tajności «tajne» lub<br />
«ściśle tajne» po zwolnieniu przez uprawniony organ od obowiązku zachowania<br />
tajemnicy. Odmowa zgody może być uzasadniona jedynie ważnym<br />
interesem państwa”;<br />
(c) ust. 4. Świadek lub biegły nie korzysta z prawa odmowy złożenia<br />
zeznań, jeżeli Trybunał uzna taką odmowę za nieuzasadnioną.<br />
25) Ustawie – Prawo o ustroju sądów wojskowych 47 :<br />
a) Art. 28 § 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu sędziego<br />
o stanie majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają<br />
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”<br />
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba<br />
że sędzia, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich<br />
ujawnienie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach podmiot uprawniony<br />
do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo braku zgody<br />
składającego oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się przez 6 lat.<br />
26) Ustawie o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej<br />
przez osoby pełniące funkcje publiczne 48 :<br />
a) Art. 8 ust. 5 – Informacje zawarte w oświadczeniu złożonym przełożonemu<br />
o działalności gospodarczej małżonka, stanowią tajemnicę prawnie<br />
chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych<br />
o klauzuli tajności „zastrzeżone”;<br />
b) Art. 10 ust. 3 – „Informacje zawarte w oświadczeniu osoby pełniącej<br />
funkcje publiczne o stanie majątkowym, stanowią tajemnicę prawnie<br />
chronioną i podlegają ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych<br />
o klauzuli tajności «zastrzeżone» określonej w przepisach o ochronie in-<br />
47 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 z późn. zm.).<br />
48 Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej<br />
przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U. z 2006 r. Nr 216, poz.<br />
1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r. Nr 178, poz. 1375.).<br />
335
formacji niejawnych, chyba że osoba, która złożyła oświadczenie, wyraziła<br />
pisemną zgodę na ich ujawnienie. W szczególnie uzasadnionych przypadkach<br />
osoba uprawniona do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo<br />
braku zgody składającego oświadczenie. Oświadczenie przechowuje się<br />
przez 6 lat”.<br />
27) Ustawie o ochronie osób i mienia 49 :<br />
a) Art. 35a – Pracownik ochrony, któremu mają być powierzone zadania<br />
pełnomocnika ochrony lub pracownika pionu ochrony, musi dodatkowo<br />
spełnić wymagania określone w tej ustawie o ochronie informacji<br />
niejawnych.<br />
28) Ustawie o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych<br />
50 :<br />
a) Art. 41a ust. 5 – „Informacje zawarte w oświadczeniu o stanie<br />
majątkowym stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie<br />
przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności, chyba że osoba,<br />
która złożyła oświadczenie, wyraziła pisemną zgodę na ich ujawnienie”.<br />
29) Ustawie – Odynacja podatkowa 51 :<br />
a) Art. 13a – „Rada Ministrów może, w drodze rozporządzenia, nadać<br />
uprawnienia organów podatkowych: 1) Szefowi Agencji Wywiadu,<br />
2) Szefowi Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, 3) Szefowi Centralnego<br />
Biura Antykorupcyjnego, 4) Szefowi Służby Wywiadu Wojskowego,<br />
5) Szefowi Służby Kontrwywiadu Wojskowego – jeżeli jest to uzasadnione<br />
ochroną informacji niejawnych i wymogami bezpieczeństwa państwa”;<br />
b) Art. 82 § 4 – „Informacje o założonych i zlikwidowanych rachunkach<br />
bankowych, udzielane władzom państw obcych na podstawie umów<br />
o unikaniu podwójnego opodatkowania, oznacza się klauzulą: «Tajemnica<br />
49 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U. z 2005 r.<br />
Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).<br />
50 Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 i Nr 127, poz. 858.).<br />
51 Ustawa z dnia 14 stycznia 2005 – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8,<br />
poz. 60 z późn. zm.).<br />
336
skarbowa», a ich przekazanie następuje w trybie przewidzianym dla dokumentów<br />
zawierających informacje niejawne o klauzuli «zastrzeżone»;<br />
c) Art. 179 § 1 – Nie stosuje się prawa wglądu do akt podatkowych,<br />
jeśli znajdują się w nich dokumenty zawierające informacje niejawne,<br />
a także do innych dokumentów, które organ podatkowy wyłączył z akt<br />
sprawy ze względu na interes publiczny;<br />
d) Art. 195 pkt 2 – Świadkami w sprawach podatkowych nie mogą<br />
być „osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji niejawnych<br />
na okoliczności objęte tajemnicą, jeżeli nie zostały, w trybie określonym<br />
obowiązującymi przepisami, zwolnione od obowiązku zachowania tej tajemnicy”;<br />
e) Art. 296 § 2 – Dokumenty i protokoły zeznań, po ich wykorzystaniu<br />
są wyłączane z akt sprawy i przechowywane w kasach pancernych,<br />
szafach pancernych tub w urządzeniach służących ochronie informacji niejawnych<br />
o klauzuli „poufne”;<br />
f) Art. 297 § 1 – Akta zawierające informacje o stanie kont i obrotach<br />
bankowych naczelnicy urzędów skarbowych oraz naczelnicy urzędów<br />
celnych udostępniają wyłącznie: ministrowi właściwemu do spraw finansów<br />
publicznych, innym naczelnikom urzędów skarbowych, urzędów celnych<br />
i organom kontroli skarbowej, Generalnemu Inspektorowi Informacji<br />
Finansowej, sądom i prokuratorowi, Rzecznikowi Praw Obywatelskich,<br />
Prokuratorowi Generalnemu, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,<br />
Służbie Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służbie Wywiadu<br />
Wojskowego, Centralnemu Biuru Antykorupcyjnemu, Policji, Żandarmerii<br />
Wojskowej, Straży Granicznej, Służbie Więziennej, Biuru Ochrony Rządu<br />
i ich posiadającym pisemne upoważnienie funkcjonariuszom lub żołnierzom<br />
w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego.<br />
30) Ustawie – Prawo bankowe 52 :<br />
a) Art. 104 – Bank, osoby w nim zatrudnione oraz osoby za których<br />
pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe, są obowiązane zacho-<br />
52 Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. – Prawo handlowe (Dz. U. z 2002 r. Nr 72,<br />
poz. 665 z późn. zm.).<br />
337
wać tajemnicę bankową, która obejmuje wszystkie informacje dotyczące<br />
czynności bankowej, uzyskane w czasie negocjacji i w trakcie zawierania<br />
umowy;<br />
b) Art. 105 w ust. 1 w pkt 2 lit. k – „Bank ma obowiązek udzielenia<br />
informacji stanowiących informację bankową wyłącznie: 1/ innym bankom<br />
i instytucjom kredytowym, 2/ na zasadzie wzajemności innym instytucjom<br />
ustawowo upoważnionym do udzielania kredytów, 3/ innym bankom, instytucjom<br />
kredytowym lub instytucjom finansowym w zakresie niezbędnym<br />
do wykonywania obowiązujących je przepisów 4/ na żądanie Komisji<br />
Nadzoru Finansowego, sądu lub prokuratora w związku z toczącym się<br />
postępowaniem, Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, prezesa NIK<br />
oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego,<br />
Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego<br />
Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej,<br />
Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu i ich posiadających pisemne<br />
upoważnienie funkcjonariuszy lub żołnierzy w zakresie niezbędnym do<br />
przeprowadzenia postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów<br />
o ochronie informacji niejawnych”;<br />
c) Art. 110 pkt 6 – Bank może pobierać prowizje i opłaty za wykonane<br />
czynności bankowe (przygotowanie, sporządzenie i przekazanie informacji),<br />
z wyjątkiem: sądu i prokuratora, Generalnego Inspektora Kontroli<br />
Skarbowej, prezesa NIK oraz Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,<br />
Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu<br />
Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii<br />
Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu<br />
w związku z postępowaniami sprawdzającymi prowadzonymi na podstawie<br />
przepisów o ochronie informacji niejawnych.<br />
31) Ustawie o ochronie danych osobowych 53 :<br />
a) Art. 30 pkt 1 – Administrator danych odmawia udostępnienia danych<br />
ze zbioru, jeżeli spowodowałoby to ujawnienie wiadomości zawierających<br />
informacje niejawne;<br />
53 Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U.<br />
z 2002 r. Nr 101, poz. 926 z późn. zm.).<br />
338
) Art. 32 ust.1 pkt 4 – Każdej osobie przysługuje prawo do kontroli<br />
przetwarzania danych, które jej dotyczą oraz uzyskania informacji o źródle,<br />
z którego pochodzą dane jej dotyczące, chyba że administrator danych jest<br />
zobowiązany do zachowania w tym zakresie w tajemnicy informacji niejawnych<br />
lub zachowania tajemnicy zawodowej;<br />
c) Art. 43 w ust.1 pkt 1 – Z obowiązku rejestracji zbioru danych<br />
zwolnieni są administratorzy danych zawierających informacje niejawne.<br />
32) Ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych 54 :<br />
a) Art. 79 ust.1 – Indywidualne dane zawarte na kontach ubezpieczonych<br />
i kontach płatników składek, a także w rejestrach prowadzonych<br />
przez Zakład oraz dane źródłowe będące podstawą zapisów na tych kontach<br />
i w rejestrach stanowią tajemnicę prawnie chronioną Zakładu. Do przestrzegania<br />
tej tajemnicy obowiązani są: 1/ pracownicy Zakładu; 2/ członkowie<br />
Rady Nadzorczej Zakładu;<br />
(a) ust. 2 – Powyższy przepis stosuje się również do indywidualnych<br />
danych osób, przetwarzanych w Zakładzie, w zakresie przyznawania, ustalania<br />
i wypłaty świadczeń z ubezpieczeń społecznych, a także świadczeń<br />
finansowych z budżetu państwa oraz o dokonanych wypłatach, w związku<br />
z realizacją zadań zleconych Zakładowi na podstawie odrębnych przepisów.<br />
33) Ustawie o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji Ścigania<br />
Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu 55 :<br />
a) Art. 11 ust. 2b – „Na stanowisko Prezesa Instytutu Pamięci nie<br />
może być powołana również osoba, której działalność związana z dostępem<br />
do informacji niejawnych lub objęta ochroną jako informacja niejawna<br />
uniemożliwia szczegółowe przedstawienie informacji o przebiegu swojej<br />
służby, pracy lub współpracy”;<br />
54 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych<br />
(Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 i Nr 218, poz. 1690 oraz z 2010 r. Nr 105,<br />
poz. 668.).<br />
55 Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej – Komisji<br />
Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U. z 2007 r. Nr 63,<br />
poz. 424. z późn. zm.).<br />
339
) Art. 22. ust. 1 – „Prezes Instytutu Pamięci może, w szczególnie<br />
uzasadnionych wypadkach, zezwolić na ujawnienie wiadomości stanowiącej<br />
informację niejawną oraz na udostępnienie dokumentów lub materiałów<br />
zawierających informacje niejawne określonej osobie lub instytucji, jeżeli<br />
zachowanie tajemnicy uniemożliwiałoby wykonanie wskazanych w ustawie<br />
zadań Instytutu Pamięci”;<br />
(a) ust. 2 – „W odniesieniu do dokumentów przekazanych do archiwum<br />
Instytutu Pamięci, Prezesowi Instytutu Pamięci przysługują uprawnienia<br />
określone w art. 6 ust. 7 ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie<br />
informacji niejawnych”;<br />
b) Art. 39 ust. 1 – „Odpowiednio Szef Agencji Bezpieczeństwa i szef<br />
Agencji Wywiadu lub Minister Obrony Narodowej może zastrzec na określony<br />
czas, że do określonych dokumentów nie może mieć dostępu żadna<br />
inna osoba, poza wyznaczonymi przez nich pełnomocnikami”;<br />
(a) ust. 4 – „Zastrzeżenie podlega ochronie zgodnie z przepisami<br />
o ochronie informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle<br />
tajne»”.<br />
34) Ustawie. o pracownikach sądów i prokuratury 56 :<br />
a) Art. 6 pkt 3 – „Urzędnik obowiązany jest dochowywać tajemnicy<br />
prawnie chronionej”.<br />
35) Ustawie o sejmowej komisji śledczej 57 :<br />
a) Art. 11e ust. 1 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą<br />
być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek,<br />
tylko po zwolnieniu ich od obowiązku zachowania tajemnicy przez właściwy<br />
organ”;<br />
b) Art. 11f – Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy prawnie<br />
chronionej innej niż informacje niejawne o klauzuli tajności „tajne” lub<br />
„ściśle tajne” mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga<br />
56 Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądu prokuratury (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).<br />
57 Ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej (Dz. U. z 2009 r.<br />
Nr 151, poz. 1218.).<br />
340
się ten obowiązek, chyba że komisja zwolni je od obowiązku zachowania<br />
tajemnicy;<br />
c) Art. 11h ust. 2 – Wiadomości uzyskane w toku przesłuchań,<br />
o których mowa stanowią tajemnicę prawnie chronioną.<br />
36) Ustawie o własności przemysłowej 58 :<br />
a) Art. 57 ust. 1 – „Wynalazek tajny stanowi tajemnicę prawnie<br />
chronioną”;<br />
b) Art. 266 ust. 2 pkt 6 – Ekspertem może być osoba posiadająca odpowiednie<br />
do zakresu zadań poświadczenie bezpieczeństwa upoważniające<br />
do dostępu do informacji niejawnych, wydane na podstawie ustawy z dnia<br />
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;<br />
c) Art. 268 ust. 4 – Przy powołaniu ekspert składa ślubowanie wobec<br />
Prezesa Urzędu Patentowego „(…) dochować tajemnicy prawnie chronionej,<br />
a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości”;<br />
d) Art. 270 w ust. 1 pkt 4 – Ekspert jest obowiązany dochowywać tajemnicy<br />
prawnie chronionej.<br />
37) Ustawie o giełdach towarowych 59 :<br />
38) Art. 54 w ust. 1 pkt 6 – „Informacje stanowiące tajemnicę zawodową<br />
mogą być ujawnione wyłącznie na żądanie: a/ sądu lub prokuratora,<br />
b/Generalnego Inspektora Kontroli Skarbowej, c/ prezesa Najwyższej Izby<br />
Kontroli d/ biegłego rewidenta upoważnionego do kontroli finansowej oraz<br />
Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego,<br />
Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura<br />
Antykorupcyjnego, Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej,<br />
Służby Więziennej, Biura Ochrony Rządu i ich upoważnionych pisemnie<br />
funkcjonariuszy lub żołnierzy – w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia<br />
postępowania sprawdzającego na podstawie przepisów o ochronie<br />
informacji niejawnych”.<br />
58 Ustawa z dnia 30 stycznia 2000 r. o własności przemysłowej (Dz. U. z 2003 r. Nr<br />
119, poz. 1117 z późn. zm.).<br />
59 Ustawa z dnia 26 październik 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U. z 2010 r.<br />
Nr 48, poz. 284 i Nr 81, poz. 530.).<br />
341
39) Ustawie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu<br />
terroryzmu 60 :<br />
a) Art. 22 ust. 1 – „Na żądanie kontrolera instytucje obowiązane są<br />
zobowiązane do przedkładania wszelkich dokumentów i materiałów niezbędnych<br />
do przeprowadzenia kontroli, o której mowa w art. 21 ust. 1,<br />
z wyłączeniem dokumentów i materiałów zawierających informacje niejawne”;<br />
b) Art. 29 – Do ujawnienia Generalnemu Inspektorowi wszelkich informacji<br />
w trybie i zakresie przewidzianym ustawą nie stosuje się przepisów<br />
ograniczających udostępnianie danych objętych tajemnicą, z wyjątkiem<br />
informacji niejawnych.<br />
40) Ustawie o Inspekcji Handlowej 61 :<br />
a) Art. 16 ust. 5 – „Uzyskane w trakcie kontroli informacje dotyczące<br />
stosowanej przez kontrolowanego technologii lub stanowiące tajemnicę<br />
handlową są prawnie chronione; nie dotyczy to informacji, których<br />
ujawnienie jest niezbędne ze względu na konieczność usunięcia zagrożeń<br />
związanych z produktem lub usługą”.<br />
41) Ustawie o żegludze śródlądowej 62 :<br />
a) Art. 47b – Informacje z systemu usług rzecznych „RIS”, w zakresie<br />
bezpieczeństwa, i wydajności transportu rzecznego, podlegają ochronie<br />
zgodnie z przepisami o ochronie informacji niejawnych.<br />
42) Ustawie o Biurze Ochrony Rządu 63 :<br />
a) Art. 22 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz BOR składa ślubowanie<br />
„(...) ofiarnie i sumiennie wykonywać powierzone mi obowiązki,<br />
przestrzegać dyscypliny służbowej, wykonywać polecenia przełożonych,<br />
60 Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz<br />
finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).<br />
61 Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009 r. Nr 151,<br />
poz. 1219.).<br />
62 Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz. U. z 2006 r.<br />
Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).<br />
63 Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U. z 2004 r.<br />
Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.).<br />
342
dochować tajemnic związanych ze służbą, strzec dobrego imienia służby,<br />
honoru i godności”;<br />
b) Art. 25a – „Funkcjonariusza zwalnia się ze stanowiska służbowego<br />
i przenosi do dyspozycji Szefa BOR w przypadku odmowy wydania<br />
mu poświadczenia bezpieczeństwa zgodnie z przepisami ustawy z dnia<br />
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych;<br />
c) Art. 35 ust. 1 pkt 8 – Funkcjonariusza BOR zwalnia się ze służby<br />
prawomocnej odmowy wydania poświadczenia bezpieczeństwa zgodnie<br />
z przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych.<br />
43) Ustawie o wykonywaniu Konwencji o zakazie prowadzenia<br />
badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz<br />
o zniszczeniu jej zapasów 64 :<br />
a) Art. 22 – Informacje uzyskane w związku z realizacją postanowień<br />
Konwencji, oznaczone klauzulą OPCW restricted, podlegają ochronie<br />
i są udostępniane na 1. zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji<br />
niejawnych, dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”.<br />
2. Informacje uzyskane w związku z realizacją postanowień<br />
Konwencji, oznaczone klauzulą OPCW protected, podlegają ochronie i są<br />
udostępniane na zasadach określonych w przepisach, o których mowa<br />
w ust. 1, dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „poufne”. 3. Informacje<br />
uzyskane w związku z realizacją postanowień Konwencji, oznaczone<br />
klauzulą OPCW highly protected, podlegają ochronie i są udostępniane na<br />
zasadach określonych w przepisach, o których mowa w ust. 1, dla informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności „tajne”. 4. „Informacje uzyskane od<br />
podmiotów i przedsiębiorców, o których mowa w art. 2, w związku z obowiązkiem<br />
ustanowionym w art. 14, oraz oznaczone odpowiednimi klauzulami,<br />
podlegają ochronie i są udostępniane na zasadach określonych<br />
w przepisach, o których mowa w ust. 1, odpowiednio do przyznanej klauzuli<br />
tajności”.<br />
64 Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu Konwencji o zakazie prowadzenia<br />
badań , produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz zniszczeniu<br />
jej zapasów (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz. 812).<br />
343
44) Ustawie o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu informacji<br />
kryminalnych 65 :<br />
a) Art. 6 pkt 4 – „Do zadań Komendanta Głównego Policji, będącego<br />
Szefem Krajowego Centrum informacji Kryminalnych należy<br />
w szczególności 1/ gromadzenie, przetwarzanie i przekazywanie informacji<br />
kryminalnych (...) 4/ zapewnienie bezpieczeństwa gromadzonym<br />
i przetwarzanym w Centrum informacjom kryminalnym, zgodnie<br />
z przepisami ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych<br />
(...) oraz przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie danych<br />
osobowych”;<br />
b) Art. 16 ust. 1 – Informacje kryminalne gromadzone, przetwarzane<br />
i przekazywane podlegają ochronie określonej w przepisach o ochronie<br />
informacji niejawnych;<br />
c) Art. 40 ust. 2 – Przekazanie informacji za granicę do kraju, który<br />
nie daje gwarancji ich ochrony, „co najmniej takie, jakie obowiązują na<br />
terytorium Rzeczypospolitej Polskiej”, może nastąpić jedynie po zasięgnięciu<br />
opinii ministra właściwego do spraw zagranicznych oraz krajowej władzy<br />
bezpieczeństwa.<br />
45) Ustawie – Prawo wodne 66 :<br />
a) Art. 158 – „Kontrolowany, z zachowaniem przepisów o ochronie<br />
informacji niejawnych oraz o zakwaterowaniu sił zbrojnych, jest obowiązany<br />
umożliwić inspektorowi przeprowadzenie kontroli, w szczególności<br />
umożliwić dokonanie czynności, o których mowa w art. 157 ust. 2”.<br />
46) Ustawie o kuratorach sądowych 67 :<br />
a) Art. 74 – Przed podjęciem obowiązków aplikant kuratorski składa<br />
ślubowanie wobec prezesa sądu okręgowego i kuratora okręgowego<br />
„(...) sumiennie wypełniać obowiązki aplikanta kuratorskiego,<br />
65 Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu<br />
informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153).<br />
66 Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239,<br />
poz. 2019 z późn. zm.).<br />
67 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr 98, poz. 1071<br />
z późn. zm.).<br />
344
w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości oraz dochować<br />
tajemnicy prawnie chronionej”.<br />
47) Ustawie – Prawo o ustroju sądów powszechnych 68 :<br />
a) Art. 66 – Przy powołaniu sędzia składa ślubowanie wobec Prezydenta<br />
Rzeczypospolitej Polskiej „(...) obowiązki sędziego wypełniać sumiennie,<br />
sprawiedliwość wymierzać zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie<br />
według mego sumienia, dochować tajemnicy prawnie chronionej,<br />
a w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości”;<br />
b) Art. 85 § 4 – Wobec osoby pełniącej urząd na stanowisku sędziego,<br />
postępowania sprawdzającego przewidzianego w ustawie z dnia<br />
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych nie przeprowadza się.<br />
Przed przystąpieniem do pełnienia obowiązków sędzia zapoznaje się<br />
z przepisami o ochronie informacji niejawnych i składa oświadczenie<br />
o znajomości tych przepisów, a informacje niejawne mogą być udostępnione<br />
sędziemu tylko w zakresie niezbędnym do pełnienia urzędu na stanowisku<br />
sędziowskim, pełnienia powierzonej funkcji lub wykonywania<br />
powierzonych czynności;<br />
c) Art. 87 § 6 – Informacje zawarte w oświadczeniu majątkowym sędziego<br />
stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie przewidzianej<br />
dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”,<br />
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że sędzia,<br />
który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.<br />
„W szczególnie uzasadnionych przypadkach podmiot uprawniony, zgodnie<br />
z § 2 lub § 4, do odebrania oświadczenia może je ujawnić pomimo braku<br />
zgody składającego oświadczenie”;<br />
d) Art. 150 § 4 – Przed podjęciem pracy referendarz sądowy składa<br />
ślubowanie wobec prezesa sądu okręgowego „(...) sumiennie i starannie<br />
wykonywać obowiązki urzędowe, przestrzegać prawa, kierować się zasadami<br />
godności i uczciwości oraz dochować tajemnicy prawnie chronionej”.<br />
48) Ustawie – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia 69 :<br />
68 Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U.<br />
Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).<br />
345
a) Art. 41 § 2 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» mogą być<br />
przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko<br />
po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony<br />
organ przełożony”;<br />
b) § 3 – „Osoby obowiązane do zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» lub «poufne» lub tajemnicy<br />
związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co<br />
do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni<br />
te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie<br />
stanowią inaczej. Na postanowienie sądu służy zażalenie”;<br />
c) Art. 70 § 3 – „W razie wyłączenia jawności na rozprawie mogą<br />
być obecni, poza osobami biorącymi udział w postępowaniu, po jednej osobie<br />
wskazanej przez każdą ze stron, chyba że zachodzi obawa ujawnienia<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne». Sąd<br />
może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie prowadzonej<br />
z wyłączeniem jawności”.<br />
49) Ustawie o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach<br />
porządkowych 70 :<br />
a) Art. 29 ust. 6 – „Żandarmeria Wojskowa w celu realizacji ustawowych<br />
zadań może korzystać z informacji o osobie, w tym danych osobowych<br />
uzyskanych przez uprawnione organy, służby i instytucje państwowe<br />
w wyniku wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych lub prowadzenia<br />
kontroli operacyjnej, oraz przetwarzać je w rozumieniu ustawy<br />
z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych bez wiedzy i zgody<br />
osoby, której dane dotyczą. Administrator danych, o których mowa<br />
w ust. 2, jest obowiązany udostępnić dane na podstawie imiennego upoważnienia<br />
Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej lub komendanta<br />
oddziału Żandarmerii Wojskowej okazanego przez żołnierza Żandarmerii<br />
69 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia<br />
(Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).<br />
70 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach<br />
porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).<br />
346
Wojskowej, wraz z legitymacją służbową. Fakt udostępnienia tych danych<br />
podlega ochronie na podstawie ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie<br />
informacji niejawnych”;<br />
b) Art. 31 w ust. 1 pkt 13 – Przy wykonywaniu czynności operacyjno-rozpoznawczych,<br />
w celu zapobieżenia, wykrycia, ustalenia sprawców<br />
oraz uzyskania i utrwalenia dowodów, „bezprawnego ujawnienia lub wykorzystania<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» i «ściśle tajne»<br />
(...) sąd okręgowy, może w drodze postanowienia, zarządzić kontrolę operacyjną”;<br />
c) Art. 36 ust. 3 – „W razie odmowy zwolnienia żołnierza Żandarmerii<br />
Wojskowej lub osoby udzielającej mu pomocy w wykonywaniu<br />
czynności operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania<br />
w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle<br />
tajne» w związku z postępowaniem karnym albo odmowy zezwolenia na<br />
udostępnienie materiałów zawierających informacje niejawne o klauzuli<br />
tajności «tajne» lub «ściśle tajne», pomimo żądania prokuratora lub sądu,<br />
zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym w sprawie o przestępstwo<br />
przeciwko pokojowi lub ludzkości, przestępstwo wojenne, przestępstwo<br />
przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, przestępstwo zamachu terrorystycznego<br />
albo też przestępstwo zabójstwa lub spowodowania ciężkiego<br />
uszczerbku na zdrowiu, którego następstwem była śmierć człowieka, Minister<br />
Obrony Narodowej przedstawia żądane wyjaśnienia i materiały Pierwszemu<br />
Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego<br />
stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne<br />
do zapewnienia prawidłowości postępowania karnego, Minister<br />
Obrony Narodowej jest zobowiązany zwolnić od obowiązku zachowania<br />
w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle<br />
tajne» żołnierza Żandarmerii Wojskowej albo udostępnić żądane wyjaśnienia<br />
i materiały zawierające informacje niejawne o klauzuli tajności «tajne»<br />
lub «ściśle tajne»”;<br />
(a) ust. 4 – Dane o osobie, o której mowa, mogą być ujawnione na żądanie<br />
prokuratora również w razie uzasadnionego podejrzenia, że popełniła<br />
ona przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego w związku z wykony-<br />
347
waniem czynności operacyjno-rozpoznawczych. W takim przypadku Minister<br />
Obrony Narodowej przedstawia żądane wyjaśnienia i materiały Pierwszemu<br />
Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego<br />
stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne<br />
do zapewnienia prawidłowości postępowania karnego, Minister<br />
Obrony Narodowej jest zobowiązany zwolnić od obowiązku zachowania<br />
w tajemnicy informacji;<br />
d) Art. 39 – „Ujawnienie danych o osobie, co do której zachodzi<br />
uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo ścigane z oskarżenia<br />
publicznego w związku z wykonywaniem przez tę osobę czynności operacyjno-rozpoznawczych,<br />
może nastąpić tylko na żądanie prokuratora lub<br />
sądu. W takim przypadku Minister Obrony Narodowej przedstawia żądane<br />
wyjaśnienia i materiały Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli<br />
Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania<br />
prokuratora lub sądu jest konieczne do zapewnienia prawidłowości postępowania<br />
karnego, Minister Obrony Narodowej jest obowiązany zwolnić od<br />
obowiązku zachowania w tajemnicy informacji niejawnych o klauzuli tajności<br />
«tajne» lub «ściśle tajne» żołnierza Żandarmerii Wojskowej i udostępnić<br />
żądane wyjaśnienia i materiały zawierające informacje niejawne<br />
o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne»”;<br />
e) Art. 43 w ust. 1 pkt 8 – „w celu odparcia bezpośredniego i gwałtownego<br />
zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały zawierające<br />
informacje niejawne albo środki pieniężne lub inne przedmioty wartościowe”,<br />
gdy środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające,<br />
żołnierze ŻW maja prawo użycia broni palnej .<br />
50) Ustawie o dostępie do informacji publicznej 71 :<br />
a) Art. 22 ust. 1 – „Podmiotowi, któremu odmówiono prawa dostępu<br />
do informacji publicznej ze względu na wyłączenie jej jawności z powołaniem<br />
się na ochronę danych osobowych, prawo do prywatności oraz tajemnicę<br />
inną niż informacja niejawna, tajemnica skarbowa lub tajemnica staty-<br />
71 Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz. U.<br />
Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).<br />
348
styczna, przysługuje prawo wniesienia powództwa do sądu powszechnego<br />
o udostępnienie takiej informacji”.<br />
51) Ustawie o podpisie elektronicznym 72 :<br />
a) Art. 18 ust. 5 – Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służba<br />
Kontrwywiadu Wojskowego, zgodnie z właściwością określoną w przepisach<br />
o ochronie informacji niejawnych, dokonują oceny przydatności<br />
urządzeń, do ochrony informacji niejawnych i wydają stosowne certyfikaty<br />
bezpieczeństwa;<br />
52) Ustawie o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji<br />
Wywiadu 73 :<br />
a) Art. 5 ust. 1 pkt 1, 2 i 3 – Obok zadań związanych z rozpoznawaniem,<br />
zapobieganiem i zwalczaniem zagrożeń godzących w bezpieczeństwo,<br />
suwerenność i międzynarodową pozycję, niepodległość i nienaruszalność<br />
jego terytorium, do zadań ABW należy również rozpoznawanie,<br />
zapobieganie i wykrywanie przestępstw „a) szpiegostwa, terroryzmu, bezprawnego<br />
ujawnienia lub wykorzystania informacji niejawnych i innych<br />
przestępstw godzących w bezpieczeństwo państwa”, oraz „realizowanie,<br />
w granicach swojej właściwości, zadań związanych z ochroną informacji<br />
niejawnych oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa<br />
w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych”;<br />
b) Art. 9 ust. 4 – „Szefowie Agencji, każdy w zakresie swojej właściwości,<br />
określają w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne<br />
szczegółowe zasady tworzenia funduszu operacyjnego i gospodarowania<br />
tym funduszem”;<br />
c) Art. 12 ust. 1 – Do zadań Kolegium do Spraw Służb Specjalnych<br />
należy m.in. formułowanie ocen i wyrażanie opinii w sprawach „zagrożeń o<br />
zasięgu ogólnokrajowym w zakresie ochrony informacji niejawnych, nią w<br />
72 Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U. Nr 130,<br />
poz. 1450 z późn. zm.).<br />
73 Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz<br />
Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154.).<br />
349
sytuacji zagrożenia o zasięgu ogólnokrajowym, powstałej informacji niejawnych,<br />
oraz dokonywanie oceny skutków informacji”;<br />
(a) ust. 4 – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej może delegować<br />
swojego przedstawiciela do udziału w posiedzeniach Kolegium, spełniającego<br />
wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych<br />
w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności „ściśle<br />
tajne”;<br />
(b) ust. 6: „Sekretarza Kolegium powołuje, spośród osób spełniających<br />
wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych<br />
w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności «ściśle<br />
tajne», i odwołuje Prezes Rady Ministrów”;<br />
d) Art. 15 pkt 5 – Szefem ABW i Szefem AW może być, która m.in.<br />
„spełnia wymagania określone w przepisach o ochronie informacji niejawnych<br />
w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli tajności «ściśle<br />
tajne»”;<br />
e) Art. 26 w ust.1 pkt 8 – „w celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego<br />
i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały<br />
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe”,<br />
gdy środki przymusu bezpośredniego są niewystarczające, funkcjonariusz<br />
ABW ma prawo użycia broni palnej;<br />
f) Art. 39 ust. 6 – „W razie odmowy zwolnienia funkcjonariusza,<br />
pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności<br />
operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo odmowy<br />
zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje<br />
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania<br />
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym<br />
o przestępstwo określone w art. 105 § 1 Kodeksu karnego lub o zbrodnię<br />
godzącą w życie ludzkie albo o występek przeciwko życiu lub zdrowiu, gdy<br />
jego następstwem była śmierć człowieka, Szef ABW albo Szef AW przedstawia<br />
żądane materiały oraz wyjaśnienie Pierwszemu Prezesowi Sądu<br />
Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że<br />
uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest konieczne do prawidłowo-<br />
350
ści postępowania karnego, Szef ABW albo Szef AW jest obowiązany zwolnić<br />
od zachowania tajemnicy lub udostępnić materiały objęte tajemnicą”;<br />
g) Art. 47 ust. 1 – Przed podjęciem służby funkcjonariusz ABW albo<br />
AW składa ślubowanie „(...) służyć wiernie Narodowi, chronić ustanowiony<br />
Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej porządek prawny, strzec bezpieczeństwa<br />
Państwa i jego obywateli, nawet z narażeniem życia. Wykonując<br />
powierzone mi zadania, ślubuję pilnie przestrzegać prawa, dochować<br />
wierności konstytucyjnym organom Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzegać<br />
dyscypliny służbowej oraz wykonywać rozkazy i polecenia przełożonych.<br />
Ślubuję strzec tajemnicy prawnie chronionej, honoru, godności i dobrego<br />
imienia służby oraz przestrzegać zasad etyki zawodowej”;<br />
h) Art. 116 lit 3 – „Szefowie Agencji, każdy w zakresie swojego<br />
działania, określą, w drodze zarządzeń, stanowiące nominacje niejawne,<br />
stanowiska służbowe i stopnie etatowe, zaszeregowanie tych stanowisk do<br />
grup uposażenia i przypisanych im stopni etatowych”.<br />
53) Ustawie – Prawo lotnicze 74 :<br />
a) Art. 58 ust. 2 – Rejestr lotnisk jest jawny, ale dokumenty stanowiące<br />
podstawę do dokonania wpisu w rejestrze podlegają ochronie zgodnie<br />
z przepisami ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji<br />
niejawnych.<br />
54) Ustawie – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi<br />
75 :<br />
a) Art. 96 § 1 – „Sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia<br />
lub części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy<br />
zagraża moralności, bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu,<br />
a także gdy mogą być ujawnione okoliczności stanowiące informacje niejawne”.<br />
55) Ustawie o Sądzie Najwyższym 76 :<br />
74 Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (Dz. U. z 2006 r. Nr 100, poz. 696<br />
z późn. zm.).<br />
75 Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi<br />
(Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).<br />
351
a) Art. 27 § 1 – Przy powołaniu sędzia Sądu Najwyższego składa<br />
ślubowanie wobec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej „(…) stać na straży<br />
prawa, obowiązki sędziego wypełniać sumiennie, sprawiedliwość wymierzać<br />
zgodnie z przepisami prawa, bezstronnie według mego sumienia,<br />
dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu kierować się<br />
zasadami godności i uczciwości”.<br />
56) Ustawie o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz<br />
o stopniach i tytule w zakresie sztuki 77 :<br />
a) Art. 17 ust. 5 – „Obowiązek publikacji nie dotyczy rozprawy habilitacyjnej<br />
zawierającej informacje niejawne”.<br />
57) Ustawie – Prawo pocztowe 78 :<br />
a) Art. 10 ust. 3 – Stwierdzenie, że wykonywanie działalności gospodarczej<br />
w zakresie usług pocztowych nie zagraża obronności, bezpieczeństwu<br />
państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, następuje<br />
po zasięgnięciu opinii Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego do<br />
spraw wewnętrznych lub Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.<br />
„Opinia nie wymaga uzasadnienia, jeżeli naruszałoby to przepisy ustawy<br />
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;<br />
b) Art. 26 w ust. 2 pkt 4 – Przesyłka pocztowa może być wydana ze<br />
skutkiem doręczenia, także „osobie uprawnionej do odbioru przesyłek<br />
w urzędzie organu władzy publicznej, o którym mowa w art. 1 ust. 2 pkt 1<br />
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, jeżeli<br />
adresatem przesyłki jest dany organ władzy publicznej”.<br />
58) Ustawie o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych 79 :<br />
76 Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U. Nr 240,<br />
poz. 2052 z późn. zm.).<br />
77 Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz<br />
o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65, poz. 595, z 2005 r. Nr 164,<br />
poz. 1365 oraz z 2010 r. Nr 96, poz. 620.).<br />
78 Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r. Nr 189,<br />
poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz z 2010 r. Nr 47,<br />
poz. 278.).<br />
79 Ustawa z dnia 11września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679, Nr 113, poz. 745 i Nr 127,<br />
poz. 57.).<br />
352
a) Art. 58 ust. 4 – „Informacje zawarte w oświadczeniu majątkowym<br />
żołnierza stanowią tajemnicę prawnie chronioną i podlegają ochronie przewidzianej<br />
dla informacji niejawnych o klauzuli tajności «zastrzeżone» określonej<br />
w przepisach o ochronie informacji niejawnych, chyba że żołnierz<br />
zawodowy, który złożył oświadczenie, wyraził pisemną zgodę na ich ujawnienie.<br />
W szczególnie uzasadnionych przypadkach Minister Obrony Narodowej<br />
może je ujawnić pomimo braku zgody składającego oświadczenie”;<br />
b) Art. 59 ust. 2 – Dowódca jednostki wojskowej może zakazać żołnierzowi<br />
zawodowemu wyjazdu za granicę w celach niezwiązanych<br />
z zawodową służbą wojskową, jeżeli wymaga tego wzgląd na przestrzeganie<br />
przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych,<br />
albo istotne sprawy organizacyjne;<br />
c) Art. 107 ust.3 – Zezwolenie, o którym mowa w ust. 2, może być<br />
przez Ministra Obrony Narodowej zawieszone lub cofnięte, jeżeli wymagają<br />
tego względy ochrony informacji niejawnych oraz potrzeby Sił Zbrojnych.<br />
59) Ustawie – Prawo zamówień publicznych 80 :<br />
a) Art. 4 pkt 5 – Ustawy o której mowa, nie stosuje się m.in. do „zamówień<br />
zawierających informacje niejawne, jeżeli wymaga tego istotny<br />
interes publiczny lub istotny interes państwa”.<br />
60) Ustawie o funduszach inwestycyjnych 81 :<br />
a) Art. 280 ust. 1 – Do zachowania tajemnicy zawodowej obowiązani<br />
są: 1/ osoby wchodzące w skład organów nadzorczych oraz pracownicy<br />
– towarzystwa, depozytariusza, podmiotu prowadzącego rejestr<br />
uczestników funduszu, podmiotów pośredniczących w zbywaniu i odkupywaniu<br />
jednostek uczestnictwa, innych podmiotów pozostających<br />
z towarzystwem lub funduszem w stosunku prawnym, członkowie rady<br />
inwestorów oraz osoby upoważnione przez Przewodniczącego Komisji<br />
Nadzoru Finansowego;<br />
80 Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych (Dz. U.<br />
z 2010 r. Nr 113, poz. 759.).<br />
81 Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U. Nr 146,<br />
poz. 1546 z późn. zm.).<br />
353
) Art. 280 ust. 2 – Tajemnicą zawodową jest tajemnica obejmująca<br />
informację uzyskaną w związku z podejmowanymi czynnościami służbowymi<br />
w ramach zatrudnienia, stosunku zlecenia lub innego stosunku prawnego,<br />
dotyczącą chronionych prawem interesów podmiotu związanego<br />
z działalnością funduszu inwestycyjnego;<br />
c) Art. 281 ust. 1 – Informacje stanowiące tajemnicę zawodową mogą<br />
być ujawniane wyłącznie na żądanie: 1/ sądu lub prokuratora, 2/ Generalnego<br />
Inspektora Kontroli Skarbowej, 3/ prezesa Najwyższej Izby Kontroli,<br />
4/ naczelnika, dyrektora i inspektora urzędu kontroli skarbowej,<br />
5/ upoważnionego rewidenta oraz – Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego,<br />
Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji Wywiadu, Służby Wywiadu<br />
Wojskowego, Centralnego Biura Anty korupcyjnego, Policji, Żandarmerii<br />
Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej, Biura Ochrony<br />
Rządu i ich upoważnionych pisemnie funkcjonariuszy lub żołnierzy<br />
„w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania sprawdzającego<br />
na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.<br />
61) Ustawie – Prawo telekomunikacyjne 82 :<br />
a) Art. 123 ust. 9 – Jeżeli uzasadnienie odmowy udzielenia rezerwacji<br />
częstotliwości, jej zmiana lub cofnięcie albo odmowa wydania pozwolenia<br />
radiowego lub jego cofnięcie następuje „ze względu na okoliczności<br />
prowadzące do zagrożenia obronności, bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwa<br />
i porządku publicznego, i zawiera informacje niejawne, zamiast<br />
uzasadnienia doręcza się zawiadomienie, że uzasadnienie takie zostało<br />
sporządzone”;<br />
b) Art. 201 ust. 4 i 5 – Jeżeli kontrola wykazała, że działalność telekomunikacyjna<br />
podmiotu mogłaby zagrozić obronności, bezpieczeństwu<br />
państwa lub bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu, prezes Urzędu<br />
Komunikacji Elektronicznej może, w drodze decyzji, zakazać podmiotowi<br />
kontrolowanemu wykonywania działalności telekomunikacyjnej, zmienić<br />
lub cofnąć rezerwację częstotliwości lub przydział numeracji;<br />
82 Ustawa z dnia 16 lica 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U. Nr 171,<br />
poz. 1800 z późn. zm.).<br />
354
(a) ust. 6 – Przed wydaniem takiej decyzji prezes UKE zasięga opinii<br />
Ministra Obrony Narodowej, ministra właściwego do spraw wewnętrznych,<br />
Szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Szefa Agencji Wywiadu,<br />
w zakresie ich właściwości. Jeżeli uzasadnienie opinii w powyższej sprawie<br />
zawiera informacje niejawne, zamiast uzasadnienia doręcza się „zawiadomienie,<br />
że uzasadnienie zostało sporządzone”;<br />
c) Art. 202 ust. 4 – Działania, o których mowa, Prezes UKE może<br />
także podejmować „na wniosek organów właściwych w sprawach obronności,<br />
bezpieczeństwa państwa oraz bezpieczeństwa i porządku publicznego.<br />
Jeżeli uzasadnienia do wniosku tych organów zawierają informacje niejawne,<br />
zamiast uzasadnień doręcza się informację, że uzasadnienia takie<br />
zostały sporządzone”.<br />
62) Ustawie o zawodzie tłumacza przysięgłego 83 :<br />
a) Art. 7 ust. 1 – Tłumacz przysięgły składa wobec Ministra Sprawiedliwości<br />
ślubowanie według następującej roty: „Mając świadomość<br />
znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem, przyrzekam uroczyście,<br />
że powierzone mi zadania tłumacza przysięgłego będę wykonywać<br />
sumiennie i bezstronnie, dochowując tajemnicy prawnie chronionej oraz<br />
kierując się w swoim postępowaniu uczciwością i etyką zawodową”.<br />
63) Ustawie o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów<br />
publicznych 84 :<br />
a) Art. 91 ust. 5 – Osoba wezwana w charakterze świadka w sprawie<br />
naruszenia dyscypliny finansów publicznych może odmówić udzielenia<br />
odpowiedzi na pytania co do okoliczności stanowiących informacje niejawne,<br />
chyba, że zostanie zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy<br />
w trybie i na zasadach określonych w odrębnych przepisach. „Zwolnienia<br />
można odmówić tylko wtedy, gdyby złożenie wyjaśnień lub udzielenie<br />
odpowiedzi mogło wyrządzić poważną szkodę państwu”;<br />
83 Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego (Dz. U.<br />
Nr 273, poz. 2702 oraz z 2006 r. Nr 107, poz. 722.).<br />
84 Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny<br />
finansów publicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 14, poz. 114 z późn. zm.).<br />
355
(a) ust. 6 – „Świadek może odmówić odpowiedzi na poszczególne<br />
pytania ze względu na obowiązek zachowania tajemnicy związanej<br />
z wykonywaniem zawodu lub funkcji, co do okoliczności, na które rozciąga<br />
się ten obowiązek, chyba że sąd zwolni go z obowiązku zachowania tajemnicy.<br />
Zwolnienie to może dotyczyć wyłącznie okoliczności, która nie może<br />
być ustalona przed komisja orzekającą lub w postępowaniu odwoławczym<br />
na podstawie innych dowodów”;<br />
b) Art. 96 ust. 3 – „Dokumenty, opinie lub inne informacje, zawierające<br />
informacje niejawne, przekazuje się rzecznikowi dyscypliny w trybie<br />
i na zasadach określonych w przepisach o ochronie informacji niejawnych<br />
tylko w przypadku zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy”;<br />
c) Art. 119 ust. 2 pkt 1 – „Wyłączenie jawności rozprawy przed komisją<br />
orzekającą może nastąpić wyłącznie ze względu na bezpieczeństwo<br />
państwa lub ochronę informacji niejawnych”.<br />
64) Ustawie o informatyzacji działalności podmiotów realizujących<br />
zadania publiczne 85 :<br />
a) Art. 25 ust. 2 – Kontrola ponadsektorowych i sektorowych projektów<br />
informatycznych oraz działania systemów teleinformatycznych nie<br />
może dotyczyć informacji niejawnych lub informacji i danych stanowiących<br />
inną tajemnicę prawnie chronioną, zawartych w kontrolowanych systemach<br />
teleinformatycznych oraz rejestrach publicznych, jak również prowadzić<br />
do ich ujawnienia ani narażać na ujawnienie, z zastrzeżeniem art. 26<br />
ust. 3 pkt 4;<br />
b) Art. 26 w ust. 3 pkt 4 – kontrolę, o której mowa przeprowadzają<br />
kontrolerzy posiadający aktualne poświadczenia bezpieczeństwa upoważniające<br />
ich do dostępu do informacji niejawnych – w przypadku gdy kontrola<br />
ma dotyczyć systemów teleinformatycznych lub rejestrów publicznych<br />
zawierających informacje i dane stanowiące informacje niejawne o klauzuli<br />
tajności „poufne” lub wyższej.<br />
65) Ustawie o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek,<br />
tkanek i narządów 86 :<br />
85 Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących<br />
zadnia publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565 z późn. zm.).<br />
356
a) Art. 19 ust. 1 – „Dane osobowe dotyczące potencjalnego dawcy,<br />
dawcy, potencjalnego biorcy i biorcy są objęte tajemnicą i podlegają ochronie<br />
przewidzianej w przepisach o tajemnicy prawnie chronionej oraz<br />
w przepisach dotyczących dokumentacji medycznej prowadzonej przez zakłady<br />
opieki zdrowotnej”.<br />
66) Ustawie o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa 87 :<br />
a) Art. 33 – Przed wręczeniem aktu mianowania radca Prokuratorii<br />
Generalnej i starszy radca Prokuratorii Generalnej, składają wobec Prezesa<br />
Prokuratorii Generalnej ślubowanie „(...) obowiązki swoje wypełniać sumiennie,<br />
dochować tajemnicy prawnie chronionej, a w postępowaniu kierować<br />
się zasadami godności i uczciwości”.<br />
67) Ustawie o obrocie instrumentami finansowymi 88 :<br />
a) Art. 147 – Tajemnica zawodowa obejmuje informacje uzyskane<br />
przez osobę wymienioną w art. 148 ust. 1, w związku z podejmowanymi<br />
czynnościami służbowymi w ramach pozostawania w stosunku pracy, zlecenia<br />
lub w innym stosunku prawnym.<br />
b) Art. 148 ust. 1 – Do zachowania tajemnicy zawodowej są obowiązani:<br />
1/ maklerzy i doradcy, 2/ osoby wchodzące w skład statutowych organów<br />
finansowych, 3/ osoby pozostające w stosunku pracy, zlecenia lub<br />
innym stosunku prawnym, 4/ osoby wchodzące w skład zespołu doradczego,<br />
5/ inne osoby, jeżeli obowiązek taki wynika z przepisów innych<br />
ustaw;<br />
c) Art. 149 pkt 7 – „Informacje stanowiące tajemnicę zawodową, są<br />
ujawniane wyłącznie na żądanie: sądu lub prokuratora, Generalnego Inspektora<br />
Kontroli Skarbowej, prezesa Najwyższej Izby Kontroli, podmiotu<br />
uprawnionego do badania sprawozdań finansowych oraz Agencji Bezpieczeństwa<br />
Wewnętrznego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Agencji<br />
86 Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu<br />
komórek, tkanek i narządów (Dz. U. z 2005 r. Nr 169, poz. 1411 i z 2009 r. Nr 141,<br />
poz. 1149.).<br />
87 Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 169, poz. 1417 z późn. zm.).<br />
88 Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz. U.<br />
Nr 183, poz. 1538 z późn. zm.).<br />
357
Wywiadu, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego,<br />
Policji, Żandarmerii Wojskowej, Straży Granicznej, Służby Więziennej,<br />
Biura Ochrony Rządu i ich upoważnionych pisemnie funkcjonariuszy<br />
lub żołnierzy – w zakresie niezbędnym do przeprowadzenia postępowania<br />
sprawdzającego na podstawie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.<br />
68) Ustawie o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków<br />
związanych z budownictwem mieszkaniowym 89 :<br />
a) Art. 6a – „Jeżeli jest to uzasadnione ochroną informacji niejawnych<br />
i wymogami bezpieczeństwa państwa, do przyjmowania wniosków,<br />
wydawania decyzji określających kwotę zwrotu oraz do dokonywania<br />
zwrotu kosztów, uprawnione są organy wymienione w art. 13a ustawy<br />
z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8,<br />
póz. 60, z późn. zm.)”.<br />
69) Ustawie o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym 90 :<br />
a) Art. 4 ust. 3 – „Szef Centralnego Biura Antykorupcyjnego określi,<br />
w drodze zarządzenia, stanowiące informacje niejawne szczegółowe zasady<br />
tworzenia funduszu operacyjnego, o którym mowa w ust.2, oraz gospodarowania<br />
tym funduszem”;<br />
b) Art. 7 ust. 1 pkt 5 – Szefem CBA lub jego zastępcą może być<br />
osoba, która „spełnia wymagania określone w przepisach o ochronie informacji<br />
niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych o klauzuli<br />
tajności „ściśle tajne”;<br />
c) Art. 16 ust. 1 pkt 8 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego<br />
i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały<br />
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe,<br />
jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające,<br />
funkcjonariusz CBA ma prawo użycia broni palnej;<br />
89 Ustawa z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków<br />
związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U. Nr 177, poz. 1468<br />
z późn. zm.).<br />
90 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U.<br />
Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).<br />
358
d) Art. 28 ust. 5 – „W przypadku odmowy zwolnienia funkcjonariusza,<br />
pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności<br />
operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy<br />
informacji niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo<br />
odmowy zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje<br />
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania<br />
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym<br />
o zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych oraz<br />
godzących w życie ludzkie albo o występek przeciwko życiu lub zdrowiu,<br />
gdy jego następstwem była śmierć człowieka, Szef CBA przedstawia żądane<br />
materiały oraz wyjaśnienie Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego.<br />
Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania<br />
prokuratora lub sądu jest konieczne do prawidłowości postępowania<br />
karnego, Szef CBA jest obowiązany zwolnić od zachowania tajemnicy lub<br />
udostępnić materiały objęte tajemnicą”.<br />
70) Ustawie o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie<br />
Wywiadu Wojskowego 91 :<br />
a) Art. 1 – „Tworzy się Służbę Kontrwywiadu Wojskowego, zwaną<br />
dalej SKW, jako służbę specjalną, właściwą w sprawach ochrony przed<br />
zagrożeniami wewnętrznymi dla obronności Państwa, bezpieczeństwa<br />
i zdolności bojowej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, zwanych dalej<br />
SZRP, oraz innych jednostek organizacyjnych podległych lub nadzorowanych<br />
przez Ministra Obrony Narodowej”;<br />
b) Art. 5 w ust. 1 pkt 3 – Do zadań SKW należy również „realizowanie,<br />
w granicach swojej właściwości, zadań określonych w przepisach<br />
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;<br />
c) Art. 11 ust. 3 – „Szefowie SKW i SWW, każdy w zakresie swojej<br />
właściwości, po zatwierdzeniu przez Ministra Obrony Narodowej, określają,<br />
w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne szczegółowe<br />
zasady tworzenia i gospodarowania funduszem operacyjnym”;<br />
91 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz<br />
Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 709 i Nr 218, poz. 1592,<br />
z 2007 r. Nr 25, poz. 162 oraz z 2009 r. Nr 85, poz. 716).<br />
359
d) Art. 16 pkt 5 – Szefem SKW i SWW może zostać osoba, która<br />
„spełnia wymagania określone w przepisach ustawy z dnia 5 sierpnia 2010<br />
r. o ochronie informacji niejawnych w zakresie dostępu do informacji niejawnych<br />
o klauzuli tajności «ściśle tajne»;<br />
e) Art. 25 pkt 3 – W granicach swoich zadań funkcjonariusze SKW<br />
wykonują: „1/ czynności operacyjno-rozpoznawcze, 2/ analityczno-informacyjne,<br />
3/ wynikające z przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r.<br />
o ochronie informacji niejawnych”;<br />
f) Art. 27 ust. 9 – Minister Obrony Narodowej, za zgodą Prezesa<br />
Rady Ministrów, określi, w drodze zarządzenia, sposób i tryb realizacji<br />
przez SKW i SWW swoich obowiązków, uwzględniając przepisy ustawy<br />
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji;<br />
g) Art. 30 ust. 1 pkt 6 – W celu odparcia gwałtownego, bezpośredniego<br />
i bezprawnego zamachu na konwój ochraniający osoby, materiały<br />
zawierające informacje niejawne, pieniądze albo inne przedmioty wartościowe,<br />
jeżeli środki przymusu bezpośredniego okazały się niewystarczające,<br />
funkcjonariusz SKW ma prawo użycia broni palnej;<br />
h) Art. 39 ust. 7 – Szefowie SKW i SWW, każdy w zakresie swojego<br />
działania, określają, w drodze zarządzeń, szczegółowy tryb wydawania<br />
i przechowywania dokumentów, o których mowa w ust. 2 i 3, oraz posługiwania<br />
się tymi dokumentami, z uwzględnieniem wymogów dotyczących<br />
ochrony informacji niejawnych”;<br />
i) Art. 43 ust. 6 – „W razie odmowy zwolnienia funkcjonariusza,<br />
pracownika lub osoby udzielającej im pomocy w wykonywaniu czynności<br />
operacyjno-rozpoznawczych od obowiązku zachowania w tajemnicy informacji<br />
niejawnych o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» albo odmowy<br />
zezwolenia na udostępnienie materiałów stanowiących informacje<br />
niejawne o klauzuli tajności «tajne» lub «ściśle tajne» pomimo żądania<br />
prokuratora lub sądu, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym<br />
o przestępstwo określone w art. 105 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. –<br />
Kodeks karny lub o zbrodnię godzącą w życie ludzkie albo o występek<br />
przeciwko życiu lub zdrowiu, gdy jego następstwem była śmierć człowieka,<br />
Szef SKW albo Szef SWW przedstawia żądane materiały oraz wyjaśnienie<br />
360
Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. Jeżeli Pierwszy Prezes Sądu<br />
Najwyższego stwierdzi, że uwzględnienie żądania prokuratora lub sądu jest<br />
konieczne do prawidłowości postępowania karnego, Szef SKW albo Szef<br />
SWW jest obowiązany zwolnić od zachowania tajemnicy lub udostępnić<br />
materiały objęte tajemnicą”.<br />
71) Ustawie o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu<br />
Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego 92 :<br />
a) Art. 76 ust. 4 – „Szef SKW i Szef SWW, każdy w zakresie swojego<br />
działania, określą, w drodze zarządzeń, stanowiące informacje niejawne<br />
stanowiska służbowe i stopnie etatowe, zaszeregowanie tych stanowisk<br />
do grup uposażenia i przypisanych im stopni etatowych”;<br />
b) Art. 106 ust. 2 pkt 7 – Utrata przez funkcjonariusza służbowej<br />
broni palnej, amunicji lub legitymacji służbowej, a także materiału zawierającego<br />
informacje niejawne jest naruszeniem dyscypliny służbowej.<br />
72) Ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia 93 :<br />
a) Art. 76 ust. 2 – „Uzyskane przez organy urzędowej kontroli żywności,<br />
w trakcie kontroli, informacje, dokumenty i inne dane stanowiące<br />
tajemnicę przedsiębiorcy nie mogą być przekazywane innym organom ani<br />
ujawniane, jeżeli nie jest to konieczne ze względu na ochronę życia lub<br />
zdrowia człowieka, z wyłączeniem żądania sądu lub prokuratury w związku<br />
z toczącym się postępowaniem”.<br />
73) Ustawie o ujawnianiu informacji o dokumentach organów<br />
bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów 94 :<br />
a) Art. 9 – Osoby składające oświadczenie lustracyjne, w zakresie<br />
jego treści, są zwolnione z mocy prawa z obowiązku zachowania w tajemnicy<br />
informacji niejawnych;<br />
92 Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby Kontrwywiadu<br />
Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego (Dz. U. Nr 104, poz. 710,<br />
z 2009 r. Nr 114, poz. 957 oraz z 2010 r. Nr 113, poz. 745).<br />
93 Ustawa z dnia 25 sierpni 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz. U.<br />
z 2010 r. Nr 136, poz. 914).<br />
94 Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach<br />
organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści tych dokumentów<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).<br />
361
) Art. 18 ust. 2a – „Sąd może wyłączyć jawność całości albo części<br />
rozprawy również na żądanie prokuratora Biura Lustracyjnego lub prokuratora<br />
oddziałowego biura lustracyjnego Instytutu Pamięci Narodowej, jeżeli<br />
zachodzi obawa ujawnienia informacji niejawnych”.<br />
74) Ustawie o systemie oceny zgodności wyrobów przeznaczonych<br />
na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa 95 :<br />
a) Art. 14 ust. 2 – Spełnienie zgodności wyrobów na potrzeby obronności<br />
i bezpieczeństwa, z wymaganiami określonymi w specyfikacji technicznej,<br />
ocenia Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego lub Służba Kontrwywiadu<br />
Wojskowego, zgodnie z właściwością wskazaną w przepisach<br />
o ochronie informacji niejawnych, przez wystawienie opinii w tej sprawie.<br />
75) Ustawie o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych<br />
i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia<br />
bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym 96 :<br />
a) Art. 13 ust. 6 – Dane jednostkowe zawarte w rejestrze producentów<br />
i handlowców podlegają ochronie na zasadach określonych w ustawie<br />
z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych, z wyłączeniem<br />
ich danych ekonomicznych i handlowych;<br />
b) Art. 22 ust. 4 – Do informacji, o tworzonych i utrzymywanych zapasach<br />
obowiązkowych ropy lub paliw, stosuje się odpowiednio przepisy<br />
ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych,<br />
z wyjątkiem informacji juz przetworzonych lub zagregowanych w sposób<br />
uniemożliwiający ich powiązanie lub identyfikację z konkretnym przedsiębiorcom;<br />
c) Art. 45 – Do informacji zawartych w dokumentach o zasadach postępowania<br />
w sytuacjach zagrożenia paliwowego państwa oraz planach<br />
95 Ustawa z dnia 17 listopada 2006 r. o systemie oceny zgodności wyborów przeznaczonych<br />
na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa (Dz. U. Nr 235, poz.<br />
1700).<br />
96 Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów naftowych<br />
i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach zagrożenia bezpieczeństwa<br />
paliwowego państwa i zakłóceń na rynku naftowym (Dz. U. Nr 52, poz. 343,<br />
z 2008 r. Nr 157, poz. 976, z 2009 r. Nr 3, poz. 11 oraz z 2010 r. Nr 81, poz. 532).<br />
362
wdrożenia ograniczeń stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia<br />
5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych.<br />
76) Ustawie o Państwowej Inspekcji Pracy 97 :<br />
a) Art. 44 ust. 1 – „Pracownicy wykonujący czynności kontrolne są<br />
odpowiedzialni za sumienne wykonywanie swoich obowiązków, w szczególności<br />
za rzetelne i obiektywne ujmowanie i dokumentowanie wyników<br />
kontroli oraz za przestrzeganie przepisów o ochronie informacji niejawnych”.<br />
77) Ustawie o licencji syndyka 98 :<br />
a) Art. 15 ust. 1 – Osoba, której przyznano licencję syndyka, składa<br />
wobec Ministra Sprawiedliwości, przed wpisem na listę osób posiadających<br />
licencję syndyka składa ślubowanie według następującej roty: „Mając<br />
świadomość znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem,<br />
ślubuję uroczyście, że powierzone mi obowiązki w postępowaniu upadłościowym<br />
lub naprawczym będę wypełniać sumiennie i bezstronnie, dochowując<br />
tajemnic prawnie chronionych oraz kierując się w swym postępowaniu<br />
zasadami godności, uczciwości i etyki”.<br />
78) Ustawie o koncesji na roboty budowlane lub usługi 99 :<br />
a) Art. 4 w ust. 1 pkt 1 – „Przepisów ustawy nie stosuje się<br />
w przypadku zawierania umowy, której wykonanie jest związane z dostępem<br />
do informacji niejawnych o klauzuli tajności .poufne" lub wyższej albo<br />
jeżeli jej wykonaniu muszą towarzyszyć szczególne środki bezpieczeństwa,<br />
albo jeżeli wymaga tego ochrona podstawowych interesów państwa”.<br />
79) Ustawie o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury 100 :<br />
97 Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. Nr 89,<br />
poz. 589 z późn. zm.).<br />
98 Ustawa z dnia 25 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123, poz. 850<br />
oraz z 2009 r. Nr 223, poz. 1777).<br />
99 Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub usługi<br />
(Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz. 1778 oraz z 2010 r.<br />
Nr 224 poz. 675.).<br />
100 Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury<br />
(Dz. U. Nr 26, poz. 157, Nr 56, poz. 459, Nr 178, poz. 1375 i Nr 223,<br />
poz. 1777.).<br />
363
a) Art. 24 – Przed objęciem obowiązków aplikant aplikacji ogólnej<br />
składa ślubowanie wobec Dyrektora Krajowej Szkoły „(...) dbać o dobre<br />
imię Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury oraz dochować tajemnicy<br />
prawnie chronione”;<br />
b) Art. 30 – Przed objęciem obowiązków aplikant aplikacji sędziowskiej<br />
albo prokuratorskiej składa ślubowanie wobec Dyrektora Krajowej<br />
Szkoły (…) w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości,<br />
dbać o dobre imię Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury oraz dochować<br />
tajemnicy prawnie chronionej”.<br />
80) Ustawie o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach<br />
uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze<br />
publicznym 101 :<br />
a) Art. 101 ust. 2 – Przekazanie Komisji Nadzoru Audytowego dokumentacji<br />
rewizyjnej z badania sprawozdań finansowych i nadzoru publicznego<br />
„powinno być zgodne z ustawą z dnia 29 sierpnia 1997 r.<br />
o ochronie danych osobowych i z ustawą z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie<br />
informacji niejawnych, a tajemnica zawodowa powinna być odpowiednio<br />
chroniona”.<br />
81) Ustawie o Służbie Celnej 102 :<br />
a) Art. 8 ust. 8 – Przepisów o tajemnicy celnej nie stosuje się do informacji<br />
podlegających ochronie na podstawie przepisów o ochronie informacji<br />
niejawnych;<br />
b) Art. 123 ust. 2 – Treść oświadczenia funkcjonariusza o stanie majątkowym<br />
jego konta stanowi tajemnicę prawnie chronioną i podlega<br />
ochronie przewidzianej dla informacji niejawnych o klauzuli tajności „zastrzeżone”<br />
określonej w przepisach o ochronie informacji niejawnych.<br />
82) Ustawie o Służbie Więziennej 103 :<br />
101 Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach<br />
uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym<br />
(Dz. U. Nr 77, poz. 64.).<br />
102 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. Nr 168, poz. 1323<br />
i Nr 201, poz. 1540.).<br />
103 Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79,<br />
poz. 523.).<br />
364
a) Art. 20 pkt 6 – Jeżeli środki przymusu bezpośredniego użyte<br />
w celu odparcia bezpośredniego zamachu na konwój ochraniający osoby,<br />
broń palną, amunicję, materiały zawierające informacje niejawne, pieniądze<br />
lub inne przedmioty wartościowe, są niewystarczające, funkcjonariusz ma<br />
prawo użycia broni palnej lub psa służbowego;<br />
b) Art. 29 pkt 5 – Pracownikiem jednostki organizacyjnej Służby<br />
Więziennej może być osoba dająca „rękojmię zachowania tajemnicy, stosownie<br />
do wymogów określonych w przepisach ustawy z dnia 5 sierpnia<br />
2010 r. o ochronie informacji niejawnych”;<br />
c) Art. 41 ust. 1 – Podejmując służbę, funkcjonariusz SW składa pisemne<br />
ślubowanie „(...) rzetelnie wykonywać powierzone mi zadania funkcjonariusza<br />
tej Służby i przełożonych, przestrzegając Konstytucji Rzeczypospolitej<br />
Polskiej i wszystkich przepisów prawa, jak również tajemnic<br />
związanych ze służbą, a także zasad etyki zawodowej, ze szczególnym<br />
uwzględnieniem poszanowania godności ludzkiej oraz z dbałością o dobre<br />
imię służby”.<br />
83) Ustawie o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie<br />
danych gospodarczych 104 :<br />
a) Art.34 pkt 8 – Kontrolujący działalność gospodarczą biura informacji<br />
gospodarczych jest uprawniony do dostępu do informacji prawnie<br />
chronionych, z zastrzeżeniem przepisów ustawy z dnia 5 sierpnia 2010 r.<br />
o ochronie informacji niejawnych.<br />
Bibliografia<br />
1. P. Bączek, Zagrożenia informacyjne a bezpieczeństwo państwa polskiego,<br />
Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2005, ISBN 83-217-<br />
25559-7.<br />
2. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, wprowadzenie Marta Derlatka,<br />
LexisNexis, Warszawa 2011, ISBN 978-83-762064-3-1.<br />
104 Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych<br />
i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530.).<br />
365
3. Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego<br />
(Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).<br />
4. Ustawa z dnia 1 grudnia 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego<br />
(Dz. U. z 1964 r. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.).<br />
5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego<br />
(Dz. U. z 1997 r. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).<br />
6. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach<br />
o wykroczenia (Dz. U. z 2008 r. Nr 133, poz. 848 z późn. zm.).<br />
7. Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. z 1984 r.<br />
Nr 5, poz. 24 z późn. zm.).<br />
8. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. – Prawo o ruchu drogowym (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.).<br />
9. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 226, poz. 1676 z późn. zm.).<br />
10. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. – Prawo handlowe (Dz. U. z 2002 r.<br />
Nr 72, poz. 665 z późn. zm.).<br />
11. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych<br />
(Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).<br />
12. Ustawa z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze (Dz. U. z 2006 r.<br />
Nr 100, poz. 696 z późn. zm.).<br />
13. Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami<br />
administracyjnymi (Dz. U. Nr 153, poz. 1270 z późn. zm.).<br />
14. Ustawa z dnia 12 czerwca 2003 r. – Prawo pocztowe (Dz. U. z 2008 r.<br />
Nr 189, poz. 1159, z 2009 r. Nr 18, poz. 97 i Nr 168, poz. 1323 oraz<br />
z 2010 r. Nr 47, poz. 278.).<br />
15. Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. – Prawo zamówień publicznych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 113, poz. 759.).<br />
16. Ustawa z dnia 16 lica 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne (Dz. U.<br />
Nr 171, poz. 1800 z późn. zm.).<br />
17. Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. – Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r.<br />
Nr 239, poz. 2019 z późn. zm.).<br />
366
18. Ustawa o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej<br />
z dnia 21 listopada 1967 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 241, poz. 2416 z późn.<br />
zm.).<br />
19. Ustawa o pracownikach urzędów państwowych z dnia 16 września<br />
1982 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 86, poz. 953 z późn. zm.).<br />
20. Ustawa o prawie prasowym z 26 stycznia 1984 r. (Dz. U. z 1984 r.<br />
Nr 5, poz. 24 z późn. zm.).<br />
21. Ustawa o rybactwie śródlądowym z dnia 18 kwietnia 1985 r. (Dz. U.<br />
z 2009 r. Nr 189, poz. 1471.).<br />
22. Ustawa o prokuraturze z dnia 20 czerwca 1985 r. (Dz. U. z 2008 r.<br />
Nr 7, poz. 39 z późn. zm.).<br />
23. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich, z dnia 15 lipca 1987 r.<br />
(Dz. U. z 2001 r. Nr 14, poz. 147 oraz z 2007 r. Nr 25, poz. 162.).<br />
24. Ustawa o Straży Granicznej z dnia 12 października 1990 r. ( Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 234, poz. 1997 z późn. zm.).<br />
25. Ustawa o Policji z dnia 6 kwietnia 1990 r. (Dz. U. z 2007 r. Nr 43, poz.<br />
277 z późn. zm.).<br />
26. Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska z dnia 20 lipca 1991 r.<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287 z późn. zm.).<br />
27. Ustawa o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 r. (Dz. U.<br />
z 2004 r. Nr 253, poz. 2531 z późn. zm.).<br />
28. Ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli z dnia 23 grudnia 1994 r. (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 231, poz. 1701 z późn. zm.).<br />
29. Ustawa o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej<br />
z dnia 22 czerwca 1995 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr 41, poz. 398 z późn.<br />
zm.).<br />
30. Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora<br />
(Dz. U. z 2003 r. Nr 221, poz. 2199 z późn. zm.).<br />
31. Ustawa z dnia 21 czerwca 1996 r. o niektórych uprawnieniach pracowników<br />
urzędu obsługującego ministra właściwego do spraw wewnętrznych<br />
oraz funkcjonariuszy i pracowników urzędów nadzorowanych<br />
przez tego ministra (Dz. U. z 1996 r. Nr 106 poz. 491, z późn.<br />
zm.).<br />
367
32. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji<br />
(Dz. U. z 2002 r. Nr 171, poz. 1397 z późn. zm.).<br />
33. Ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjny (Dz. U.<br />
z 1997 r. Nr 102, poz. 643 z późn. zm.).<br />
34. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności<br />
gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne (Dz. U.<br />
z 2006 r. Nr 216, poz. 1584; z 2008 r. Nr 223, poz. 1458 oraz z 2009 r.<br />
Nr 178, poz. 1375.).<br />
35. Ustawa z dnia 22 sierpnia 1997 r. o ochronie osób i mienia (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 145, poz. 1221 z późn. zm.).<br />
36. Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy<br />
emerytalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 34, poz. 189 i Nr 127, poz.<br />
858.).<br />
37. Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych<br />
(Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585 i Nr 218, poz. 1690 oraz<br />
z 2010 r. Nr 105, poz. 668.).<br />
38. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o Instytucie Pamięci Narodowej –<br />
Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu (Dz. U.<br />
z 2007 r. Nr 63, póz. 424. z późn. zm.).<br />
39. Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o pracownikach sądu prokuratury<br />
(Dz. U. z 2007 r. Nr 162, poz. 1125 z późn. zm.).<br />
40. Ustawa z dnia 21 stycznia 1999 r. o sejmowej komisji śledczej (Dz. U.<br />
z 2009 r. Nr 151, poz. 1218.).<br />
41. Ustawa z dnia 30 stycznia 2000 r. o własności przemysłowej (Dz. U.<br />
z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 z późn. zm.).<br />
42. Ustawa z dnia 26 październik 2000 r. o giełdach towarowych (Dz. U.<br />
z 2010 r. Nr 48, poz. 284 i Nr 81, poz. 530.).<br />
43. Ustawa z dnia 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy<br />
oraz finansowaniu terroryzmu (Dz. U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276.).<br />
44. Ustawa z dnia 1 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (Dz. U. z 2009<br />
r. Nr 151, poz. 1219.).<br />
45. Ustawa z dnia 21 grudnia 2000 r. o żegludze śródlądowej (Dz. U.<br />
z 2006 r. Nr 123, poz. 857 z późn. zm.).<br />
368
46. Ustawa z dnia 16 marca 2001 r. o Biurze Ochrony Rządu (Dz. U.<br />
z 2004 r. Nr 163, poz. 1712 z późn. zm.).<br />
47. Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o wykonywaniu Konwencji o zakazie<br />
prowadzenia badań , produkcji, składowania i użycia broni chemicznej<br />
oraz zniszczeniu jej zapasów (Dz. U. z 2001 r. Nr 76, poz.<br />
812.).<br />
48. Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o gromadzeniu, przetwarzaniu i przekazywaniu<br />
informacji kryminalnych (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 153.).<br />
49. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz. U. Nr 98,<br />
poz. 1071 z późn. zm.).<br />
50. Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych<br />
organach porządkowych (Dz. U. Nr 123, poz. 1353 z późn. zm.).<br />
51. Ustawa z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej<br />
(Dz. U. Nr 112, poz. 1198 z późn. zm.).<br />
52. Ustawa z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz. U.<br />
Nr 130, poz. 1450 z późn. zm.).<br />
53. Ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U.<br />
Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.).<br />
54. Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym<br />
oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. Nr 65,<br />
poz. 595, z 2005 r. Nr 164, poz. 1365 oraz z 2010 r. Nr 96, poz. 620.).<br />
55. Ustawa z dnia 11września 2003 r. o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 95, poz. 593, Nr 107, poz. 679,<br />
Nr 113, poz. 745 i Nr 127, poz. 857.).<br />
56. Ustawa z dnia 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych (Dz. U.<br />
Nr 146, poz. 1546 z późn. zm.).<br />
57. Ustawa z dnia 25 listopada 2004 r. o zawodzie tłumacza przysięgłego<br />
(Dz. U. Nr 273, poz. 2702 oraz z 2006 r. Nr 107, poz. 722.).<br />
58. Ustawa z dnia 13 grudnia 2004 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji<br />
podatników i płatników (Dz. U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 z późn.<br />
zm.).<br />
369
59. Ustawa z dnia 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie<br />
dyscypliny finansów publicznych (Dz. U. z 2005 r. Nr 14, poz. 114<br />
z późn. zm.).<br />
60. Ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu<br />
komórek, tkanek i narządów (Dz. U. Nr 169, poz. 1411<br />
i z 2009 r. Nr 141, poz. 1149.).<br />
61. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych<br />
wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym (Dz. U.<br />
Nr 177, poz. 1468 z późn. zm.).<br />
62. Ustawa z dnia 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów<br />
realizujących zadnia publiczne (Dz. U. Nr 64, poz. 565 z późn.<br />
zm.).<br />
63. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym<br />
(Dz. U. Nr 104, poz. 708 z późn. zm.).<br />
64. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 r. o służbie funkcjonariuszy Służby<br />
Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służby Wywiadu Wojskowego<br />
(Dz. U. Nr 104, poz. 710, z 2009 r. Nr 114, poz. 957 oraz z 2010 r.<br />
Nr 113, poz. 745.).<br />
65. Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia<br />
(Dz. U. z 2010 r. Nr 136, poz. 914.).<br />
66. Ustawa z dnia 18 października 2006 r. o ujawnianiu informacji o dokumentach<br />
organów bezpieczeństwa państwa z lat 1944-1990 oraz treści<br />
tych dokumentów (Dz. U. z 2007 r. Nr 63, poz. 425 z późn. zm.).<br />
67. Ustawa z dnia 17 listopada 2006 r. o systemie oceny zgodności wyborów<br />
przeznaczonych na potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa<br />
(Dz. U. Nr 235, poz. 1700.).<br />
68. Ustawa z dnia 16 lutego 2007 r. o zapasach ropy naftowej, produktów<br />
naftowych i gazu ziemnego oraz zasadach postępowania w sytuacjach<br />
zagrożenia bezpieczeństwa paliwowego państwa i zakłóceń na rynku<br />
naftowym (Dz. U. Nr 52, poz. 343, z 2008 r. Nr 157, poz. 976,<br />
z 2009 r. Nr 3, poz. 11 oraz z 2010 r. Nr 81, poz. 532.).<br />
69. Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy<br />
(Dz. U. Nr 89, poz. 589 z późn. zm.).<br />
370
70. Ustawa z dnia 25 czerwca 2007 r. o licencji syndyka (Dz. U. Nr 123,<br />
poz. 850 oraz z 2009 r. Nr 223, poz. 1777.).<br />
71. Ustawa z dnia 9 stycznia 2009 r. o koncesji na roboty budowlane lub<br />
usługi (Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz. 1778<br />
oraz z 2010 r. Nr 106, poz. 675.).<br />
72. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o Krajowej Szkole Sądownictwa<br />
i Prokuratury (Dz. U. Nr 19, poz. 101, Nr 157, poz. 1241 i Nr 223, poz.<br />
1778 oraz z 2010 r. Nr 106, poz. 675.).<br />
73. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie,<br />
podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych<br />
oraz o nadzorze publicznym (Dz. U. Nr 77, poz. 64.).<br />
74. Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o Służbie Cywilnej (Dz. U. Nr 168,<br />
poz. 1323 i Nr 201, poz. 1540.).<br />
75. Ustawa z dnia 9 lutego 2010 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego<br />
oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154.).<br />
76. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o Służbie Więziennej (Dz. U. Nr 79,<br />
poz. 523.).<br />
77. Ustawa z dnia 9 kwietnia 2010 r. o udostępnianiu informacji gospodarczych<br />
i wymianie danych gospodarczych (Dz. U. Nr 81, poz. 530.).<br />
78. Ustawa z dnia 5 sierpnia 2010 r. o ochronie informacji niejawnych<br />
(Dz. U. 2010 <strong>nr</strong> 182 poz. 1228).<br />
79. Ustawa z dnia 14 stycznia 2005 – Ordynacja podatkowa (Dz. U.<br />
z 2005 r. Nr 8, poz. 60 z późn. zm.).<br />
80. Traktat Akcesyjny podpisany dnia 16 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2004<br />
r. Nr 90, poz. 864 z późn. zm.).<br />
81. Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności,<br />
uchwalona 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284<br />
z późn. zm.)<br />
82. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony<br />
16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167).<br />
83. Umowa o wzajemnej ochronie tajemnicy wynalazków dotyczących<br />
obronności, w przypadku których zostały złożone wnioski o udzielenie<br />
371
patentów, sporządzona w Paryżu 21 września 1960 r. (Dz. U. z 2000 r.<br />
Nr 64, poz. 744.).<br />
84. Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o współpracy<br />
w dziedzinie informacji atomowych, sporządzona w Paryżu 18<br />
czerwca 1964 r. (Dz. U. z 2001 r. Nr 143, poz. 1594.).<br />
85. Umowa Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego o przekazywaniu<br />
informacji technicznych dla celów obronnych, sporządzona w Brukseli<br />
19 października 1970 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 64, poz. 742.).<br />
86. Umowa między Stronami Traktatu Północnoatlantyckiego o ochronie<br />
informacji, sporządzona w Brukseli 6 marca 1997 r. (Dz. U. z 2000 r.<br />
Nr 64, poz. 740.).<br />
Recenzent – Reviewer:<br />
dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania<br />
na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego<br />
w Krakowie, prezes European Assosiation for Security (EAS).<br />
372
Noty o Autorach<br />
dr hab. prof. nadzw. Tadeusz Ambroży – doktor nauk o kulturze fizycznej,<br />
Wicemistrz Świata w karate, kierownik Katedry Teorii i Metodyki<br />
Gimnastyki (Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie), Wiceprezes<br />
EAS’u (European Association for Security), stały konsultant Zakładu<br />
Kultury Fizycznej Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron“ w Krakowie, ekspert rządowy w dziedzinie kultury<br />
fizycznej.<br />
płk mgr Andrzej Czop – absolwent prawa UJ, wieloletni Komendant<br />
Miejski Policji w Krakowie, a następnie Naczelnik Wydziału Patologii<br />
Społecznej i Wydziału Profilaktyki Komendy Głównej Policji<br />
w Warszawie, autor i koordynator wielu projektów z zakresu profilaktyki,<br />
także publikacji z zakresu patologii i przestępczości nieletnich, pracownik<br />
Zakładu Modern Bushido w Katedrze Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa<br />
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego „Apeiron”<br />
w Krakowie.<br />
płk dr Jerzy Depo – wysoki oficer Wojska Polskiego w stanie spoczynku,<br />
posiada 10-letni staż na stanowisku kierownika jednostki organizacyjnej<br />
Wojskowych Służb Specjalnych, były dziekan Wydziału Nauk Społeczno-<br />
Prawnych w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron” w Krakowie, pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa<br />
w tejże szkole.<br />
dr Jacek Dworzecki – pracownik Katedry Filozofii i Teorii Bezpieczeństwa<br />
Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron” w Krakowie, w pracy naukowej koncentruje się wokół zagadnień<br />
dotyczących bezpieczeństwa wewnętrznego w II i III RP, autor kilkudziesięciu<br />
pozycji (monografii, podręczników i artykułów) poświęconych<br />
tej problematyce, zawodowo związany z grupami dyspozycyjnymi.<br />
dr hab. prof. nadzw. Marta Grzybowska – kierownik Katedry Administracji<br />
i Zarządzania WSBPI „Apeiron” w Krakowie, wykładowca Krakowskiej<br />
Akademii, specjalizuje się w instytucjach administracji i dziejach<br />
myśli politycznej II Rzeczpospolitej; prawnik – ukończyła aplikację prokuratorską<br />
i radcowską, aktywny członek stowarzyszeń prawniczych.<br />
dr Wojciech Mateusz Hrynicki – doktor nauk prawnych, absolwent Uniwersytetu<br />
Śląskiego w Katowicach, pracownik Izby Skarbowej w Katowi-<br />
373
cach, adiunkt w Wyższej Szkole Zarządzania i Administracji w Opolu, wykładowca<br />
w Wyższej Szkole Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego<br />
„Apeiron” w Krakowie, autor wielu publikacji między innymi w zakresie<br />
problematyki imion i nazwisk oraz rejestracji stanu cywilnego.<br />
por. Michaela Jurisová – asystentka Katedry Kryminologii Akademii Policyjnej<br />
w Bratysławie, pracownik dydaktyczny tej uczelni, na kierunku<br />
Ochrona osób i majątku, prowadzi ćwiczenia dla studentów z przedmiotów<br />
kryminologia, prewencja kryminalna oraz pedagogika i psychologia penitencjarna,<br />
uczestniczy w projektach badawczych realizowanych przez Akademię<br />
Policyjną w Bratysławie.<br />
dr hab. prof. nadzw. Leszek F. Korzeniowski – kierownik Zakładu Zarządzania<br />
na Wydziale Turystki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego<br />
w Krakowie, wykładowca i członek komisji studiów doktoranckich<br />
Wydziału Inżynierii Specjalnej Uniwersytetu w Żylinie (Słowacja),<br />
prezes European Assosiation for Security (EAS).<br />
ppłk dr Robert Odler – adiunkt w Katedrze Nauk Policyjnych Akademii<br />
Policyjnej w Bratysławie, pracownik naukowo-dydaktyczny, który zajmuje<br />
się problematyką organizacji i funkcjonowania formacji o policyjnym charakterze<br />
w krajach Unii Europejskiej, uczestnik międzynarodowych projektów<br />
badawczych poruszających zagadnienia w obszarze bezpieczeństwa<br />
wewnętrznego Unii Europejskiej.<br />
mgr inż. Paweł Pajorski – członek International Bodyguard Association<br />
(IBA), członek i instruktor Polskiego Związku Instruktorów Służb Mundurowych,<br />
absolwent Wydziału Strategiczno-Obronnego Akademii Obrony<br />
Narodowej w Warszawie, ekspert do spraw bezpieczeństwa i ochrony.<br />
dr Juliusz Piwowarski – Rektor Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego<br />
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, specjalności naukowe: religioznawstwo,<br />
filozofia bezpieczeństwa, członek International Martial Arts<br />
and Combat Sports Scientific Society (IMACSSS), od 1971 r. nieprzerwanie<br />
uprawia sztuki walki: posiada 8 dan karate, 8 dan kickboxing, 5 dan jujitsu.<br />
dr inż. Bartosz Soliński – wykładowca WSBPI „Apeiron” w Krakowie<br />
i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, specjalności: energetyka odnawialna,<br />
finanse przedsiębiorstw, matematyczne metody zarządzania, zarządzanie<br />
ryzykiem.<br />
374
mgr Marek Sokołowski – oficer Policji, pedagog, historyk, współpracownik<br />
Katedry Filozofii Bezpieczeństwa Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego<br />
i Indywidualnego „Apeiron” w Krakowie, praktyk walki obronnej:<br />
posiada 5 dan karate, 3 dan combat ju-jitsu.<br />
inż. Pavel Soukop – asystent w Katedrze Kryminologii Akademii Policyjnej<br />
w Bratysławie, pracownik naukowy, uczestniczy w projektach badawczych<br />
dotyczących problematyki bezpieczeństwa wewnętrznego, które są<br />
inicjowane zarówno przez Akademię Policyjną w Bratysławie, Policję Republiki<br />
Słowackiej jak i inne podmioty podlegające Ministerstwu Spraw<br />
Wewnętrznych Republiki Słowackiej.<br />
375
376