peÅna wersja do pobrania - Protetyka Stomatologiczna
peÅna wersja do pobrania - Protetyka Stomatologiczna
peÅna wersja do pobrania - Protetyka Stomatologiczna
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PROTET. STOMATOL., 2013, LXIII, 1, 49-59<br />
www.prot.stomat.net<br />
Znaczenie leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego w etiologii i terapii<br />
dysfunkcji w obrębie układu ruchowego narządu żucia<br />
– na podstawie piśmiennictwa<br />
The importance of ortho<strong>do</strong>ntic treatment in aetiology and therapy<br />
of temporomandibular disorders: A literature review<br />
Milena Magdziak 1 , Jolanta Kostrzewa-Janicka 1 ,<br />
Elżbieta Mierzwińska-Nastalska 1 , Małgorzata Zadurska 2<br />
1<br />
Katedra Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego<br />
Kierownik: prof. dr hab. E. Mierzwińska-Nastalska<br />
2<br />
Zakład Orto<strong>do</strong>ncji Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego<br />
Kierownik: dr hab. M. Zadurska<br />
HASŁA INDEKSOWE:<br />
leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne, zaburzenia skroniowo-<br />
-żuchwowe, okluzja, ekstrakcje zębów przedtrzonowych,<br />
wady zgryzu<br />
KEY WORDS:<br />
ortho<strong>do</strong>ntic treatment, temporomandibular disorders,<br />
occlusion, premolars extractions, malocclusion<br />
Streszczenie<br />
Schorzenia skroniowo-żuchwowe to stany<br />
chorobowe, <strong>do</strong>tyczące mięśni żucia, stawu skroniowo-żuchwowego<br />
oraz struktur otaczających.<br />
Etiologia tych schorzeń jest wieloczynnikowa.<br />
Spośród czynników miejscowych na pierwszym<br />
miejscu jest rozpatrywana okluzja, chociaż jej<br />
rola nie jest <strong>do</strong> końca jasna i wciąż wywołuje wiele<br />
kontrowersji. W związku z dużą powszechnością<br />
występowania zaburzeń skroniowo-żuchwowych<br />
oraz powiązań z leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym,<br />
powstało wiele prac, które badają wpływ leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego na rozwój TMD. Celem pracy<br />
był przegląd piśmiennictwa <strong>do</strong>tyczącego związku<br />
leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego z występowaniem zaburzeń<br />
skroniowo-żuchwowych. Prace naukowe<br />
sugerują, że nie ma <strong>do</strong>wodów, które by pozwoliły<br />
jednoznacznie poprzeć lub odrzucić wpływ leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego na terapię schorzeń stawu<br />
skroniowo-żuchwowego.<br />
Summary<br />
Temporomandibular disorder (TMD) is a condition<br />
that affects masticatory muscles, temporomandibular<br />
joint and associated structures. The<br />
aetiology of this condition is multifactorial. The<br />
main local factor of TMD is occlusion, although<br />
its role remains unclear and gives rise to a great<br />
deal of controversy. Due to common occurrence<br />
of TMD and associations with ortho<strong>do</strong>ntic treatment,<br />
a lot of studies aimed at investigating the<br />
influence of ortho<strong>do</strong>ntic treatment on TMD development,<br />
have been conducted. The aim of this<br />
study was to present a literature review on the relationship<br />
between the ortho<strong>do</strong>ntic treatment and<br />
TMD. The studies suggest that there is no evidence<br />
to support or reject the effect of ortho<strong>do</strong>ntic<br />
treatment on the TMD therapy.<br />
49
M. Magdziak i inni<br />
Wstęp<br />
Zaburzenia czynnościowe w obrębie układu<br />
ruchowego narządu żucia (z.c.u.r.n.ż) określane<br />
również jako schorzenia skroniowo-żuchwowe<br />
(ang. temporomandibular disorders, TMD) to<br />
przypadki kliniczne, które <strong>do</strong>tyczą mięśni żucia,<br />
stawu skroniowo– żuchwowego oraz struktur<br />
otaczających (1). Uznaje się, że etiologia TMD<br />
jest wieloczynnikowa. Rozważany jest wpływ:<br />
urazów, czynników anatomicznych, patofizjologicznych<br />
oraz psychospołecznych. Spośród<br />
czynników miejscowych na pierwszym miejscu<br />
jest rozpatrywana okluzja, chociaż jej rola<br />
nie jest <strong>do</strong> końca jasna i wciąż wywołuje wiele<br />
kontrowersji (2).<br />
Pierwsze <strong>do</strong>niesienia na temat związku okluzji<br />
i zaburzeń w obrębie stawu skroniowo-żuchwowego<br />
przedstawił Costen w 1934 roku.<br />
Zasugerował on, że zmiany w uzębieniu tj. obniżenie<br />
wysokości zwarcia z powodu braków<br />
zębowych lub wady zgryzu w postaci zgryzu<br />
głębokiego są odpowiedzialne za występowanie<br />
objawów usznych oraz bólu głowy, mięśni<br />
w obrębie twarzy oraz stawu skroniowo-żuchwowego<br />
(3). Hipoteza Costena oparta była<br />
na 11 przypadkach, jednak mimo to zaczęto leczyć<br />
pacjentów ze stwierdzonym tzw. syndromem<br />
Costena. Stosowano aparaty podnoszące<br />
zwarcie oraz zmieniano wysokość zwarcia uzupełnień<br />
protetycznych.<br />
Kolejne prace badawcze <strong>do</strong>tyczą problemu<br />
przeszkód zwarciowych jako czynników ryzyka<br />
rozwoju TMD. Według badań Ramfjorda<br />
z 1961 roku głównym czynnikiem wywołującym<br />
bruksizm są przeszkody zwarciowe, będące<br />
najczęściej wynikiem dyskrepancji między<br />
relacją centralną a zwarciem centralnym<br />
(4). Korekta zwarcia miała przywracać równowagę<br />
mięśniową oraz eliminować bruksizm.<br />
Bruksizm rozpatrywany był jako odpowiedź<br />
organizmu na przeszkody zwarciowe, prowadzące<br />
<strong>do</strong> przerostu mięśni żucia, ich bólu i tkliwości<br />
palpacyjnej oraz objawów dźwiękowych<br />
w stawach skroniowo-żuchwowych podczas<br />
ruchów żuchwy (5).<br />
Wady zgryzu a TMD<br />
Jednym z pierwszych orto<strong>do</strong>ntów, który objął<br />
kręgiem swoich zainteresowań badawczych<br />
problematykę zaburzeń stawu skroniowo-żuchwowego<br />
był Thompson (6). Zaobserwował,<br />
że pacjenci z obniżoną wysokością zwarcia są<br />
bardziej podatni na zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego.<br />
Zaznaczył konieczność ustalenia<br />
prawidłowej wysokości zwarcia oraz likwidacji<br />
przeszkód zwarciowych, aby umożliwić<br />
swobodne ruchy żuchwy. Badania epidemiologiczne<br />
i niektóre badania pośmiertne<br />
pokazują silniejszy związek między pewnymi<br />
typami zaburzeń okluzji a rozwojem TMD (wady<br />
II klasy Angla, w tym zwiększony nagryz<br />
poziomy, wady III klasy Angla, zgryz krzyżowy<br />
oraz zgryz otwarty) (7, 8). Można to wytłumaczyć<br />
mniej stabilnymi kontaktami zębów w<br />
danych wadach zgryzu i tym samym większym<br />
pobudzeniem mięśni. Często w tych wadach<br />
charakterystyczną cechą jest zwiększony kąt<br />
nachylenia płaszczyzny podstawy żuchwy (steep<br />
mandibular plane angle). McNamara i wsp.<br />
(7) wyróżniają pięć czynników okludalnych,<br />
które zwiększają ryzyko wystąpienia zaburzeń<br />
skroniowo-żuchwowych. Należą <strong>do</strong> nich:<br />
zgryz otwarty częściowy przedni, tyłozgryz z<br />
nagryzem poziomym większym niż 6-7 mm,<br />
poślizg z <strong>do</strong>tylnej <strong>do</strong> międzyguzkowej pozycji<br />
zwarciowej większy niż 4 mm, obustronny<br />
zgryz krzyżowy oraz brak co najmniej pięciu<br />
zębów bocznych. Trzy pierwsze czynniki uznawane<br />
są wręcz za predysponujące <strong>do</strong> rozwoju<br />
artropatii stawów skroniowo-żuchwowych.<br />
Henrikson i wsp. (8) stwierdzili częstsze występowanie<br />
objawów dysfunkcji narządu żucia<br />
w grupie osób z tyłozgryzem w porównaniu<br />
<strong>do</strong> grupy kontrolnej z prawidłowymi<br />
warunkami zwarciowymi. Zaobserwowano<br />
częstsze występowanie <strong>do</strong>legliwości bólowych<br />
głowy, trzasków w obrębie stawów<br />
50 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1
Dysfunkcje u.r.n.ż.<br />
skroniowo-żuchwowych, wrażliwości mięśni,<br />
bólów w trakcie ruchów żuchwy oraz parafunkcji<br />
zwarciowych. Według powyższych autorów<br />
<strong>do</strong> TMD w największej mierze przyczyniają<br />
się: nagryz poziomy, zgryz otwarty, mała liczba<br />
kontaktów zwarciowych, stłoczenia i zaburzenia<br />
poślizgu żuchwy z pozycji <strong>do</strong>tylnej <strong>do</strong><br />
centralnej oraz przeszkody zgryzowe po stronie<br />
balansującej.<br />
Liczne prace wykazują związek między zgryzem<br />
krzyżowym bocznym a występowaniem<br />
TMD. Lambourne i wsp. (9) zbadali wpływ<br />
czynników okluzji na występowanie bólu głowy<br />
u dzieci i <strong>do</strong>rosłych, u których brak innych<br />
objawów TMD. Stwierdzili, że zgryz krzyżowy<br />
boczny oraz zgryz głęboki powyżej 5 mm<br />
jest związany z istotnym wzrostem ryzyka bólu<br />
głowy u dzieci i <strong>do</strong>rosłych.<br />
Sonnensen i wsp. (10) zbadali występowanie<br />
wśród dzieci wad zgryzu: wad przednio-tylnych,<br />
wad względem płaszczyzny strzałkowej, płaszczyzny<br />
frankfurckiej. Badanie <strong>do</strong>starczyło informacji<br />
na temat związku między wadami zgryzu<br />
a objawami i symptomami TMD wśród dzieci<br />
zakwalifikowanych <strong>do</strong> leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego.<br />
Badanie obejmowało 104 dzieci w wieku<br />
7-13 lat. Najczęściej występowały wady II<br />
klasy Angla (72%), najbardziej powszechnymi<br />
objawami były bóle głowy (27%) i parafunkcje<br />
zwarciowe, stwierdzone przez rodziców (22%).<br />
Najczęściej występującymi objawami zaburzeń<br />
czynnościowych układu ruchowego narządu żucia<br />
były: tkliwość przedniej części mięśnia skroniowego<br />
(39%), potylicznego, czworobocznego<br />
(39%) oraz mięśnia żwacza głębokiego i powierzchownego<br />
(34-39%). Symptomy i objawy<br />
TMD były najczęściej związane z wadami II<br />
klasy, zwiększonym nagryzem poziomym, zgryzem<br />
otwartym, przemieszczeniem linii pośrodkowej<br />
oraz zgryzem krzyżowym jednostronnym<br />
i zaburzeniami rozwojowymi zębów. Bóle<br />
głowy (kilka razy w tygodniu) występowały u<br />
dzieci z wadą zgryzu II klasy oraz jednostronnym<br />
zgryzem krzyżowym. Tkliwość mięśni szyi<br />
była najczęściej związana z wadami z dużym nagryzem<br />
poziomym, zaś tkliwość mięśni barków<br />
ze zgryzem otwartym. Analiza wykazała, że u<br />
dzieci z ciężkimi wadami zgryzu istnieje duże<br />
ryzyko rozwoju TMD. Do po<strong>do</strong>bnych wniosków<br />
<strong>do</strong>szli Thilander i wsp.(11) oraz Vanderas<br />
i Papagiannoulis (12). Autorzy Ci <strong>do</strong>wiedli, że<br />
TMD znacząco wiążą się ze zgryzem krzyżowym<br />
bocznym, zgryzem otwartym przednim i<br />
wadami klasy III Angla oraz znacznym nagryzem<br />
poziomym. Te wady powinny być leczone<br />
we wczesnym wieku. Pozostawiona nieleczona<br />
czynnościowa wada zgryzu (na przykład<br />
boczne przemieszczenie żuchwy) z czasem może<br />
się przekształcić w wadę szkieletową (13).<br />
Egermark i wsp. (14) odnotowali częstsze występowanie<br />
objawów akustycznych u dzieci z<br />
wadą poprzeczną. Przebadano 320 pacjentów<br />
w wieku 7, 11 i 15 lat z wadą zgryzu (leczonych<br />
i nieleczonych orto<strong>do</strong>ntycznie) oraz prawidłowym<br />
zgryzem. Obserwacje 20-letnie pozwoliły<br />
wysunąć wnioski, że u pacjentów z wadą poprzeczną,<br />
statystycznie częściej występują objawy<br />
akustyczne (w grupie z wadą u 24% osób i u<br />
7% osób z prawidłowym zgryzem), przy czym<br />
częstość występowania dysfunkcji narządu żucia<br />
w porównywanych grupach nie różniła się<br />
istotnie. Gesch i wsp. (15) stwierdzili, że jedyną<br />
wadą zgryzu, która ma związek z częstszym niż<br />
w grupie kontrolnej występowaniem objawów<br />
dysfunkcji narządu żucia jest zgryz otwarty częściowy<br />
boczny.<br />
Stwierdzenie wpływu nieprawidłowości<br />
morfologicznych w obrębie części twarzowej<br />
czaszki w postaci wad zgryzu, na powstawanie<br />
objawów dysfunkcji w obrębie u.r.n.ż., skłania<br />
również <strong>do</strong> rozważenia po pierwsze: znaczenia<br />
korekty tych nieprawidłowości postępowaniem<br />
orto<strong>do</strong>ntycznym w leczeniu dysfunkcji,<br />
a po drugie rozważenia ewentualnego wpływu<br />
zmian zgryzu i zwarcia zębów podczas leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego na powstanie z kolei objawów<br />
zaburzeń czynnościowych.<br />
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1 51
M. Magdziak i inni<br />
Leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne a TMD<br />
Zaburzenia skroniowo-żuchwowe mogą występować<br />
zarówno u <strong>do</strong>rosłych, jak i u dzieci.<br />
Największa liczba przypadków notowana jest<br />
w drugiej dekadzie życia. Na ten okres przypada<br />
również około 30% przypadków leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
w krajach Europy Zachodniej,<br />
co może sugerować, że za występowanie<br />
TMD odpowiada leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne (16).<br />
Aparaty orto<strong>do</strong>ntyczne są stosowane w stomatologii<br />
w celu poprawy ustawienia zębów oraz<br />
relacji pionowej szczęk. Ich zastosowanie może<br />
nieść jednak za sobą wiele komplikacji w<br />
postaci: wzrostu ilości płytki nazębnej prowadzącej<br />
<strong>do</strong> chorób jamy ustnej i zębów, redukcji<br />
podparcia kostnego oraz możliwej resorpcji<br />
korzeni zębów (17). Możliwym ryzykiem<br />
jest również rozwój zaburzeń czynności stawu<br />
skroniowo– żuchwowego.<br />
Celem leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego jest uzyskanie<br />
prawidłowej okluzji, która jest w harmonii<br />
z czynnością narządu żucia. W trakcie<br />
leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego następują zmiany w<br />
okluzji i często powstają przeszkody zwarciowe,<br />
które mogą prowadzić <strong>do</strong> wystąpienia zaburzeń<br />
skroniowo-żuchwowych. Zbyt szybkie<br />
zmiany okluzji mogą zostać niezaadaptowane<br />
przez układ mięśniowy. Zaburzenia skroniowo-żuchwowe<br />
mogą pojawić się w trakcie leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego lub po jego zakończeniu<br />
(18, 19, 20). W przypadku, gdy zaburzenia<br />
skroniowo-żuchwowe pojawiają się w aktywnej<br />
fazie leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego, należy po<br />
ustaleniu diagnozy wyeliminować czynniki zaostrzające<br />
<strong>do</strong>legliwości i wstrzymać aktywną<br />
fazę leczenia. Siły działające na zęby za sprawą<br />
aparatu orto<strong>do</strong>ntycznego mogą powo<strong>do</strong>wać ból<br />
i dyskomfort. Kolejnym krokiem jest leczenie<br />
zachowawcze bólu za pomocą farmakoterapii,<br />
terapii behawioralnej, fizykalnej oraz ćwiczeń.<br />
Może zaistnieć konieczność zastosowania szyny<br />
zgryzowej. Leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne może<br />
być kontynuowane <strong>do</strong>piero po ustąpieniu <strong>do</strong>legliwości<br />
bólowych (20).<br />
W związku z dużą powszechnością występowania<br />
zaburzeń skroniowo-żuchwowych oraz<br />
pojawiającymi się skargami pacjentów związanymi<br />
z leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym, powstało<br />
wiele prac, które badają wpływ leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
na rozwój TMD i próbują odpowiedzieć<br />
na pytanie, czy leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne<br />
może być odpowiedzialne za rozwój<br />
zaburzeń skroniowo-żuchwowych. Istotny jest<br />
przyjęty plan leczenia oraz zastosowane techniki<br />
leczenia– aparat stały czy ruchomy, kapa<br />
bródkowa, headgear czy aparat czynnościowy.<br />
Pierwsze badania na temat związku miedzy<br />
leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym a TMD zostały<br />
przeprowadzone w 1980 roku przez Sa<strong>do</strong>wky<br />
i Begole (21). Ocenie poddano występowanie<br />
TMD oraz status okluzji funkcjonalnej wśród<br />
osób, które zostały poddane leczeniu w ciągu<br />
ostatnich 10 lat. Zebrano grupę 75 osób leczonych<br />
orto<strong>do</strong>ntycznie w wieku <strong>do</strong>rosłym na<br />
Uniwersytecie Illinois i porównano z grupą 75<br />
osób z nieleczoną wadą zgryzu. W wynikach<br />
nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic<br />
miedzy grupami leczoną i nieleczoną.<br />
Dibbets i van der Weele (22) przeprowadzili<br />
długoterminowe badania 171 pacjentów leczonych<br />
różnymi technikami: 75 osób techniką<br />
Begga (leczenie ekstrakcyjne), 66 osób aktywatorami,<br />
a 30 osób za pomocą kapy bródkowej.<br />
Dokumentacja sprzed leczenia wykazała<br />
silną zależność między występowaniem objawów<br />
i symptomów w zależności od wieku:<br />
objawy wzrosły z 10% <strong>do</strong> 30% w wieku 10<br />
lat, a symptomy wzrosły <strong>do</strong> 40% w wieku 15<br />
lat. Zaobserwowano także zwiększony odsetek<br />
obiektywnych symptomów u osób leczonych<br />
aparatami stałymi w porównaniu z grupą<br />
leczoną aparatami czynnościowymi. Pacjenci<br />
byli monitorowani przez 20 lat. Obserwacja pokazała<br />
brak zależności między leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym<br />
a objawami TMD. Wcześniej <strong>do</strong><br />
po<strong>do</strong>bnych wniosków <strong>do</strong>szli również Janson i<br />
Hasund (23). Twierdzenie, że leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne<br />
jest czynnikiem ryzyka rozwoju TMD<br />
52 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1
Dysfunkcje u.r.n.ż.<br />
nie uzyskało poparcia także w pracy Luther’a<br />
(24).<br />
Kontrowersyjny pozostaje problem ekstrakcji<br />
zębów przedtrzonowych, często wchodzących<br />
w skład planu leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego,<br />
głównie wady klasy II z retruzją, czyli wady<br />
zgryzu, która może predysponować <strong>do</strong> wystąpienia<br />
TMD. Sugeruje się, że ekstrakcje zębów<br />
przedtrzonowych w górnym łuku mogą powo<strong>do</strong>wać<br />
<strong>do</strong>tylne położenie wyrostka kłykciowego<br />
w <strong>do</strong>le stawowym, co z kolei może wywołać<br />
objawy dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego<br />
(25), szczególnie że tyłozgryz nierzadko<br />
już występuje z <strong>do</strong>tylnym położeniem głowy<br />
żuchwy w <strong>do</strong>le stawowym. Dostępne dane z<br />
piśmiennictwa nie są jednak jednoznaczne w<br />
kwestii wpływu leczenia z ekstrakcjami lub bez<br />
ekstrakcji zębów na rozwój i leczenie zaburzeń<br />
w obrębie stawów skroniowo-żuchwowych.<br />
Paquette i wsp. (26) porównali efekty leczenia<br />
ekstrakcyjnego oraz leczenia bezekstrakcyjnego<br />
za pomocą techniki edgewise u<br />
65 pacjentów z klasą II, podgrupą 1(tyłozgryz<br />
z retruzją). Nie stwierdzili znaczących różnic<br />
między grupą poddaną leczeniu ekstrakcyjnemu<br />
i grupą, w której ekstrakcje nie były wykonane,<br />
pod względem symptomów i objawów<br />
charakterystycznych dla zaburzeń skroniowo-żuchwowych.<br />
Po<strong>do</strong>bne wyniki otrzymali<br />
Luppanapornlarp i Johnston (27).<br />
Dibetts i van der Weele (28) poddali 15 letniej<br />
obserwacji 111 przypadków z Groningen.<br />
W badanej grupie 34% stanowiły przypadki<br />
bezekstrakcyjne, 29%– ekstrakcje czterech zębów<br />
przedtrzonowych a 37% stanowiły pozostałe<br />
przypadki. U 39% pacjentów zastosowano<br />
aparaty czynnościowe, u 44% aparaty stałe, a<br />
u 17% kapy bródkowe. Po 4 latach obserwacji<br />
objawy przeskakiwania i trzeszczenia wzrosły<br />
z 23% <strong>do</strong> 36%. W ciągu pierwszych 10 lat nie<br />
stwierdzono różnic pomiędzy wszystkimi grupami,<br />
jednakże po 15 latach objaw przeskakiwania<br />
częściej występował u osób z przeprowadzonymi<br />
ekstrakcjami. Autorzy podkreślili<br />
jednak, że objaw przeskakiwania występował<br />
przed rozpoczęciem leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego,<br />
więc przyczyną występujących <strong>do</strong>legliwości<br />
nie był protokół leczenia, włączający ekstrakcje<br />
zębów przedtrzonowych, a najpraw<strong>do</strong>po<strong>do</strong>bniej<br />
niekorzystny wzorzec wzrostu. Po 20–<br />
letniej obserwacji nie stwierdzono różnic miedzy<br />
poszczególnymi grupami. Ogółem liczba<br />
objawów z biegiem czasu wzrosła, jednakże w<br />
późniejszym badaniu nie stwierdzono objawów<br />
wśród dzieci, u których występowały symptomy<br />
TMD przed leczeniem.<br />
Staggers (29) zbadał wpływ ekstrakcji, będących<br />
elementem leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego,<br />
na wysokość zwarcia. W badaniu wzięło udział<br />
38 osób z klasą I Angla, u których wykonano<br />
ekstrakcje pierwszych zębów przedtrzonowych<br />
i 45 pacjentów z klasą I Angla, leczonych<br />
bezekstrakcyjnie. Wysokość zwarcia oceniano<br />
na podstawie zdjęć cefalometrycznych wykonanych<br />
przed i po leczeniu. Nie stwierdzono<br />
różnic miedzy 2 grupami badawczymi. W obu<br />
grupach zanotowano podniesienie wysokości<br />
zwarcia.<br />
Powszechny pogląd, że przemieszczenie<br />
krążka stawowego wiąże się z <strong>do</strong>tylnym położeniem<br />
wyrostka kłykciowego jest podważany.<br />
Okazuje się bowiem że położenie wyrostka<br />
kłykciowego jest sprawą indywidualną.<br />
Zaobserwowano, że u osób bez objawów<br />
TMD, położenie może być różne: <strong>do</strong>tylne, centralne<br />
bądź <strong>do</strong>przednie (30). Zależności między<br />
leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym a położeniem<br />
wyrostków kłykciowych zbadali Artun i wsp.<br />
(31). Do badania włączyli 63 pacjentki leczone<br />
za pomocą aparatów stałych: 34 osoby leczone<br />
bezekstrakcyjnie, 29 leczone z ekstrakcjami.<br />
Zmierzono procentowo anterio– i posteriorotacje<br />
żuchwy za pomocą tomogramów.<br />
Różnice wynikały z występowania anteriorotacji<br />
w grupie nieekstrakcyjnej. Jednak nieznana<br />
była pozycja wyrostka kłykciowego przed leczeniem<br />
orto<strong>do</strong>ntycznym. Badacze zanotowali<br />
także, że wyrostki kłykciowe u pacjentów<br />
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1 53
M. Magdziak i inni<br />
z występującym objawem przeskakiwania,<br />
były położone w bardziej <strong>do</strong>tylnej pozycji.<br />
Ostatecznie ustalono, że pozycja <strong>do</strong>tylna wyrostka<br />
kłykciowego nie jest wynikiem leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego.<br />
Luecke i Johnston (32) ocenili zdjęcia cefalometryczne<br />
42 pacjentów leczonych aparatami<br />
stałymi i ekstrakcjami 2 górnych pierwszych<br />
zębów przedtrzonowych. U około 70%<br />
pacjentów zanotowano <strong>do</strong>przednie przemieszczenie<br />
żuchwy i niewielką <strong>do</strong>tylną rotację żuchwy.<br />
Pozostała grupa badanych miała <strong>do</strong>tylne<br />
położenie wyrostków kłykciowych. Kinzinger i<br />
wsp. (33) przeprowadzili badanie, którego celem<br />
była ocena wpływu leczenia wady szkieletowej<br />
II klasy Angla za pomocą czynnościowego<br />
aparatu stałego na pozycję krążka stawowego<br />
i wyrostka kłykciowego. Postępy leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego u 20 pacjentów były<br />
monitorowane 4-krotnie w określonych odstępach<br />
czasu za pomocą rezonansu magnetycznego.<br />
Badacze <strong>do</strong>szli <strong>do</strong> wniosku, że leczenie<br />
orto<strong>do</strong>ntyczne mające na celu korektę dystokluzji<br />
nie wywołuje niekorzystnych zmian w<br />
przypadkach fizjologicznego położenia krążka<br />
i wyrostka kłykciowego. Zdaniem autorów, w<br />
przypadkach klinicznych z początkowym częściowym<br />
lub całkowitym <strong>do</strong>przednim przemieszczeniem<br />
krążka stawowego, dzięki leczeniu<br />
można uzyskać poprawę relacji krążek-wyrostek<br />
kłykciowy.<br />
Jak <strong>do</strong>tąd nieliczne prace <strong>do</strong>starczają informacji<br />
o korzystnym wpływie leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
na zaburzenia stawów skroniowo-<br />
-żuchwowych. Brakuje badań, które prezentowałyby<br />
zastosowanie leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
w terapii tych schorzeń. Mohlin i wsp.<br />
(34) w swojej pracy podkreślają, że w związku<br />
ze zmiennością objawów i symptomów TMD<br />
trudno jest ustalić jasny związek między TMD<br />
a leczeniem orto<strong>do</strong>ntycznym. Czynnikiem motywującym<br />
<strong>do</strong> podjęcia leczenia są ciężkie objawy<br />
TMD. W związku z tym <strong>do</strong> badań spośród<br />
pacjentów wybrano grupę z ciężką dysfunkcją,<br />
włączając osoby, które mogą w przyszłości<br />
być leczone z powodu TMD. Grupę kontrolną<br />
stanowiły osoby, które były wolne od zaburzeń<br />
skroniowo– żuchwowych w wieku 19 lat.<br />
Zbadano rodzaj zgryzu, oceniono okluzję, ruchy<br />
artykulacyjne jak i czynniki psychologiczne<br />
oraz wytrzymałość mięśniową. Pacjentów<br />
ponownie poddano badaniom po 11 latach.<br />
Badanie miało na celu określić, czy leczenie<br />
orto<strong>do</strong>ntyczne może odgrywać dużą rolę w<br />
prewencji zaburzeń skroniowo-żuchwowych.<br />
Stwierdzono nieistotne statystycznie różnice<br />
między dwiema grupami, biorąc pod uwagę<br />
wady zgryzu. Zgodnie z wynikami, jedynie<br />
zgryz krzyżowy boczny obustronny wykazuje<br />
tendencję <strong>do</strong> częstszego występowania w grupie<br />
z zaburzeniami skroniowo-żuchwowymi.<br />
Autorzy jednak podkreślili, że liczba przypadków<br />
w obu grupach była mała. Badanie pokazało,<br />
że u pacjentów poddanych leczeniu orto<strong>do</strong>ntycznemu<br />
rzadziej stwierdzano TMD.<br />
Deng i wsp. (35) oraz Egermark i wsp. (36)<br />
badając pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi<br />
również stwierdzili zmniejszenie symptomów<br />
TMD po leczeniu orto<strong>do</strong>ntycznym,<br />
osiągnięte dzięki zmianie okluzji a tym samym<br />
zmianie zgryzu. Po<strong>do</strong>bne obserwacje poczynili<br />
w swojej pracy Egermark i Ronnerman (37)<br />
badając grupę 12-letnich dzieci przed, w trakcie<br />
i po leczeniu orto<strong>do</strong>ntycznym. Pojawiające<br />
się w trakcie leczenia zaburzenia zwarciowe<br />
nie miały najmniejszego znaczenia w rozwoju<br />
objawów dysfunkcji, przeciwnie, fakt leczenia<br />
przyczynił się <strong>do</strong> zmniejszenia się zarówno<br />
obiektywnych, jak i subiektywnych objawów<br />
dysfunkcji, z wyjątkiem objawów akustycznych.<br />
Również Egermark i Thilander (38) porównując<br />
grupy pacjentów leczonych i nieleczonych<br />
orto<strong>do</strong>ntycznie w 10-letnich obserwacjach<br />
stwierdzili mniej objawów dysfunkcji<br />
w grupie osób, które uprzednio były leczone<br />
orto<strong>do</strong>ntycznie.<br />
Henrikson i wsp. (39) przeprowadzili długoterminowe<br />
badanie prospektywne, którego<br />
54 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1
Dysfunkcje u.r.n.ż.<br />
celem była ocena symptomów TMD, bólu głowy<br />
oraz diagnoza zaburzeń skroniowo-żuchwowych.<br />
Badanie przeprowadzono wśród dziewczynek<br />
w wieku 11-15 lat z wadami zgryzu II<br />
klasy, które poddano leczeniu orto<strong>do</strong>ntycznemu<br />
i porównano z dziewczynkami z tą samą<br />
wadą zgryzu, u których nie przeprowadzono<br />
leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego, a także z grupą z<br />
prawidłową okluzją. Oceniono zdrowie ogólne,<br />
częstość i lokalizację występowania symptomów<br />
TMD i bólu głowy na podstawie wywiadu<br />
i kwestionariuszy w 3 grupach. Oceny<br />
<strong>do</strong>konano na początku badania i 2 lata później.<br />
Pacjentki samodzielnie określiły ciężkość objawów<br />
w skali od 0 <strong>do</strong> 4 (0– brak lub minimalny<br />
dyskomfort, 1-niewielki dyskomfort, 2–<br />
umiarkowany dyskomfort, 3-duży dyskomfort,<br />
4– bardzo duży dyskomfort). U pacjentek z<br />
umiarkowanym, dużym i bardzo dużym nasileniem<br />
objawów postawiono diagnozę według<br />
klasyfikacji zaproponowanej przez Dworkina:<br />
zaburzenia mięśniowe, przemieszczenia krążka<br />
stawowego oraz zmiany degeneracyjne (arthralgia,<br />
arthritis, arthrosis). Dwóch specjalistów<br />
z dziedziny gnatofizjologii określiło potrzebę<br />
podjęcia leczenia u pacjentów za pomocą szyn<br />
zgryzowych przed rozpoczęciem badań. Grupę<br />
pacjentów orto<strong>do</strong>ntycznych wybrano z listy pacjentów<br />
oczekujących na leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne.<br />
Leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne miało na celu przywrócenie<br />
harmonii w relacji szczęk we wszystkich<br />
płaszczyznach oraz wyeliminowanie stłoczeń<br />
i przerw międzyzębowych. Wszystkie<br />
dziewczynki były leczone aparatami stałymi<br />
„headgear” i „class 2 elastics” z ekstrakcjami<br />
2 lub 4 zębów przedtrzonowych (54%) lub bez<br />
ekstrakcji (46%). Autorzy zaobserwowali indywidualne<br />
zależności we wszystkich 3 grupach.<br />
W żadnej z grup nie występowały przypadki<br />
ogólnych chorób stawów i mięśni. W grupie<br />
orto<strong>do</strong>ntycznej 14% pacjentów przyjmowało<br />
leki przeciwbólowe z powodu bólu głowy lub<br />
<strong>do</strong>legliwości w okolicy ustno– twarzowej. Dwa<br />
lata później liczba ich zmniejszyła się <strong>do</strong> 11%.<br />
Oceniono występowanie bólu głowy, przeskakiwania<br />
krążka stawowego, bólu okolicy stawu<br />
skroniowo-żuchwowego i mięśni żucia w<br />
spoczynku, podczas szerokiego otwarcia ust i<br />
podczas żucia oraz uczucie zmęczenia mięśni<br />
żucia. W grupie leczonej orto<strong>do</strong>ntycznie zanotowano<br />
nieznaczny spadek objawów dźwiękowych.<br />
W pozostałych grupach były mniejsze<br />
różnice. W ciągu 2 lat obserwacji występowanie<br />
symptomów (m.in zaciskanie zębów) w<br />
grupie orto<strong>do</strong>ntycznej zmniejszyło się, w porównaniu<br />
z pierwszym badaniem, podczas gdy<br />
w pozostałych grupach zanotowano wzrost.<br />
Leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne nie zwiększyło ryzyka<br />
występowania TMD. Wręcz przeciwnie, u<br />
danej grupy pacjentów z wadą II klasy z objawami<br />
TMD pochodzenia mięśniowego, zaobserwowano<br />
korzyści wynikające z podjętego<br />
leczenia. Potrzebę podjęcia leczenia za pomocą<br />
szyn stwierdzono wśród 21 pacjentów przy<br />
pierwszym badaniu, zaś 2 lata później tylko 4<br />
pacjentów oceniało dyskomfort jako umiarkowany<br />
<strong>do</strong> bardzo ciężki. U tych pacjentów podjęto<br />
leczenie stomatognatyczne po zakończeniu<br />
badań (39, 40).<br />
W kolejnej pracy Henrikson i wsp. (16) rozszerzyli<br />
swoje badania. W grupie orto<strong>do</strong>ntycznej<br />
przeprowadzono badanie w trakcie aktywnej<br />
fazy leczenia i rok po zakończeniu leczenia.<br />
Autorzy zaobserwowali mniejsze występowanie<br />
objawów mięśniowych TMD w grupie orto<strong>do</strong>ntycznej<br />
po leczeniu. Ponadto zmniejszyły<br />
się funkcjonalne przeszkody zwarciowe w wyżej<br />
wymienionej grupie (po stronie pracującej<br />
i niepracującej, przeszkody w ruchu <strong>do</strong>przednim).<br />
Autorzy we wnioskach zaznaczyli także,<br />
że typ okluzji również jest czynnikiem odpowiedzialnym<br />
za rozwój dysfunkcji żuchwy, chociaż<br />
wpływ ten jest trudny <strong>do</strong> zbadania i przewidzenia.<br />
Pacjenci z II klasą okluzji i obecnymi<br />
objawami TMD o pochodzeniu mięśniowym w<br />
2-letniej obserwacji czerpali korzyści z leczenia<br />
orto<strong>do</strong>ntycznego. Z powodów etycznych i<br />
praktycznych nie była możliwa ran<strong>do</strong>mizacja<br />
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1 55
M. Magdziak i inni<br />
przypadków z II klasą okluzji w grupie orto<strong>do</strong>ntycznej<br />
i nieorto<strong>do</strong>ntycznej. Rejestracja objawów<br />
i symptomów TMD była pasywną obserwacją,<br />
a decyzja o skierowaniu pacjenta na<br />
leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne była poza kontrolą autorów<br />
pracy.<br />
W literaturze <strong>do</strong>stępne są opisy przypadków,<br />
ukazujące korzyści dla funkcjonowania<br />
stawu skroniowo-żuchwowego, wynikające z<br />
podjętego leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego. Siegmund<br />
i Harzer (41) opisali przypadek 25-letniej pacjentki<br />
z I klasą Angla i protruzją dwuwyrostkową<br />
ze stłoczeniami w odcinku przednim oraz<br />
stwierdzonym przeskakiwaniem w prawym<br />
stawie skroniowo-żuchwowym. Badaniem<br />
klinicznym i instrumentalnym zdiagnozowano<br />
<strong>do</strong>przednie przemieszczenie krążka stawowego<br />
bez zablokowania, spowo<strong>do</strong>wane przez<br />
przymusowe prowadzenie żuchwy <strong>do</strong> tyłu.<br />
Pacjentkę leczono aparatem stałym. W rezultacie<br />
uzyskano prawidłowe funkcjonowanie<br />
stawu skroniowo-żuchwowego.<br />
Lurher i wsp. (42) w swoich pracach <strong>do</strong>szli<br />
<strong>do</strong> wniosku, że nie ma <strong>do</strong>wodów, które pozwoliły<br />
by jednoznacznie poprzeć lub odrzucić<br />
wpływ leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego na terapię<br />
schorzeń stawu skroniowo– żuchwowego.<br />
Dotychczas przeprowadzone badania nie spełniają<br />
kryteriów jakości. Nie ma także danych,<br />
które by powiązały aktywne leczenie z wywołaniem<br />
<strong>do</strong>legliwości w stawach skroniowo–<br />
żuchwowych. Z tego powodu leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne<br />
nie może być rekomen<strong>do</strong>wane jako<br />
metoda leczenia lub zapobiegania zaburzeniom<br />
stawu skroniowo– żuchwowego. Pacjenci z zaburzeniami<br />
skroniowo– żuchwowymi, poddający<br />
się leczeniu orto<strong>do</strong>ntycznemu powinni być<br />
informowani o możliwości progresji zaburzenia,<br />
ale również o możliwości poprawy lub braku<br />
zmian.<br />
Mimo, że badania naukowe nie potwierdzają<br />
jednoznacznie udziału leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
w zapobieganiu i leczeniu zaburzeń skroniowo–<br />
żuchwowych, to trudno jest wyobrazić<br />
sobie, że leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne, które zmienia<br />
warunki okludalne pacjentów, nie ma wpływu<br />
na funkcjonowanie narządu żucia. Badania<br />
Pullingera i wsp. (43) na temat związku zgryzu<br />
krzyżowego z objawem przeskakiwania w<br />
stawie skroniowo-żuchwowym (jednostronny<br />
zgryz krzyżowy występuje częściej u osób<br />
z przemieszczeniem krążka stawowego z zablokowaniem<br />
– 23%), sugerują konieczność<br />
podjęcia leczenia wady, zwłaszcza że częstość<br />
występowania TMD oraz zgryzu krzyżowego<br />
bocznego wzrasta z wiekiem. Wymuszone<br />
prowadzenie żuchwy prowadzi <strong>do</strong> asymetrycznej<br />
pracy mięśni żucia, mniejszej ich aktywności<br />
po stronie bez zgryzu krzyżowego.<br />
Dodatkowo, gdy żuchwa jest przemieszczona,<br />
następuje przemieszczenie wyrostka kłykciowego<br />
po stronie przeciwnej <strong>do</strong> wady, <strong>do</strong> <strong>do</strong>łu<br />
i przyśrodkowo, a po stronie wady <strong>do</strong> góry i<br />
bocznie. Powoduje to zmienioną pozycję głów<br />
żuchwy w <strong>do</strong>łach stawowych, wywołując ból w<br />
stawie skroniowo– żuchwowym oraz przeskakiwanie<br />
podczas ruchów żuchwy. Zmieniona<br />
relacja skroniowo– żuchwowa ma wpływ na<br />
proces przebu<strong>do</strong>wy w tych rejonach. Dlatego<br />
wskazane jest jak najszybsze podjęcie leczenia.<br />
Pozostawiona u mło<strong>do</strong>cianych nieleczona wada<br />
czynnościowa może przekształcić się w wadę<br />
szkieletową w późniejszym wieku. Leczenie<br />
wady zgryzu zmienia kierunek wzrostu i rozwoju<br />
mięśni, umożliwia wyeliminowanie asymetrycznej<br />
aktywności mięśniowej (13, 44).<br />
Leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne zmienia warunki<br />
zwarciowe, jednak okluzja nie jest jedynym<br />
czynnikiem predysponującym <strong>do</strong> TMD.<br />
Jeżeli okluzja odgrywa znaczącą rolę w danym<br />
przypadku, wówczas wpływ leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
będzie istotny w terapii zaburzeń<br />
skroniowo-żuchwowych. Ustalenie głównych<br />
czynników przyczynowych zaburzeń w danym<br />
przypadku jest niezbędne przy podejmowaniu<br />
decyzji o leczeniu. Planowanie leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
należy rozpocząć od oceny czynności<br />
stawu skroniowo-żuchwowego oraz od<br />
56 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1
Dysfunkcje u.r.n.ż.<br />
ustalenia stabilnego, centralnego położenia żuchwy,<br />
prawidłowego ułożenia wyrostków kłykciowych<br />
w <strong>do</strong>łach stawowych, warunkującego<br />
równowagę napięcia mięśni narządu żucia. W<br />
trakcie leczenia należy dążyć <strong>do</strong> maksymalnego<br />
zaguzkowania zębów w tej pozycji, by<br />
uniknąć późniejszych zaburzeń czynnościowych<br />
(45, 18).<br />
U pacjentów z zaburzeniami skroniowo-żuchwowymi,<br />
leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne można rozpocząć<br />
po wyciszeniu <strong>do</strong>legliwości bólowych.<br />
Plan leczenia powinien być ustalany indywidualnie<br />
dla przypadku, uwzględniając wszystkie<br />
czynniki, z powodu których pacjent wymaga<br />
leczenia. Pacjenci z ogólnym bólem mięśniowo-szkieletowym,<br />
np. z fibromialgią lub z<br />
ogólną chorobą zapalną, jak na przykład reumatoidalne<br />
zapalenie stawów, powinni być leczeni<br />
interdyscyplinarnie (20).<br />
Pomimo braku <strong>do</strong>wodów naukowych, trudno<br />
wykluczyć udział leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego<br />
w terapii TMD. Z obserwacji klinicznych<br />
wynika, że leczenie orto<strong>do</strong>ntyczne może<br />
istotnie pomóc w opanowaniu <strong>do</strong>legliwości<br />
ze strony stawu skroniowo– żuchwowego.<br />
Zadaniem leczenia orto<strong>do</strong>ntycznego jest bowiem<br />
nie tylko korekta wady zgryzu ale także<br />
przywrócenie harmonii zwarcia, symetrii pracy<br />
mięśni żucia i czynności stawów skroniowo-żuchwowych.<br />
Piśmiennictwo<br />
1. de Leeuw R.: Orofacial pain; guidelines for<br />
assessment, diagnosis, and management.<br />
Quintessence Pub. Co., 2008, 129-204.<br />
2. Okeson J. P.: Orofacial pain. Guidelines<br />
for assessment, diagnoses and managment.<br />
Chicago: Quintessence Pub. Co., 1996.<br />
3. Costen J. B.: A syndrome of ear and sinus<br />
symptoms dependent upon disturbed function<br />
of the temporomandibular joint. Ann. Otol.<br />
Rhinol. Laryngol., 1934, 43, 1-15.<br />
4. Ramfjord S. P.: Bruxism, a clinical and electromyographic<br />
study. J. Am. Dent. Assoc.,<br />
1961, 62, 21-44.<br />
5. Dawson P. E.: Evaluation, diagnosis and treatment<br />
of occlusal problems. ed. 2. St. Louis:<br />
Mosby-Year Book, 1989, 1-29, 434-456.<br />
6. Thompson J. R.: Abnormal function of the stomatognathic<br />
system and its ortho<strong>do</strong>ntic implications.<br />
Am. J. Orthod., 1962, 48, 758-765.<br />
7. McNamara J. A., Seligman D. A., Okeson J.<br />
P.: Ortho<strong>do</strong>ntic treatment and temporomandibular<br />
disorders: a review. J. Orof. Pain., 1995,<br />
9, 1, 73-90.<br />
8. Henrikson T., Ekberg E. C., Nilner M.:<br />
Symptoms and signs of temporomandibular<br />
disorders in girls with normal occlusion and<br />
Class II malocclusion. Acta. O<strong>do</strong>nt. Scand.,<br />
1997, 55, 4, 229-235.<br />
9. Lambourne C., Lampasso J., Buchanan W.<br />
C. Jr., Dunford R., McCall W.: Malocclusion<br />
as a risk factor in the etiology of headaches<br />
in children and a<strong>do</strong>lescents. Am. J. Orthod.<br />
Dentofacial. Orthop., 2007, 32: 754-761.<br />
10. Sonnesen L., Bakke M., Solow B.: Malocclusion<br />
traits and symptoms and signs of temporomandibular<br />
disorders in children with severe<br />
malocclusion. Eur. J. Orthod., 1998, 20, 543-<br />
559.<br />
11. Thilander B., Rubio G., Pena L., de Mayorga<br />
C.: Prevalence of temporomandibular dysfunction<br />
and its association with malocclusion<br />
in children and a<strong>do</strong>lescents: An epidemiologic<br />
study related to specified stages of<br />
dental development. Angle Orthod., 2002, 72,<br />
146-154.<br />
12. Vanderas A. P., Papagiannoulis L.:<br />
Multifactorial analysis of the aetiology of craniomandibular<br />
dysfunction in children. Int. J.<br />
Paediat. Dent., 2002, 12, 336-346.<br />
13. Thilander B., Bjerklin K.: Posterior crossbite<br />
and temporomandibular disorders (TMDs):<br />
need for ortho<strong>do</strong>ntic treatment? Eur. J. Orthod.<br />
published online, 2011, 6.<br />
14. Egermark-Eriksson J., Carlsson G. E.,<br />
Magnusson T.: A long term epidemiological<br />
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1 57
M. Magdziak i inni<br />
study of the relationship between occlusal factor<br />
and mandibular dysfunction in children and<br />
a<strong>do</strong>lescents. J. Dent. Res., 1987, 66, 67-71.<br />
15. Gesch D., Bernhardt O., Kirbschus A.:<br />
Association of malocclusion and functional<br />
occlusion with temporomandibular disorders<br />
(TMD) in adults: a systematic review<br />
of population-based studies. Quintessence<br />
International, 2004, 35, 3, 211-221.<br />
16. Henrikson T., Nilner M.: Temporomandibular<br />
disorders, occlusion and ortho<strong>do</strong>ntic treatment,<br />
J. Orthod., 2003, 30, 129-137.<br />
17. Ireland A. J., McDonald F.: The Ortho<strong>do</strong>ntic<br />
Patient: Treatment and Biomechanics.<br />
Oxford: Oxford University Press, 2003.<br />
18. Slami D., Matthews-Brzozowska T., Tomasz<br />
M.: Evaluation of Temporomandibular<br />
Joint Function in the Aspect of Occlusion<br />
of Subjects without Malocclusion and after<br />
Ortho<strong>do</strong>ntic Treatment with Fixed Appliance.<br />
Dent. Med. Probl., 2006, 43, 3, 390-393.<br />
19. Clark J., Evans R.: Functional occlusal relationship<br />
in a group of post ortho<strong>do</strong>ntic patients<br />
– preliminary findings. Eur. J. Orthod.,<br />
1998, 20, 103-110.<br />
20. Michelotti A., Iodice G.: The role of ortho<strong>do</strong>ntics<br />
in temporomandibular disorders. J. Oral<br />
Rehabil., 2010, 37, 411-429.<br />
21. Sa<strong>do</strong>wsky C., Begole E. A.: Long-term status<br />
of temporomandibular joint function and<br />
functional occlusion after ortho<strong>do</strong>ntic treatment.<br />
Am. J. Orthod., 1980, 78, 201-212.<br />
22. Dibbets J. M., van der Weele L. T.: Long-term<br />
effects of ortho<strong>do</strong>ntic treatment, including<br />
extraction, on signs and symptoms attributed<br />
to CMD. Eur. J. Orthod., 1992, 14, 16-20.<br />
23. Janson M., Hasund A.: Functional problems<br />
in ortho<strong>do</strong>ntic patients out of retention. Eur. J.<br />
Orthod., 1981, 3, 173-179.<br />
24. Luther F.: Ortho<strong>do</strong>ntics and the temporomandibular<br />
joint: where are now? part.1<br />
Ortho<strong>do</strong>ntic treatment and temporomandibular<br />
disorders. Angle Orthod., 1998, 68, 295-<br />
304.<br />
25. Spahl T., Witzig J.: The clinical management<br />
of basic maxillofacial orthopedic appliances.<br />
Mechanics, Littleton, MA: PSG Publishing,<br />
1987, 161-216.<br />
26. Paquette D. E., Beattie J. R., Johnston L. E.<br />
Jr.: A long-term comparison of non-extraction<br />
and bicuspid-extraction edgewise therapy in<br />
‚borderline’ class II patients. Am. J. Orthod.<br />
Dentofacial Orthop., 1992, 102, 1-14.<br />
27. Luppanapornlarp S., Johnston L.E. Jr.: The<br />
effects of premolar– extraction: A long-<br />
-term comparison of outcomes in ‚clear– cut’<br />
extraction and non-extraction class II patients.<br />
Angle Orthod., 1993, 63, 257-272.<br />
28. Dibbets J. M., van der Weele L. T.: Extraction,<br />
ortho<strong>do</strong>ntic treatment, and craniomandibular<br />
dysfunction. Am. J. Orthod. Dentofacial<br />
Orthop., 1991, 99, 210-219.<br />
29. Staggers J. A.: Vertical changes following<br />
first premolar extractions. Am. J. Orthod.<br />
Dentofacial Orthop., 1994, 105, 19-24.<br />
30. Bonilla-Aragon H., Tallents R. H., Katzberg<br />
R. W., Kirkanides S., Moss M. E.: Condyle position<br />
as a predictor of temporomandibular joint<br />
internal derangement. J. Prosthet. Dent.,<br />
1999, 82, 205-208.<br />
31. Artun J., Hollender L. G., Trnelove E. L.:<br />
Relationship between ortho<strong>do</strong>ntic treatment,<br />
condylar position, and internal derangement<br />
in the temporomandibular joint. Am. J.<br />
Orthod. Dentofac. Orthop., 1992, 101, 48-53.<br />
32. Luecke P. E., Johnston L. E. Jr.: The effect of<br />
maxillary first premolar extraction and incisor<br />
retraction on mandibular position: testing the<br />
central <strong>do</strong>gma of ‚functional ortho<strong>do</strong>ntics.’<br />
Am. J. Orthod. Dentofac. Orthop., 1992, 101,<br />
4-12.<br />
33. Kinzinger G. S. M., Roth A., Gülden N.,<br />
Bücker A., Diedrich P. R.: Effects of ortho<strong>do</strong>ntic<br />
treatment with fixed functional orthopaedic<br />
appliances on the disc-condyle relationship<br />
in the temporomandibular joint: a<br />
magnetic resonance imaging study (Part II).<br />
Dentomaxillofac. Rad., 2006, 35, 347-356.<br />
58 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1
Dysfunkcje u.r.n.ż.<br />
34. Mohlin B., Derweduwen K., Pilley R., King<strong>do</strong>n<br />
A., Shaw W. C., Kenealy P.: Malocclusion and<br />
temporomandibular disorder: a comparison of<br />
a<strong>do</strong>lescents with moderate to severe dysfunction<br />
with those without signs and symptoms<br />
of temporomandibular disorder and their further<br />
development to 30 years of age. Angle.<br />
Orthod., 2004, 74, 319-327.<br />
35. Deng Y., Fu M.: Occlusal contact changes before<br />
and after ortho<strong>do</strong>ntic treatment of a group<br />
of child and a<strong>do</strong>lescent patients with TMJ<br />
disturbance. Aust. Orthod. J., 1995, 13, 231-<br />
237.<br />
36. Egermark I. Blomqvist J. E., Cromvik U.,<br />
Isaksson S.: Temporomandibular dysfunction<br />
in patients treated with ortho<strong>do</strong>ntics in combination<br />
with orthognathic surgery. Eur. J.<br />
Orthod., 2000, 22, 5, 537-544.<br />
37. Egermark I. Ronnerman A.:<br />
Temporomandibular disorders in the active<br />
phase of ortho<strong>do</strong>ntic treatment. J. Oral.<br />
Rehabil., 1995, 22, 8, 613-618.<br />
38. Egermark I. Thilander B.: Craniomandibular<br />
disorders with special reference to ortho<strong>do</strong>ntic<br />
treatment: an evaluation from childhood<br />
to adulthood. Am. J. Orthod. Dentofacial<br />
Orthop., 1992, 101, 1, 28-34.<br />
39. Henrikson T., Nilner M.: Temporomandibular<br />
disorders and the need for stomatognathic treatment<br />
in ortho<strong>do</strong>ntically treated and untreated<br />
girls. Eur. J. Orthod., 2000, 22, 283-292.<br />
40. Henrikson T., Nilner M., Kurol J.: Signs of<br />
temporomandibular disorders in subjects receiving<br />
ortho<strong>do</strong>ntic treatment. A prospective<br />
and longitudinal comparison with untreated<br />
Class II malocclusions and normal occlusion<br />
subjects. Eur. J. Orthod., 2000, 22, 271-281.<br />
41. Siegmund T., Harzer W.: Ortho<strong>do</strong>ntic<br />
Diagnostics and Treatment Planning in Adults<br />
with Temporomandibular Disorders. A Case<br />
Report. J. Orofac. Orthop., 2002, 5.<br />
42. Luther F, Layton S, McDonald F.: Ortho<strong>do</strong>ntics<br />
for treating temporomandibular joint (TMJ)<br />
disorders. Cochrane Database of Systematic<br />
Reviews 2010, Issue 7. Art. No.: CD006541.<br />
DOI: 10.1002/14651858.CD006541.pub2.<br />
43. Pullinger A. G., Seligman D. A., Gornbein J.<br />
A.: A multiple logistic regression analysis of<br />
the risk and relative odds of temporomandibular<br />
disorders as a function of common occlusal<br />
features. J. Dent. Res., 1993, 72, 968-979.<br />
44. Kecik D., Kocadereli I., Saatci I.: Evaluation<br />
of the treatment changes of functional posterior<br />
crossbite in the mixed dentition. Am. J.<br />
Orthod. Dentofacial Orthop., 2007, 131, 202-<br />
215.<br />
45. McNamara J. A. Jr, Seligman D. A., Okeson<br />
J. P.: Occlusion, ortho<strong>do</strong>ntic treatment, and<br />
temporomandibular disorders – a review. J.<br />
Orofac. Pain, 1995, 9, 73-90.<br />
Zaakceptowano <strong>do</strong> druku 22.XI.2012 r.<br />
Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59.<br />
© Zarząd Główny PTS 2013.<br />
PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 1 59
Change language