WBDP experiences (Albanian version)

Përmbajtja
Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008 ................................... 2
I. Historia dhe konteksti .......................................... 3
1.1. Situata e përgjithshme ekonomike .......................... 3
1.2. Papunësia dhe sektori privat në Kosovë ..................... 3
1.3. Femrat në Kosovë .......................................... 4
1.4. Zhvillimi i tregut të shërbimeve të biznesit në Kosovë ........ 6
II. Strategjia dhe qasja ............................................ 7
2.1. Qëllimi i përgjithshëm dhe strategjia ......................... 7
2.2. Partnerët e projektit ........................................ 8
III. Historia e projektit:
Tre hapa drejt fuqizimit ekonomik të femrave ................ 10
3.1. Hapi 1: Zhvillimi ekonomik i femrës
nga 2001 deri 2003 ........................................ 10
3.2. Hapi 2: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave,
faza I (2004 – 2005) ....................................... 10
3.3. Hapi 3: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave,
faza II (2006 – 2008) ....................................... 11
IV. Rezultatet .................................................... 13
4.1. Fuqizimi i ofruesve te shërbimeve vendore ................. 13
4.2. Shërbimet e ofruara për femrat ............................ 13
4.3. Vetëdijesimi ............................................... 17
V. Mësimet e nxjerra dhe Konkluzionet .......................... 18
VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes ................... 20
Shkurte Rrustemi filloj biznesin e saj me sukses
duke u nisur nga zeroja ........................................ 21
Dy gra e pjekin rrugën e tyre drejt suksesit ..................... 23
Gratë kryefamiljare në fshatrat e goditura
nga lufta gjetën shpresë në bizneset e reja ..................... 27
Vizioni im është që t’i shërbej vendit tim ........................ 29

2
Projekti i
zhvillimit të
biznesit për
femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
3
I. Historia dhe konteksti
1.1. Situata e përgjithshme ekonomike
Kosova kishte filluar tranzicionin e saj të pas luftës nga një pikë e vështire
fillestare. Gjatë viteve të nëntëdhjeta, ekonomia e saj kishte vuajtur shumë
nga politika e varfër ekonomike, institucionet joadekuate vendore, mungesa
e investimeve dhe nga konflikti etnik. Në fund të dekadës të hyrat kishin rënë,
gjysma e popullsisë ishte papunë dhe më shumë se gjysma ishin të varfër.
Kosova që nga atëherë ka përfunduar tranzicionin e rindërtimit të pas
luftës, e karakterizuar me ndërhyrjen e madhe ndërkombëtare në aspektin
financiar dhe njerëzor, drejt zhvillimit socialo-ekonomik gjithëpërfshirës
dhe rritjes së qëndrueshme ekonomike. Ngjashëm me shtetet e tjera të
Evropës juglindore, Kosova ende ballafaqohet me sfidat e tranzicionit nga
socializmi në ekonominë e bazuar në tregun e lirë. Procesi i tranzionit është
ende duke vazhduar.
Kosova mbetet me rritjen më të ngadalshme dhe ekonominë më të varfër
në Evropën juglindore. Me një eksport të kufizuar, Kosova varet shumë në
ndihmën e donacioneve, harxhimet nga të huajt dhe ndërkombëtarët e vendosur
në Kosovë dhe nga paratë e dërguara nga diaspora për të financuar
deficitin masiv tregtar.
Faktorët që pengojnë investimet dhe zhvillimin e përgjithshëm ekonomik
përfshijnë: sundimi i dobët i ligjit, konflikti etnik, , politikat e paqarta në lidhje
me ish ndërmarrjet në pronësi shtetërore, infrastruktura e varfër publike,
posaçërisht energjia elektrike dhe transporti. Pavarësia e Kosovës është
shpallur në shkurt të viti 2008, dhe pritet qe paratë e donatorëve të vërshojnë
në Republikën e re, por investimet e huaja në Kosovë në sektorin
prodhues mbeten faktori më i rëndësishëm për zhvillimin ekonomik dhe
krijimin e vendeve të reja të punës.
1.2. Papunësia dhe sektori privat në Kosovë
Fatkeqësisht, ringjallja ekonomike e Kosovës së pas luftës deri më sot ka
dështuar të rezultojë me krijimin domethënës të vendeve të reja të punës.
Tregu i punës në Kosovë karakterizohet me numrin e lartë të papunëve
(rreth 45%, por 70% femra dhe 76%të rinj). Nëntëdhjetë përqind e të papu-

4 I. Historia dhe konteksti
nësuarve kanë qenë papunë për më shumë se një vit dhe disa nga ta kanë
përvojë të mëparshme të punës (dy e treta e të gjithë punëkërkuesve janë
të pa aftësuar; 48% meshkuj dhe 68% femra). Të rinjtë dhe femrat janë me
se shumti të goditur. Tridhjetë mijë njerëz hyjnë në tregun e punës çdo vit,
duke e keqësuar problemin edhe më tej.
Në rajonin e Gjakovës, ku e ka selinë Projekti i Zhvillimit të Biznesit të Femrave,
përqindja e papunësisë është në veçanti e lartë.
Ngritja e sektorit privat në Kosovë ende mbështetet nga disa aktivitete të
ulta prodhuese të cilat për ndryshim janë shumë të varura nga ndihma e
donatorëve. Animi nga shitja me pakicë dhe tregtia e bën sektorin privat të
pa aftë të qëndroj në aktivitete të larta ekonomike dhe të gjeneroj ngritjen e
nevojshme për krijimin domethënës të vendeve të punës. Shumica dërmuese
(98%) e bizneseve dhe ndërmarrjeve të vogla punësojnë një deri në
dhjetë punëtorë, zakonisht të angazhuar në aktivitete me qasje të lehtë pa
pengesa, aktivitete me vlerë të ultë të shtuar siç janë shitja me shumicë ose
tregtia me pakicë ose aktivitetet shërbyese siç janë hotelet dhe restorantet
(më shumë se 56% e të gjitha firmave). Vetëm 10% e ndërmarrjeve janë të
angazhuara në prodhimtari dhe 7% në ndërtim.1
1.3. Femrat në Kosovë
Sipas ligjeve ekzistuese në Kosovë, femrat dhe meshkujt janë të barabartë
në të gjitha sferat e jetës. Deri tani të dhënat e padiskutueshme statistikore
na tregojnë për qasjen e përgjithshme të pa mjaftueshme në burimet vitale.
Për shembull kjo është e dukshme në arsim; vajzat janë më të prira për
largim nga shkolla në krahasim me djemtë, dhe kjo ndodh më saktësisht
gjatë kalimit nga shkolla fillore në atë të mesme. Shkalla e analfabetizmit
është më e lartë tek femrat (10%) dhe meshkujt (2%), kryesisht në zonat
rurale.
Mundësitë e barabarta në punësim janë ende shumë larg të realizohen.
Femrat mbesin në masë të madhe jashtë aktiviteteve në sektorët kyç, duke
mbajtur thjesht vetëm 30% të të gjitha posteve. Pavarësisht nga kontributi
i femrave në prodhimtarinë bujqësore, ato rrallë kanë pronësi të burimeve
1 Mirlinda Kusari, “Zhvillimi i Sektorit Privat në Ekonominë në Tranzicion: Kosova,” në Zhvillim dhe Tranzicion
Edicioni i 3-të, 2007.

I. Historia dhe konteksti
5
primare, me ç’rast pengohet
mundësia e tyre për të ofruar
kolateralin e nevojshëm për
të siguruar hua nga bankat.
Është jo befasues fakti se një
numër i ndërmarrjeve që janë
të udhëhequra nga femrat
ende mbeten shumë modeste.
Vetëm 6% e bizneseve të
regjistruara janë të udhëhequra
nga femrat, të shpërndara në
shërbimet financiare, arsim,
shëndetësi, shërbime sociale,
tregti dhe shitje.
Femrat janë poashtu të margjinalizuara
në proceset
vendim marrëse politike dhe
në mediat publike.
Femrat në Kosovë janë në
pozitë jo të favorshme në
krahasim me meshkujt, si në
aspektin shoqëror edhe atë
ekonomik. Pengesat juridike
dhe tradicionale në shoqëri
e ndalojnë fuqizimin ekonomik
dhe shoqëror të tyre.
Normat shoqërore e diktojnë
Znj. Nasibe Bukleta, pronare e kompanisë FISI, paraqet
prodhimet e saja në panairin e Pejës në vitin 2006.
Znj. Ardita Rizvanolli duke punuar me tekstil
në atelien e saj.
atë që gratë duhen të varen nga burrat e tyre dhe atë në veçanti në zonat
rurale. Femrat profesionale dhe të punësuara që jetojnë në zonat urbane
ende e zbatojnë rolin tradicional dhe rregullat në shtëpi.
Pas luftës, të vejat kanë qenë të vetmet fituese të të ardhurave të shumë
familjeve kosovare me ç’rast kanë qenë të detyruara të bëhen ekonomikisht
aktive. Megjithatë, detyrimi për t’u aftësuar dhe qasja në burime ende
e bën të vështirë për femrën të gjej punësim ose të themeloj biznesin e
saj. Në mënyrë që të përmirësojnë situatën e tyre ekonomike, femrat kanë
nevojë për inkurajim dhe përkrahje që të hyjnë në sektorët më dinamik dhe

6 I. Historia dhe konteksti
premtues që iu hap mundësitë më të mira ekonomike dhe atë larg nga diktatet
tradicionale kulturore në sektorët me rritje dhe profit të ultë.
Duke iu falënderuar programeve si Projekti i Zhvillimit të Biznesit të Femrave
(WBDP) në rajonin e Dukagjinit, disa femra janë shndërruar në ndërmarrëse
të vogla, të suksesshme në përmirësimin e situatës së tyre ekonomike
dhe kanë treguar potencialin e tyre inovativ dhe ekonomik.
1.4. Zhvillimi i tregut të shërbimeve të biznesit në Kosovë
Në Kosovë, si edhe në vendet tjera në tranzicion, është e shpërndarë
mungesa e menaxhimit bazë të biznesit dhe aftësive teknike prodhuese,
siç janë aftësitë për kryerjen e planifikimit strategjik të biznesit, menaxhimin
organizativ, operacional dhe analizimit financiar. Informatat dhe këshillat
për ndërmarrjet e reja potenciale mund të jenë kruciale për mbijetesën dhe
zhvillimin e tyre.
Me qëllim të ngritjes së konkurrencës, ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme
(NVM) iu nevojitet qasja në financa dhe shërbimet e Zhvillimit të Bizneseve
(SZB). Atyre iu nevojitet poashtu ngritja e njohurive profesionale.
Ndonëse konkurrenca në kuadër të bankave dhe institucioneve tjera financiare
është rritur në Kosovë, duke rezultuar me përmirësime të ngadalësuara
të kushteve, mundësia e qasjes së NVM-ve në shërbimet për biznese
dhe trajnimet për aftësim teknik janë ende të kufizuara.
Tregu për shërbimet e zhvillimit të bizneseve ende nuk ekziston me të vërtetë
në Kosovë. NVM-të nuk janë në gjendje apo nuk kanë vullnet të blejnë shërbimet
në treg. Në të gjitha vendet në tranzicion ekziston ngurrimi përbrenda
NVM që të shfrytëzojnë shërbime të tilla përveç nëse ato janë të ofruara pa
pagesë ose të subvencionuara. Kështu që aktivitetet e SZB-së në Kosovë
kanë qenë të udhëhequra nga donatorët sepse ishte vërtetuar si e pamundur
të sigurohen të ardhura për të mbuluar shpenzimet nga shërbimet e ofruara.
Si rrjedhojë, shërbimet nuk korrespondojnë me kërkesat reale nga NVM-të
por më shumë si nevojë e perceptuar nga donatorët. Siç e kemi përshkruar
edhe më lartë, përfaqësimi i ultë i femrës në ekonominë formale do të thotë
se kërkesa e tyre për SZB nuk është konsideruar e as shprehur. Projekti
është fokusuar në këtë nevojë, ka stimuluar zhvillimin dhe ka ofruar SZB në
bazë nevojash për femrat e rajonit të Dukagjinit në Kosovë.

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
7
II. Strategjia dhe qasja
2.1. Qëllimi i përgjithshëm dhe strategjia
Fuqizimi Ekonomik i
Femrave
Furnizimi Vetëdijesimi Kërkesa
Ngritja e kapaciteteve
për ofruesit
e shërbimeve dhe
zhvillimin e
shërbimeve të
bizneseve &
trajnimet për
ngritjen e aftësive
Promovimi, rrjetet,
dialogjet politike
dhe ndihmesa e
këmbimit në mes
të partnerëve
Sigurimi i informatave.
Stimulimi i
sektorëve të
orientuara drejt
rritjes & tregu i
punës
Grafikoni1: Strategjia e projektit Zhvillimit të Biznesit për Femrat
Brenga kryesore e PZhBF-së është fuqizimi ekonomik i femrës, që të ketë
qasje në mundësitë për të ardhura dhe punësim. Për të arritur këtë, projekti
ka për qëllim të fuqizojë tregun për zhvillim të shërbimeve të biznesit për
femrat, duke i identifikuar këto shërbime si kruciale për zhvillimin e mëtutjeshëm
të biznesit në Kosovë. Siç është paraqitur në grafikonin më lartë,
projekti mundohet të influencoj të dyja ofertën dhe kërkesën e tregut të
shërbimeve, duke involvuar aktorët e ndryshëm, të shtoj rrjetin dhe të krijoj
vetëdijesimin për potencialin e femrës dhe nevojat e tyre brenda publikut
më të gjerë.
Në anën e kërkesës, vetëdijesimi i femrës për trajnimet e mundshme dhe
nevojat e tregut të punës (rritja e fokusimit në sektorët e orientuar drejt
ngritjes) është arritur. Fuqizimi i ofruesve të shërbimeve ishte kruciale në anën
e ofertës. Projekti ka shërbyer si ndihmës (fasilitator) ndërmjet ofertës dhe
kërkesës, duke qenë aktive në furnizimin me informata dhe vetëdijesimit.

8 II. Strategjia dhe qasja
Fokusimi në ngritjen e kapaciteteve për ofruesit vendor të shërbimeve ishte
e rëndësishme me qëllim të avancimit të mëtutjeshëm të qëndrueshmërisë
së tyre organizicionale dhe financiare.
Fushatat promovuese dhe ngjarjet e mbuluara nga mediat shoqërojnë
këto aktivitete. Që të dyja femrat ndërmarrëse dhe femrat punë kërkuese
pranuan informata për shërbimet dhe trajnimet e ofruara, si dhe sektorët
potencial premtues.
2.2. Partnerët e projektit
Kategoritë vijuese të partnerëve në rajonin e Dukagjinit kanë bashkëpunuar
në këtë projekt.
• Pesëmbëdhjetë ofrues të shërbimeve për biznese (OJQ-të, kompanitë
private, konsulentët individual, shkollat e mesme dhe trajnerët profesional
individual);
• Zyrat për punësim, ndërmarrjet, institucionet financiare dhe departamentet
relevante komunale;
• Mediat vendore (gazetat, TV, radio); dhe
• Organizatat anëtare të bizneseve
PZhBF ishte e brengosur fillimisht në zhvillimin e kapaciteteve njerëzore
dhe institucionale të SZB-ve, identifikimin e ofruesve, zhvillimin dhe ofrimin
e shërbimeve me kualitet të arsyeshëm që adresojnë kërkesat e klientëve
në tregun e punës. Ofruesit ishin të ftuar të marrin pjesë në projektet kryesisht
nëpërmjet tenderëve ndërkaq bashkëpunimi ndërmjet projektit dhe
ofruesve ishte e bazuar në orientim në rezultate.

II. Strategjia dhe qasja
9
Leposaviq
Zubin Potok
Zveçan
Mitrovicë
Podujevë
Istog
Skenderaj
Vushtrri
Pejë
Deçan
Klinë
Malisheva
Gllogovc
Obiliq
Fushë Kosovë
Lipjan
Prishtinë
Novo Bërdë
Kamenicë
Gjakova
Rahovec
Shtime
Gjilan
Suhareka Ferizaj
Viti
Prizren
Kaçanik
Dragash
Grafikoni 2: Harta e Kosovës: Zonat operative të WBDP, Rajoni i Dukagjinit është i
mbushur me ngjyrë hiri

10
Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
III. Historia e projektit: Tre hapa drejt
fuqizimit ekonomik të femrave
3.1. Hapi 1: Zhvillimi ekonomik i femrës nga 2001 deri 2003
Intervenimet e para që kishin për qëllim fuqizimin ekonomik të femrës në
rajonin e Dukagjinit në Kosovë, të financuara nga Qeveria Zvicerane dhe
zbatuar nga Swisscontact-i, u lansuan në vitin 2001.
Duke marrë parasysh situatën specifike të femrave në situatën e pas luftës,
fokusi ishte orientuar në përkrahjen e OJQ-ve të femrave që ishin mbledhur
pas luftës me qëllim të ndihmës së të vejave në përpjekjet e tyre për gjenerimin
e të ardhurave. Projekti gjithashtu kishte kyçur mikro intervenimet
direkte për femrat ndërmarrëse nëpërmjet huazimeve fillestare, trajnimeve
dhe këshillimeve.
3.2. Hapi 2: Projekti i
zhvillimit të biznesit
të femrave,
faza I (2004 – 2005)
Femrat duke ndjekur kursin e rrobaqepësisë
në Gjakovë në vitin 2003
Që nga viti 2004 e më tej
Projekti i Zhvillimit të Biznesit
të Femrave ende ka për
qëllim fuqizimin ekonomik të
femrës por e koncentruar në
përkrahjen e konkurrencës
së bizneseve në pronësi të
femrave dhe promovimin
e ndërmarrjeve fillestare të
femrave.
Në vend të intervenimit direkt, PZhBF kishte filluar të bashkëpunoj me ofruesit
vendor të shërbimeve duke iu mundësuar të zhvillojnë dhe ofrojnë
trajnime specifike dhe shërbime të bazuara në kërkesat e femrave kliente.
Kombinimi i teknikave të trajnimeve si dhe shërbimet biznesore ishin ofruar
nga ofruesit e SZB-së nën stërvitjen e ekipit të PZhBF-se.
Përmbajtja e trajnimeve korrespondonte me situatën dhe kërkesat e femrave
kosovare afariste në atë kohë: trajnimet teknike ishin kryesisht në fush-

III. Historia e Projektit: Tre hapa drejt
fuqizimit ekonomik të femrave
11
at tradicionale (parukeri, rrobaqepësi) të kërkuara nga femrat por kishte
potencial të kufizuar të rritjes. Shërbimet e biznesit u zhvilluan nga arsimimi
bazik në kontabilitet dhe marketing deri tek trajnimet më specifike sikurse
teknikat e shitjes dhe negocimit.
Veç kësaj projekti ka luajtur rolin e fasilitatorit duke rekomanduar klientët
tek institucioni ndërkombëtar financiar FINCA dhe institucionet tjera financiare
dhe kështu duke iu mundësuar femrave afariste qasje në hua.
Përkrahja e ofruesve të SZB-së dhe stimulimit të kërkesave ishte i shoqëruar
me fushatë të vetëdijesimit të cilat paraqiteshin nga njerëzit afarist,
bankierët, politikanët dhe nga vetë femrat – potenciali i femrave për fillimin
dhe udhëheqjen e suksesshme të biznesit.
3.3. Hapi 3: Projekti i zhvillimit të biznesit të femrave,
faza II (2006 – 2008)
Nevoja për fuqizim të mëtutjeshëm të kapaciteteve të ofruesve të shërbimeve
me qëllim të ngritjes së qëndrueshmërisë së tyre financiare ishte arsyeja
kryesore për vazhdimin e projektit.
Më tej, projekti filloi të vë në shënjestër jo vetëm femrat ndërmarrëse ekzistuese
ose ato të ardhshme por gjithashtu edhe femrat e papunësuara të
cilat kërkonin punësim.
Ndoshta sa më specifik dhe
i orientuar në kërkesë të jetë
shërbimi, aq më shumë klientët
kanë mundësi për t’i paguar
ofruesit lokal të shërbimeve, se
sa ofruesit të varur nga ndihma
e donatorëve. Identifikimi i sektorëve
premtues luajti një rol të
rëndësishëm në zvogëlimin
e ndihmës së donatorëve.
Swisscontact-i zvogëloi subvencionet
e veta dhe përqindja
e mbulimit të shpenzimeve për
klient ishte rritur.
Një infermiere gjatë trajnimit në Qendrën e
Mjekësisë Familjare në Gjakovë në vitin 2008

12
III. Historia e projektit: Tre hapa drejt
fuqizimit ekonomik të femrave
Për të adresuar papunësinë e lartë të femrave, projekti u zgjerua dhe bashkëpunoj
me ofruesit e trajnimeve që të zhvilloj dhe ofroj shërbime të reja
që adresonin nevojat e tregut të punës për femrat e reja të larguara nga
shkolla dhe femrat e papunësuara. Përfituesit morën pjesë në modulet e
trajnimeve praktike që zgjatën deri në tre muaj dhe e kryenin praktikën në
kompanitë vendore.

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
13
IV. Rezultatet
4.1. Fuqizimi i ofruesve te shërbimeve vendore
Swisscontact-i bashkëpunonte me rrjetin e pesëmbëdhjetë ofruesve vendor
të shërbimeve duke i mbështetur dhe orientuar në kërkesa dhe shërbime
inovative. Kapacitetet e stafit dhe menaxhmentit të këtyre ofruesve ishin
fuqizuar nëpërmjet stërvitjes së përhershme dhe kontributit të ekspertëve
ndërkombëtar, regjional dhe vendor në temat si planifikimi strategjik dhe
marketingu. Shtatë ofrues në kuadër të rrjetit kanë pranuar këshillime nga
një kompani e Prishtinës në zhvillimin dhe prezantimin e portfolios së shërbimeve
të tyre. Rreth njëzet shërbime (biznesi dhe aftësitë) janë zhvilluar
dhe marketuar për femrat brenda vetëm një viti.
Shërbimet e ofruara si dhe trajnimet për kapacitetet e menaxhimit ishin
fuqizuar dukshëm. Në të ardhmen, ofruesit me potencialin më të lartë do
të jenë në gjendje të ofrojnë shërbime klientëve tjerë (institucioneve qeveritare,
blerësve meshkuj, etj.) kështu që do të drejtojnë portfolion e klientëve
të tyre drejt një qëndrueshmërie më të madhe. Kjo është e nevojshme pasi
që përqindja e mbulimit nga klientët femra kishte arritur vetëm deri në 30%.
Arsyeja kryesore për këtë përqindje të ultë të mbulimit ishte situata kritike
politike dhe ekonomike gati gjatë tërë projektit.
Më tej, ishte ndihmuar edhe themelimi i rrjetit vendor të ofruesve të shërbimeve
në rajonin e Dukagjinit. U zhvilluan takimet e rregullta dhe shërbimet
janë ofruar atëherë kur ishte e mundshme. Kontakti me ofruesit e shërbimeve
në Prishtinë është mbajtur. Mbetet të shihet nëse bashkëpunimi dhe komunikimi
ndërmjet ofruesve do të vazhdoj edhe pa përkrahjen e jashtme.
4.2. Shërbimet e ofruara për femrat
Shërbimet për femrat afariste dhe fillestare
• Nga viti 2004 deri më 2005, projekti rekomandonte klientët femra tek
FINCA si dhe institucionet mikro-huazuese dhe bankat për shpagimin e
huave. Duke përcjellë rekomandimet e PZhBF-së, më shumë se njëqind
femra kishin marrë hua për fillimin e bizneseve të tyre.
• Pothuajse 30 grante për marketing me shumë deri në 1,000 Euro për
femrat që kishin filluar bizneset ishin shpaguar për promovimin e ak-

14 IV. Rezultatet
tiviteteve të biznesit të tyre të ri. Këto grante të vogla ishin kruciale për
femrat që të fillojnë bizneset e tyre dhe të punësojnë të tjerë. Momentalisht
80% e këtyre bizneseve janë ende aktive në treg.
Më tej, projekti përkrahu ofruesit vendor të shërbimeve në zhvillimin dhe
marketingun e një game të gjerë të shërbimeve kryesisht për femrat ndërmarrëse:
• Brenda një viti, rreth 12 trajnime për menaxhimin e biznesit në temat si
kontabiliteti, marketingu dhe zhvillimi i biznes planeve iu janë ofruar më
shumë se 200 femrave.
• Brenda një viti, rreth 5 trajnime teknike në temat më shumë tradicionale
si rrobaqepësia, parukeria, përpunimi i ushqimit dhe bletaria iu janë
ofruar më shumë se 100 femrave. Trajnimet iu kanë ndihmuar femrave
të themelojnë një bazë solide për përmirësimin e procesit të prodhimtarisë
si dhe aftësitë e përgjithshme menaxhuese dhe në këtë mënyrë
kanë rritur shitjen dhe kanë përmirësuar të hyrat e tyre.
Kurset e aftësimit për femrat e papunësuara
Swisscontact-i përkrahu trajnimet relevante të tregut me qëllim të përmirësimit
të aftësive të femrave në sektorë, profesione ose profile të orientuara drejt
rritjes. Trajnimet kishin në shënjestër kryesisht femrat e reja të pa punësuara.
Në përgjithësi, përafërsisht 50% e femrave të trajnuara kishin gjetur
punë dhe 20% ishin promovuar me një ngritje të rrogave të tyre në vendet e
tyre të punës. Pjesëmarrëset në këto trajnime ishin kryesisht femra afariste
të reja, femra të cilat kishin lënë shkollimin ose femra të papunësuara. Më
shumë se 50% e këtyre femrave kishin të ardhurat neto më pak se 100 Euro
para pjesëmarrjes në këto trajnime. Më pastaj më shumë femra kishin të
ardhurat neto ndërmjet 100 deri 300 Euro. Disa femra të cilat kishin marrë
pjesë në trajnime kishin vërejtur që të hyrat e tyre ishin rritur më shumë
se 300 Euro. Më tej, si rezultat i trajnimeve burimi kryesor i të hyrave ishte
rroga në vend të përkrahjes së prindërve apo burrave, që do të thotë se
këto femra kishin gjetur punë. Pa asnjë dyshim, duke i pasur të hyrat e tyre
ngritet edhe vetëbesimi tek femrat dhe zvogëlohet varshmëria e tyre ndaj
anëtarëve të familjes.

IV. Rezultatet
15
Te ardhurat para trajnimeve
59.06%
5.55%
Më pak se 100 Eur
101 - 300 Eur
301 - 500 Eur
Më shumë se 500 Eur
19.06%
16.32%
Te ardhurat pas trajnimeve
8.54%
31.46%
Më pak se 100 Eur
101 - 300 Eur
301 - 500 Eur
Më shumë se 500 Eur
8.54%
38.55%
Grafikoni 3: Rezultatet e përmirësimit të të hyrave pas trajnimeve te 500 femrave të
përkrahura nga projekti
Grafikonet tregojnë që mesatarja e të hyrave neto ishte rritur në mënyrë të
konsiderueshme pas trajnimeve.
Perveq rritjes se pages, nje rezultat tjeter i projektit eshte edhe permirsimi
i aftesive të punës. 500 femra janë aftësuar në ngrtitjen e aftesive të tyre,
shih tabelen në vijim.

16 IV. Rezultatet
Para
trajnimit
Pas trajminit: të
papunësuarat të cilat
kanë gjetur punësim
Temat e Trajnimeve
Nr. i
Femrave
të trajnuara
Të vetë
punësuara
Të
papunësuara
Të
punësuara
Përqindja që
kanë gjetur
punë
Asistent Juridik 12 3 9 4 44%
Asistent në Doganë 12 0 12 4 33%
Kanë filluar biznesin e vet 11 0 11 4 36%
Kujdesi para dhe pas lindjes 20 8 12 6 50%
Mjekësia Familjare 23 9 14 8 57%
Agjent në Marketingun e Mediave 10 1 9 5 56%
Agjent në kompanitë e sigurimeve 11 5 6 3 50%
Asistent në kompanitë e sigurimeve 13 0 13 2 15%
Mbajtja e shpejtë e librave të Kontabilitetit 6 1 5 2 40%
Dizajn Grafik 15 0 15 7 47%
Gazetari 26 2 24 15 58%
Artet Audio Vizuele 15 3 12 6 50%
Marketingu i produkteve të bletëve 21 4 17 9 53%
Kontabilitet/Këshilltar tatimor 30 27 3 3 100%
Arkitekturë/ Archicad 20 18 2 2 100%
Administratë 24 6 18 5 28%
Oficer i kredive 35 4 31 12 39%
Teknikat e Shitjes 12 12 0 0
Manaxhimi dhe Planifikimi i Shitjes 30 30 0 0
Zhvillimi i Produkteve 7 0 - - pa rezultate ende
Mjekësia Familjare 22 0 - - pa rezultate ende
Prodhimtaria e bletëve dhe produkteve 45 45 pa rezultate ende
Rrobaqepësi për minoritetet 15 0 pa rezultate ende
Formalizimi i Biznesit tuaj 20 20 pa rezultate ende
Projekti dhe Biznes Plani 44 0 pa rezultate ende
Total: 499 198 212 97 46%
Tabela 1: Rezultatet e punesimit për 500 femra te cilat u perkrahen me trajnime nga projekti

IV. Rezultatet
17
4.3. Vetëdijesimi
Në Kosovë, ku normat dhe vlerat tradicionale mbizotërojnë, ishte dhe do të
jetë ende e rëndësishme që aktivitetet e lartpërmendura të shoqërohen me
kampanja të ndryshme promocionale, rrjete dhe dialogët politike. Përmes
ekspozimit më të fortë të femrës në media dhe Marrëdhënieve me Publikun,
nevojat e femrave si dhe të arriturat e tyre si dhe potenciali i tyre ishin
bërë publike në sektorin e biznesit dhe në shoqëri në përgjithësi.
Vetëdijesimi ishte element krucial në këtë projekt qysh nga fillimi, duke
inkurajuar femrën përmes shembujve pozitiv dhe duke informuar ato për
shërbimet si edhe mundësitë e punësimit.
Sidoqoftë, projekti pat një ndikim të konsiderueshëm përmes ngjarjeve siç
janë panairet, garat si “femra më e mirë në biznes” ose “gazetarja e vitit”,
debatet e ndryshme televizive. Derisa ritet vetëdijesimi për barrierat me të
cilat femrat ballafaqohen dhe potencialin e tyre, poashtu i fuqizon femrat
dhe ngrit vetëbesimin e tyre. Pas shumë viteve të ekspozimit të femrës në
media dhe duke treguar për sukseset e tëre në opinion, femra është shumë
më e fortë, më vetëbesuese dhe shumë më e pranueshme në sektorin e
biznesit dhe në shoqëri në përgjithësi.

18
Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
V. Mësimet e nxjerra dhe konkluzionet
Mësimet e nxjerra në vijim dhe konkluzionet janë si rezultat i shtatë viteve të
fundit të punës në rajonin e Dukagjinit:
Femrat duke përgatitur prodhimet për pjekje
në kompaninë shërbyese furnizuese EGENE
në Gjakovë në vitin 2003.
• Edhepse në një ambient të vështirë ekonomik siç është Kosova dhe me një fokusim relativisht
të ngushtë në grupet shumë të dobëta , përkrahja e pjesshme financiare është
më e shëndoshë se sa totali i subvencioneve nga donatorët sepse stimulon një ambient
dhe mentalitet normal të biznesit. Mund të vërehet qartë se përveç rezistencës nga
ofruesit lokal dhe klientëve të tyre, duke i ngarkuar me pagesa për shërbime siç janë
trajnimet dhe konsultimet është e mundshme nëse klienti realizon përfitim konkret si
për shembull krijimi i punës, promovimi apo përmirësimi i performancës së biznesit.
• Qasja e projektit e orientuar në biznes me pjesëmarrje me pagesë të klientëve vendor
ka përkrahur zhvillimin e mendimit në përgjithësi. Por, shumica e ofruesve pas
zhvillimit dhe testimit të shërbimeve të tregjeve për herën e parë nuk guxuan të
ofrojnë shërbimet sërish me pak ose aspak subvencione.
• Stagnimi ekonomik dhe shkalla e lartë e papunësisë në Kosovë e ka dëmtuar në
mënyrë të konsiderueshme pjesën e shërbimit të kërkesës dhe të furnizimit.
Mundësitë e vogla financiare dhe/ose gatishmëria e klientëve që të paguajnë për
shërbimet e ofruara si edhe orientimi i fuqishëm i donatorëve ishin pengesa në këtë
projekt. Përmes projektit, shërbimi i tregut është çrregulluar nga agjensionet e ndryshme
ndërkombëtare të cilat ofronin shërbime të plota subvencionale.
• Vazhdimisht, ndërmarrësit lokal ndjeheshin jo të interesuar ose edhe jo të përgjegjshëm
që të investonin në trajnimin e stafit të tyre. Megjithatë është shumë interesante të vëzh-

V. Mësimet e nxjerra dhe konkluzionet
19
gohen faktet që ndërmarrësit në
Kosovë konsiderojnë si barrierë
kryesore për zhvillimin e tyre
vetëm faktorët e jashtëm të ambientit
(si p.sh konkurrencë jo e
drejtë, korrupsionin, tatimet e
larta), përderisa faktorët që janë
të lidhura me ato të brendshme
(si kapacitetet njerëzore dhe
ato të ndërmarrjes) konsiderohen
më pak të rëndësishëm.
Zt. Edmond Tafarshiku duke trajnuar inxhinierët
dhe arkitektët në Archicad në vitin 2006.
• Krahasuar me ofruesit në qytetin e Prishtinës, ofruesit në qytetet më të vogla janë ne
përgjithësi shumë më të dobët financiarisht, duke ofruar shërbime të nivelit më të ultë
profesional (duke i ikur certifikimit dhe standardeve).
• Shumë ofrues përfituan nga donatorët ndërkombëtar të cilët projektet e tyre i konvertuan
prej zyrave ndërkombëtare në OJQ lokale. OJQ-të e tilla në të shumtën e rasteve
u ballafaquan me vështirësi në adaptimin me botën dinamike të biznesit.
• Kurset afatshkurta për ngritjen e aftësive (në kombinim me të trajnuarit në kompanitë
lokale) në fushat profesionale më inovative dhe të orientuara në tregun e punës
kanë treguar rezultate pozitive dhe suksese diku rreth 50%. Të hyrat e femrave në
përgjithësi janë rritur për 45%. Kurset afatshkurta të ngritjes së aftësive duhet të jenë
të lidhura dhe të orientuara me kërkesat konkrete të punëdhënësve. Për këtë arsye
koordinimi në mes të trajnerëve dhe punëtorëve në drejtim të zhvillimit të planprogrameve
dhe trajnimet e rekrutëve janë kruciale. Sidoqoftë, pronarët e kompanive
të vogla ose të mëdha ende marrin në punë anëtarët e familjes pa marr parasysh
kualifikimin profesional të tyre.
• Promovimet siç janë panairet shitëse, shpërblimet për femrën afariste më të suksesshme,
debatet publike, si edhe mbulimi i mediave janë kruciale në kontekstin e Kosovës
në mënyrë që të inkurajojmë femrën që të hyj në botën e biznesit që të pranohet në
përgjithësi në shoqëri dhe në familje në veçanti. Poashtu, mund të mbështeten zhvillimet
e kornizës më të favorshme regulative për femrën dhe rritjen e dukshme të vetëbesimit të
femrës. Mediat lokale (TV, radio) luajnë një rol të rëndësishëm të ngritjes së vetëdijes.
Gjëja të cilën femra ka ende
për ta mësuar është se askush nuk të jep fuqi.
Ju vetëm duhet ta merrni atë.
Roseanne Barr

20
Storiet e
femrave të
sukseshme
në biznes

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
21
Shkurte Rrustemi filloj biznesin e saj
me sukses duke u nisur nga zeroja
Në mes të kushteve të vështira
të pas luftës të cilat kishin
kontribuar në papunësinë e
lartë, posaçërisht tek femrat,
Shkurte Rrustemi, 42 vjeçare
e filloj biznesin e saj para
disa viteve duke u nisur nga
zeroja. Së bashku me bashkëshortin
dhe gjashtë fëmijët
e saj, Shkurta zgjohej nga
gjumi në orën pesë në çdo
mëngjes për të punuar në
fushë. Ata kanë ngritur me
mijëra fidane të dredhëzave,
mjedrave dhe manaferrave
në fshatin Babaj i Bokës në
Ms.Shkurte Rrustemi, owner of Freakia Company
komunën e Gjakovës.
Sidoqoftë, ata filluan çdo gjë nga zeroja. Gjatë luftës prona e tyre si dhe
prona e shumicës së kosovarëve ishte shkatërruar plotësisht.
Bujqësia është njëra ndër mënyrat e mbijetesës dhe në njëfarë mënyre
rrugë për të gjeneruar të ardhura. Me ndihmën e Swisscontact-it dhe projekteve
tjera të financuara nga Zvicra të cilat mbështesin sektorin e hortikulturës
në Kosovë, Intercooperation, kjo familje ishte në gjendje që të largoj
vetveten nga varfëria.
Duke qëndruar nën hijen e kopshtit të tyre, Shkurta na tregon se si shtëpia
e saj dhe çdo gjë që kishte pasur familja ishte shkatërruar gjatë luftës.
Familja duhej të fillonte nga zeroja dhe të punonte me diçka me të cilën
kurrë më parë nuk kishin menduar. Pas luftës, Shkurtës iu dha mundësia,
kështu që ajo nuk kishte nevojë të kërkonte mëshirë nga askush. Në vitin
2002, një anglez nga projekti Intercooperation, shkoj në fshatin e tyre për të
mësuar se si toka e tyre mund të përdorej për prodhimtari bujqësore.

22 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
“Ai na tha se ne mund të mbjellim vetëm kumbulla në këtë tokë”, thotë
Shkurta. Sidoqoftë, ajo më pastaj mësoi se shumë fshatarë po kultivonin
dredhëza, mjedra dhe manaferra.
“Unë arrita që të bindi bashkëshortin tim që të mbjellim tokën tonë, e cila
ishte shpresa jonë e fundit”, na shpjegoj ajo. Ata vendosën që të mbjellin
për fillim 60 fidane të dredhëzave.
Kur Anglezi u kthye që të shoh se çfarë është duke bërë familja, ai u befasua
se si fidanet ishin rritur aq shumë. Ai vendosi që të ndihmoj familjen,
dhe ata u bënë përfituesit e projekteve të Intercooperation. “Ata sollën rreth
14,000 fidane të dredhëzave. Pas dy viteve ata na sollën mjedra dhe manaferra,
të cilat ne i kultivuam në 1.5 hektar”, tha Shkurta. Brenda një sezone
familja mblodhi afër 20,000 kilogram dredhëza, ndërmjet 5,000 dhe 6,000
kilogram mjedra dhe gati 2,000 kilogram manaferra.
Bashkëshorti i Shkurtes klasifikonte frutat dhe produktet tjera. Në fillim ata
kishin vështirësi në distribuimin e prodhimeve, tha Shkurta, por tani ata i shesin
prodhimet e tyre në Gjakovë, Prizren dhe Prishtinë. Ajo nuk ngurroj të thotë se
ajo i shet dredhëzat për 0.80 € , mjedrat për 1.20 € dhe manaferrat për 1.50 €.
“Ne nuk kishim ndonjë problem me dredhëzat”, thotë Shkurta. “Bashkëshorti
im shiti klasën e parë dhe të dytë të dredhëzave si prodhime të
freskëta, ndërkaq unë mbarova marmelatë nga dredhëzat e klasit të tretë”.
Ajo shpjegon se ka kërkesa të mëdha për marmelatë dhe se ajo prodhon
më shumë se 3,000 kilogramë. Ata e shesin marmelatën vetë, pa e kontraktuar
askënd. “Experti i Swisscontact- it më ndihmoj shumë. Ai më tregoj se
si ti përpunoj frutat e klasit të tretë në marmelatë, lëng dhe sirup e cila më
lehtësoj punën shumë”, thotë Shkurta.
Me ndihmën e dy projekteve të qeverisë zvicerane, atë të Intercooperation dhe
Swisscontact-it, familja filloj në mënyrë të suksesshme biznesin dhe dukshëm
e përmirësoj standardin e jetesës. Ata depërtuan në treg dhe krijuan një kompani
të qëndrueshme e cila mund të vazhdohet dhe zhvillohet nga fëmijët e
tyre. Ky është shembulli më i mirë se si përfitohet nga ndihma që iu është
dhënë nga ana e Swissscontact-it dhe Intercooperation, e cila i mundësoj një
familje kosovare që të bëhet e njohur në tërë Kosovën për biznesin e tyre.
Autore:
Arbana Xharra,
Gazetare

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
23
Dy gra e pjekin rrugën e tyre drejt suksesit
“Ëmbëlsira e gëzueshme” është një firmë që identifikohet me dy “duar të
arta” dhe dy zonjat intelegjente, Leonida Delhysa dhe Fitore Futko. Ato jetojnë
në Prizren, qytet i bukur ku mendimet tradicionale ende mbizotrojnë
dhe ku emancipimi dhe fuqizimi i grave mbeten ende të pamjaftueshme..
Kur unë shkova të shkruaj
këtë tregim, i gjeta ato duke
punuar me “në vlugun më
të madh”. Fitorja dhe Leonida
pasqyrojnë modelin e
femrës së fortë kosovare të
cilat transformojnë gjërat e
vogla në ato të mëdha. Unë
mezi prisja të shihja se si
këto dy kosovare kishin arritur
sukses me një punë të
rendë dhe sakrificë. Të karakterizuara
me mikpritje të
ngrohtë, dashuri njerëzore dhe kujdes, ato më inspiruan dhe më tërhoqën
në botën e tyre te punës. Vetëmohimi i tyre i kishte sjell ato deri te suksesi.
Ato kishin krijuar një emër të mirë dhe konkurrues në treg me llojllojshmërinë
e pa numër të ëmbëlsirave të tyre dhe që unë e kisha kënaqësinë
t’i shijoja.
“Ne kishim filluar me tri apo katër produkte, por që nga atëherë e kemi
ngritur biznesin tonë mjaft. Ne kërkuam dhe eksperimentuam deri atëherë
kur ne mundëm të prodhonim të gjitha ëmbëlsirat që kërkoheshin nga
tregu dhe nga blerësit. Ne kishim kaluar shumë net pa gjumë me qëllim
që të prodhonim ëmbëlsira sipas “dëshirave” të klientëve thotë Fitorja e
veshur në një uniformë të pastër dhe të kuqe.
Leonida dhe Fitorja i atribuojnë sukseset e tyre OJQ-së zvicerane Swisscontact,
e posaçërisht Znj. Elvira Ukmata dhe Z. Afrim Kamishi, si dhe
anëtarëve tjerë të stafit nga ana e të cilëve ata ishin trajnuar.
“Ne kishim dëgjuar rastësisht për trajnimet e organizuara nga Swisscontact-i
dhe atë nga zonjat tjera. Ne u interesuam dhe u takuam me Znj. El-

24 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
vira Ukmata dhe Z Afrim
Kamishi. Ne u thamë atyre
se ishim në hapat e parë
për të themeluar një biznes
të vogël, privat. Ata na
mirëpritën me një respekt
dhe admirim. Bashkëpunimi
ynë i parë ishte trajnimi një
javor për gratë i quajtur “Fillo
biznesin tënd”. Gjatë këtij
trajnimi ne i treguam disa fotografi
të ëmbëlsirave tona, pjesëmarrëseve tjera të trajnimit dhe na inkurajuan
që të vazhdojmë me prodhimet tona. Me plot bindje ne mund të themi
se grumbulluam përvojë nga trajnimi i parë i organizuar nga Swisscontact-i,
pa e përmendur materialin e nevojshëm dhe mbështetjen morale qe ne e
kemi marrë nga organizata, për të cilën ne jemi skajshmërisht falënderuese
“thotë Leonida duke ecur përreth kuzhinës.
Me referencë nga Swisscontact-i,
zonjat ishin në gjendje
të siguronin kredi biznesi
nga Procredit banka. Më
pastaj ato pranuan një grant
prej 1,000 Euro nga Swisscontact.
Kjo ndihmesë “e
shtyri” biznesin e tyre më
tutje.
Me këmbëngulje dhe vetëmohim,
Leonida dhe Fitoja
tregojnë se si puna e tyre nuk ishte gjithmonë e lehtë. “Ne u ballafaquam
me shumë pengesa dhe vështirësi në punën tonë, por asnjëherë nuk u
gjunjëzuan. Me entuziazëm, ne vazhduam punën. Sot bashkëpunojmë me
disa kafeteri dhe banka në tërë Kosovën. Gjithashtu kemi klientë të rregullt
të cilët ne i furnizojmë me produktet tona. Do ti këshillonim të gjitha gratë të
cilat dëshirojnë të hyjnë në botën e biznesit që të mos hezitojnë dhe të mos
heqin dorë nëse ato hasin në barriera të ndryshme sepse fillimi gjithmonë
është i vështirë. ”Gratë duhet që të rrezikojnë dhe punojnë shumë sepse

VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
25
vetëm puna të drejton kah
suksesi”. Tani, firma “Ëmbëlsirat
e Gëzueshme“ kanë
klient të rregullt në tërë Kosovën.
Ato gjithashtu prodhojnë
ëmbëlsira gjigante
për Festivalin Prestigjioz të
filmit “DOKUFEST”. Pronarët
furnizohen me tërë materialin
e nevojshëm në Kosovë
dhe janë femrat e vetme që
blejnë me shumicë, pasi që
komuniteti afarist në Prizren ende mbetet e dominuar nga meshkujt. Ato
përkujtojnë me qeshje “Ishte hera e parë që në shkuam te furnizuesi me
shumicë që të furnizoheshim me lëndë të parë. Në atë moment telefonoj
motra e Fitores e cila e pyeti
atë se ndodhet ajo. Fitorja u
përgjigj “Jam në depo duke
blerë mall me shumicë”. Pas
bisedës ne të dyja filluam të
buzëqeshnim me mendimin
se ne në fakt dukeshim si
afariste të vërteta”. Për ne,
të gjitha këto dukeshin si një
ëndërr, thotë Leonida duke
buzëqeshur.
Pas një pushimi të shkurtër,
ne gllabëruam nga një filxhan
kafe dhe të dyja dukeshin të
relaksuara. Ato më treguan
për trajnimet që ato i kanë
kryer duke iu falënderuar
Swisscontact-it, me seli në
Zvicër, një vend i njohur për
ndihmesë dhe mbështetje
që i bënë vendeve që kanë
nevojë dhe gjatë procesit të

26 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
zhvillimit. “Kemi marrë pjesë edhe në shumë trajnime të tjera të organizuara
nga ana e Swisscontacti-t, të cilat kanë bërë që ne të ngritemi në aspektin
profesional”. “Ne mësuam se si menaxhohet një biznes, se si krijohen
kontakte të reja dhe si të fitojmë përvojën”. Ato morën pjesë në trajnimet
e Swisscontact-it siç janë “Bazat e Kontabilitetit”, “Fillo biznesin tënd”, “
Planifikimi Strategjik”, “Teknikat e Shitjes”, Tatimi dhe tatimpaguesit” dhe
së fundmi edhe “Menaxhimi dhe Planifikimi i Shitjes” të organizuara nga
Swisscontact dhe të zbatuara nga trajnuesja e pavarur Znj. Elvira Ukmata.
Me ndihmën e dhënë nga Swisscontact ato kanë marrë pjesë në disa panaire,
ku ato i kanë ekspozuar prodhimet e tyre dhe kanë përfituar financiarisht.
Edhe pse Leonida është katolike dhe Fitorja muslimane, gjë që nuk ka
penguar në suksesin e tyre. Me bashkëpunim dhe me respekt të dyanshëm
ato janë sjellë si dy motra. Ato festojnë të arriturat e tyre dhe janë të
gatshme për sfidat tjera, Leonida dhe Fitorja e përcjellin këtë mesazh për
gratë: “Trokitni dhe dera do t’ju hapet, dhe hulumtoni sepse do të gjeni atë
të cilën e keni kërkuar”.
E ngazëllyer me punën e palodhshme dhe me suksesin e tyre, unë u premtova
se do t’i kontaktoj ato që të më gatuajnë tortën e martesës. Jam e
sigurt se me “duart e tyre të arta” ato do të bëjnë më të mirën.
Autore:
Ariana Krelani
Ariana Krelani ka marrë pjesë në shumë trajnime të mbajtura nga ana e Qendrës
Mediale Dukagjini dhe të financuara nga ana Swisscontact-i.

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
27
Gratë kryefamiljare në fshatrat e goditura nga
lufta gjetën shpresë në bizneset e reja
Komuna e Gjakovës ishte një ndër vendet më të prekura dhe më të dëmtuara
nga lufta në Kosovë. Shumë gra humbën anëtarët e familjeve të tyre, ishin
bërë të veja, vuajtën shumë nga kushtet e vështira të jetesës dhe vazhdojnë
të përjetojnë traumat shumë vjet më vonë. Përafërsisht 70 nga këto gra
pranuan ndihmë nga Swisscontact-i, i cili kishte vënë në shënjestër fshatrat
më të dëmtuara, të goditura rëndë nga ekonomia e varfër e pas luftës.
Shumica e femrave ishin të varura financiarisht nga të tjerët, në kohën kur
ato filluan të trajnoheshin dhe të mbështeteshin nga Swisscontact. Këto
projekte i ndihmuan ato të jetojnë të pavarura.
Ardiana Haxhibeqiri, 36 vjeçare, është projekt menaxhere e Medica Kosova,
një organizatë që ndihmon femrat. Ajo udhëtoj në zona rurale në mënyrë
që të identifikojë nevojat e femrave dhe pastaj përgatiti një projekt që u
mbështet pa ngurrim nga Swisscontact-i. Ardiana organizoj dy trajnime për
marketing, përkatësisht për bletari. Pjesëmarrëset e përfshira në trajnim
ishin gra nga pesë fshatra të njohura për rrënim dhe vuajtje gjatë vitit 1999;
Irzniq, Shishman, Mulliq,
Krushë e Madhe dhe Krushë
e Vogël.
“Unë shkova në fshatra
vetëm, organizova dhe
mbajta trajnimet. Unë isha
e përfshirë në dy projekte.
I pari filloj në mars të vitit
2007 dhe kishte të bënte me
marketingun dhe zhvillimin
e aftësive menaxhuese.
Tridhjeteshtatë gra morën
pjesë, tha ajo.
Shumë femra punuan në
bujqësi, bletari ose në ferma.
Ardiana udhëhoqi sesionet
duke i informuar femrat
Trajnime në bletari

28 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
për rëndësinë e marketingut, shitjen e produkteve të tyre, shpërndarjen e
produkteve në treg, dhe gjërat tjera thelbësore për të bërë biznesin. Ishte
një fillim i ndritshëm për femrat të cilat nuk kishin mjete përmes të cilave ato
do të mund të siguronin jetesën. Swisscontact-i vazhdoj të mbështes femrat
dhe ato thonë që janë shumë falënderuese Swisscontat-it që i ndihmon të
fillojnë biznesin e tyre.
Në mars të vitit 2008, Ardiana e nis projektin e saj të dytë të cilin e mbështet
Swisscontact-i. Ajo kërkoj nga ata që të sjellin një trajner të huaj cili do të
edukonte femrat në lëmin e bletarisë dhe për produktet e saj. Trajnimi ishte
i përqëndruar në produktet e mjaltit si propolisi dhe qirinjtë nga dylli.
Sfida më e madhe e Ardianës ishte që të ndikoj në mentalitetin e femrave;
shumë nga ato kurrë nuk ishin larguar nga fshatrat e tyre. Në fillim ishte
shumë vështirë që të thyeje izolimin e tyre. ”Ato ishin shumë të ndrojtura”
thotë ajo. Femrat si kryefamiljare prej moshës 37 deri 55 vjeçare ishin të
izoluara, nuk ndiheshin të lira të udhëtonin në panaire dhe fshiheshin nga
kamerat. Megjithatë me një vullnet dhe me një përkushtim të madh ajo
arriti të thyejë izolimin e tyre. “Pas trajnimit të dytë ato ishin tërësisht të
transformuara” thotë ajo. Ato ishin shumë më të sigurta dhe vizitonin tregjet,
shkonin në panaire dhe bënin marketing për produktet e tyre. ”Ato filluan
që të promovojnë dhe të shesin prodhimet e tyre më lehtë, duke fituar para
që i ndihmon atyre t’i tejkalojnë vështirësitë financiare të pasluftës” thotë
Ardiana.
Femrat kanë përfituar shumë nga trajnimet, por Ardiana thotë se suksesi
i saj është ndërtuar shumë nga vullneti dhe dëshira e saj që t’i ndihmoj
femrave që kishin vuajtur nga lufta. Femrat nga Gjakova thonë se ky projekt
ju ka ndihmuar dhe u ka mundësuar të sigurojnë jo vetëm bukën e gojës,
por edhe të përmirësojnë jetën e tyre.
Autore:
Arbana Xharra,
Gazetare

Projekti i zhvillimit të biznesit për femrat, Kosovë
Dokumentim i përvojës 2001 - 2008
29
Vizioni im është që t’i shërbej vendit tim
Në një kënd të Qytetit të
Vjetër të Gjakovës, Shoqata
për Paqe dhe Pajtim (SHPP)
zhvillon aktivitetet e saja. Në
rrugët e vjetra të shtruara me
kalldrëm, në këtë pjesë të
qytetit janë dyqanet e drurit
të “artizanateve” të vjetra
të Gjakovës, që njëherit
janë inspirim për bizneset
e këtushme. Udhëheqës
i kësaj shoqate është një
femër, e cila përveç se është e suksesshme në punë është po ashtu një
nënë e cila e koordinon edhe jetën në shtëpi. Zyra e saj është dinamike
dhe e mbushur me certifikatat e arritjeve dhe diplomave nëpër muret e
ngjyrosura, letrat në tavolinën e saj dhe telefoni i cili kurrë nuk pushon së
cingëruari. Zana Haxhiavdyli dhe kolegët e saj më ofruan një mirëpritje
të ngrohtë kur unë erdha këtu që të bëjë këtë tregim. Duke biseduar me
Zanën për të arriturat e kësaj shoqate, në sytë e saj lexova vullnetin për
punë. Pasi që ajo kishte humbur anëtarët e familjes gjatë luftës, prapë se
prapë ajo pati kurajën të ecën më tutje dhe të ballafaqohet me vështirësitë
e jetës.
Kur kosovarët jetonin në
situatë shumë të vështira për
shkak të masave represive të
armatës serbe, edukimi dhe
shkollimi ishte sikur një ëndërr
dhe atë veçanërisht për
femrat. Mirëpo Zana vendosi
në fillim të viteve të 90-ta
studioj Fakultetin e Gjuhës
angleze në Universitetin
Prishtinës. Zana u ballafaqua
me shumë vështirësi pas
universitetit dhe ajo filloj që

30 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
të jap mësime të gjuhës angleze në Komunën e Gjakovës. Këto sfida dhe
situatat të vështira e bënë Zanën më të fortë dhe siç thotë ajo më të sigurt
që të ecë më tutje më vonë në periudhën e pas luftës. Në fillim ajo punoj
për Kryqin e Kuq Anglez për rindërtimin dhe ri-aktivizimin e shkollave të
shkatërruara. Më pastaj Zana punoj për katër vite me radhë në organizatën
holandeze “Cordaid” në programet për ndihmë njerëzve në nevojë dhe në
rindërtim të shtëpive të djegura dhe të shkatërruara në rajonin e Dukagjinit.
Pas përfundimit të punës në këtë mision, ajo dëshironte që edhe më tutje të
kontribuonte shoqërisë së saj sepse vendi ende po vuante pasojat e luftës.
Në tetor të vitit 2003, Zana së bashku me disa kolegë të saj vendosën që të
themelojnë ShPP, një OJQ ku ajo vazhdoj të punoj si drejtoreshë ekzekutive.
Misioni i OJQ-së PRO është që të mbështes grupet më të ndjeshme të
shoqërisë; promovoj dhe ndërtojë paqen ndërmjet grupeve të ndryshme
etnike; mbështesë të arriturat e shoqërisë civile; dhe të ndikojnë në politikat
sociale përmes avokimit, të promovojë të drejtat e njeriut, edukimin dhe
informimin.
Shoqata ka zbatuar shumë projekte të cilat kanë pasur në shënjestër gratë
kryefamiljare, fëmijët dhe grupet e komuniteteve minoritare si Romët,
Ashkalitë dhe Egjiptianët. Së fundmi shoqata ka mbështetur projektet e
gjenerimit të të ardhurave dhe zhvillimit ekonomik posaçërisht për gratë
të cilat janë të kyçura në prodhimtari. Zana ka marrë pjesë në shumë
trajnime duke përfshirë këtu: Menaxhimin e Projekteve dhe Programin
e Administrimit në Holandë me organizatën MDF, Menaxhimin e Stresit
dhe Traumës me CSME, Edukimin për të drejtat e njeriut me QSHDNJ,
Zgjidhjen e Konflikteve dhe Procesin e Vendimmarrjes me FDI/ATRC,
Parimet e Punës Sociale me LWF/ACT dhe Modulin trajnues për Zhvillim
me Swisscontact-in. Zana gjithashtu ishte pjesë e procesit të planifikimit
strategjik për CORDAID, Forumit të OJQ-ve të Gjakovës dhe SHPP-së. E
gjithë kjo përvojë i ka ndihmuar Zanës t’i zhvilloj kapacitetet profesionale
dhe punën e suksesshme të saj.
OJQ-ja SHPP, e cila punëson dy gra me orar të plotë të punës, nuk do të
kishte mundur të mbijetonte pa mbështetjen e Departamentit të Cordaid-it,
organizatës zvicerane Swiscontact, Fondacionit për Iniciativë Demokratike
(FDI) dhe Maatwerk.
Pas bashkëpunimit të SHPP dhe Artezës, një OJQ që përkrahë bizneset
e vogla, kuptuan se kishin shumë ide të përbashkët. Ata kontaktuan

VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
31
përfaqësuesit e Swiscontactit të cilët ishin të gatshëm që të bashkëpunojnë.
Përveç sugjerimeve për projekt, Swisscontact-i ofroj edhe trajnime për
ngritjen e kapaciteteve të stafit të SHPP-së dhe Artezës. Në veprimet e
përbashkëta me Artezën, Zana dhe koleget e saja aplikuan në Swiscontact
për projektin i cili do ti trajnonte gratë që të fillojnë bizneset e tyre. Ky
projekt është aprovuar dhe zbatuar në mënyrë të suksesshme. SHPP- ja dhe
Arteza vazhduan bashkëpunimin e tyre me Swiscontactin duke organizuar
trajnimin e dytë në “Zhvillimin e Produkteve” gjithashtu zbatuar në mënyrë
të suksesshme. Kandidatet të cilat e mbaruan trajnimin me SHPP dhe Arteza
grumbulluan njohuri për të filluar suksesshëm një biznes dhe fuqizimin e
pozitës së tyre në treg. Me një përkrahje të fortë nga Swisscontact-i, SHPP
dhe Arteza po ashtu punuan edhe me organizatat partnere të Swiscontactit
për të krijuar një rrjet i cili mund të zbatonte projekte të përbashkëta.
Papunësia mbetet një problem serioz në Kosovë. Shkalla e papunësisë në
Kosovë është shumë e lartë, thotë Zana. Faktorët kryesor të cilët do të ulnin
papunësinë janë mbështetjet e vazhdueshme që adresojnë paragjykimet
në komunitetin tonë, projektet për gjenerimin e të ardhurave, eliminimin
e nepotizmit dhe korrupsionit, si dhe avokimi për kushtet më të mira të
kredimarrjes.
Për sa i përket pozitës së gruas në shoqëri Zana thotë “ Mendoj se ka
shumë përparim në këtë drejtim, por ka ende shumë punë për tu bërë dhe
atë posaçërisht në paragjykimet në shoqëri. Gratë janë duke shtyrë përpara
përpjekjet e tyre, në atë mënyrë që ato i kryejnë obligimet e tyre çdo ditë,
siç janë ato familjare, obligimet e punës si dhe aktivitetet e tjera. Përkrahja
nga ana e shoqërisë është më se e nevojshme në mënyrë që të kemi arritje
të larta njerëzore dhe prosperitet. Për gratë të cilat dëshirojnë të fillojnë një
biznes ka shumë pengesa dhe barriera, thotë Zana. Përveç përkrahjes nga
ana e familjes dhe shoqërisë, ajo duhet të ballafaqohet edhe me politikat
e disfavorshme siç janë pengesat e ndryshme ligjore si ajo e shkallës së
lartë të interesit gjatë kredimarrjes. Po ashtu edhe rryma elektrike është një
pengesë shumë e madhe, po ashtu, qeveria nuk subvencionon prodhimet
vendore dhe bizneset e tilla paguajnë taksa të larta.
Zana me modesti i përgjigjet pyetjeve tona se a konsideron veten të
suksesshme apo jo: “Termi e suksesshme është një term shumë i gjerë”.
Është njerëzore të mos jesh i kënaqur me veten tënde. Prandaj është shumë
e vështirë të gjykosh vetveten se a je e suksesshme apo jo. Por unë mund

32 VI. Storiet e femrave të sukseshme në biznes
të them që jam e kënaqur me të arriturat e mia dhe atë në aspektin personal
dhe profesional sepse pikë së pari jam një nënë e mirë dhe në mënyrë të
vazhdueshme punoj në përkrahje të familjes. Po ashtu unë kam mundësinë
që të punoj në drejtim të progresit në shoqëri dhe të mbështes grupet më
të ndjeshme të shoqërisë me një kontribut të “vogël”. “Kjo është një shtytje
për mua që në vazhdimësi të përparoj me intezitet”.
Për gratë të cilat dëshirojnë të shkojnë shtigjeve të Zanës e të behën
trajnerë, Zana i këshillon që të hulumtojnë trajnimet të cilat i nevojiten. Po
ashtu përgatitjet paraprake janë më se të nevojshme në mënyrë që ato t’i
kryejnë trajnimet.
Të jesh grua në biznes është një mrekulli. Në biznes gratë mund të kenë
mundësi të tregojnë urtësinë e tyre. Gratë çdo ditë e më shumë mund të
demonstrojnë kapacitetin e tyre për udhëheqje dhe për t’i arritur qëllimet
e tyre.
Autore:
Erblina Vehapi
Erblina Vehapi ka marr pjesë në shumë trajnime të mbajtura nga ana Qendrës
Mediale Dukagjini, të financuara nga ana e Swisscontact-it.