pełna wersja do pobrania - Protetyka Stomatologiczna

PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 3, 225-232
Rozwój protetyki w XIX i na początku XX wieku
The development of dental prosthetics in the 19 th century
and at the beginning of the 20 th century
Jerzy Supady
Z Katedry i Zakładu Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
Kierownik: prof. dr hab. n. med. J. Supady
HASŁA INDEKSOWE:
historia dentystyki, protezy dentystyczne, vulkanit,
zęby sztyftowe, korony dentystyczne, mosty dentystyczne,
artykulatory
KEY WORDS:
history of dentistry, dentures, vulcanite, dowel teeth,
bridge dentures, articulators
Streszczenie
Przełom w rozwoju protetyki dentystycznej na początku
XIX wieku dokonał się za sprawą Giuseppangela
Fonziego, który opracował metodę wytwarzania
protez pojedynczych zębów. Do połowy XIX stulecia
oprócz porcelany do wyrobu protez używano materiału
naturalnego – zębów ludzkich i zwierzęcych. Masową
produkcję zębów porcelanowych rozpoczęli w 1825 r.
Amerykanie. W połowie stulecia wprowadzono do wyrobu
protez kauczuk, co w USA stało się przyczyną wojny
patentowej. Nie powiodły się próby wyrobu protez
z aluminium i celuloidu. Do odtwarzania warunków
artykulacji i okluzji zastosowano po raz pierwszy artykulatory.
W wieku XIX udoskonalono metodę instalowania
tzw. zębów ćwiekowych, koron porcelanowych
oraz protez mostowych. W latach 90. XIX w. zbudowano
piec elektryczny do wypalania protez mineralnych oraz
otrzymano porcelanę o niskiej temperaturze topnienia.
Summary
The breakthrough in the development of dental prosthetics
was achieved at the beginning of the 19th century
due to Giuseppangel Fonzi who invented the method
of making the single teeth denture. Until the middle of
the 19th century, besides porcelain natural materials,
human and animal teeth, were used to manufacture
dentures. The Americans began the mass production
of porcelain teeth in 1825. Caoutchouc was introduced
into the denture production in the middle of century,
which evoked the patent war in the USA. The attempts
to manufacture dentures made of aluminium and celluloid
proved to be unsuccessful. In the same century,
articulators were used for the first time to recreate the
conditions of articulation and occlusion. In the middle
19th century, the methods for producing dowel tooth,
porcelain dentures, and bridge denture were improved.
In the 1890s, the stove was built for firing mineral dentures
and the low-temperature porcelain was obtained.
Na początku XIX w. udało się pracującemu w
Paryżu Giuseppangelo Fonziemu (1768-1840) dokonać
znacznego postępu w technice wykonywania
protez. Osiemnastowieczne sztuczne uzębienie
mineralne składało się z kompletu zębów, połączonych
z bazą. Tę nierozdzielną konstrukcję protetyczną
poddawano wypalaniu. W 1808 r. Fonzi
ogłosił swoją metodę produkcji protez pojedynczych
zębów wyposażonych w platynowe haczyki.
Wynalezienie Dents terro– metalliques było znaczącym
krokiem w kierunku nowoczesnej protetyki.
Autorem rzeczonego postępu został człowiek,
który do dentystyki trafił zupełnie przypadkowo.
225

J. Supady
Urodził się Fonzi w środkowowłoskim Teremo.
W 16 roku życia wstąpił w Neapolu do marynarki
hiszpańskiej i przez długie lata pływał po morzach.
Zniechęcony do pracy na okręcie, zszedł na
ląd w Hiszpanii, gdzie znalazł się w trudnej sytuacji
bytowej. Pod wpływem wyrywaczy zębów,
których działalność obserwował podczas miejskich
targów, zakupił niezbędne narzędzia dentystyczne
i rozpoczął z wielkim sukcesem nowy zawód.
Chcąc pogłębić swoją wiedzę, przeczytał książkę
Francisko Martineza (1518-1588), a potem poznał
różnych francuskich autorów. W 1795 r. przeniósł
się do Paryża i zaczął prowadzić dobrze prosperującą
praktykę dentystyczną. Sława, jaką zyskał w
latach 20. XIX w., sięgała dworów panujących w
Monachium, Madrycie i Petersburgu, które proponowały
mu pracę. Na starość wrócił do Hiszpanii.
Żył z pensji otrzymanej od króla. Podróżując do
Italii, zmarł w Barcelonie w wieku 72 lat (1).
Fonzi udoskonalił barwę sztucznych zębów. Jego
porcelana, jak określił Callman Jacob Linderer
(1771-1840), posiadała niezbędną półprzeźroczystość
(2).
Paryski dentysta J. C. F. Maury, zatrudniony w
różnych szpitalach oraz na królewskiej politechnice,
w 1820 r., jako pierwszy, ogłosił drukiem metodę
otrzymywania porcelany półprzeźroczystej.
Według autora publikacji zęby porcelanowe formowano
z dwóch odpowiednio barwionych warstw:
porcelanowego jądra i płaszcza glazury. Obydwie
warstwy były ukształtowane w jednej matrycy, suszone
i na koniec wypalane wraz z zamontowanym
platynowym sztyftem (3).
Niezależnie od zębów porcelanowych aż do połowy
XIX w. stosowano w protetyce materiał naturalny:
zęby ludzkie lub zwierzęce. Niektórzy
dentyści z dużym sentymentem wspominali czasy
wielkich wojen, podczas których można było bez
trudności pozyskiwać liczne, piękne, młode zęby.
Podobne praktyki miały miejsce jeszcze podczas
wojny krymskiej (1853-1856). W okresach pokoju
dentyści korzystali z pomocy amfiteatrów anatomicznych,
gabinetów kolegów, w których usuwano
zęby nadliczbowe, oraz z usług tzw. „hien cmentarnych”
(4). Protezy, w których wykorzystywano materiały
organiczne, wyparte zostały przez produkowane
fabrycznie zęby mineralne. Ich szeroki asortyment
prezentował wysoką jakość, dzięki której
cieszyły się uznaniem stomatologów i pacjentów.
Wytwarzanie na skalę przemysłową zębów sztucznych
rozpoczęło się w Ameryce Północnej, która na
początku XIX w. zakończyła swój pionierski okres.
Symptomem nowych czasów stał się bezprecedensowy
rozwój techniczny. Amerykańscy dentyści
wyposażeni w prawa wolnego zawodu, nieskrępowani
wielowiekową europejską tradycją, obdarzeni
dużym zmysłem praktycznym położyli ogromne
zasługi w rozwoju stomatologii zachowawczej
i protetycznej techniki metalowej. Natomiast we
Francji i w Niemczech odnotowano znaczne sukcesy
w rozwoju chirurgii i protetyki, a w Anglii
w dziedzinie anatomii i fizjologii dentystycznej.
Wiedzę na temat techniki wypalania protez udostępnił
Amerykanom przybyły z Paryża w 1817 r.
dentysta Antoine Plantou (1774-1839). Szybkiej
recepcji tej metody dokonał Chales Willson Peale
(1741-1821). Od 1825 r. masową produkcję zębów
porcelanowych prowadzić zaczął jubiler Samuel
Wesley Stockton (1800-1872). Niebawem wytwórnia
produkowała rocznie i wypuszczała na rynek
około pół miliona zębów. W 1844 r. podobną
działalność podjął Samuel Stockton White (1822-
-1879), założyciel do dzisiaj prosperującej firmy
S.S. White Company, której produkty ogarnęły cały
świat (5).
W połowie XIX w. John Allen (1810-1892) opatentował
zęby porcelanowe, nawiązujące w swej
formie do continuous gums (zanikające dziąsła),
czyli bloku składającego się z rzędu zębów (siekacze
i kły), obejmowanych wspólnym dziąsłem.
Jednym z prekursorów protez zblokowanych był
Christophe Francois Delabarre; wydał publikację
na ten temat. Wytwarzając placage minèral przenosił
różowo zabarwioną masę na model, a po jej wyschnięciu
tworzył zagłębienia, w których umieszczał
zęby. Do umocowania zębów używał cienkiej
warstwy kleju (Colliodontes). Potem całość poddawał
procesowi wypalania, dopóki zęby nie zespoliły
się z bazą dziąsłową (6).
Podobnie jak Stockton w Stanach Zjednoczonych,
także jubiler Claudius Ash (1815-1892), rozpoczął
w Londynie (współpracując z emigrantem francuskim)
przemysłowe wypalanie zębów na wzór
Duboisa de Chemanta. Szybko osiągnął sukces i
niebawem stał się twórcą firmy pn. Światowa Firma
Ash, Sons and Co, produkującej tzw. zęby rurowe;
226 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Historia stomatologii
miały one centralnie przebiegający kanał. Zęby
Asha były zębami mineralnymi. Łączono je z metalową
bazą poprzez sztyfty wprowadzone do kanałów.
Wypalaniem zębów mineralnych w Paryżu zajmował
się m.in. Louis Alexandre Billard (7). Z biegiem
czasu drobna produkcja została zmajoryzowana
przez masowy wyrób zębów w firmach S.S.
White i Ash, Sons and Co, które w XIX w. osiągnęły
w tej dziedzinie światowy monopol.
Pierwsza w Europie fabryka zębów sztucznych
powstała dopiero 1893 r. Zakład utworzył w
Pforzheim w Niemczech dentysta Friedrich August
Wienand (1850-1908).
W początkach XIX w. umocowanie klamer w pojedynczych
egzemplarzach protez zębowych stosowano
w najprostszej formie, podobnie jak w pracach
Duboisa de Chemanta. W 1820 r. konstrukcję
zębów sztucznych udoskonalił Ch. F. Delabarre,
a kilka lat później londyński dentysta J. P. de la
Fons. Górne protezy umocowywano przy pomocy
sztyftów, które umieszczone na płycie (bazie)
były wprowadzone do otworów, wywierconych w
płasko wyszlifowanych korzeniach. Podobną technikę
umocowywania protez znano już w wieku
XVIII, o czym świadczyło złote uzębienie zmarłej
w 1791 r. trzydziestodwuletniej kobiety, pochowanej
w Augsburgu w kościele św. Anny.
Popularna instrukcja autorstwa Josepha Galla
(1779-1849), opublikowana w Wiedniu w 1834,
zawierała litografię obrazującą stosowaną wówczas
technikę klamrową. Delikatna konstrukcja klamer
Galla wyraźnie kontrastowała z płasko przylegającymi
do zębów klamrami Jamesa Robinsona (1816-
-1862).
Robinsonowi angielska dentystyka zawdzięczała
pierwszy podręcznik nt. protetyki, informujący o
składzie chemicznym i metodach wypalania zębów
mineralnych (8).
W połowie XVIII w. rdzewiejące stalowe taśmy
elastyczne, które w swoich wyrobach stosował
Pierre Fauchard (w celu utrzymywania we właściwej
pozycji protezy górnej), zastąpione zostały
skręconymi spiralnie sprężynami ze złota lub platyny.
Również taśmy produkowane z fiszbin wieloryba
uznano na początku XIX w. za zupełnie niepraktyczne
(9).
Płyty (bazy) protez ze złota lub platyny były
wytłaczane w specjalnych matrycach. Wyrabianie
płyt protezowych z kości opisał szczegółowo w
1836 r. berliński dentysta Eduard Blume (1802-
-1867). Początkową formę nadawano materiałowi
specjalnym narzędziem (raszplem). Następnie pomalowany
uprzednio tuszem środek płyty usuwano
przy użyciu rylca. W 1845 r. J. Tomes wynalazł
w Londynie maszynę ułatwiającą pracę przy produkcji
sztucznego uzębienia; nazwał ją dentifactor
(10).
Przez większość XIX w. stanowiły protezy przywilej
ludzi bogatych. C. J. Linderer, pracujący na
przełomie XVIII i XIX stulecia w Bad Pyrmont
(Niemcy), wykonywał je wyłącznie dla osób z najwyższych
kręgów społecznych. Mieszczanie unikali
noszenia protez z obawy przed utratą środowiskowego
prestiżu. Linderer reklamował w 1830 r. na łamach
„Vossischen Zeitung” wykonaną dla jednego z
pacjentów protezę górną, proponując osobom zainteresowanym
obejrzenie efektów swojej pracy.
Pierwszą przeszkodę na drodze dostępności protez
przełamano z chwilą wprowadzenia przemysłowej
produkcji zębów mineralnych. Jednakże nadal
brakowało uproszczonej metody wyrobu płyty.
Wytwarzane z kości wymagały uciążliwej obróbki,
natomiast sztancowane płyty metalowe – złote i
platynowe – były bardzo kosztowne. Próby wyrobu
płyt z pancerza żółwia lub rogów różnych zwierząt
okazały się bezowocne. W 1820 r. Edward
Hudson z Filadelfii wykonał odlew płyty z cyny,
która ze względu na swój ciężar mogła być stosowana
wyłącznie do protez dolnych. Próbowano
także wyrobu protez z kości hipopotama. W 1861
r. na zaspokojenie rynkowych potrzeb w tym zakresie
trzeba było pozbawić życia 1100 sztuk tych
zwierząt (11).
W 1848 r. Antoine Delabarre (1819-1878), syn
znanego paryskiego dentysty, zaproponował do wyrobu
płyt gutaperkę. Po raz pierwszy zastosował
ją do wymoszczenia niezbyt dokładnie dopasowanej
protezy z kości hipopotama. Ten sam materiał,
nazywając tajemniczo Osonores, wykorzystywał
w swoich pracach protetycznych mieszkający w
Paryżu Amerykanin William Rogers.
Kolejny przełom w wytwarzaniu sztucznych
zębów nastąpił w 1851 r. W tym czasie Nelson
Goodyear, brat producenta gumy i odkrywcy procesu
wulkanizacji, rozpoczął z plastycznej gumy
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 227

J. Supady
wytwarzać twardą, nie poddającą się formowaniu
substancję. Nazwał ją vulkanitem. Vulkanit produkowany
fabrycznie znalazł wielorakie zastosowanie,
m.in. do produkcji płyt (baz) protez zębowych.
Jako materiał dentystyczny okazał się niezwykle
przydatny, łatwy do opracowywania (szlifowania)
i tani. Z uwagi na powyższe zalety zastąpił wkrótce
złoto w produkcji podstawy (bazy) sztucznego uzębienia.
W 1864 r., po 12 latach starań, dentysta John
A. Cummings zarejestrował patent na cały cykl wyrobu
protez z vulkanitu i sprzedał go towarzystwu
Goodyear Dental Vulcanite Company (GDVC). W
następstwie decyzji Cummingsa dentyści wykonujący
protezy z kauczuku byli zmuszeni uiszczać
na rzecz GDVC opłatę roczną, której wysokość, w
zależności od skali prowadzonej praktyki, wahała
się w granicach od 25 do 100 dolarów. Poza tym towarzystwo
wymagało dodatkowych świadczeń pieniężnych,
których wysokość była zależna od liczby
zębów znajdujących się w protezach. Na opisane
powyżej żądania środowisko dentystów przejawiało
zróżnicowane reakcje. Około 5 tys. osób wykupiło
od GDVC licencję, inni przy wyrobie protez
nadal posługiwali się złotem, pozostali stosowali
vulkanit bez zezwolenia. Sprawę wyegzekwowania
od dentystów należnych sum zarząd towarzystwa
powierzył skarbnikowi Josiphowi Baconowi.
Jego ogłoszenia w prasie na temat prawnej odpowiedzialności
dentystów oraz pacjentów nielegalnie
zaopatrzonych w protezy kauczukowe poruszyły
amerykańską opinię publiczną. W odpowiedzi
na prasowe ataki ze strony GDVC powstała nieformalna
duża grupa stomatologów, gotowych bronić
swoich racji przed sądem. Z licznych organizacji
reprezentujących interesy dentystów dwie uzyskały
duży rozgłos i prestiż: United States Dental Union
z Bostonu i Dental Protective Union z Nowego
Jorku. Przywódcą dentystów, który poświęcił wiele
czasu i pieniędzy na walkę z GDVC, został S.S.
White, przedstawiciel nazywanej jego imieniem
fabryki protez, a także wydawca najbardziej wówczas
znaczącego na świecie czasopisma stomatologicznego
„Dental Cosmos”. W 1877 r. wyrok
Sądu Najwyższego w omawianej sprawie okazał się
niekorzystny dla dentystów. J. Bacon triumfował.
Równocześnie rozpoczął nękanie osób, które weszły
w kolizję z prawem patentowym, oskarżeniami
sądowymi. Prześladowany z dużym okrucieństwem
przez GDVC dentysta Samuel Chalfaut, konsekwentnie
odmawiający uiszczenia opłaty z różnych
miejsc swojej pracy (Vilmington, Dalavare, Sant
Louis, San Francisco), w przypływie desperacji
zastrzelił Bacona (1879) w jednym z hoteli w San
Francisco. Mord na bezlitosnym urzędniku odbił się
głośnym echem w całych Stanach Zjednoczonych.
W wyniku moralnej presji GDVC złagodziło swoją
politykę restrykcyjną i od 1881 r. dentyści amerykańscy
mogli stosować kauczuk swobodnie i bez
przeszkód (12).
Natomiast w Europie dentysta Clark Samuel
Putnam (1821-1865), który przyjechał do Paryża z
Nowego Jorku, z wielką pewnością siebie opatentował
w 1858 r. kocioł do wulkanizacji kauczuku.
Niebawem sprzedał kocioł dentyście dworskiemu
z Berlina Friedrichowi Wilhelmowi Süersenowi.
Przy współpracy z technikiem Carlem Sauerem
nowy właściciel kotła poznał zasady wulkanizacji,
wcześniej w Niemczech zupełnie nieznane. Ku zaskoczeniu
Putnama również frankfurcki dentysta,
któremu Amerykanin chciał za pieniądze odstąpić
swoją licencję, potrafił utwardzać surowy kauczuk
przy pomocy siarki i cynobru. Jest godnym pamięci
faktem, że pierwsze wymodelowane próbki kauczuku
dentysta z Frankfurtu wulkanizował w kotle
lokomotywy podczas podróży do Kassel. Później,
kiedy dysponował własnym kotłem, otrzymywał
kauczuk wysokiej jakości.
Walka o patenty w Ameryce przyczyniła się do
wykrycia nowych materiałów, które posłużyły do
wyrobu bazy protez. W Londynie dr Alfred A.
Blandy tworzył tzw. „protezy cheoplastyczne”.
Produkował je ze stopu srebra, bizmutu i antymonu,
metali, które posiadają niską temperaturę topnienia.
Do wycisku zębowego wykonanego w wosku
wprowadził płynny gips celem otrzymania odlewu,
w którym z kolei umieszczał powyżej wspomniany
stop. Otrzymywane w ten sposób metalowe protezy
nie cieszyły się uznaniem dentystów (13).
W końcu lat 50. XIX w. do produkcji protez zastosowano
aluminium. W Stanach Zjednoczonych
aluminiowe protezy wykonywał James Baxter Bean
(1834-1870) w Baltimore (1866).
W latach 60. XIX w. próbowano przy produkcji
protez wykorzystać celuloid. W 1870 r. dwaj bracia
Hyatt starali się spopularyzować nowy materiał
w środowisku dentystów amerykańskich. Z uwa-
228 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Historia stomatologii
gi na swoją lekkość i przejrzystość celuloid budził
duże nadzieje. Wkrótce okazało się jednak, że
pod wpływem warunków w jamie ustnej czerniał
i ulegał odkształceniu.
Równocześnie podjęto prace nad wytworzeniem
płyt zasysających się na podniebieniu.
Pierwszeństwo zbudowania takiej płyty przypisywał
sobie w 1835 r. dentysta amerykański Ch. A.
Harris. Podobne pretensje zgłaszał w 1862 r. Levi
Gilbert z Nowego Jorku. Rozwój płyt zasysających
wiązał się z poprawą wykonywania wycisków.
Znaczącym etapem postępu w tym zakresie
było wprowadzenie łyżek wyciskowych, które
już w 1820 r. polecał dentystom Ch. F. Delabarre.
Zgodnie z jego przesłaniem kładziono zmiękczony
wosk na małej szynie lub półeliptycznym narzędziu
(łyżce) z białej blachy, zaopatrzonym w przedniej
części w uchwyt; ściany łyżki stawiały opór i ochraniały
przed naciskiem policzków. Łyżkę wypełnioną
woskiem silnie przyciskano do uzębienia, a po
ostrożnym zdjęciu zanurzano w zimnej wodzie.
Potem zbierano nadmiar wosku nożem i wycisk ponownie
(na krótko) wkładano do ust. Nawet z perspektywy
dzisiejszych doświadczeń powyższe postępowanie
nie powinno budzić zastrzeżeń (14).
W 1857 r. londyński dentysta Charles Stent wypróbował
mieszaninę różnych rodzajów wosków,
która twardniała w temperaturze jamy ustnej.
Kombinacja nosząca nazwę Stentmasy, jest nadal
używana do sporządzania wycisków protetycznych
(15).
Profesor z Chicago College, Joseph Richardson
(1824-1889), w wydanej w 1860 r. książce pt.
Mechanika dentystyczna polecał do wykonywania
wycisków gutaperkę.
Dokonywano także prób z wyciskami gipsowymi.
W latach 40. XIX w. tego typu wyciski znano
tylko w Ameryce. W Europie zaznajomiono się z
nimi dopiero w połowie stulecia. W 1853 r. jeden
z dentystów paryskich przywiózł wycisk gipsowy
do Europy z odbywającego się co roku spotkania
członków Amerykańskiego Związku Dentystów.
W następnym dziesięcioleciu, w 1864 r., metodę
funkcjonalnego wycisku zaprezentował podczas
obrad Centralnego Związku niemieckich dentystów
w Monachium Johann Joseph Schrott (1822-1899)
z alzackiego Mülhausen. Wystąpienie Schrotta spotkało
się z doskonałym przyjęciem, a kolegium
sympozjum postanowiło przyznać dentyście nagrodę
w wysokości 40 talentów (16).
Ze względu na funkcję uzębionych szczęk istnieje
różnica w stosowanych w dentystyce pojęciach,
takich jak: artykulacja i okluzja. Przez okluzję rozumiemy
stykanie się zębów w stanie spoczynku,
zaś przez artykulację wszelkiego rodzaju pozycje
i ruchy szczęk występujące podczas żucia. Do odtwarzania
ruchów żuchwy służą przyrządy zwane
artykulatorami lub zgryzadłami. Jako pierwszy
prosty gipsowy artykulator opisał w 1805r. Jean-
Baptiste Gariot. W 1838 r. J. Linderer zaprezentował
własne urządzenie artykulacyjne, które składało
się z dwóch drewnianych klocków, przebitych
dwoma drewnianymi sztyftami. W latach 40. XIX
w. anatomiczny artykulator z metalu, imitujący
skomplikowane ruchy stawów żuchwowo-szczękowych,
zbudował Horatio G. Kern (1815-1889) z
Filadelfii. Nota bene Kern był jednym z pierwszych
producentów urządzeń i pomocniczych materiałów
dentystycznych. Pierwszy rzeczywiście przydatny
i oparty na naukowych przesłankach artykulator
zbudował w 1887 r. filadelfijski dentysta Gibson
Arlington Bonvill (1833-1899). W skład zgryzadła
Bonvilla wchodziły następujące elementy konstrukcyjne:
pętla ramienia górnego, pętla ramienia
dolnego, pionowe ramiona wiążące, śruba ustalająca
wysokość zgryzu, szyny i druciany trójkąt. Przy
pomocy pomiarów antropologicznych, przeprowadzonych
na tysiącach czaszek Amerykanin ustalił,
że odległość pomiędzy główkami stawowymi
(condyli mandibulae) wynosiła 10 cm i równała
się odległości główki stawowej z obydwu stron od
punktu zetknięcia się krawędzi tnących dolnych jedynek.
W ten sposób otrzymał trójkąt nazwany później
jego imieniem. Trójkąt umocowany na górnej,
poprzecznej ramie artykulatora służył do ustalania
modelu dolnego. Bonvill, kierując się względami
altruistycznymi, nie opatentował swojego wynalazku
(17).
W 1866 r. dentysta praktykujący w Plymonth,
Francis Hancock Balkwill (1837-1922), podczas
jednego z naukowych posiedzeń Odontological
Society of Great Britain ogłosił wyniki swoich długoletnich
badań w zakresie artykulacji.
Artykulator Bonvilla ulepszył Carl Christensen
(1857-1921) przez zastąpienie szyn nieruchomych
ruchomymi. Podobną budowę do zgryzadła
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 229

J. Supady
Bonvilla miał artykulator Grittmana. „Posiadał on
także trójkąt oraz dwie poprzeczne ramy, z których
dolna była połączona za pomocą śrub z dolnym
uchwytem, a także wysuwała się dwiema pionowymi
wypustkami ku górze”. Szwajcarski dentysta Gysi
skonstruował na początku XX w. tzw. łuk twarzowy,
zwany też registrotorem, zbudowany z poziomej
belki, na której były zainstalowane dwa suwaki,
przymocowywane śrubami do belki w odpowiednich
miejscach. Gysi skonstruował także artykulatory
dwóch typów: zgryzadło simplex oraz zgryzadło
indywidualne (anatomiczne).
Artykulatory stały się niezwykle pomocne
przy odtwarzaniu warunków artykulacji
i okluzji pacjentów. W tym przypadku wyjątkowe
znaczenie posiadało określenie tzw. krzywych:
okluzyjnej i kompensacyjnej, wprowadzonych do
badań protetycznych w 1890 r. przez anatoma z
Kilonii Ferdynanda Grafa Speego (1855-1937).
W latach 20. XX w. badania w zakresie protetyki
prowadził dentysta berliński Herman Schröder
(1876-1942), który w konstruowaniu optymalnego
artykulatora widział raczej problem funkcjonalny
aniżeli mechaniczny. Jego artykulator opierał się
na ściśle indywidualnych pomiarach i znany był
w stomatologii europejskiej pod nazwą zgryzadła
Rumpla– Schrödera (18).
W końcu XVIII i w początkach XIX w. dentyści
próbowali umieszczać protezy pojedynczych zębów
na odpowiednich sztyftach, wprowadzonych
do kanałów korzeniowych. Z powodu braku stosownych
klejów i cementów służących do stabilizacji
sztyftów, ich obecność w kanałach wzmacniano
przy pomocy folii złotej lub platynowej oraz lnu,
bawełny i jedwabiu.
W 1843 r. francuski dentysta-chirurg Antoine
Malagou Dèsirabode (1781-1851) wydał książkę
pt. Nouveaux èlèments complets de la science et de
l’art du dentiste (Nowe w pełni zobowiązujące podstawy
nauki i sztuki dentystów). W rozdziale dzieła
zatytułowanym Prothèse wymienił autor wszystkie
znane wówczas metody instalowania pojedynczych
protez zębowych, umocowanych w jamie ustnej
przy pomocy wkładów korzeniowych.
Zakładanie zębów sztyftowych, zwanych też zębami
ćwiekowymi, w nie leczonych korzeniach
spotykało się z krytyką wybitnego dentysty niemieckiego
Leonharda Koeckera (1785-1850),
obrońcy poglądu o odontogennym ognisku zakażenia.
Dzięki intuicji oraz kontaktom ze znanym
w Ameryce dentystą i filantropem Beniaminem
Rushem (1745-1813), który hipotezę o ogniskowym
zapaleniu motywował licznymi przykładami
przypadków kazuistycznych, Koecker także podzielał
pogląd o możliwości uogólnienia się lokalnych
zmian zapalnych. Ostatecznie teorię odogniskowego
zakażenia organizmu związaną z ropnymi
zmianami zębów, ogłosił oraz udokumentował
w 1884 r. polski lekarz Teofil Kaczorowski (1830-
-1889) (19).
W II połowie XIX w. pojawiły się nowe metody
umocowywania zębów ćwiekowych. W 1850
r. dentysta z Solothurn Gustav Blume wprowadził
złoty ćwiek z nacięciami do poszerzonego wiertłem
kanału korzeniowego, który wypełnił złotą folią
(20). Inny Amerykanin, Janathan Taft, w 1859
r. w celu mocnego osadzenia ćwieka w kanale proponował
stosować gutaperkę. „Kanał korzenia powyżej
sztyftu winien być wypełniony złotem” – napisał
w jednej ze swoich publikacji (21). Podobny
temat stał się przedmiotem rozważań na pierwszym
posiedzeniu utworzonego w 1859 r. Centralnego
Związku niemieckich dentystów. Dyskutowano
m.in. nad celowością stosowania drewnianych
i złotych ćwieków (22). W 1880 r. Casius M.
Richmond (1835-1902) opatentował nazwane z
czasem jego imieniem korony sztyftowe. Ząb ćwiekowy
Richmonda składał się z trzech części: odbudowanej
korony, ćwieka i skuwki korzeniowej.
Długość ćwieka, zgodnie z zasadą działania dźwigni,
równała się długości korony. Skuwka, zwana
też czapeczką korzeniową, szczelnie przylegając do
zrębu korzenia, chroniła jego ściany i płaszczyznę
nośną przed urazem mechanicznym i próchnicą. W
tymże roku Richmond opatentował własną metodę
wyrobu zębów porcelanowych.
Dużą popularność zyskały zęby ćwiekowe
Marshalla L. Logana (1844-1885), praktykującego
w Tyrone w Pensylwanii. Ząb Logana składał
się z pełnej korony porcelanowej złączonej trwale
z ćwiekiem.
Niezależnie od zębów ćwiekowych pojawiły się
w Stanach Zjednoczonych bardzo liczne patenty
dotyczące sposobów wyrobu koron porcelanowych
osadzonych na zębie naturalnym. Wkrótce ukonstytuowało
się Międzynarodowe Towarzystwo Koron
230 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3

Historia stomatologii
Zębowych (International Tooth Crown Company,
ITCC), które na różne sposoby stało się właścicielem
wielu patentów. Od dentystów wykonujących
prace protetyczne w oparciu o metodę, na którą
patent posiadało Towarzystwo, wymagano opłaty
rocznej w wysokości od 100 do 500 dolarów.
Liczne ogłoszenia w prasie ostrzegały dentystów
łamiących prawo patentowe.
Przeciwko potężnej organizacji miał odwagę wystąpić
dr J. M. Crouse z Chicago. W 1887 r. zmobilizował
swoich kolegów do zorganizowania United
States Dental Protective Association, które czynnie
przeciwstawiło się dyskryminującym dentystów
praktykom. W 1900 r. sąd uznał roszczenia
patentowe ITCC za nieważne. W ciągu następnych
trzech lat porcelanowe korony stały się na rynku
powszechnie dostępne.
Estetyczną doskonałość w technice wytwarzania
koron osiągnął dentysta z Detroit Charles Henry
Land (1847-1919). Jego zasługą było wprowadzenie
indywidualnych, pełnych i wypalanych koron
porcelanowych (enameld Cap of Jacket Crown)
oraz opracowanie i opatentowanie sposobu wyrobu
porcelanowych inlayów (1888). Płaszczowe korony
Landa, w przeciwieństwie do koron konwencjonalnych,
wchodziły pod brzeg dziąsła, zabezpieczając
ząb przed próchnicą (23).
Piec elektryczny do wypalania protez ceramicznych
zbudowano w 1894 r. W 1898 r. wynaleziono
porcelanę o niskiej temperaturze topnienia, co praktycznie
umożliwiło wytwarzanie całkowicie porcelanowych
koron na masową skalę. Na początku
XX w. (1901) udoskonalono metodę stapiania porcelany
w wysokiej temperaturze. Dzięki temu Land
mógł wykonać mocną i bardzo estetycznie wyglądającą
koronę żakietową. Wnuk Landa, słynny pilot
Charles Augustus Lindbergh, wspominał swojego
dziadka jako osobę lubiącą hartować niektóre metalowe
zabawki w piecu do wypalania koron.
Rozwój produkcji koron zębowych ożywił również
prace nad mostami dentystycznymi. W 1869
r. most zębów przednich sporządził B. J. Bing.
Proteza utrzymywana była w pozycji statycznej
dzięki ćwiekom osadzonym w sąsiednich zębach
naturalnych (24).
W latach 1883-1886 James E. Dexter z Nowego
Jorku opracował konstrukcję mostów ruchomych
(zdejmowanych), a R. Walter Starr (1864-1939) z
Filadelfii wykonał most osadzony na koronach teleskopowych.
W 1899 r. Charles Wesley Stainton (1839-1906)
z Buffalo skonstruował mosty kładkowe higieniczne
(open posterior bridge) (25).
Wykonywanie wysokiej jakości koron i mostów
na początku XX w. miało związek z techniką odlewania
metali, którą w 1904 r. udoskonalił Niemiec
Arthur Ollendorf oraz w 1907 r. Amerykanin W.
H. Taggart.
Piśmiennictwo
1. Guerini V.: Life and works of Giuseppangelo Fonzi,
Philadelphia, New York 1925.
2. Linderer J.: Handbuch der Zahnheilkunde. II Band,
Berlin 1848, 402.
3. Maury F.: Vollständiges Handbuch der
Zahnheilkunde, Weimar 1830, 289.
4. Paulson G.: Erinnerungen eines alten Zahnarztes,
Dtsch. Mschr. Zahnhk., 1908, 26, 369-392.
5. Bremner M. K. D.: The story of dentistry, Brooklyn,
London 1964, 110.
6. Delabarre C. F. : Traité de lapartie mecanique de
l’art du chirurgiendentiste, Paris 1820, 235.
7. Désirabode A.: Nouveaux éléments complets de la
science et de l’art du dentiste. II Tomes, Paris 1843,
583.
8. Linderer C. J.: Lehre von den gesammten
Zahnoperationen, Berlin 1834, 25.
9. Gariot J. B.: Traite des maladies de la bouche, Paris
1805, 320.
10. Blume G.: Der praktische Zahnarzt, Berlin 1836,
176.
11. Rock T. D.: Über die Hippopotamus – Zahne oder
Hauer, Der Zahnarzt 1861, 16, 238-246.
12. Ring M. E.: Geschichte der Zahnmedizin, Köln
1997, 242-243, 265.
13. Harris C. A.: L’art du dentiste, Paris 1874, 759.
14. Ward G.: Impression materials and impression taking.
Brit. Dent., J. 1961, 110, 118-119.
15. White J. D.: Practical hints, Dent. Cosmos, 1862, 3,
177-179, 289-290.
16. Schödel C.: Johann Joseph Nepomuk Schrott, Med.
Diss. Erlangen – Nürnberg 1969, 39.
17. Schwarze P.: Über die Bonwill’sche
Articulationsmethode, Dtsch. Mschr. Zahnhk.,
1889, 7, 1-12.
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3 231

J. Supady
18. Schröder H.: Über die Aufgaben der zahnärztliche
Prothetik und die Versuche zu ihrer Lösung, Berlin
1929.
19. Historia medycyny. Red. Tadeusz Brzeziński.
Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1995,
374.
20. Blume G.: Über das Einsetzen der Stiftzähne, Der
Zahnarzt, 1850, 5, 129-146.
21. Taft J.: A system of dental surgery, London 1859,
227.
22. Mühlreiter E.: Physikalische Studie über das
Festhalten der Stiftzähne, Dtsch. Vjschr. Zahnhk.,
1867, 7, 88-102.
23. Land C. H.: Porcelain dental art, Dent. Cosmos
1903, 45, 437-444, 615-620.
24. Bennet N. G.: Ein Beitrag zum Studium der
Bewegung des Unterkiefers, Zahnärztl. Orthop.
Proth., 1913, 7, 76-95.
25. Stainton C. W.: Open posterior bridges, Dent.
Cosmos 1899, 41, 278-282.
Zaakceptowano do druku: 18.III.2010 r.
Adres autora: 90-151 Łódź, ul. Muszyńskiego 2.
© Zarząd Główny PTS 2010.
232 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 3