Budujemy populacjÄ owadÃ³w zapylajÄcych - Sumi Agro

Akcja edukacyjna SUMI AGRO POLAND 

Budujemy populację 

owadów zapylających

Budujemy populację 

owadów zapylających 

Sumi Agro Poland 

2013

Spis treści 

Pod koniec 2006 roku zainicjowano, skierowaną do szerokiego grona rolników 

i ogrodników akcję „Ochrona roślin bezpieczna dla pszczół”. Inicjatorem 

i głównym organizatorem akcji był Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa Oddział 

Pszczelnictwa w Puławach a zaangażowało się w nią prawie 30 ODR-ów 

z całej Polski. Trwająca do dziś kampania ma na celu nagłośnienie problemu 

i upowszechnianie wiedzy na temat znaczenia pszczół w produkcji roślinnej 

i możliwości ich lepszej ochrony poprzez stosowanie preparatów całkowicie 

bezpiecznych dla tych owadów. W 2008 roku patronat nad akcją objął Minister 

Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 

Akcja „Budujemy populację owadów zapylających” jest kontynuacją powyższej 

inicjatywy. Mamy nadzieję, że jej efekty będą równie spektakularne. 

Organizatorzy akcji 

Wstęp ........................................................................4 

Prawie wszystko o owadach zapylających ..........................................6 

Pszczoła miodna owadem zapylającym .......................................... 15 

Praca i efektywność owadów zapylających ........................................ 22 

Pszczoła – murarka ogrodowa .................................................. 27 

Dzikie owady zapylające wobec chemicznej ochrony roślin ..........................32 

Zatrucia pszczół − straty nie tylko dla pszczelarstwa ...............................39 

Trzmiele nie tylko pod osłonami ................................................46 

Pamiętajmy o pszczołach .......................................................53 

2 3

Wstęp 

W dzisiejszych czasach, dobie chemizacji rolnictwa, nikt już nie zastanawia 

się nad tym, czy warto stosować środki ochrony roślin. Wiadome jest, że bez chemicznej 

ochrony uprawy nie można spodziewać się odpowiedniego plonu nasion 

i owoców, który to plon miałby satysfakcjonującą producenta jakość. Zarówno 

chemiczna ochrona roślin, jak i obecność na naszych plantacjach owadów zapylających 

zapewnia uzyskanie odpowiedniej wielkości i bardzo dobrej jakości plonu. 

Dlatego warto się zastanowić, jak w sposób bezpieczny dla człowieka, środowiska 

i owadów zapylających stosować środki ochrony roślin? Pomiędzy wszystkimi 

podmiotami pytania można postawić znak równości, ponieważ bezpieczeństwo 

użycia środków ochrony roślin w stosunku do człowieka znaczy tyle samo, co bezpieczeństwo 

użycia tych środków w stosunku dla środowiska i wreszcie dla owada 

zapylającego. 

Pamiętajmy, że owady zapylające na plantacjach roślin rolniczych czy w uprawach 

sadowniczych są nie tylko czynnikiem warunkującym uzyskanie odpowiedniego 

plonu, są one także niezbędnym elementem zachowania bioróżnorodności 

ekosystemu rolniczego. Apelujemy zatem o rozsądne, bezpieczne i zgodne 

z etykietą-instrukcją stosowania użycie środków ochrony roślin, sięgając w miarę 

możliwości jak najczęściej po preparaty o działaniu selektywnym. Wykonując zabiegi 

ochronne, pamiętajmy, aby robić to po ustaniu lotu owadów zapylających, 

w godzinach wieczornych, a nawet nocnych – i wreszcie pamiętajmy o okresach 

prewencji (te informacje także zawarte są w etykiecie-instrukcji stosowania danego 

środka). 

Pamiętajmy o pszczole miodnej, która stanowi od 75 do ponad 90% entomofauny 

zapylającej, o tym małym owadzie, który odgrywając tak istotną rolę w produkcji 

żywności, jest naszym sprzymierzeńcem w walce o przetrwanie ludzkości. 

Nie możemy dopuścić, aby ten powstały ponad kilkadziesiąt lat temu gatunek 

owada zniknął bezpowrotnie z naszej planety. Dajmy szansę pokoleniom, które 

nas zastąpią doznania fascynującej przygody – możliwości podziwiania tych owadów 

w ich ciężkiej, służącej dobru ludzkości pracy. 

Publikacja, którą oddajemy w Państwa ręce, ma charakter edukacyjny. Chcemy 

podzielić się z Państwem informacjami o znaczeniu pszczoły miodnej i innych 

gatunków z rodziny pszczołowatych, chcemy podzielić się wiedzą na temat owadów 

zapylających i wreszcie chcemy przybliżyć Państwu temat bezpieczeństwa 

stosowania środków ochrony roślin. 

Publikacja ta powstała dzięki firmie Sumi Agro Poland w ramach akcji „Budujemy 

populację owadów zapylających”. Jesteśmy przekonani, że jeszcze nie raz 

w niedalekiej przyszłości usłyszycie Państwo o tej akcji, której celem jest edukowanie 

osób związanych z produkcją rolniczą i ogrodniczą na temat znaczenia 

owadów zapylających oraz sposobów zapewnienia im optymalnych warunków 

rozwoju. 

Zachęcamy do zaangażowania się w akcję „Budujemy populację owadów zapylających”. 

Więcej informacji o niej znajdziecie Państwo na: www.sumiagro.pl. 

Życzymy pożytecznej lektury! 

4 5

Fot. archiwum P. Teper 

Prawie wszystko 

o owadach zapylających 

Dr Dariusz Teper 

Owady zapylające są tak samo ważnym 

elementem produkcji ogrodniczej, jak agrotechnika, 

nawożenie czy ochrona roślin. 

O ich znaczeniu, bezpieczeństwie i problemach 

rozmawiałam z dr. Dariuszem Teperem, 

pracownikiem naukowym w Zakładzie 

Zapylania Roślin Oddziału Pszczelnictwa 

Instytutu Ogrodnictwa w Puławach. 

– Coraz częściej słyszymy o masowym zamieraniu rodzin pszczelich. Co, zdaniem 

Pana Doktora, może być tego przyczyną? 

Dariusz Teper: Jednoznaczna przyczyna masowego ginięcia rodzin pszczelich 

(ang. CCD – colony Collapse Disorder) jak dotąd nie została poznana. Naukowcy 

są zgodni, że najprawdopodobniej jest to zespół czynników, wśród których wymienia 

się: inwazję pasożyta Varroa destructor, choroby bakteryjne, wirusowe 

i grzybowe oraz toksyczne oddziaływanie środków ochrony roślin (ś.o.r.). Doniesienia 

z USA na temat atakowania pszczół przez muchówkę Apocephalus borealis 

nie zostały potwierdzone w Polsce. 

– Czy istnieją bezpieczne dla owadów zapylających środki ochrony roślin? 

DT: Nie istnieją chemiczne ś.o.r. całkowicie bezpieczne dla pszczół. Różnią 

się one jednak stopniem toksyczności dla owadów, o czym informuje etykieta- 

-instrukcja stosowania. Najbardziej niebezpieczne są insektycydy, ale fungicydy 

i herbicydy, w większości uchodzące za nieco mniej toksyczne dla owadów, także 

mogą być niebezpieczne. Bardzo ważny jest okres prewencji dla pszczół, który 

oznacza, ile godzin musi upłynąć od zabiegu do bezpiecznego kontaktu owada 

z chronioną rośliną. 

Stosując ś.o.r. należy bezwzględnie przestrzegać następujących zasad: 

• nie stosować środków toksycznych dla pszczół w okresie kwitnienia roślin; 

• unikać opryskiwania plantacji, na których występują kwitnące chwasty; 

• dobierać preparaty mało toksyczne dla pszczół; 

• przestrzegać okresów prewencji; 

• przeciwdziałać znoszeniu cieczy opryskowej podczas zabiegu; 

• wykonywać zabiegi późnym wieczorem lub nocą, po zakończonych lotach 

owadów; 

• zabezpieczać ule podczas wykonywania zabiegu, jeżeli istnieje zagrożenie 

kontaktu owadów z cieczą roboczą. 

– Czy stosowanie środków o działaniu selektywnym zabezpiecza owady zapylające 

przed zatruciami? 

DT: Podobnie jak nie ma ś.o.r. całkowicie bezpiecznych dla pszczół, nie ma 

także środków całkowicie selektywnych, czyli zwalczających wyłącznie szkodnika 

upraw, a nieszkodzących pszczołom. Możemy tu mówić o nieco większej tolerancji 

pszczół na substancję aktywną preparatu. Jednak podczas dłuższego działania 

kontaktowego na organizm pszczoły lub po pobraniu przez robotnicę do wola 

miodowego większej ilości skażonego nektaru może dojść do zatrucia. Również 

skażony pyłek gromadzony w komórkach plastrów w postaci pierzgi może być 

szkodliwy dla żywionych nim larw. 

– Czy można pogodzić stosowanie ś.o.r. z wykorzystaniem owadów zapylających? 

DT: Obecnie trudno sobie wyobrazić nowoczesne rolnictwo bez chemicznej 

ochrony roślin. Co prawda, coraz bardziej popularne stają się uprawy ekologiczne, 

propaguje się rolnictwo zrównoważone czy integrowane, jednak niższe koszty 

produkcji oraz wyższa wydajność konwencjonalnych gospodarstw powodują, że 

wytwarzane przez nie płody rolne są tańsze. Moim zdaniem, godzenie stosowania 

ś.o.r. z bezpieczeństwem zapylaczy na plantacjach jest możliwe. Jednak podstawowym 

warunkiem jest dostateczna świadomość producentów ś.o.r. oraz plantatorów 

wykorzystujących te środki, że zawsze należy brać pod uwagę dobro zapylaczy, 

ponieważ są one jednym z głównych czynników plonotwórczych. Rolnicy, 

poza stosowaniem podczas wykonywania zabiegów podstawowych zasad zacho- 

6 7

Fot. archiwum firmy 

wania bezpieczeństwa (o których wspomniałem wcześniej), powinni nauczyć się 

również określania progów szkodliwości gospodarczej szkodnika i wykonywać 

zabiegi tylko wtedy, gdy są one bezwzględnie konieczne. 

– Czy wykorzystanie innych owadów zapylających może być alternatywą dla rolników 

i ogrodników oraz zastąpić działalność zapylającą pszczoły miodnej? 

DT: Pszczoła miodna jest w naszych warunkach głównym zapylaczem upraw 

i prawdopodobnie to się nie zmieni. Szacuje się, że w warunkach klimatycznych 

Polski zapyla ona ponad 90% kwiatów roślin owadopylnych. Pozostałe kwiaty zapylają 

trzmiele, pszczoły samotnice, motyle, muchówki, chrząszcze i inne. Dominacja 

pszczoły miodnej w tym zakresie spowodowana jest jej liczebnością w środowisku. 

Jest to możliwe dzięki dobrze poznanym metodom hodowli. Poza tym 

tworzy ona trwałe, dyspozycyjne przez cały sezon rodziny liczące po kilkadziesiąt 

tysięcy pszczół. Dla porównania, jedna rodzinka trzmieli liczy, w szczytowym 

momencie rozwoju, maksymalnie kilkaset osobników. Natomiast naturalne kolonie 

pszczół samotnic także nie są zbyt liczne z powodu braku miejsc do zakładania 

gniazd, niszczenia przez rolników 

roślinności ruderalnej stanowiącej ciągłość 

bazy pożytkowej oraz inwazji pasożytów 

ograniczających rozwój kolonii. 

Jeżeli chodzi o możliwość zastępowania 

pszczoły miodnej jako zapylacza upraw, 

to oczywiście jest to możliwe, a nawet 

Trzmiel odwiedzający kwiaty rośliny z rodziny 

różowatych 

konieczne. Dzieje się tak w uprawach 

pod osłonami, gdzie głównym zapylaczem 

stał się trzmiel. Trzmiele doskonale 

sprawdziły się w zapylaniu upraw szklarniowych, ponieważ, w przeciwieństwie 

do pszczoły miodnej, bardzo dobrze znoszą zamkniętą przestrzeń, a poza tym 

w czasie zbioru pyłku wprawiają kwiat w wibracje, które zwiększają skuteczność 

zapylania. 

– Problem masowego ginięcia dotyczy innych owadów zapylających czy tylko 

pszczoły miodnej? 

DT: Pszczoła miodna jest gatunkiem występującym tylko w hodowli (w polskich 

warunkach), dlatego wszelkie problemy związane z jej zdrowotnością, zatruciami 

czy ginięciem są łatwe do uchwycenia. Stałego monitoringu dzikich gatunków 

pszczół w Polsce się nie prowadzi, stąd też nie znamy faktycznego stanu. 

Należy jednak przypuszczać, że jeżeli ś.o.r. mają negatywny wpływ na pszczołę 

miodną, to podobnie może być z dziką entomofauną. 

– Chyba najprościej wprowadzić do sadu rodziny pszczele, zwłaszcza że koszt wykorzystania 

tych owadów nie jest wysoki. Można zakupić rodziny trzmieli, kupować 

lub hodować murarkę ogrodową. Możliwości jest wiele, ale którą wybrać? 

DT: To prawda, najlepszym wyjściem jest wprowadzanie do sadu rodzin 

pszczoły miodnej, ze względu na liczebność kolonii i dyspozycyjność w całym 

sezonie. Jednak należy podkreślić, że rośliny sadownicze nie są atrakcyjnym pożytkiem 

pod względem wydajności miodowej. Z tego powodu pszczelarze wolą 

wywozić swoje pasieki na kwitnące w tym samym czasie plantacje rzepaku dające 

do 150 kg miodu z 1 ha. Aby zachęcić pszczelarzy do wynajęcia rodzin, należy 

zaproponować taką opłatę, która, choć w części, zrekompensuje mniejszy wziątek 

miodu z sadu. Inną kwestią są obawy pszczelarzy przed stosowaniem ś.o.r. 

w sadach. Ogrodnicy wykonujący zabiegi w czasie kwitnienia plantacji muszą 

zachować wszystkie możliwe względy bezpieczeństwa. W ostatnich latach coraz 

większą popularność zdobywa murarka ogrodowa. Jednak z powodu wciąż ograniczonej 

dostępności, nie może być ona jedynym zapylaczem. Dlatego polecamy 

ten gatunek jako zapylacza uzupełniającego. Natomiast rodzinki trzmiele, z uwagi 

na dość wysoką cenę, wykorzystywane są głównie tam, gdzie pszczoła miodna 

się nie sprawdza, a więc w uprawach szklarniowych oraz w uprawie truskawek 

w tunelach foliowych. 

– Czy można „pokusić” się o hodowlę trzmieli? 

DT: Hodowla trzmieli w amatorskich warunkach do wykorzystywania na 

większych areałach jest niemożliwa, ponieważ wymaga ona dużej wiedzy i wysokich 

nakładów finansowych. Co prawda przed laty opracowano w Oddziale 

Pszczelnictwa w Puławach metodę sezonowego chowu trzmieli na poletkach jasnoty 

białej, ale hodowlę tę można wykorzystywać na małą skalę do zapylania 

przydomowych ogrodów i działek. 

– Co jest przyczyną wzrastającego zainteresowania murarką ogrodową? 

DT: Jest kilka powodów wzrostu popularności tego owada. Jednym z nich jest 

stopniowy wzrost świadomości sadowników, którzy, mając dużą wiedzę o agrotechnice, 

poszukują innych czynników wpływających na wzrost plonu i poprawę 

8 9

jego jakości, a takim niewątpliwie jest zapylanie kwiatów. Poza tym ogrodnicy, 

znając stan pszczelarstwa w swojej okolicy, przy niedostatecznej liczbie rodzin 

pszczelich w pobliżu upraw, starają się uzupełniać niedobory zapylaczy. Kolejną 

przyczyną jest coraz większa ich dostępność w sprzedaży, która w dużej mierze 

opiera się na kokonach rozprowadzanych ostatnimi laty wśród ogrodników i rolników 

przez Oddział Pszczelnictwa IO w Puławach. Ponadto artykuły ukazujące 

się od czasu do czasu w prasie branżowej promują ten gatunek zapylacza. Na popularność 

murarki wpływa także stosunkowo łatwa hodowla, małe nakłady finansowe, 

a także, co ważne!, całkowity brak agresji u tej pszczoły. 

– Czy oprócz wymienionych wcześniej, można wykorzystywać jakieś inne owady 

zapylające? 

DT: Wykorzystywanie innych dzikich owadów pszczołowatych wiąże się 

z koniecznością ich rozmnażania do dużych populacji. Podejmowane są próby 

hodowli takich gatunków, jak: porobnica włochatka, nożycówka pospolita, wałczatka 

dwuguzka czy murarka rogata. Jednak nie zdobyły one, jak dotąd, takiej 

popularności, jak murarka ogrodowa czy trzmiel ziemny. Warto wspomnieć o hodowanej 

przed laty w Oddziale Pszczelnictwa w Puławach miesiarce lucernówce, 

której metoda hodowli jest dobrze poznana. Pszczoła ta jest znakomitym zapylaczem 

nasiennych plantacji lucerny, jednak z powodu drastycznego spadku zainteresowania 

rolników uprawą tej cennej rośliny pastewnej, zapotrzebowanie na tego 

zapylacza również spadło. W USA, gdzie uprawa lucerny jest wciąż popularna, 

miesiarka jest z powodzeniem wykorzystywana jako zapylacz tej rośliny. 

– Aby efektywnie zapylić 1 ha sadu, potrzeba odpowiedniej liczby rodzin pszczelich, 

ulików z trzmielami czy samic murarki. Jak przedstawiają się te normy dla 

poszczególnych gatunków roślin sadowniczych? 

DT: Najlepiej poznana jest obsada wymagana dla dobrego zapylenia upraw 

dla rodzin pszczoły miodnej (tabela). Brak jest dokładnych danych, jeżeli chodzi 

o liczbę kokonów murarki ogrodowej. Jednak im większa jest liczba kwiatów 

na jednostce powierzchni uprawy, tym liczba wykładanych kokonów (w efekcie 

liczba samic) także powinna być większa. Orientacyjnie można przyjąć, że jest 

to od około 2000–3000 kokonów/ha dla sadów jabłoniowych i gruszowych, do 

6000–8000 kokonów dla wiśniowych i czereśniowych. Podobną zależność można 

przyjąć dla rodzinek trzmieli, gdzie na uprawach o stosunkowo nielicznych 

kwiatach wystarczą 2–3 rodzinki/1ha, do 6–8 na plantacjach obficie kwitnących. 

W tym przypadku ma też znaczenie liczebność kolonii trzmieli. W sprzedaży dostępne 

są rodzinki o różnej sile. 

Tabela. Normy obsady plantacji rodzinami pszczelimi zapewniające efektywne zapylenie 

Uprawa 

jabłoń, grusza 3–4 

śliwa, wiśnia, czereśnia 2–3 (4)* 

brzoskwinia, morela, borówka, porzeczka 2–3 

malina 2–3 (5) 

truskawka, agrest 1–2 (3) 

* liczby w nawiasach oznaczają najwyższe podawane normy 

Liczba rodzin pszczelich/ha 

– Dlaczego jakość owoców wskutek zapylenia jest lepsza i jakie parametry owoców 

za tym przemawiają? 

DT: Dla konsumenta najważniejsze jest pierwsze wrażenie, jakie robią na nim 

oferowane owoce. Powinny one być dobrze wykształcone i ładnie wybarwione. 

I właśnie te cechy uzyskujemy dzięki zapyleniu kwiatów, bo tylko z kwiatów, 

w których wszystkie zarodki są zapłodnione, powstaje poprawnie ukształtowany 

owoc. Zapewne każdy spotkał się z jabłkami, truskawkami lub malinami o nieregularnym 

kształcie. Sprawia to, że wyglądają one nieatrakcyjne i mogą być sprzedawane 

jedynie jako tani surowiec dla przetwórstwa, a nie droższy owoc deserowy. 

Poza tym owoce z zapylonych kwiatów mają więcej suchej masy, witamin, 

cukrów i lepiej się przechowują. 

– Ile razy kwiat musi zostać odwiedzony przez pszczołę, aby doszło do efektywnego 

zapylenia? 

DT: Liczba wymaganych odwiedzin kwiatu przez pszczoły w celu dobrego zapylenia 

zależy głównie od liczby słupków w kwiecie. Na przykład u roślin śliwowych 

(wiśnia, czereśnia, śliwy i inne), u których występuje jeden słupek, wystarczą 

jedne lecz skuteczne odwiedziny, podczas których ziarno pyłku zostanie naniesione 

na znamię słupka. W przypadku odmian samobezpłodnych do zapylenia dojdzie 

tylko wtedy, gdy na znamię trafi pyłek z innej rośliny. U kwiatów o licznych 

słupkach, jak np. maliny czy truskawki, jednokrotne odwiedziny mogą nie wystarczyć 

do zapylenia wszystkich słupków. W tym przypadku kilkukrotne wizyty 

10 11

pszczół na kwiatach zwiększą prawdopodobieństwo zapłodnienia wszystkich zarodków, 

a to daje gwarancję powstania owocu najwyższej jakości. We wszystkich 

wymienionych przypadkach kilkukrotne odwiedziny kwiatów zwiększają szansę 

zapylenia obcym pyłkiem, dzięki czemu uzyskujemy efekt tzw. krzyżowego zapylenia. 

– W jakim stopniu kwiaty roślin sadowniczych są atrakcyjne dla owadów zapylających 

i od czego ta atrakcyjność zależy? 

DT: Atrakcyjność roślin dla pszczół zależy głównie od dostępności nektaru 

i pyłku w kwiatach. Produkcyjność roślin sadowniczych pod tym względem jest 

bardzo zróżnicowana. Wydajność nektarową wyraża się w kilogramach cukrów 

z 1 ha uprawy. Wynosi ona dla: maliny – 50-100 kg, porzeczki czarnej – 30-40 kg, 

czereśni – 20-30 kg, śliwy domowej – 10-30 kg, wiśni – 15-20 kg, jabłoni – 10-20 kg, 

gruszy – 4-5 kg, a truskawki zaledwie 2-5 kg. Dla porównania, wydajność cukrowa 

rzepaku sięga 120-150 kg/ha, facelii – 250-350 kg/ha, gryki – 100-250 kg/ha, natomiast 

robinii akacjowej – 50-100 kg/ha. Tak więc rośliny sadownicze, za wyjątkiem 

maliny, dostarczają znacznie mniej cukrów (nektaru) niż inne gatunki uprawne czy 

dziko rosnące. Nieco lepiej te proporcje układają się dla wydajności pyłkowej. 

– Czy może zdarzyć się, że na danym terenie jest zbyt dużo owadów zapylających? 

DT: Jest to zjawisko raczej niespotykane, ponieważ pszczoły same regulują 

zagęszczenie robotnic na kwiatach, dostosowując je do obfitości dostępnego pożytku. 

Taka sytuacja jest możliwa jedynie w uprawach pod osłonami. Zbyt duża 

liczba rodzin trzmieli w szklarni powoduje, że robotnice, których zadaniem jest 

dostarczenie rodzinie pyłku do wykarmienia larw, odwiedzają te same kwiaty 

wielokrotnie, powodując ich mechaniczne uszkodzenie. Zjawisko to nosi nazwę 

„zmęczenia kwiatów”. W takiej sytuacji może dojść do zasychania uszkodzonych 

kwiatów. 

Zbieraczka pszczoły miodnej odwiedzająca 

kwiaty rzepaku 

– Jak Polska wypada na tle innych krajów Europy czy świata, jeśli chodzi o wykorzystanie 

owadów zapylających? 

DT: Jeżeli chodzi o wykorzystanie trzmieli do zapylania, to prawdopodobnie 

nie odbiegamy od norm światowych. Taką sytuację wymusił rynek, ponieważ konsumenci 

wolą kupować owoce pomidora posiadające wewnątrz dojrzały i zdrowo 

wyglądający miąższ, powstałe w wyniku naturalnego zapylenia przez trzmiele niż 

przez hormonizację kwiatów, których miąższ był zielonkawy, nieapetyczny. Zainteresowanie 

innymi dzikimi pszczołami 

w Polsce wciąż rośnie, zwłaszcza murarką 

ogrodową. Natomiast jesteśmy zdecydowanie 

„w tyle”, jeżeli chodzi o odpłatny 

wynajem rodzin pszczoły miodnej do 

zapylania w stosunku do Europy Zachodniej 

czy USA. Myślę, że sadownicy, mimo 

stopniowej poprawy sytuacji, wciąż niedoceniają 

zapylenia kwiatów i rzadko decydują 

się na taką współpracę z pszczelarzami. 

Innym powodem może być brak odpowiedniej liczby dużych pasiek mogących 

świadczyć takie usługi. 

– Czy w naszym kraju są podejmowane jakieś działania promujące owady zapylające 

lub ich ochronę? 

DT: Od niedawna coraz częściej porusza się temat dopłat do zapylania, których 

beneficjentami byliby pszczelarze. Z pewnością takie działania wpłynęłyby 

na rozwój pszczelarstwa, a co za tym idzie, na poprawę zapylenia upraw. Innym 

działaniem, które ma na celu poprawę bezpieczeństwa pszczół, są próby wyeliminowania 

ś.o.r. uważanych za szkodliwe dla owadów. 

– Co mogą zrobić ogrodnicy, aby na terenie własnych gospodarstw zachować czy 

też odbudować populacje dzikich owadów zapylających? 

DT: Jednym z głównych czynników wpływających na zmniejszanie się liczby 

dzikich pszczół w przyrodzie, poza zatruciami pestycydami, jest intensyfikacja 

rolnictwa. Jej przejawem są monokulturowe uprawy na ogromnych areałach. 

Wiele z tych upraw jest całkowicie nieprzydatna dla pszczół, jak np. większość 

zbóż czy rośliny okopowe. Na takich terenach dzikie owady zapylające nie mogą 

w ogóle egzystować, ze względu na brak roślin pożytkowych. Ponadto zwykle 

w tych uprawach prowadzi się intensywną walkę z chwastami, które często są 

jedynym źródłem nektaru i pyłku dla pszczół. Również kilkusethektarowe sady 

nie są atrakcyjnym miejscem bytowania dzikich zapylaczy, ponieważ w naszym 

klimacie rośliny sadownicze kwitną najwyżej kilka tygodni, a owady potrzebują 

dłuższej taśmy pokarmowej celem wyhodowania maksymalnie licznego potomstwa. 

Żeby przeciwdziałać ginięciu pszczół w naturalnym środowisku, rolnicy 

i ogrodnicy powinni przywiązywać większą uwagę do zachowania różnorodności 

Fot. archiwum firmy 

12 13

oślin w okolicy gospodarstw i na ich terenie. Ogromne znaczenie mają tu kwitnące 

chwasty, które z jednej strony dostarczają owadom pokarmu przez cały sezon, 

a z drugiej, ich puste łodygi są naturalnym miejscem do zakładania gniazd. 

Należy również zwrócić uwagę na bezmyślne wypalanie traw i nieużytków wiosną. 

W ostatnim czasie proceder ten przybrał zastraszające rozmiary. A przecież 

te pożary niszczą ostatnie enklawy naturalnego występowania nie tylko dzikich 

pszczół, ale i innych pożytecznych organizmów. 

Dziękuję za rozmowę 

rozmawiała Joanna Klepacz-Baniak 

Pszczoła miodna 

owadem zapylającym 

Dr Zbigniew Kołtowski 

Instytut Ogrodnictwa, Oddział Pszczelnictwa w Puławach 

Rola pszczoły miodnej jako owada zapylającego staje się coraz ważniejsza, 

ponieważ w obecnej dobie powszechnej chemizacji rolnictwa 

i ogólnie dużego zanieczyszczenia środowiska zastraszająco szybko 

ubywa dzikich owadów pszczołowatych, tj. pszczół samotnic i trzmieli. 

Nawet pszczoły miodne w tych warunkach są zagrożone, choć człowiek 

potrafi je stosunkowo łatwo hodować. 

Szacuje się, że pszczoły miodne jako zapylacze roślin entomofilnych przynoszą 

gospodarce człowieka 10-, 30-, a nawet 100-krotnie więcej korzyści niż jako 

dostarczycielki miodu, pyłku, wosku, propolisu, mleczka pszczelego i jadu. Nawet 

gdyby nie można było pozyskiwać od rodzin pszczelich żadnego z tych produktów, 

to należałoby równie pieczołowicie się nimi opiekować, aby mogły zapylać 

rośliny owadopylne i zapewniać opłacalne plony. 

Zapylanie 

Powszechnie wiadomo, że do wydania przez roślinę owoców i nasion konieczne 

jest przeniesienie pyłku z pylników na znamię słupka w odpowiedniej fazie jego 

dojrzałości, a następnie skiełkowanie ziaren pyłkowych, wrośnięcie łagiewkami 

do zalążni i zapłodnienie komórki jajowej zalążka. Poza tym nie może to być pyłek 

z jakiejkolwiek rośliny (oczywiście tego samego gatunku), ale pochodzący z odpowiedniego 

partnera, gdyż wtedy dopiero istnieje szansa na powstanie dorodnych 

owoców i nasion, z których mogą wyrastać nowe pełne wigoru i obficie plonujące 

rośliny. Niektóre gatunki po zapyleniu własnym pyłkiem wydają dość dobry 

plon owoców i nasion. Są to gatunki tzw. samopłodne, czyli samopylne, ale jest ich 

w przyrodzie niewiele. Występują też gatunki samobezpłodne, czyli obcopylne, 

które mogą wydawać owoce i nasiona dopiero po zapyleniu kwiatów odpowied- 

14 15

nim pyłkiem obcym. Zdecydowana większość występujących w przyrodzie roślin 

kwiatowych to gatunki o niewystarczającym stopniu samopłodności. Oznacza to, 

że są one zdolne wydawać mniej lub bardziej mierne plony owoców i nasion, ale 

dobrze plonują dopiero po zapyleniu „dobrym” pyłkiem obcym. Także rośliny 

w wysokim stopniu samopłodne zawsze lepiej plonują, gdy są zapylone krzyżowo. 

Przenoszenie pyłku 

W toku tysiące lat trwającego procesu ewolucji rośliny same tworzyły cały szereg 

przystosowań utrudniających lub wręcz uniemożliwiających samozapłodnienie, 

a sprzyjających obcozapylaniu. Aby rośliny mogły owocować, rozmnażać się 

i wręcz w ogóle istnieć, niezbędne są „jakieś siły” powodujące przenoszenie pyłku 

z pylników na znamiona słupków. I „siły” takie istnieją − pochodzą od czynników 

abiotycznych, jak ciążenie grawitacyjne, wiatr, ruchy wody oraz od czynników 

biotycznych, jak zwierzęta, przede wszystkim owady, a zwłaszcza owady pszczołowate, 

z pszczołą miodną na czele. 

W naszych szerokościach geograficznych występują w zasadzie tylko rośliny 

wiatropylne, które stanowią około 22% gatunków i rośliny owadopylne, obejmujące 

aż 78% gatunków. Pierwsze wytwarzają duże ilości drobnego, lekkiego pyłku, 

który jest łatwo unoszony przez wiatr. Drugie charakteryzują się bardziej gruboziarnistym, 

ciężkim i lepkim pyłkiem, który jest przenoszony przez owady. 

Trochę botaniki 

Poziom, w jakim poszczególne uprawy potrzebują zapylania przez owady zależy 

od wielu czynników, m.in. od budowy morfologicznej kwiatów, stopnia samopłodności 

wykazywanego przez rośliny, rozmieszczenia kwiatów na roślinie, 

a także na roślinach sąsiadujących. Uprawy, które w największym stopniu potrzebują 

zapylenia przez owady wytwarzają kwiaty jednopłciowe, oddzielnie męskie 

i oddzielnie żeńskie, gdzie oba typy kwiatów występują często na różnych roślinach 

lub też na tej samej roślinie. W takich przypadkach owady, a w szczególności 

owady pszczołowate są bardzo ważnym wektorem przenoszenia pyłku z kwiatów 

męskich na kwiaty żeńskie. Przy wyższym stopniu samopłodności, rośliny wytwarzają 

kwiaty obupłciowe, jednakże pszczoły bardzo często skutecznie pomagają 

przy zapyleniu. Pozostała część roślin uprawnych, a w szczególności zboża, 

zapylana jest głównie przez wiatr lub dzięki siłom grawitacji, więc pszczoły nie 

odgrywają w tych przypadkach żadnej roli. 

Korzyści z zapylania: żywność… 

Aby uzmysłowić sobie rolę pszczoły miodnej, jaką odgrywa ona w zapylaniu 

roślin, nie tylko entomofilnych, należałoby przytoczyć kilka danych liczbowych, 

które są wynikiem szczegółowych opracowań. Obecnie 90% znanych na świecie 

narodowych zasobów żywności reprezentowanych jest przez 82 artykuły spożywcze, 

które możemy zakwalifikować do produktów roślinnych oraz 28 artykułów 

niebędących pochodzenia roślinnego. Pszczoły są zapylaczami aż 77% z tych 82 

artykułów spożywczych, z których dla 48% są najważniejszymi owadami zapylającymi. 

Ocenia się (i ta ocena wydaje sie być właściwa), że 1/3 produktów spożywanych 

przez człowieka jest zależna bezpośrednio lub pośrednio od zapylania przez 

owady. Ocena ta wydaje się być bardziej adekwatna dla społeczeństw w krajach 

rozwijających się. 

… i oszczędności 

Około 130 gatunków roślin rolniczych w USA zapylanych jest przez 

pszczoły. Znaczenie ekonomiczne tych owadów w postaci szacowanej rocznej 

wartości zapylania przez pszczoły miodne dla rolnictwa amerykańskiego 

oceniane jest na ponad 9 miliardów USD. Inne badania, w których brano pod 

uwagę rownież udział dzikich owadów pszczołowatych oraz stosowano bardziej 

rygorystyczne kryteria wykazały, że korzyści z tytułu zapylania przez 

pszczoły miodne wynoszą od 1,6 do 5,7 miliarda USD. Roczne korzyści dla 

gospodarki człowieka płynące z tytułu zapylania upraw w Kanadzie oceniono 

na 443 miliony dolarów kanadyjskich. W tym kraju aż 47 tys. rodzin pszczelich 

jest wynajmowanych właśnie do zapylania. Wyliczono, że każdy wydany 

dolar na wynajem pszczół miodnych do zapylania w stanie Quebec przynosi 

zwrot 41 dolarów na plantacjach borówki i aż 192 dolary na plantacjach jabłoni. 

W Wielkiej Brytanii co najmniej 39 gatunków roślin rolniczych uprawianych 

dla zbioru owoców lub nasion jest zapylanych przez owady. Pszczoły 

miodne i trzmiele są najczęściej spotykanymi owadami na kwiatach i są 

głównymi zapylaczami tych upraw. Oszacowano, że roczna wartość z tytułu 

zapylania przez owady wynosi w Wielkiej Brytanii 202 mln funtów. Z tej 

wielkości na pszczoły miodne przypada około 137,8 miliona funtów. Na terenie 

krajów Unii Europejskiej, w badaniach dotyczących 30 najważniejszych 

upraw entomofilnych, działalność pszczół jako zapylaczy tych upraw przynosi 

gospodarce człowieka rocznie około 5 mld Euro, z czego 4,3 mld przypada na 

pszczołę miodną. 

16 17

Poniżej prezentuję szacunkowe korzyści wynikające z zapylenia wybranych 

upraw w naszym kraju. Zwyżka plonu wynikająca z zapylenia kwiatów przez 

pszczoły przeliczana jest na realną wartość finansową. 

Szacunkowe korzyści wynikające z zapylania jabłoni w Polsce 

Powierzchnia upraw jabłoni* − 170 tys. ha* 

Średnia cena 1t jabłek deserowych na rynku hurtowym − 1,9 tys. zł** 

Średnia roczna produkcja jabłek − 1,9 mln ton 

Wartość produkcji − 3,5 mld zł 

Wielkość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom – 90% x 1,9 mln ton = 1,7 mln ton 

Wartość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom – 1,7 mln ton x 1,9 tys. zł/t = 3,2 mld zł 

Wartość plonu jabłek uzyskiwanego dzięki zapylaczom z 1 ha sadu – 19 tys. zł!!! 

* Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2011; wyd. GUS 

** Rynek roślin oleistych, Nr 20/2012; biuletyn MRiRW 

Szacunkowe korzyści wynikające z zapylania rzepaku w Polsce 

Powierzchnia upraw rzepaku − 946 tys. ha* 

Średnia roczna produkcja nasion rzepaku − 2,2 mln ton 

Średnia cena 1 tony nasion rzepaku na rynku − 2 081 zł** 

Wartość produkcji nasion − 4,64 mld 

Wielkość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom – 30% x 2,2 mln ton = 743 tys. ton 

Wartość produkcji uzyskiwanej dzięki zapylaczom = 743 tys. ton x 2081 zł/t = 15,5 mld zł 

Wartość plonu nasion rzepaku uzyskiwanego z 1 ha plantacji dzięki zapylaczom 

− 15 tys. zł!!! 

* Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2011; wyd. GUS 

** Rynek owoców i warzyw świeżych, Nr 20/2012; biuletyn MRiRW 

Jak wspomóc zapylanie? 

Korzyści z zapylania entomofilnych roślin uprawnych są niepodważalne. 

Stąd też duże zaintaresowanie naukowców jak również i świadomych producentów 

różnymi substancjami przyciągającymi owady, tzw. atraktantami. Stosuje 

się je w celu zwiększenia skuteczności zapylania. W wielu przypadkach udowodniono 

znaczny wzrost plonu, a co za tym idzie dochodu plantatora, przy stosowaniu 

atraktantów w stosunku do zapylania przez owady występujące w naturalnym 

zagęszczeniu. 

Pszczoły zbieraczki (pyłku i nektaru) cechują się m.in. tym, że najpierw wykorzystują 

rośliny znajdujące się najbliżej pasieki, a w miarę potrzeby dopiero zwiększają 

promień swego lotu. Na łanie kwitnącej rośliny entomofilnej pracuje jednocześnie 

tyle zbieraczek, dla ilu wystarcza pożytku, inne zaś lecą dalej. Literatura 

podaje, że zasięg lotu pszczół przy sprzyjającej pogodzie wynosi 2-3 km, ale może 

też przekraczać 5 km i więcej. Praca zbieraczek jako dostarczycielek pokarmu dla 

rodziny pszczelej w ulu i jako zapylaczy kwiatów jest tym efektywniejsza, im krótsza 

jest droga do źródła pożytku. Dlatego stosuje się podwożenie pasiek do upraw, 

ustawiając ule grupami po kilka lub pojedynczo, możliwie blisko kwitnących roślin 

lub nawet wewnątrz plantacji. Przewozu rodzin pszczelich dokonuje się późnym 

wieczorem, po zakończonych lotach lub nocą, aby rano pszczoły mogły się 

oblecieć na nowym miejscu i zacząć pracę na kwiatach. Aby zapobiec powrotom 

pszczół na stare miejsce należy przewozić je latem na odległość co najmniej 3 km, 

natomiast wiosną, kiedy jest chłodno, dopuszczalne są odległości dużo krótsze. 

A może wynająć pszczoły? 

W krajach wysoko rozwiniętych bardzo poważnym źródłem dochodu pszczelarza 

jest wynajem rodzin pszczelich do zapylania. W latach dziwięćdzisiątych 

ubiegłego stulecia obserwowano tam znaczący wzrost stawki za usługi zapylania. 

Należy przy tym pamiętać, że w przypadku upraw sadowniczych, gdzie plon 

główny stanowią owoce lub orzechy, dobre zapylanie przez owady jest jedynym 

zabiegiem umożliwiającym zwiększenie plonu. Tylko wówczas istnieje szansa na 

zwiększenie liczby zawiązywanych owoców. Wszystkie pozostałe zabiegi stosowane 

po momencie zapylenia, takie jak regulatory wzrostu, herbicydy, fungicydy 

czy insektycydy przyczyniają się nie tyle do wzrostu plonu, co do ograniczenia 

jego strat. 

Ze względu na te korzyści, zapylanie przez owady odgrywa bardzo ważną rolę 

w utrzymywaniu zrównoważonego i dochodowego rolnictwa przy całkowitym 

braku szkodliwości dla środowiska. Dobre zapylanie upraw entomofilnych, a dzięki 

temu uzyskiwanie optymalnego poziomu plonowania powinno być nieodłącznym 

warunkiem polityki rolnej w pełni przyjaznej dla środowiska. 

Pszczoła – indykatorem 

W związku z występującymi często zatruciami środowiska przyrodniczego 

pszczoła miodna spełnia inną niezmiernie ważną rolę. Stanowi bardzo czuły indykator 

stopnia zanieczyszczenia środowiska. Zbieraczki nektaru i pyłku z każdej 

18 19

pasieki penetrują teren o dużej powierzchni, bo w promieniu 3 km i więcej. W czasie 

zatruć pszczelarz ma natychmiast sygnał o tym w rodzinach pszczelich i może 

alarmować o zaistniałych faktach odpowiednie władze czy służby. Dzięki temu 

udaje się zapobiegać dalszemu nieszczęściu, zatruwaniu innych zwierząt i ludzi. 

Warto też wiedzieć, że pszczoły miodne mają zdolność oczyszczania w pewnym 

stopniu przynoszonego do ula skażonego wziątku nektarowego podczas przerabiania 

go na miód. Zanieczyszczenia np. metali ciężkich kumulują się w organizmach 

tych owadów i po ich śmierci są eliminowane z rodzin. 

Nie tylko wartość zapylająca pszczoły 

Ekonomiczna wartość zapylania przez owady pszczoławate wykracza ponad 

produkcję rolniczą, ponieważ pszczoły zapylają nie tylko rośliny uprawne. Wiele 

doniesień potwierdza, że pszczoły zapylają ponad 16% z wszystkich gatunków 

roślin kwiatowych na świecie. Zapylanie przez pszczoły zapewnia równowagę 

między gatunkami rodzimymi i nowo wprowadzanymi do ekosystemu, kontroluje 

erozję gruntów, wpływa na upiększanie środowiska życia człowieka i zwiększa 

wartość jego dochodów. Pszczoły zapylają rodzime gatunki roślin, które dostarczają 

żywności dziko żyjącym konsumentom, stanowiącym nieodłączny element 

naturalnego ekosystemu. 

Wszelkie wysiłki mające na celu określenie poziomu korzyści, które zapylanie 

przez pszczoły daje społeczeństwu, powinny przekonać sceptyków, jeśli takowi się 

znajdą. Jak widać, argumenty mają aspekt nie tylko ekonomiczny czy ekologiczny, 

ale także i filozoficzny. Dokonanie właściwej i rozsądnej oceny ekonomicznej 

wartości, jaką zapylanie przez pszczoły przynosi człowiekowi przy produkcji żywności, 

możliwe jest dzięki zinstytucjonalizowanemu gromadzeniu danych w sektorze 

rolnictwa. Jednak niektórych wartości nie da się niestety zmierzyć. O ile rośliny 

entomofilne będą obecne w życiu człowieka, człowiek będzie zawsze zależny 

od pszczół. Pszczoły mogą nie być konieczne dla życia człowieka, ale są konieczne 

dla życia w ogóle. 

Znaczenie pszczoły miodnej dla środowiska przyrodniczego i dla gospodarki 

człowieka jest ogromne. Trzeba żeby o tym wiedzieli nie tylko pszczelarze, ale całe 

społeczeństwo, by rozumiano potrzebę troski o te bezcenne owady. 

W tabeli przedstawiono procentowy poziom strat w plonowaniu niektórych roślin uprawnych 

w warunkach ograniczonego i braku udziału owadów zapylających w czasie kwitnienia, 

według różnych autorów. 

Roślina uprawna 

Poziom strat plonu (%) w przypadku 

Braku 50% pszczół Całkowitego braku pszczół 

Arbuz 10 40-70 

Awokado 10 20-100 

Bawełna nasiona 20 20-30 

Borówka wysoka - duży 

Brzoskwinia 10 20-60 

Buraki nasiona 0 10 

Cebula nasiona 20 30-100 

Dynia - 90 

Fasola zwyczajna 3 0-10 

Grusza 30 50-70 

Jabłonie 30 80-100 

Kapusta nasiona 50 90-100 

Koniczyna biała 10 20-ewidentny 

Koniczyna czerwona 12 25-ewidentny 

Koniczyna inkarnatka 30 50-duży 

Koniczyna szwedzka - ewidentny 

Lucerna 20 60-100 

Malina - nieznaczny 

Marchew nasiona 10 60-100 

Melon 50 70-80 

Migdały 50 90-100 

Nostrzyk 5 10 

Ogórek 30 60-90 

Rzepak - nieznaczny 

Słonecznik 50 80-100 

Soja 0 1-nieznaczny 

Szparagi nasiona 10 90-100 

Śliwa 30 50-70 

Truskawka 20 30-40 

Wiśnia 30 60-90 

Żurawina 30 40-100 

20 21

Praca i efektywność 

owadów zapylających 

Dr inż. Joanna Klepacz-Baniak 

Plantpress 

dni kwietnia do końca czerwca. Jednakże 

dzięki zimowaniu postaci dorosłych 

w kokonach można w odpowiednich 

warunkach temperaturowych sterować 

szybkością ich rozwoju, przyspieszając 

lub opóźniając ich wyloty, w zależności 

od terminu zakwitania roślin wymagających 

zapylenia. 

Fot. 3. Samica murarki ogrodowej odwiedzająca 

kwiat truskawki 

Fot. J. Klepacz-Baniak 


Fot. 1. Wczesną wiosną matki trzmiele szukają 

miejsc na gniazdowanie 

Fot. 2. W przypadku agrestu – wskutek odwiedzin 

kwiatów przez pszczoły plon owoców 

może być nawet o 50% wyższy 

Owady zapylające w uprawach ogrodniczych i rolniczych są czynnikiem 

pożądanym i koniecznym do uzyskania odpowiedniej jakości oraz 

wielkości plonu. Na drodze koewolucji (wspólnej ewolucji) przystosowanie 

morfologiczne kwiatów i odwiedzających je zwierząt sprawiły, że 

owady, zdobywając nektar i pyłek, stały się niezbędnym pośrednikiem 

w zapylaniu. Przenosząc pyłek z pręcików jednego kwiatu na znamię 

słupka drugiego, doprowadzają do zapylenia krzyżowego, które nawet 

u roślin wysoce samopłodnych powoduje wzrost plonu nasion i owoców 

oraz lepszą ich jakość. Pszczoła miodna (Apis mellifera), trzmiele (Bombus 

sp.) czy murarka ogrodowa (Osmia rufa) stanowią wzajemnie się 

uzupełniające grupy zapylaczy. 

W warunkach naturalnych loty 

zbieraczek pszczoły miodnej oraz początkowo 

matek a potem także robotnic 

trzmieli mają miejsce przez cały okres 

wegetacyjny. Zimowanie rodzin pszczelich 

w dużych koloniach zapewnia obecność 

wielu owadów zapylających (zbieraczek) 

wczesną wiosną, kiedy matki 

trzmieli (fot. 1) dopiero szukają miejsc 

na założenie gniazda. Dlatego zbieraczki 

pszczoły miodnej są nieodzownymi 

zapylaczami w uprawach roślin, bardzo 

wcześnie kwitnących (np. agrest – fot. 2, 

rzepak). Loty samic murarki ogrodowej 

(fot. 3) trwają zazwyczaj od pierwszych 

Pogoda, owady i kwiaty 

Istotnym czynnikiem warunkującym aktywność owadów zapylających są 

warunki atmosferyczne. Trzmiele mogą oblatywać kwiaty nawet gdy temperatura 

spadnie do 10°C. Z kolei zbieraczki pszczoły miodnej (fot. 4) w dni słoneczne 

i bezwietrzne wylatują z ula już w temperaturze 12°C, ale istotny wzrost ich aktywności 

ma miejsce dopiero w temperaturze 14-16°C. Samice murarki ogrodowej 

lubią ciepło i wylatują z gniazd dopiero przy temperaturze bliskiej 15°C, a ich największa 

aktywność przypada w najcieplejszych godzinach dnia. W deszczowe dni 

aktywność lotna pszczół miodnych i murarki ogrodowej ustaje. Trzmiele natomiast 

pracują także przy lekkich opadach deszczu. Także silne wiatry wpływają na 

ograniczenie prędkości lotów pszczół i liczby lotów po pokarm w ciągu dnia. Loty 

pszczół ustają kiedy prędkość wiatru jest większa niż 30 km/h. Trzmiele natomiast 

latają nawet gdy prędkość wiatru dochodzi do 70 km/h. Aktywność lotna pszczoły 

miodnej i dzikich pszczołowatych ograniczona 

jest także okresami całkowitego 

zachmurzenia, podczas gdy trzmiele latają 

nawet w takich warunkach. Trzmiele 

są więc wyjątkowo odporne na niekorzystne 

warunki atmosferyczne. Pracują 

w czasie niepogody, wiatru, niskiej temperatury 

i opadów, nawet trwających 

dłużej. Wykonują loty wtedy gdy inne 

owady zapylające nie latają. Najbardziej 

Fot. 4. Zbieraczka pszczoły miodnej (z obnóżami 

pyłkowymi na III parze odnóży) odwiedzająca 


wrażliwe na warunki atmosferyczne są dzikie pszczołowate, w tym murarka ogrodowa. 

Owady te w czasie niesprzyjających warunków pogodowych silnie redukują 

loty lub wcale ich nie wykonują. 


22 23


Fot. 5. Zbieraczka pszczoły miodnej (pobierająca 

nektar) na kwiecie aronii 

Warunkiem oblotu kwiatów jest także 

dostarczanie przez nie pożytku, czyli 

pokarmu dla owadów, w postaci nektaru 

(fot. 5) i pyłku. Gdy jest słonecznie i ciepło, 

rośliny nektarują lepiej niż w czasie 

chłodnych i wilgotnych dni. Wraz ze 

wzrostem temperatury, której zwykle towarzyszy 

spadek wilgotności powietrza, 

maleje ogólna ilość nektaru w kwiatach, 

ale wzrasta koncentracja zawartych w nim cukrów, a także bezwzględna ilość 

cukrów. Warunki atmosferyczne podczas kwitnienia roślin oddziałują także na 

liczbę nanoszonych na znamiona słupków ziarn pyłku oraz na jego kiełkowanie. 

Opady deszczu niszczą pyłek już rozwiniętych kwiatów i zmywają kleistą ciecz 

(ułatwiającą przylepianie się ziaren pyłku) ze znamion słupka, co uniemożliwia 

zapylenie. Kombinacja wilgotności względnej powietrza i temperatury ma duże 

znaczenie dla pękania pręcików i wysypywania się pyłku. Dlatego niska temperatura 

i wysoka wilgotność mają podwójny efekt redukujący: ograniczają aktywność 

pszczół i opóźniają uwalnianie się pyłku. 

Wierność kwiatowa 

Znaczenie w efektywności zapylania ma także wierność kwiatowa owadów zapylających. 

Pszczoła miodna odwiedza kwiaty tego samego gatunku nawet jeśli 

inne równocenne pod względem pokarmowym rośliny są w tym czasie dostępne 

(fot. 6). Sprzyja to szybkiemu i sprawnemu zapyleniu roślin, szczególnie dużych 

powierzchni upraw monokulturowych. Stałość w odwiedzaniu roślin znacznie 

silniej zaznacza się u pszczół miodnych niż u trzmieli. Samice murarki ogrodowej 

natomiast łatwo zmieniają odwiedzane rośliny. Wynika to z odmiennej strategii 

wykorzystywania bazy pokarmowej. Robotnice 

pszczoły miodnej porozumiewają 

się tańcem, dzieląc się informacjami 

dotyczącymi między innymi miejsca 

i atrakcyjności pożytku. Dlatego potrafią 

efektywniej wykorzystać większe skupiska 

roślin. Natomiast pszczoły samotne 

i trzmiele podczas poszukiwania i zbioru 

pokarmu nie wymieniają informacji 

Fot. 6. Zbieraczki pszczoły miodnej są wierne 

kwiatom i wykorzystują pożytek do końca 

kwitnienia uprawy 


między sobą. Penetrują teren otaczający gniazdo z jednakowym nasileniem we 

wszystkich kierunkach. Dużym zagrożeniem dla efektywnego zapylania roślin 

przez murarkę ogrodową są rosnące w pobliżu plantacji rośliny wiatropylne, takie 

jak orzech włoski, topola czy dąb. Rośliny te mają bardzo wysoką wydajność pyłkową, 

co powoduje że samice murarki się nimi interesują. Aby zmniejszyć odciągający 

wpływ roślin wiatropylnych gniazda murarki ustawia się w odległości co 

najmniej 350 m od wiatropylnych roślin. 

Odległość pożytku 

Ważnym czynnikiem efektywnego zapylania jest odległość gniazd owadów 

zapylających od kwitnących roślin. Pszczoły miodne zwykle nie wylatują na odległość 

większą niż 3 km od gniazda, a około 75% zbieraczek lata na odległość 

nie większą niż 1 km. Natomiast młode, niedoświadczone robotnice wylatują po 

pokarm nie dalej niż na kilkaset metrów od ula. Dlatego już w odległości 150 m 

od ula na kwitnących roślinach można zauważyć wyraźne zmniejszenie liczby 

pszczół. Podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych zasięg lotów pszczół 

nie przekracza 30-50 m, a wówczas dobry plon owoców i nasion uzyskuje się z roślin 

znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie rodzin pszczelich. Trzmiele w poszukiwaniu 

pokarmu nie wylatują daleko od gniazda. Zasięg ich lotu wynosi około 

1 km, a prawie 40% robotnic nie wylatuje na odległość większą niż 100–200 m od 

gniazda. Także murarka ogrodowa poszukuje pokarmu w niewielkiej odległości 

od gniazda. W korzystnych warunkach pogodowych i przy dużej obfitości pokarmu 

wylatuje na odległość 100–200 m od gniazda. Efektywność zapylania wszystkich 

przedstawionych zapylaczy jest więc tym większa im mniejsza jest odległość 

pożytku od gniazda czy ula. Dlatego ważne jest aby ule czy gniazda umieszczać 

blisko kwitnących roślin, w środku uprawy, najlepiej grupami. 

Czas pracy 

Kolejnym czynnikiem wpływającym na skuteczność zapylania jest czas pracy 

owadów zapylających na kwiatach. Trzmiele w ciągu dnia pracują dłużej niż zbieraczki 

pszczoły miodnej i samice murarki ogrodowej. Zaczynają obloty wcześniej 

kończą je nawet po zachodzie słońca. Powoduje to wydłużenie ich czasu pracy 

nawet o 2-3 godzin w ciągu dnia w porównaniu do pszczoły miodnej. Najkrócej 

na kwiatach pracują samice murarki ogrodowej, ale skuteczność zapylania 

jest równie wysoka jak pszczoły miodnej. Ciężar owoców przy zapyleniu murarką 

i pszczołą miodną jest porównywalny. Zarówno trzmiele jak i samice murar- 

24 25


ki w tym samym czasie odwiedzają więcej kwiatów niż pszczoły, krócej na nich 

pracując. Przez co ilość owadów potrzebnych dla dobrego zapylenia powierzchni 

uprawy ulega znacznemu zmniejszeniu. Samice murarki ogrodowej oraz trzmiele 

wylatując po pokarm zbierają jednocześnie nektar oraz pyłek. Odwiedzając kwiaty 

owady te kontaktują się z częściami generatywnymi kwiatu, przez co wskutek ich 

odwiedzin każdorazowo dochodzi do zapylenia. Ocierając się o pręciki powodują 

osypywanie pyłku, który łatwo się przyczepia do silnie owłosionego ciała i równie 

łatwo „przykleja się” do wydzieliny znamienia słupka kolejno odwiedzanego 

kwiatu. Natomiast w rodzinie pszczelej, wśród pszczół lotnych wyróżnić można 

zbieraczki nektaru, pyłku oraz obu tych surowców. Strategie zbioru nektaru 

i pyłku są odmienne. Zbieraczki pyłku są bardziej wartościowe w zapylaniu aniżeli 

zbieraczki nektaru: przenoszą na ciele więcej ziarn pyłku, odwiedzają kwiaty 

młodsze z receptywnym znamieniem słupka, krócej przebywają na kwiecie i co 

najważniejsze znacznie częściej mają kontakt ze znamieniem słupka. Doświadczone 

zbieraczki nektaru siadają na płatkach kwiatu i tylko pobierają słodką ciecz 

z nektarników, unikając kontaktu z częściami generatywnymi kwiatu, nie przenoszą 

pyłku na słupek. 

Brak lub niedostateczna liczba owadów zapylających nie tylko na plantacjach 

wielu roślin uprawnych, w tym rzepaku (fot. 7) skutkuje niedostatecznym zapyleniem 

kwiatów, co z kolei powoduje gorsze 

wykształcenie się owoców, gorszą jakość 

nasion o mniejszej sile kiełkowania. Dobrym 

przykładem jest truskawka, która 

bez udziału pszczół w zapylaniu wydaje 

podobną liczbę owoców jak w przypadku 

zapylenia kwiatów przez owady, ale plon 

Fot. 7. Zbieraczka pszczoły miodnej na kwiecie 

rzepaku 

tych owoców, które są zdeformowane 

i drobne jest nawet o 20% niższy. 

Pszczoła 

– murarka ogrodowa 


Plantpress 

Murarka ogrodowa (Osmia rufa) jest samotnie żyjącą, dziką pszczołą 

z rodziny miesiarkowatych (Megachilidae). Błonkówka ta występuje 

na terenie całej Polski. Nazwa „murarka” pochodzi od czynności związanych 

z zakładaniem gniazd, do których budowy używa ona gliny lub 

piasku zmieszanego ze śliną. 

Opis 

Murarka ogrodowa jest owadem, którego 

osobniki różnią się od siebie wielkością 

– samice mają przeciętną długość 

10-12 mm (fot. 1) i są większe od samców. 

U samic tułów i pierwsze 3 segmenty odwłoka 

są rdzawe lub rudoczerwone (stąd 

łacińska nazwa rufa), pozostałe segmenty 

i głowa – czarne. Na brzusznej stronie 

odwłoka samicy znajduje się szczoteczka 

Fot. 1. Murarka ogrodowa, pszczoła, która 

nie ma żądła 

brzuszna służąca do zbioru i przenoszenia pyłku. Tworzą ją żółtobrązowe, szczeciniaste 

włoski, ułożone w 4 lub 5 rzędów i skierowane ku tyłowi. Samiec, długości 

8–10 mm, ma brązowy odwłok z lekkim metalicznym połyskiem, tułów żółtawy 

lub rdzawy i charakterystyczny pęczek białych włosków na głowie. 


Rozwój 

Jest to jeden z najpospolitszych wiosennych gatunków pszczół, których loty 

trwają od pierwszych dni kwietnia do końca czerwca. Samce wylatują z gniazd 

kilka dni wcześniej niż samice, ale okres ich aktywności jest znacznie krótszy niż 

samic i trwa tylko 3 tygodnie. Długość życia samic wynosi 7-8 tygodni. Samice 

26 27


po wyjściu z gniazda kopulują (fot. 2) 

z kilkoma samcami, a unasienione przystępują 

do budowy gniazda, zbioru nektaru 

i pyłku oraz składania jaj. Po zakończonej 

reprodukcji samice giną. Ze 

złożonych w gniazdach jaj wylęgają się 

Fot. 2. Kopulująca para murarki ogrodowej larwy, które odżywiają się zapasem pokarmu 

zebranym przez samicę i ulokowanym 

w komórce, snują oprzędy i we wrześniu się przepoczwarzają. Zimę spędzają 

w postaci imaginalnej (dorosłej) w oprzędach. Wiosną wylatują i powtarzają 

jednoroczny cykl życiowy. 

Baza pokarmowa 

Źródłem pokarmu dla murarki jest ok. 150 gatunków roślin w tym również 

uprawne. Odwiedza ona m.in. wszystkie gatunki drzew owocowych, porzeczki, 

maliny, truskawki, jeżyny, rzepak, wykę czy mniszek. Jest ona powszechna 

w ogrodach przydomowych i sadach. 

Gniazdo 

Murarka zakłada gniazda w spróchniałych drzewach, drewnianych ścianach, 

belkach, słupach lub konarach, pustych łodygach roślin, takich jak: trzcina, ostrożeń, 

barszcz, czasami w pustych gniazdach os i pszczół, rzadziej w szczelinach 

skał i murów. W gnieździe, którego korpus stanowi rurkowata osłonka znajduje 

się od kilku do kilkunastu komórek (komór lęgowych), zlokalizowanych jedna za 

drugą i oddzielonych przegrodami z „zaprawy murarskiej”. Pojedynczą komórkę 

samica wyposaża w porcję pokarmu (fot. 3), a następnie składa jajo i ją zasklepia. 

W głębszych częściach gniazda samica składa zapłodnione jaja, z których wylęgają 

się samice. Z jaj niezapłodnionych, składanych jako ostatnie bliżej otworu 

Fot. 3. Przekrój przez rurkę gniazdową 

z wykształconymi kokonami, widoczna 

też różowej barwy porcja pokarmu pyłkowego, 

świadcząca o tym, że larwa zamarła 

i nie wykorzystała znajdującego się 

w komórce pożywienia 


wyjściowego, wylęgają się samce. Otwór wejściowy do gniazda samica „zamurowywuje”. 

Pojedynczą porcję pokarmu stanowi około 200 mg pyłku zmieszanego 

z nektarem. Zatem aby zaprowiantować 1 komorę lęgową (przygotować taką porcję), 

samica wykonuje około 40 lotów, odwiedzając 1200 kwiatów. Jedna samica, 

nawet w trudnych warunkach pogodowych, zakłada przeciętnie 5 komór lęgowych, 

na zaprowiantowanie których wykonuje 200 lotów, zapylając w ten sposób 

6000 kwiatów. W dobrych warunkach pogodowych 1 samica zakłada zwykle 15 

komór lęgowych. 

Hodowla 

Stworzenie murarce dogodnych warunków życia bądź nawet jej hodowla nie 

są skomplikowane. Do przygotowania gniazd dla tej błonkówki wykorzystać 

można naturalne „konstrukcje” – źdźbła trzciny pospolitej (fot. 4), puste w środku 

łodygi roślin z rodziny selerowatych 

(dawniej baldaszkowe), itp. „Rurki 

gniazdowe” powinny mieć długość 18-20 

cm i średnicę otworów 8 mm. W przypadku 

mniejszej średnicy otworów (5-6 

Fot. 4. Gniazdem murarki mogą być źdźbła 

trzciny, które po złożeniu jaj samica zasklepia 

ziemią zmieszaną ze śliną 

mm) ze złożonych jaj wylęga się większa 

liczba samców, zaś w łodygach o średnicy 

otworów 6-7 mm uzyskuje się równowagę 

płci lub przeważają samice (7-8 mm). 

Nie warto zatem zakładać gniazd z węższych 

rurek, gdyż w krzyżowym zapylaniu roślin aktywny udział biorą jedynie 

samice. Ponieważ murarki tolerują ścisłe ułożenie rurek gniazdowych, można 

tworzyć z nich pakiety. Rurki gniazdowe najlepiej umieszczać w drewnianych, zadaszonych 

skrzynkach celem zabezpieczenia ich przed deszczem i zawilgoceniem. 

W miejscu uprawy, którą pszczoły mają oblatywać, rurki gniazdowe przywiązuje 

się do drzew w taki sposób, aby nie były one narażone na podmuchy wiatru, lub 

umieszcza się je na przygotowanych do tego celu stojakach. Wysokość, na jakiej 

znajdują się rurki gniazdowe, nie ma większego znaczenia dla lotów pszczół. Natomiast 

ważne jest, aby ich otwory wylotowe skierowane były w stronę południową, 

względnie południowo-wschodnią lub południowo-zachodnią. 

Rurki gniazdowe można zasiedlić na dwa sposoby. W miejscach naturalnych 

skupisk murarki (najczęściej na południowych ścianach budynków, drewnianych 

stodół), gdy zakwitną pierwsze rośliny, wystawia się przygotowany wcześniej ma- 


28 29


teriał gniazdowy. Drugi sposób polega na zakupieniu kokonów tej pszczoły. Kokony 

zabezpieczone przed wilgocią oraz ptakami wystawia się w bezpośrednim 

sąsiedztwie rurek gniazdowych również po zakwitnięciu pierwszych roślin. Liczba 

rurek gniazdowych, które należy przygotować, zależy od liczby posiadanych 

kokonów. Zakładając, że struktura płci wynosi 1:1, a na każdą samicę powinny 

przypadać co najmniej 2 rurki gniazdowe, należy przygotować przynajmniej tyle 

rurek, ile mamy kokonów. Po wygryzieniu się pszczół z kokonów (fot. 5, czyli 2–3 

tygodni po ich wyłożeniu w naturalnych 

warunkach), resztki kokonów trzeba 

usunąć, ponieważ mogą stać się one źródłem 

pasożytów. Rurki gniazdowe należy 

w okresie lotów pszczół zabezpieczyć 

przed dostępem ptaków owadożernych, 

Fot. 5. Wygryzające się z kokonów pszczoły takich jak sikory i dzięcioły. W tym celu 

stosuje się siatkę o oczkach szerokości 

3-4 cm. Cały czas – zarówno w okresie aktywnych lotów murarek, jak i po ich 

ustaniu – należy dbać o to, aby gniazda nie uległy zawilgoceniu. Po ustaniu lotów 

murarek rurki gniazdowe można zabezpieczyć siatką o drobnych oczkach (fot. 6), 

która także chroni przed ptakami drapieżnymi i drobnymi gryzoniami (np. kuny), 

ale też ogranicza dostęp do gniazd innym owadom oraz pasożytom, często uniemożliwiając 

wylot pasożytom już zagnieżdżonym. Jesienią można przenieść rurki 

gniazdowe do suchego i czystego pomieszczenia, w którym panuje temperatura 

zbliżona do tej panującej w środowisku naturalnym, lub zabezpieczone przed wilgocią 

pozostawić w miejscu ich stacjonowania. 

Problemem ograniczającym hodowlę murarki są pasożyty. Do najczęściej występujących 

i najbardziej uciążliwych należą: złotolitka ognista (Chrysis ignita, 

Fot. 6. Zabezpieczone przed dostępem 

ptaków (siatka) i deszczem (dachówką) 

rurki gniazdowe zebrane 

w pakiety oraz drewniane pojemniki 

z kokonami, z których wylęgną się 

błonkówki 


fot. 7a, 7b) i szmeronia (Stelis phaeoptera). 

Aby zminimalizować śmiertelność 

pszczoły przeprowadza się w lutym, marcu 

selekcję kokonów. W tym celu wyjmuje 

się je z rurek. Oprzędy barwy ciemnokasztanowej, 

bez oznak zapleśnienia, 

o kształcie wydłużonego owalu, z wystającym 

białawym stożkiem na jednym 

biegunie świadczą o dobrej zdrowotności 

(fot. 8). Takie kokony przechowuje się 

w pojemnikach, w których możliwa jest 

wentylacja. Wszystkie oprzędy spasożytowane, 

spleśniałe i źle wykształcone oraz 

resztki gniazd należy usunąć i spalić. 

Na wiosnę kolejnego roku rurki z zimującą 

murarką bądź kokony wynosimy 

na zewnątrz, powtarzając cykl hodowlany. 

Biorąc pod uwagę szybkie rozmnażanie 

się osobników w kolonii, należy 

pamiętać o przygotowaniu odpowiedniej 

liczby nowych rurek gniazdowych, 

których powinno być co najmniej 2 razy 

więcej niż w roku poprzednim. 

Fot. 7a. Złotolitka ognista... 

Fot. 7b. ... i miejsca jej gniazdowania 

Fot. 8. Wyselekcjonowane, zdrowe kokony 

Zalety 

Murarka ogrodowa jest gatunkiem łatwo przystosowującym się do warunków 

stworzonych jej przez człowieka. Skłonność do zajmowania sztucznych gniazd, 

tworzenie kolonii oraz duża dynamika rozrodcza, szerokie preferencje pokarmowe 

i brak agresywności w stosunku do człowieka predysponują ją do chowu na 

większą skalę. Również niskie nakłady pracy oraz dobra znajomość hodowli tego 

owada sprzyjają rozpowszechnianiu murarki ogrodowej jako zapylacza roślin, 

w czym charakteryzuje się wysoką skutecznością. 


30 31

Dzikie owady zapylające wobec 

chemicznej ochrony roślin 

Dr Dariusz Teper 


Zapylanie kwiatów roślin uprawnych jest jednym z najważniejszych, 

a jednocześnie najtańszym czynnikiem plonotwórczym. Proces ten 

przebiega często bez naszej ingerencji, a czasem i wiedzy. Szacowane na 

setki miliardów dolarów globalne korzyści, jakie daje zapylanie kwiatów 

wielokrotnie przewyższają wpływy ze sprzedaży miodu i pozostałych 

produktów pszczelich razem wziętych. 

Ogromną rolę w zapylaniu upraw, oprócz pszczoły miodnej, odgrywają również 

dzikie pszczoły, których na świecie żyje około 25 000, a w Polsce ponad 450 

gatunków. Większość z nich, bo blisko 80% to samotnice. Znaczy to, że samica 

sama buduje gniazdo, gromadzi zapasy pyłku i na zgromadzonym pokarmie 

w oddzielnych komórkach składa pojedyncze jaja, po czym ginie zanim pojawi się 

jej potomstwo. 

Dzikie pszczoły w Polsce 

Nadrodzina pszczół (Apoidea) została podzielona przez systematyków na 10 

rodzin, z których 7 występuje w Polsce: 

• Lepiarkowate (Colletidae) – najbardziej prymitywne pszczoły nieposiadające 

aparatu do przenoszenia pyłku, dlatego transportują go w wolu. Gnieżdżą 

się w ziemi lub pustych łodygach roślin. W Polsce stwierdzono występowanie 

35 przedstawicieli tej rodziny. 

• Smuklikowate (Halictidae) – jest to jedna z największych rodzin pszczół, 

z której w naszym kraju występują 102 gatunki. Samice zakładają gniazda 

w ziemi tworząc często kolonie dużych rozmiarów, a pyłek zbierają na 

włoski porastające ich nogi. Pszczoły te chętnie oblatują rośliny z rodziny 

selerowatych (dawniej baldaszkowatych – Apiaceae). 

• Pszczolinkowate (Andrenidae) 

– ta ogromna rodzina ma swych 

przedstawicieli na wszystkich 

kontynentach oprócz Australii. Są 

to najczęściej pszczoły zakładające 

gniazda pojedynczo, chociaż 

nieliczne gatunki gnieżdżą się 

w koloniach. Samice transportują 

pyłek przy pomocy specjalnych 

włosków na goleniach (fot. 1). 

Fot. 1. Pszczolinka na kwiatach wiśni (na odnóżach 

widoczne ładunki pyłku) 

Fot. 2. Samica murarki ogrodowej odwiedzająca 


Fot. 3. Miesiarka lucernówka wycinająca skrawek 

liścia do budowy komórki gniazdowej 

• Spójnicowate (Melittidae) – to niezbyt liczna rodzina reprezentowana 

w naszym kraju przez 10 gatunków średnich i dużych pszczół gnieżdżących 

się w ziemi. Można je obserwować latem, kiedy tworzą kolonie czasem pokaźnych 

rozmiarów. Samice zbierają pyłek na włoski porastające golenie ich 

tylnych nóg. 

• Miesiarkowate (Megachilidae) – 

w Polsce stwierdzono występowanie 

89 przedstawicieli tej rodziny. 

Należą tu między innymi hodowana 

i wykorzystywana na coraz 

większą skalę murarka ogrodowa 

(fot. 2, Osmia rufa) – znakomity 

owad zapylający w sadach oraz 

miesiarka lucernówka (fot. 3, Megachile 

rotundata) – ceniony na 

całym świecie owad zapylający 

lucernę. Pszczoły te gnieżdżą się 

w spróchniałym drewnie, pustych 

łodygach roślin, ziemi, różnego 

rodzaju szczelinach murów czy 

skał, a nawet w pustych muszlach 

ślimaków. Komórki w gniazdach 

samice budują z pociętych żuwaczkami 

kawałków liści, płatków kwiatów, przeżutej masy roślinnej lub 

murują z wilgotnej gliny albo mułu. Pyłek natomiast transportują na szczoteczce 

gęstych włosków porastających brzuszną stronę ich odwłoka. 

fot. D. Teper 

fot. D. Teper 

32 33

• Porobnicowate (Anthophoridae) 

– jest to jedna z najliczniejszych 

rodzin pszczół (fot. 4) na świecie. 

W Polsce reprezentowana jest 

przez 84 gatunki. Samice zbierają 

pyłek na szczoteczkę włosków na 

goleniach tylnych nóg. Gnieżdżą 

się w ziemi, spróchniałym drewnie, 

suchych łodygach roślin lub 

polepach starych domów albo glinianych 

spoinach murów. 

Fot. 4. Pszczoła z rodziny porobnicowatych 

odwiedzająca kwiaty brzoskwini 

• Pszczołowate (Apidae) – ta rodzina, reprezentowana w Polsce przez 37 

gatunków, znajduje się na szczycie drabiny w systematyce pszczół między 

innymi ze względu na najwyższy stopień rozwoju społecznego. Należą tu: 

pszczoła miodna (Apis mellifera), trzmiel (Bombus) i trzmielec (Psithyrus) 

– pasożyt gniazdowy trzmiela nie budujący własnego gniazda. Transport 

pyłku odbywa się przy użyciu najdoskonalej rozwiniętego w tym celu aparatu 

– koszyczka. 

Jednak nie zawsze pszczoła miodna 

W większości przypadków dzikie pszczoły są uzupełniającymi zapylaczami 

w stosunku do pszczoły miodnej. Jednak część gatunków roślin jest niechętnie 

przez nią oblatywana jak na przykład lucerna. Pręcikosłupowie w kwiatach lucerny 

zamknięte jest przez zrośnięte płatki korony, tworzące tzw. łódeczkę. W momencie 

siadania owada na kwiecie, pręcikowie uwalniając się z łódeczki, z dużą 

siłą uderza go od dołu w głowę. Po kilku takich ciosach robotnice pszczół zniechęcają 

się do kwiatów lucerny, dlatego na masową skalę zaczęto wykorzystywać 

do jej zapylania dziką pszczołę samotnicę miesiarkę lucernówkę potrafiącą w porę 

uniknąć uderzenia, a otwierającą nawet 10 kwiatów w ciągu jednej minuty. Z kolei 

plantacje nasienne koniczyny czerwonej znacznie lepiej zapylają trzmiele niż 

pszczoła miodna. Przewaga trzmieli polega na tym, iż posiadają znacznie dłuższe 

języczki niż robotnice pszczół i bez trudu sięgają do nektaru zgromadzonego na 

dnie kwiatu o wąskiej, rurkowatej koronie i przy okazji go zapylają. Robotnice 

pszczoły miodnej natomiast nie mogąc dostać się normalną drogą do słodkiej wydzieliny 

nektarników często „rabują” nektar przez boczne otworki wygryzione 

np. przez chrząszcze, jednak nie dochodzi wtedy do zapylenia. 

fot. D. Teper 

Uprawy polowe i sadownicze zapylane są najczęściej przez pszczoły z okolicznych 

pasiek, rzadko zaś przez rodziny podwożone do kwitnących upraw. Problemy 

z wynajmem pszczół do zapylania wynikają między innymi z faktu, iż pszczelarze 

chętniej wywożą pasieki np. na plantacje 

rzepaku (fot. 5) czy gryki (fot. 6), gdzie 

mogą uzyskać duży wziątek miodu. Gorzej 

jest, gdy wymagające zapylenia gatunki 

nie dostarczają takich ilości nektaru 

(surowca do produkcji miodu). Taką 

rośliną jest np. truskawka (fot. 7), która 

jest szczególnie wymagająca w stosunku 

do owadów zapylających. Przy ich braku 

owoce są małe, zniekształcone i mogą 

być sprzedane jedynie jako tani surowiec 

dla przemysłu przetwórczego, a nie jako 

droższe owoce deserowe. Jeżeli plantator 

truskawek nie wynajmie (odpłatnie) 

rodzin pszczelich zdany jest tylko na 

pszczoły z pobliskich pasiek oraz na dzikie 

owady zapylające. 

Jak chronić? 

Ochrona chemiczna roślin jest obecnie czynnikiem, bez którego trudno sobie 

wyobrazić nowoczesne rolnictwo czy ogrodnictwo. Uprawa niektórych gatunków 

roślin bez intensywnej ochrony chemicznej w ogóle nie jest możliwa. W innych 

przypadkach stosowanie środków ochrony roślin powoduje znaczną zwyżkę plonów, 

a co za tym idzie osiągnięcie lepszego efektu finansowego. Wszystkie środki 

ochrony roślin zalicza się do środków 

chemicznych stanowiących potencjalne 

źródło zagrożeń toksykologicznych. 

Ich niewłaściwe stosowanie, a zwłaszcza 

środków owadobójczych, ma wiele 

negatywnych skutków. Często zaślepieni 

chęcią całkowitego wyeliminowania 

szkodników upraw powodujemy zagładę 

ogromnej liczby pożytecznych organi- 

Fot. 5. Pszczoła miodna odwiedzająca kwiat 

rzepaku 

Fot. 6. Pszczoła miodna odwiedzająca kwiat 

gryki 

Fot. 7. Zbieraczka pszczoły miodnej na kwiecie 

truskawki 

fot. D. Teper 

fot. D. Teper 

34 35

zmów. Najbardziej odczuwalny jest brak owadów zapylających na plantacjach entomofilnych 

roślin gdzie plony radykalnie spadają. 

O ile oszacowanie strat w pszczelarstwie spowodowanych zatruciem pszczół 

jest stosunkowo łatwe, to szkód wyrządzonych środowisku naturalnemu w prosty 

sposób wycenić się nie da. Dzięki zasądzanym przez sądy odszkodowaniom wypłacanym 

pszczelarzom możliwe jest choćby częściowe odnowienie pasiek. Przyroda 

natomiast w takich sytuacjach jest bezsilna. Szczególnie niebezpieczne są 

zatrucia dzikich owadów zapylających wiosną, ponieważ następuje to w momencie, 

kiedy zaczynają one zakładać swoje gniazda, a śmierć młodej samicy trzmiela 

czy pszczoły samotnicy sprawia, że nie wychowa ona następnego pokolenia tak 

cennych dla nas zapylaczy. Takie postępowanie może sprawić, że jednokrotne 

niewłaściwe wykonanie oprysku insektycydem zniszczy niemal całą pożyteczną 

entomofaunę w okolicy na wiele lat. Stosowanie toksycznych środków może również 

wpływać na zatrucia organizmów stojących wyżej w łańcuchu pokarmowym 

np. ptaków zjadających martwe szkodniki upraw. Wybierając preparaty do chemicznej 

ochrony roślin należy zwracać uwagę na to, żeby były one jak najbardziej 

selektywne i niszczyły jedynie szkodniki upraw, a były możliwie bezpieczne dla 

gatunków pożytecznych, w tym przede wszystkim pszczół. 

Stan dzikiej entomofauny 

Ostatnie badania zagęszczenia dzikich zapylaczy na plantacjach roślin entomofilnych 

wykazały, że naturalne, niezdegradowane przyrodniczo sąsiedztwo 

upraw wpływa na wielokrotnie wyższą liczebność dzikich zapylaczy. Podczas gdy 

na plantacjach znajdujących się w otoczeniu innych intensywnie prowadzonych 

upraw dominuje pszczoła miodna, a dzikich zapylaczy obserwuje się niewiele. 

Porównanie wyników badań liczebności dzikich owadów pszczołowatych 

sprzed 1980 r. w stosunku do późniejszych obserwacji na terenie Wielkiej Brytanii 

Pszczoły giną 

W naukowych doniesieniach z całego świata mówi się o stale malejącej liczbie 

owadów pszczołowatych, a także o zaniku niektórych gatunków na ogromnych 

obszarach. Taki stan rzeczy ma wiele przyczyn. Wpływa na to między innymi 

intensyfikacja rolnictwa, czego przejawem są ogromne areały monokulturowych 

upraw intensywnie chronionych chemicznie. Nie bez znaczenia jest także niszczenie 

roślinności ruderalnej będącej źródłem pożywienia dla owadów, a także 

miejscem ich gnieżdżenia. Wielkim problemem jest również wypalanie nieużytków, 

miedz i łąk. Miejsca te po pożarze stają się biologiczną pustynią, ponieważ 

ogień niszczy wszystkie przejawy życia na powierzchni ziemi, a także kilkanaście 

centymetrów w głąb. 

W celu zwiększania bioróżnorodności zniszczonego środowiska od pewnego 

czasu podejmowane są próby introdukcji wymarłych gatunków na tereny ich 

wcześniejszego występowania. Zabiegi te jednak nie zawsze przynoszą oczekiwane 

efekty i muszą być prowadzone z ogromną konsekwencją w niektórych przypadkach 

nawet wiele lat. 

36 37

i Holandii wykazało, że w niektórych miejscach liczba tych gatunków zmniejszyła 

się nawet o 80%, a wiele z pozostałych jest bliskich wyginięcia. Największe ubytki 

w stanie liczebnym obserwowano u taksonów związanych z jednym lub kilkoma 

gatunkami roślin występujących obecnie znacznie rzadziej niż przed laty. Jedynie 

w przypadku kilku pożytecznych muchówek z rodziny bzygowatych (Syrphidae) 

zapylających niektóre gatunki uprawne obserwowano niezmieniony poziom, 

a czasem nawet wzrost ich liczebności. W badaniach tych zaobserwowano również 

ciekawą zależność. Otóż gatunki rzadkie w przeszłości, po latach okazały się jeszcze 

rzadsze, natomiast liczne przed laty stały się jeszcze liczniejsze. Stwierdzono 

również jednoczesne znikanie niektórych owadopylnych gatunków roślin wraz 

z owadami, które je zapylały. Przeprowadzone badania dowiodły, że braki owadów 

zapylających mogą być poważnym problemem w niektórych rejonach, zwłaszcza, 

że ponad 80% europejskich upraw uzależnionych jest od zapylania kwiatów, a korzyści 

finansowe z tego płynące szacuje się na dziesiątki miliardów euro rocznie, 

tylko dla terenu Unii Europejskiej. 

Nie ma już zapewne odwrotu od stosowania środków chemicznych w produkcji 

roślinnej. Trzeba jednak korzystać z nich z wielką rozwagą tak, aby delikatna 

równowaga w przyrodzie nie została zachwiana. Pomóc w tym mogą pestycydy 

nowej generacji, bezpieczne dla naszych naturalnych sprzymierzeńców, w tym 

także i dzikich pszczół. 

Zatrucia pszczół − straty 

nie tylko dla pszczelarstwa 

Dr Piotr Skubida 


Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin (ś. o. r.) stanowią nie od dziś 

poważny problem. Stosowanie tych środków w rolnictwie jest sprawą oczywistą 

i konieczną ze względu na utrzymywanie zdrowotności upraw rolniczych 

i ogrodniczych, co jest związane z wielkością uzyskiwanych plonów. 

Ale należy pamiętać także o tym, że podstawą odpowiedniego plonowania 

(także zwiększonego) jest właściwe zapylanie roślin przez owady, wśród których 

na pierwszym miejscu znajduje się pszczoła miodna (Apis mellifera). 

Działalność zapylająca pszczoły miodnej 

Efektem zapylania przez pszczołę miodną upraw rolniczych jest zawsze zwiększenie 

plonów nawet o kilkadziesiąt procent. Przyjmuje się, że w naszym kraju do 

efektywnego zapylania upraw rzepaku i sadów (bez uwzględniania innych roślin 

owadopylnych, które kwitną w tym samym okresie) potrzeba co najmniej 1,5 mln 

rodzin pszczelich, a ich liczba w chwili obecnej oscyluje w granicach 1,2 mln. 

Skala działalności zapylającej pszczoły miodnej jest w Polsce bardzo duża 

i obejmuje: 

• wśród uprawnych roślin polowych − około 50 gatunków, 

• wśród roślin ogrodniczych − około 140 gatunków, w tym: 

– 15 gatunków drzew i krzewów owocowych, 

– około 60 gatunków warzyw, 

– ponad 60 gatunków roślin leczniczych, 

• wśród roślin ozdobnych: 

– 50 gatunków drzew, 

– 90 gatunków krzewów ozdobnych, 

– ponad 120 gatunków bylin, roślin jednorocznych i dwuletnich ozdobnych 

z kwiatów. 

38 39

fot. D. Teper 

Skala zatruć 

Największe problemy z zatruciami pasiek występowały w Polsce w latach siedemdziesiątych 

ubiegłego stulecia, a stopień zatrucia pasiek wynosił od 50 do 70% 

w skali kraju. W latach osiemdziesiątych sytuacja uległa nieznacznej poprawie 

i odsetek zatrutych pasiek wahał się w granicach od 30 do 50%. W ostatnich latach 

na skutek wzrostu świadomości znaczenia pszczoły miodnej, a także odpowiednich 

przepisów prawnych, zatrucia pszczół nie są już tak powszechne jak kiedyś, 

ale w skali całego pszczelarstwa stanowią one istotny problem. Szczególnie wtedy, 

kiedy ś. o. r. są stosowane wbrew przepisom prawnym, czyli na kwitnące rośliny. 

Pierwsze zatrucia pszczół daje się zaobserwować od wczesnej wiosny, już w czasie 

kwitnienia drzew owocowych w sadach. 

Najwięcej jednak zatruć pszczół w skali 

kraju obserwowane jest podczas kwitnienia 

plantacji rzepaku (fot. 1), szczególnie 

podczas oprysków przeciwko 

słodyszkowi rzepakowemu oraz stosowania 

herbicydów na kwitnące chwasty 

Fot. 1. Plantacja rzepaku 

w uprawach ziemniaków (ognicha) czy 

zbóż (chaber bławatek). Bardzo często, 

głównie na skutek oprysków o niewłaściwej porze, do zatruć dochodzi w trakcie 

kwitnienia plantacji malin. Rzadziej zdarzają się zatrucia pszczół podczas wykorzystywania 

przez zbieraczki pszczoły miodnej pożytków występujących w lasach 

(malina, kruszyna, spadź liściasta lub iglasta), w których dokonuje się oprysków 

przeciw szkodnikom drzewostanu. Narażenie rodzin pszczelich na zatrucia ma 

miejsce w zasadzie w trakcie całego sezonu pszczelarskiego i trwa od miesiąca 

kwietnia aż do sierpnia. Według danych z wojewódzkich związków pszczelarskich 

(nie wszystkie zatrucia są zgłaszane) w ostatnich latach w kraju ok. 0,5% zatruć pasiek 

wystąpiło na pożytku rzepakowym, a drugie 0,5% na pozostałych uprawach. 

1% zatruć to niby niewiele, ale stanowi to ok. 12 000 rodzin pszczelich, co przy 

niemożności pozyskania chociażby samego miodu w granicach 15 kg/rodzinę daje 

straty (zakładając średnią cenę kilograma miodu 20 zł) w wysokości ok. 3,6 mln 

zł – a to już suma niebagatelna. Gdyby doliczyć straty rodzin pszczelich, matek, 

pyłku, wosku, kwota ta niewątpliwie uległaby co najmniej podwojeniu. Nie wspominając 

już o tym, że straty gospodarcze wynikające z niezapylenia upraw przez 

pszczoły szacuje się na 2,3–2,5 mld zł, bez uwzględniania strat spowodowanych 

brakiem tych owadów w środowisku przyrodniczym. 

Środek ochrony roślin a pszczoła… 

Relacja ta nie jest sprawą prostą i jednoznaczną. Nie można twierdzić, że każde 

użycie ś. o. r. jest jednoznaczne ze śmiercią pszczoły i na tym sprawę zakończyć. 

Rozważania należy prowadzić wielokierunkowo, w różnych płaszczyznach. 

Przede wszystkim na rodzinę pszczelą należy spojrzeć jako na złożony superorganizm, 

w którym funkcjonują różne postaci pszczół (matka pszczela, robotnice, 

trutnie) oraz istnieje wśród nich konkretny podział obowiązków (karmicielki, 

woszczarki, strażniczki oraz zbieraczki). Zwrócenie uwagi na zróżnicowanie 

czynności w rodzinie pszczelej jest konieczne do późniejszego, pełnego zrozumienia 

mechanizmu zatruć pszczół i następstw 

z tym faktem związanych. Należy 

pamiętać także o tym, że pszczoły 

wykazują tzw. wierność kwiatową, która 

wyraża się tym, że raz odkryte źródło 

pożytku (np. kwitnący łan rzepaku, fot. 

2) zbieraczki wykorzystują do końca i nie 

interesują się rozkwitającymi w tym czasie 

(nawet bliżej pasiek) innymi roślinami 

miododajnymi. Przyjmuje się, że promień lotu pszczół na pożytki wynosi ok. 3 

km, z czego za lot efektywny uznaje się lot pszczół na odległość 2 km. Pole o takim 

promieniu stanowi obszar o bardzo dużej powierzchni (1256 ha). Wiadomo też, 

iż im mniejsza jest odległość pasieki od upraw roślin miododajnych, tym wykorzystanie 

tych pożytków jest lepsze (tab. 1), a co za tym idzie bardziej intensywne 

i zmasowane są loty pszczół. Dlatego też pszczelarze ustawiają swoje pasieki, jeśli 

jest to możliwe, jak najbliżej pożytku. I tacy, w przypadku zatrucia pszczół, tracą 

najwięcej. 

Tabela 1. Wykorzystanie wziątku w zależności od odległości pasieki od pożytku 

Odległość od pasieki w km Stopień wykorzystania pożytku w % 

0 

do 0,5 

0,5 – 1,0 

1,0 – 1,5 

1,5 – 2,0 

ponad 2 

Fot. 2. Zbieraczka pszczoły miodnej od wie dzająca 

kwiat rzepaku 

100 

70 

40 

25 

5 

0 

fot. D. Teper 

40 41

Toksyczność środków ochrony roślin 

Zgodnie z nową klasyfikacją ś. o. r. ze względu na ryzyko zatrucia pszczół dzielimy 

na: 

• bardzo toksyczne, 

• toksyczne. 

Środków z takim oznakowaniem na etykiecie instrukcji staraj się unikać. Jeśli 

już je stosujesz, pamiętaj o określonej dla pszczół prewencji, a jest to czas, po jakim 

od wykonania zabiegu możliwy jest oblot przez pszczoły chronionej plantacji bez 

szkody dla tych owadów. 

Natychmiastowe i odległe efekty zatruć 

Działanie trucizn na rodzinę pszczelą może być natychmiastowe i od razu zauważalne 

bądź odległe, co daje się obserwować w pewnym przedziale czasowym. 

Natychmiastowy efekt to likwidacja całych rodzin, co czasami ma miejsce najczęściej 

przy zatruciach ostrych lub silne osłabienie rodziny w wyniku padania dużej 

liczby pszczół i zamierania czerwiu. Efekt odległy, początkowo o mniej uchwytnych 

objawach, powoduje takie same, a niejednokrotnie nawet większe straty niż 

w ostrych zatruciach. W obu przypadkach, kiedy nie dojdzie do zagłady rodziny, 

prowadzi to do jej osłabienia. Występuje tu, jak na ironię, pewien paradoks. Od 

początku sezonu pszczelarz dąży do uzyskania rodzin pszczelich o jak największej 

sile, ponieważ tylko takie rodziny gwarantują duże zbiory miodu i pyłku. W rodzinie 

jest duża liczba pszczół zbieraczek, które aktywnie uczestniczą w poszukiwaniu 

źródeł pożytku, penetrując większy teren. Ponieważ robotnice są w dobrej 

kondycji, pracując wydajniej − przynoszą do ula większe ładunki nektaru i pyłku. 

Jest to pozytywne w przypadku pełnej równowagi występującej w środowisku, 

w przypadku skażenia pożytku ś. o. r. – właśnie najsilniejsze rodziny są zagrożone 

w pierwszej kolejności. Można to tłumaczyć przynoszeniem do ula większych 

ilości skażonego wziątku, stanowiącego potencjalne niebezpieczeństwo dla czerwiu 

i pszczół pozostających w rodzinie. W pełni sezonu, podczas intensywnego 

rozwoju rodzin pszczelich do ich prawidłowego funkcjonowania niezbędna jest 

woda, na którą zapotrzebowanie dla jednej rodziny wynosi ok. 1,5-2 l dziennie. 

Łatwo sobie chyba wyobrazić skutki korzystania z wody, do której w konsekwencji 

zaniedbań w prowadzeniu zabiegów oprysków plantacji, dostały się ś. o. r. 

Działanie środków ochrony roślin na pszczoły 

W zależności od drogi przenikania ś. o. r. do organizmu pszczoły rozróżnić 

można trzy sposoby ich działania: 

• Działanie kontaktowe – uznawane jest za najczęstszą przyczynę zatruć 

pszczół w warunkach polowych. Środki kontaktowe uszkadzają układ nerwowy 

pszczół, a wnikając do organizmu przez oskórek powodują śmierć 

tych owadów. Tego typu zatrucia mogą wystąpić również podczas oprysków 

plantacji w pogodny dzień, znajdujących się na drodze przelotu pszczół 

z pasieki do źródła pożytku. W takim przypadku nawet ś. o. r. uznawane za 

nietoksyczne mogą przez bezpośrednie działanie na pszczołę spowodować 

jej zatrucie. 

• Działanie żołądkowe – do zatrucia dochodzi wtedy, kiedy pszczoła pobierze 

skażony pokarm. Może to być zarówno nektar, jak i pyłek oraz spadź 

ale także woda. Jeżeli zastosowany preparat jest silnie toksyczny, pszczoła 

może zginąć od razu lub w drodze do pasieki, jeśli mniej toksyczny – 

pszczoły mogą ginąć przed ulem, bądź w ulu. Wskazuje to jednoznacznie 

na to, że przynoszonym do ula skażonym pokarmem zatruwają się lub są 

podtruwane młode karmicielki i larwy oraz dochodzi do skażenia miodu. 

• Działanie fumigacyjne (gazowe) – substancje aktywne środków ochrony 

roślin wnikają do organizmu pszczoły przez drogi oddechowe. Faktem 

jest, że z tego rodzaju zatruciami lub podtruciami mamy do czynienia najrzadziej. 

Może do nich dochodzić podczas oprysku plantacji w upalne dni 

środkami charakteryzującymi się dużą prężnością par. 

Szacowanie strat 

W praktyce wskaźnikiem wielkości zatrucia jest przede wszystkim liczebny 

ubytek pszczół stwierdzony bezpośrednio po zastosowaniu toksycznych ś. o. r. Ale 

pszczelarz ponosi straty także podczas podtruć, kiedy osłabione pszczoły pozostają 

przy życiu. Analizując straty, pomijane są na ogół późniejsze skutki zastosowania 

ś. o. r. (opóźnienie rodzin w rozwoju, słabsze czerwienie matek). W przypadku 

zatruć wycenę strat prowadzi się, przyjmując, że określony procent zatrucia 

pszczół powoduje ograniczenie możliwości produkcyjnych w różnym okresie. Do 

strat spowodowanych ograniczeniem produkcji miodu w podanym wyżej okresie 

dolicza się proporcjonalnie utratę produkcji wosku, propolisu, mleczka pszczelego. 

Wartość utraconych produktów oblicza się na podstawie ceny, jaką pszczelarz 

osiągnąłby za te produkty. Celem przyspieszenia regeneracji zatrutych rodzin na- 

42 43

leży je podkarmić. Przyjmuje się, że rodziny zatrute w 40, 60 i 80% podkarmia 

się syropem cukrowym o zawartości cukru odpowiednio 1, 2 i 3 kg. Koszt cukru 

stanowi jego cena wraz z kosztami dostawy. Często do strat dolicza się wartość nie 

uzyskanych rodzin pszczelich, o które pasieka mogłaby być powiększona w przypadku 

nie wystąpienia zatrucia. 

Regeneracja rodziny po zatruciu 

Regeneracja rodziny pszczelej po zatruciu jest bardzo trudna, a pszczelarz 

niewiele może pomóc takiej rodzinie w powrocie do stanu pierwotnego (tab. 2). 

Zarówno w zatruciu o mniejszym stopniu, jak i całkowitym, straty finansowe 

są ogromne, nie tylko jeśli chodzi o same pszczoły. We wszystkich przypadkach 

w ulach znajdują się plastry ze skażonymi zapasami miodu i pyłku, które należy 

usunąć, gdyż dalsze ich wykorzystanie nie jest możliwe. Główna odpowiedzialność 

za pszczoły spoczywa więc na osobie przeprowadzającej opryski roślin, ponieważ 

nawet pszczelarz, który jest poinformowany o zamiarze przeprowadzanych 

zabiegów nie ma możliwości na ten moment przewiezienia pasieki w inne 

miejsce, ani też zamknięcia wylotów w ulach aby pszczoły nie miały możliwości 

oblotu (grozi to bowiem gwałtownym wzrostem temperatury w obrębie gniazda 

pszczelego, brakiem wentylacji, a w rezultacie osypaniem się rodziny). 

Tabela 2. Czas regeneracji rodziny pszczelej w zależności od procentu zatrucia pszczół 

Procent zatrucia pszczół 

40 

60 

80 

Okres regeneracji rodziny pszczelej 

1 miesiąc 

2 miesiące 

3 miesiące 

Zatrucie „odroczone” 

Na zdrowotność rodzin pszczelich oraz ich rozwój ujemnie wpływają wszelkie 

domieszki substancji aktywnych pochodzących ze ś. o. r. w zapasach pokarmu 

(miodu, pyłku) gromadzonego w ulu. Substancje toksyczne w małych ilościach 

niejednokrotnie nie zagrażają od razu życiu pszczół ale spożywane wraz z pokarmem 

przez pszczoły obniżają ich odporność, skracając w rezultacie ich życie. 

Substancje te są bardzo szkodliwe dla rozwijającego się czerwiu (hamują rozwój 

jaj i wzrost czerwiu, zaburzają wylinki), który w wyniku zatrucia może nie dać 

następnych pokoleń pszczół w sezonie. Niejednokrotnie po użyciu ś. o. r. o niskim 

stopniu toksyczności lecz stosowanych w pobliżu pasiek o niewłaściwej porze, obserwowano 

duże straty wśród matek hodowlanych. Matki nie wygryzały się z mateczników, 

bądź po wygryzieniu nie były akceptowane przez pszczoły, które je 

natychmiast okłębiały, co w konsekwencji prowadziło do dużych strat. 

Zaburzenia w fizjologii 

Niezależnie od drogi wnikania trucizny do organizmu owada, ulega ona 

w jego organizmie wielu procesom, które to obejmują adsorpcję, jej dystrybucję 

w tkankach i narządach, biotransformację na poszczególne składowe i wydalanie 

z organizmu. Niewielki odsetek trucizny dociera w formie niezmienionej do 

miejsca jej docelowego działania, zaburza określone szlaki metaboliczne i łączy się 

z receptorami komórek wrażliwych. Ponadto w sposób niespecyficzny substancje 

aktywne środków ochrony roślin mogą uszkadzać hemocyty, okrywę ciała, struktury 

przewodu pokarmowego, narządy produkujące hormony, przez co wpływają 

zaburzają mechanizmy warunkujące odporność pszczół. Mogą one zmieniać zachowanie 

pszczół i dezintegrować pracę rodziny, czego wyrazem są zaburzenia 

m.in. odporności behawioralnej. Każde zetknięcie się organizmu pszczoły ze ś. o. 

r., nawet o niewielkich stężeniach i przez krótki okres czasu, nie jest obojętne dla 

fizjologicznego stanu owada. Powtarzające się narażenia na ponowne zetknięcie 

się ze środkami ochrony roślin, poprzez właściwość kumulowania działania niektórych 

związków chemicznych, są bardzo niebezpieczne. 

Warto dążyć do wyeliminowania strat pszczół ponoszonych z tytułu używania 

w rolnictwie ś. o. r. i braku wyobraźni w ich stosowaniu − po pierwsze ze względu 

na korzyści płynące z działalności pszczół, związane z właściwym zapylaniem 

upraw i zwiększaniem plonów, po drugie ze względu na ponoszone duże straty 

ekonomiczne i po trzecie − mając na uwadze wysokie walory nieskażonego środowiska 

przyrodniczego, w którym żyje także człowiek. 

44 45


Trzmiele 

nie tylko pod osłonami 


Plantpress 

Trzmiele (Bombus spp.), obok pszczół miodnych stanowią najważniejszą 

grupę owadów zapylających. Obecne na polskim rynku firmy 

specjalizujące się w dziedzinie naturalnego zapylenia oferują szeroki 

asortyment uli z trzmielami wykorzystywanymi do zapylania upraw. 

W handlu znajdują się rodziny trzmiele różnej wielkości, które, w zależności 

od potrzeb, użytkowane są na plantacjach. Doskonalone są przy 

tym technologie związane z budową ula i jego dodatkowym wyposażeniem. 

W naturze 

Na terenie Polski stwierdzono występowanie blisko 30 gatunków trzmieli. 

W warunkach naturalnych w różnych kryjówkach (dziuplach, mysich i krecich 

norach, w szparach) zimują zapłodnione samice w stanie hibernacji, które wiosną 

szukają miejsc na gniazdowanie. Matki trzmiele pojawiają się, w zależności 

od gatunku oraz warunków pogodowych, od marca do pierwszej dekady maja. 

Samica po wyborze miejsca buduje gniazdo, przynosi pyłek (stanowiący pokarm 

dla larw) i składa pierwsze jaja. Larwy są wrażliwe na spadki temperatury i giną 

już przy 12°C, dlatego matka ogrzewa 

komórkę swoim ciałem. Rozwój larwalny 

trwa około 21 dni. Po pojawieniu się 

w gnieździe pierwszych robotnic, które 

już po 1-2 dniach wylatują po pokarm, 

matka zajmuje się już tylko składaniem 

jaj i pracą w gnieździe. Gdy w rodzinie 

Fot. 1. Kopulująca para trzmieli w izolatorze 

godowym w Gospodarstwie Polski Trzmiel 

liczba trzmieli wynosi (w zależności od 

gatunku) od kilkudziesięciu do kilkuset 

osobników, co ma miejsce najczęściej w połowie lata, pojawiają się młode samice 

i samce. Jednak tylko nielicznym matkom (20%) udaje się osiągnąć sukces rozrodczy, 

czyli wyprowadzić formy płciowe. Po kopulacji (fot. 1) zapłodnione samice 

szukają miejsca na przezimowanie, a samce giną w czasie pierwszych przymrozków. 

Hodowla 

Sztuczny chów trzmieli jest niejako odwzorowaniem ich życia w naturze. Prekursorami 

tej hodowli byli prawdopodobnie pasterze, którzy przenosili gniazda 

trzmiele blisko domostw i podglądali pracujące owady. W Polsce działania związane 

z chowem trzmieli zostały podjęte już w latach 60. i 70. ub. w., a na początku 

lat 80. wydano szersze opracowanie na ten temat. Pod koniec lat 80. XX w. rozpoczęto 

w Belgii i Holandii hodowlę trzmieli z wykorzystaniem samic zbieranych 

lokalnie. Przedstawiciele firm, z którymi rozmawiałam, deklarowali, że na polski 

rynek (tab. 1) do tworzenia rodzin trzmielich wykorzystywany jest podgatunek 

trzmiela ziemnego (Bombus terrestris ssp. terrestris) – spotykany w całej Europie, 

za wyjątkiem Wielkiej Brytanii, środkowej i północnej części Skandynawii, południowej 

Francji, Hiszpanii i Włoch. Firma Polski Trzmiel prowadzi hodowlę także 

trzmiela kamiennika (Bombus lapidarius), który do masowej sprzedaży zostanie 

wprowadzony nie wcześniej niż za 3 lata. Zapłodnione matki w stanie hibernacji 

są przechowywane w lodówkach lub pomieszczeniu hibernacyjnym. W zależności 

od potrzeb, matki zmuszane są do założenia gniazda w dowolnym czasie. 

Tabela 1. Firmy oferujące ule z trzmielami na polskim rynku 

Firma Na polskim rynku Pochodzenie 

Początek Gatunek 

materiału 

działalności trzmieli 

zarodowego 

(rok) wykorzystywany 

(kraj) 

w hodowli 

Agroconsult 2003 Bombus terrestris Polska 

ssp. terrestris 

Kraj, w którym 

ule z trzmielami 

są produkowane 

Hiszpania 

(początkowy 

okres produkcji) 

Biobest 

1993/1994 nie podano Belgia 

(dystrybutor 

firma Biopartner) 

Koppert 1985 Słowacja Słowacja 

Polski Trzmiel 2003 Polska Polska 

Syngenta BioLine 2006 Europa Holandia 

46 47

Tabela 2. Charakterystyka uli dostępnych na rynku 

Firma 

Agroconsult 

Materiał, z którego wykonany 

jest ul 

Warstwę zewnętrzną stanowi 

pudełko kartonowe, we wnętrzu 

ula plastikowy pojemnik. 

Dodatkowe wyposażenie 

nie podano 

Statywy 

nie podano 


Biobest 



ula plastikowy pojemnik. 

Wentylacja opatentowana – 

ażurowy podwieszany karton 

(fot. 2) – dzięki temu w gorące 

dni temperatura w gnieździe 

jest niższa o 2–4°C niż na zewnątrz. 

Firma planuje wprowadzenie 

ula biodegradowalnego. 

dla multi uli kompaktowe 

opakowanie ze styropianu 

możliwość 

zakupu 

Fot. 2. Ażurowa wentylacja w ulu firmy Biobest 

Fot. 3. Ul firmy Koppert, (od lewej) pożywka, 

plastikowe pudełko i plastikowa część gniazda 

Koppert 



ula plastikowy pojemnik 

(fot. 3). 

System dyspenserów (owad, 

który opuszcza ul, musi 

przejść przez system korytarzy, 

pobierając na swoje ciało 

znajdujący się tam pyłek 

odmiany zapylającej – po 

opuszczeniu ula przenosi pyłek 

na słupek kwiatu odmiany 

zapylanej). 

System WIRELESS BEEHO- 

ME (zdalne otwieranie uli). 

Izolacja styropianowa w ulach 

typu Tripol na początku sezonu 

(fot. 4 a, b). 

nie podano 

Fot. 4a, b. Izolacja styropianowa dla uli typu Tripol 

Polski 

Trzmiel 



ula płyty pilśniowe (fot. 

5a, b), drewniane listewki (materiał 

przyjazny środowisku, 

zapewniający warunki bytowania 

zbliżone do tych, jakie 

panują w środowisku naturalnym). 

Ul opatentowany na podstawie 

testów ponad 100 prototypów. 

nie podano 

dwustanowiskowe, 

spawane, ażurowe 

konstrukcje 

z drewnianym 

daszkiem, 

wysokości 

ok. 1 m, 

przeznaczone 

pod ule 

sadownicze 

Fot. 5a. Elementy ula firmy Polski Trzmiel: 

plastikowy pojemnik na syrop, tekturowa warstwa 

zewnętrzna i wykonana z płyt pilśniowych 

część gniazdowa 

Fot. 5b. Część gniazdowa wykonana jest z materiału 

przyjaznego środowisku – płyt pilśniowych 

Syngenta 

BioLine 


pudełko kartonowe, woskowane 

(częściowe zabezpieczenie 

przed wodą), we wnętrzu ula 

plastikowy pojemnik. W ulach 

przeznaczonych do upraw 

polowych całe poszycie zewnętrzne 

ula wykonane jest ze 

styropianu (ul ocieplony i wodoodoprny). 

nie podano 

statywy 

dostarczane przez 

firmy produkujące 

konstrukcje 

szklarniowe 

Ule (tab. 2), w których trzmiele trafiają do odbiorcy, są jednorazowego użytku, 

wszystkie wyposażone są w systemy wentylacyjne. Ponadto każdy ul zaopatrzony 

jest w pożywkę (syrop cukrowy) oraz pokarm białkowy – pyłek (niezbędny do 

karmienia larw). Oferowane w handlu ule mają dwa otwory wylotowe. Jeden wykorzystywany 

jest w warunkach standardowych – trzmiele mogą wchodzić do ula 

i z niego wychodzić. Drugi wykorzystywany jest w sytuacjach, kiedy konieczne 

jest wyłapanie trzmieli i zamknięcie gniazda (np. na czas wykonania zabiegu che- 

48 49

micznego) –trzmiele mogą wejść do ula, natomiast nie mogą z niego wyjść. W zależności 

od przeznaczenia, ule z trzmielami mogą różnić się liczbą robotnic (tab. 3) 

– te z większą ich liczbą wykorzystywane są do zapylania upraw polowych. Okres 

użytkowania ula z trzmielami wynosi zazwyczaj 4–8 tygodni, w tym czasie wzrasta 

liczba osobników w ulach. Pojawienie się form płciowych kończy efektywny 

okres pracy ula z trzmielami. Hodowla prowadzona jest przez cały rok, a sprzedaż 

w naszym kraju ma miejsce głównie od stycznia do końca września. W uprawach 

Tabela 3. Parametry oferowanych w handlu gniazd z trzmielami 

Firma 

Wielkość 

ula/rodziny 

Liczba 

robotnic 

Agroconsult standardowy 50–100 

(średnio 75) 

powiększony 

– sadowniczy 

Okres 

aktywności 

(tygodnie) 

Powierzchnia 

uprawy (m 2 ) 

6–8 2000–2500 

(szklarnie) 

120–170 2–3 1500–2500 

(uprawy 

sadownicze 

lub nasienne) 

Cena netto 

(zł) 

w bieżącym 

sezonie 

od 110 

od 150 

Biobest standardowy 50–60 6–8 1500–2500 nie podano 

super mini 50 4–5 500–600 

mini 50 4–5 300 

multi ul 300–350 4–6 2–3 ule/ha 

Koppert Natupol S 50–70 6–8 750–1250 nie podano 

Natupol N 50–70 8–12 1250–2500 

Natupol E 80–110 8–10 1250–2500 

Tripol 360–450 6–10 2000–10000 

Minipol 45–70 4–6 < 500/750 

(w zależności 

od liczby 

kwiatów) 

Polski rodzinka średnia 60–80 4–6 do 1500 100–120 

Trzmiel 

rodzinka duża 120–150 (250) 

< 2500 120 

dodatkowo 

30–50 trutni 

do rodzinek 

sadowniczych 

Syngenta Kod 0251-01 60 6–8 2500 nie podano 

BioLine 

Kod 0251-02 100 4–6 do 2500 

Kod 0251-03 70–100 4–6 do 2500 

Kod 0251-05 35 4–6 1250 

polowych trzmiele wykorzystywane 

są do zapylania roślin sadowniczych: 

drzew owocowych (szczególnie czereśni, 

brzoskwini, moreli), borówki wysokiej 

(fot. 6), maliny, truskawki i porzeczki. 

W mniejszym stopniu uliki służą do zapylania 

upraw polowych pomidora, dyni 

czy bobu. Wzrasta zainteresowanie zapylaniem 

przez trzmiele upraw nasiennych. 

Fot. 6. Trzmiel odwiedzający kwiat borówki 

wysokiej 

W uprawach pod osłonami, głównie w szklarniach, ale też w tunelach foliowych 

trzmiele wykorzystywane są najczęściej do zapylania pomidorów, a także truskawki 

i maliny. Najbardziej popularną formą dystrybucji uli są dostawy bezpośrednie, 

dowóz do odbiorcy przez firmy kurierskie, rzadko odbiór osobisty przez klienta. 

Dlaczego trzmiele? 

Obecnie trzmiele wykorzystywane są na całym świecie do zapylania wielu gatunków 

roślin uprawnych. Najpowszechniej używane są one w uprawach pomidorów 

pod osłonami, w których pszczoła miodna okazała się całkowicie nieprzydatna 

– źle znosi zamknięte przestrzenie. Przy próbie wylotu na zewnątrz, pszczoły giną, 

uderzając o ściany obiektów. Poza tym nie dla wszystkich roślin są one odpowiednimi 

owadami zapylającymi. Trzmiele, odwiedzając kwiaty i zdobywając pyłek, charakterystycznie 

brzęczą, poruszają skrzydłami, odwłokiem i tułowiem. Wprowadza 

to kwiat w wibrację o stałej częstości drgań. Dochodzi w ten sposób do wysypywania 

się pyłku przez bardzo małe otwory w pylnikach. W czasie pozyskiwania pyłku 

trzmiel przytrzymuje się w kwiecie odnóżami lub żuwaczkami, pozostając z nim 

w ścisłym kontakcie, a pyłek osypuje przede wszystkim głowę i grzbietową część 

tułowia owada. Mechanizm ten nosi nazwę zapylania wibracyjnego i dotyczy około 

500 gatunków roślin, w tym borówki wysokiej. Dlatego trzmiele są bardzo skutecznymi 

zapylaczami na plantacjach tej rośliny. Oprócz specyficznego mechanizmu 

zapylania wibracyjnego duże znaczenie w zapylaniu roślin ma długość języczka 

trzmiela. Zapylanie kwiatów o długiej rurce korony nie stanowi dla trzmiela problemu. 

Z takimi kwiatami znakomicie sobie radzi, gdyż długość jego języczka wynosi 

do 24 mm. Ponadto trzmiele są wydajnymi owadami zapylającymi, gdyż w tym samym 

czasie odwiedzają dwa razy więcej kwiatów niż pszczoły. Ponadto u owadów 

tych nie występuje system komunikacji (w przeciwieństwie do pszczoły miodnej), 

co jest zaletą w zapylaniu upraw szklarniowych. Robotnice nie przekazują sobie in- 


50 51

formacji o źródle pokarmu i nawet jeśli pojedyncze osobniki znajdą pokarm poza 

obiektem, nie informują o tym pozostałych. Trzmiele są owadami sprawdzającymi 

się w zapylaniu roślin nawet w czasie niekorzystnych warunków atmosferycznych, 

także w szklarniach, gdzie panuje wyższa wilgotność i temperatura. 

Praktyczne uwagi: 

• Ule z trzmielami należy ustawiać w miejscu: zacienionym, suchym, nienarażonym 

na przeciągi, w którym stężenie dwutlenku węgla nie jest wyższe 

od przeciętnego poziomu (gaz ten osłabia aktywność trzmieli). 

• Ule najlepiej umieszczać na wysokości 1–1,5 m, rozkładając je równomiernie 

i oddzielnie. 

• W uprawach polowych bardzo często stosuje się zabezpieczanie uli przed 

deszczem i rosą, stawiając ul na odwróconej skrzynce, kładąc na ul kolejno 

skrzynkę, styropian (który służy jako daszek) i kamień (aby zabezpieczyć 

daszek przed wiatrem). 

• Ważna jest ochrona przed mrówkami, które wchodzą do gniazd trzmieli 

zwabione zapachem pokarmu rabują syrop. W tym celu statyw, na którym 

stoi ul, w miejscu stykania się go z podłożem można zabezpieczyć na szerokości 

10 cm smarem. 

• Należy dostosować liczbę uli do wielkości plantacji oraz liczby kwitnących 

roślin. Zbyt dużo owadów na jednostce powierzchni może powodować efekt 

„zmęczenia kwiatów”. Nazbyt intensywne odwiedziny kwiatów, oprócz ich 

czernienia i zasychania, mogą prowadzić także do powstania owoców pomidora, 

które pękają jeszcze przed dojrzewaniem. 

• Zapas pokarmu (syropu cukrowego) w ulikach przewidziany jest na całe 

życie rodziny trzmielej. 

Pamiętajmy 

o pszczołach 


Plantpress 

Fot. 1. Zbieraczka pszczoły miodnej odwiedzająca 

kwiat jabłoni 

O owady zapylające i ich bezpieczeństwo należy dbać cały sezon, a nie 

tylko w okresie zwalczania wybranych chorób czy szkodników, czy też 

w trakcie kwitnienia chronionych upraw (fot.1). Maj i czerwiec to miesiące 

najintensywniejszego rozwoju rodzin pszczelich. W tym czasie liczą 

one 30–50 (a nawet 80) tysięcy robotnic, a matka składa od 1000 do 

2500 jaj w ciągu doby (fot. 2). W tym czasie rodzina zużywa około 15–20 

kg miodu i 6,5–8 kg pyłku. Jeśli minął już okres kwitnienia drzew owocowych 

i rzepaku, których kwiaty stanowiły cenne źródło pokarmu dla 

pszczół, owady te nadal obecne są w środowisku i korzystają z dostępnej 

bazy pokarmowej: nektaru, pyłku i spadzi. Dlatego w dalszym ciągu koniczna 

jest dbałość o ich bezpieczeństwo. 

CCD a zatrucia środkami ochrony roślin 

CCD, czyli syndrom masowego ginięcia rodzin pszczelich (ang. Colony Collapse 

Disorder) jest zjawiskiem coraz powszechniejszym na świecie, także w Europie. 

Uważa się, że zjawisko wynika ze współdziałania kilku nakładających się 


Zadbajmy o trzmiele 

We własnym zakresie warto zadbać o obecność i ochronę trzmieli na plantacjach. 

Bierny sposób polega na nie niszczeniu ich gniazd, nie wyrywaniu roślin, 

na których znajdują pokarm i ograniczeniu stosowania środków ochrony roślin. 

Ochrona czynna obejmuje sianie roślin żywicielskich, zakładanie budek w których 

trzmiele mogą się zagnieździć, nie wypalanie trawy, dbanie o miedze i zadrzewienia 

śródpolne. 

Materiał został w dużej mierze opracowany na podstawie informacji uzyskanych od przedstawicieli 

firm: Agroconsult, Biopartner, Koppert, Polski Trzmiel i Syngenta BioLine 

Fot. 2. Matka pszczela (oznaczona 

niebieskim znaczkiem) oraz robotnice 

na plastrze, w komórkach widoczny 

czerw 


52 53


Fot. 3. Zgromadzony w plastrach pyłek 

także może zawierać pozostałości ś. o. 

r. – na zdjęciu różnokolorowa pierzga 

w komórkach niezasklepionych 

czynników, takich jak: chemizacja środowiska, w tym skażenie środkami ochrony 

roślin, obecność patogenów pszczół, nieskuteczność środków zwalczających patogeny 

pszczół, niedobory pokarmowe, źle prowadzona gospodarka pasieczna, 

korzystanie przez pszczoły z pyłku roślin modyfikowanych genetycznie. Objawy 

masowego ginięcia rodzin pszczelich obejmują: • brak w rodzinie pszczół lotnych 

(w ulu pozostaje matka z niewielką liczbą pszczół ulowych oraz nieproporcjonalnie 

do liczby pszczół – dużą liczbą larw); • brak martwych pszczół w gnieździe 

oraz w bezpośrednim sąsiedztwie ula; • opóźniona inwazja szkodników ulowych 

(np. motyle barciaków), • brak objawów rabunku. 

Zjawiska masowego ginięcia rodzin pszczelich nie można jednak łączyć z innym 

„zjawiskiem” nieodpowiedniego stosowania środków ochrony roślin (ś. o. r.) 

i zatruciami lub podtruciami pszczół. Aczkolwiek istnieją hipotezy zakładające, że 

zatrucia mogą przyczyniać się do powstawania syndromu masowego ginięcia rodzin 

pszczelich. Zatrucie spowodowane ś. o. r., w przeciwieństwie do objawów zamierania 

rodzin pszczelich objawia się obecnością dużej liczby martwych pszczół 

przed ulem, których aparat gębowy jest charakterystycznie wysunięty i podwinięty. 

Większość zatrutych pszczół wraca do pasieki, zbieraczki siadają na trawie, 

przed wylotkam i tam giną. Pszczoły z objawami zatrucia łatwo zweryfikować 

przed wejściem do ula, owady charakteryzują się utratą zdolności lotu, paraliżem, 

zwracaniem zawartości wola miodowego. Najczęściej zjawisko takie obserwowane 

jest we wszystkich rodzinach na pasiece. Objawy zatrucia mogą być także odsunięte 

w czasie. Ponieważ podtrute zbieraczki przynoszą skażony pokarm do ula, 

wskutek jego wykorzystania mogą ginąć także robotnice ulowe, zamierać larwy. 

Pozostałości ś. o. r. znajdowane są także pyłku (fot. 3) i nakropie lub miodzie zgromadzonym 

w plastrach a nawet w wosku. Podtruta rodzina gorzej się rozwija, jest 

bardziej podatna na choroby oraz mniej produktywna. 

Rodzina do wynajęcia 

Zmniejszająca się liczba pszczół odbija się niekorzystnie na zapylaniu upraw. 

Problemy braku owadów zapylających dotyczą USA, czy niektórych krajów Europy 

Zachodniej. W Polsce liczba rodzin pszczelich wynosi obecnie ponad 1,2 

mln, podczas gdy potrzeby zapylania są co najmniej dwukrotnie wyższe. Pewnym 

rozwiązaniem, funkcjonującym w USA czy w krajach Europy Zachodniej jest odpłatna 

możliwość korzystania z usług pszczelarzy dysponujących pasiekami, które 

mogą zostać przewiezione na uprawę wymagającą zapylenia. W Jednakże polscy 

plantatorzy, w przeciwieństwie do producentów z krajów Europy Zachodniej czy 

Stanów Zjednoczonych z tej usługi korzystają bardzo rzadko. Wynika to po części 

z nieznajomości tematu dotyczącego tego ważnego elementu uprawy roślin, 

jakim jest ich zapylenie. Także pszczelarze z niechęcią odnoszą się do możliwości 

użyczenia rodzin pszczelich producentom owoców, co z kolei spowodowane jest 

obawą przed zatruciem pszczół nieracjonalnie stosowanymi środkami ochrony 

roślin na plantacjach. W naszym kraju sytuacja dotycząca owadów zapylających 

jest jeszcze na tyle dobra, że producenci owoców nie są zainteresowani płatnym 

wypożyczaniem pasieki na plantacje. Z kolei pszczelarze coraz częściej domagają 

się opłat za tę usługę. 

Ważne: czytanie etykiety 

Ochrona roślin jest niezbędnym elementem produkcji, gwarantującym wysokiej 

jakości i odpowiedniej ilości plon owoców i nasion. Prawidłowe prowadzenie 

zabiegów ś. o. r. nie powinno powodować zatruć owadów zapylających, aczkolwiek 

rokrocznie do nich dochodzi, nie tylko wiosną podczas kwitnienia sadów, czy rzepaku 

ale przez cały sezon. Nieodzownym elementem bezpiecznie prowadzonej 

ochrony roślin jest stosowanie preparatów zgodnie z etykietą-instrukcją stosowania 

(w odpowiednich dawkach, terminach, na wskazanych uprawach). Niezbędne 

jest przestrzeganie prewencji, czyli czasu jaki musi upłynąć od wykonania zabiegu 

do momentu oblotu chronionej uprawy przez pszczoły. Należy zatem wykorzystywać 

środki o krótkim okresie prewencji. 

54 55

Zabieg – tylko wieczorem 

Konieczne jest prowadzenie zabiegów ochronnych po ustaniu lotów pszczół, 

w godzinach wieczornych lub nocnych. Pszczoły w poszukiwaniu pokarmu latają 

nawet na odległość 3 km. Dlatego jeśli na plantacji znajdują się kwitnące rośliny 

(np. chwasty) lub owady spadziujące, mimo braku na jego terenie uli i jeśli zabiegi 

ochrony roślin będą wykonywane w ciągu dnia może dochodzić do zatruć pszczół 

z okolicznych pasiek. Należy także pamiętać o dzikich pszczołowatych, które bytują 

w różnych miejscach na plantacji lub w jej pobliżu, a zabieg w ciągu dnia może 

skutkować śmiercią tych owadów. Jeśli konieczne jest wykonanie zabiegu w ciągu 

dnia należy o tym wcześniej (około 3 dni) poinformować pszczelarza, aby mógł 

zabezpieczyć rodziny przed zatruciem. Najskuteczniejszą metodą jest przewiezienie 

rodzin na odległość 4–5 km od miejsca wykonywania zabiegu. Jednak w tym 

samych czasie w wielu miejscach wykonywane są opryski, ponadto przed transportem 

pszczelarz musi wykonać miodobranie, a sam transport stanowi dodatkowe 

koszty i problemy organizacyjne. Zatem idealnym rozwiązaniem i na pewno 

bezpiecznym, nie tylko dla pszczoły miodnej (której rodziny można w pewien 

sposób ochronić) ale i dla innych pszczołowatych oraz organizmów pożytecznych 

(np. dorosłych bzygów, biedronek i złotooków) jest wykonywanie zabiegów po 

ustaniu aktywności lotnej tych owadów. 

W ciągu dnia i w czasie ekspozycji słonecznej promienie UV powodują szybszy 

rozkład substancji aktywnej ś. o. r., a tym samym krótszy czas jej działania. Słońce 

oraz wiatr osuszają krople cieczy. Z kolei przy większej wilgotności powietrza, co 

ma miejsce nocą lepiej wchłaniane są preparaty układowe. Wieczorne wykonywanie 

zabiegów selektywnymi insektycydami powierzchniowymi (np. stosowanymi 

przeciwko mszycom) wpływa na ograniczenie liczebności populacji motyli nocnych, 

(np. zwójkówek, owocówki jabłkóweczki), które aktywne są po zachodzie 

słońca. 

Wybór środka 

Istotne znaczenie ma wykonywanie zabiegów tylko w przypadku przekroczenia 

przez agrofaga progu ekonomicznej szkodliwości i o ile to możliwie wykorzystanie 

do wykonania zabiegu środków o działaniu selektywnym. 

Ważne jest aby unikać stosowania preparatów z grupy syntetycznych pyretroidów 

w pełni sezonu, a stosować je tylko jeśli jest to konieczne, jeden raz w sezonie, 

najlepiej wczesną wiosną, przed kwitnieniem roślin. Środki te, o działaniu 

totalnym oprócz potencjalnych szkodników działają toksycznie także na organizmy 

pożyteczne, w tym pszczołowate. Zniszczenie populacji pszczoły miodnej, 

dzikich pszczołowatych i trzmieli powoduje straty zarówno w ilości mniejszego 

i gorszej jakości plonu (mniej zapylonych kwiatów) nie tylko w danym sezonie, 

ale także w kolejnych latach. Środkami bardzo toksycznymi lub toksycznymi dla 

pszczół (o czym także informuje etykieta-instrukcja stosowania) nie należy wykonywać 

zabiegów na uprawach, których kwitnienie może rozpocząć się przed 

zakończeniem prewencji. 

Środki ochrony roślin, które pod względem stwarzania zagrożenia dla pszczół 

nie są klasyfikowane ze względu na niskie ryzyko, których etykieta-instrukcja stosowania 

nie określa prewencji, także mogą stanowić niebezpieczeństwo dla owadów 

jeśli stosowane są w czasie ich lotu. Znajdująca się w zasięgu stosowania preparatu 

zbieraczka opryskana cieczą roboczą przejmuje jej zapach przez co może 

zostać nie wpuszczona do gniazda przez robotnice pełniące funkcję strażniczek. 

Ponadto zmoczenie owada uniemożliwia jego lot. Pszczoły, trzmiele i inne owady 

są także wciągane przez wentylatory opryskiwaczy i giną. 

Chwasty 

Obecność kwitnących chwastów na 

plantacjach roślin uprawnych jest niekorzystna 

nie tylko w okresie kwitnienia 

upraw, ale po zakończeniu kwitnienia 

roślin uprawnych. W miesiącach późnowiosennych 

i wczesnoletnich w sadach 

mogą kwitnąć między innymi mniszek 

lekarski (fot. 4), koniczyna biała (fot. 

5), jasnota różowa, bluszczyk kurdybanek, 

maruna bezwonna, rumianek (fot. 

6) i inne chwasty, które ze względu na 

swoją miodo i pyłkodajność chętnie odwiedzane 

są przez pszczoły. Wskutek 

chemicznego zwalczania tej niechcianej 

roślinności dochodzi do zatruć pszczół. 

Dlatego zaleca się niedopuszczanie do 

zakwitania tych roślin w sadzie, poprzez 

ich koszenie, a dopiero potem wykona- 

Fot. 4. Mniszek lekarski, o dużej wydajności 

pyłkowej wynoszącej około 260 kg/ha i miodowej 

około 20 kg/ha jest cennym pożytkiem 

dla pszczoły miodnej 

Fot. 5. Koniczyna biała jej kwitnienie rozpoczyna 

lato w pasiece, w sadzie roślina ta jest 

uporczywym chwastem, jednak chętnie odwiedzanym 

przez pszczołę miodną 


56 57


Fot. 6. Robotnica pszczoły miodnej 

(widoczne obnóże pyłkowe na III parze 

odnóży) na kwiecie rumianku 

nie zabiegu chwastobójczego. Ponadto podczas 

wykonywania oprysków przeciwko agrofagom 

często dochodzi do znoszenia cieczy użytkowej 

także na inne rośliny, w tym kwitnące 

chwasty. Konsekwencją tego może być podtruwanie 

pszczół, które z tych właśnie roślin 

zbierają pokarm. 

Notatki 

Spadź 

Istotne znaczenie ma także obserwacja roślin pod kątem występowania spadzi 

na liściach. Mimo, że spadź z roślin różowatych (wiele gatunków roślin sadowniczych) 

nie jest chętnie zbierana przez pszczoły, w okresie kiedy pożytek jest ubogi, 

a źródło spadzi zostanie odnalezione przez zbieraczki i znajduje się blisko rodzin 

pszczelich jest ono także wykorzystywane. Mszyce i czerwce bardzo intensywnie 

wydalają spadź nocą, wtedy też najwięcej tej substancji gromadzi się na liściach. 

Także większa wilgotność powietrza nocą sprzyja utrzymywaniu się kropel spadzi 

na liściach. Pszczoły najintensywniej wykorzystują spadź w godzinach rannych 

i do południa. Dlatego nie należy wykonywać oprysków roślin pokrytych spadzią, 

ponieważ działanie takie prowadzi do zatruć tych owadów. 

Przed i po zabiegu 

Miejsce, w którym przygotowywana jest ciecz robocza, a po zabiegu przepłukiwany 

jest zbiornik oraz rozpylacze nie powinno znajdować się w pobliżu zbiorników 

wodnych, szczególnie otwartych, niezabezpieczonych, ponieważ istnieje 

ryzyko skażenia wody. W czasie intensywnego rozwoju rodziny pszczelej dzienne 

zapotrzebowanie na wodę wynosi nawet 2 l na rodzinę. Zazwyczaj na pasieczysku 

znajdują się poidła, z których pszczoły czerpią wodę. Ale mogą one także korzystać 

z innych źródeł wody, dlatego dla tych owadów niebezpieczna może być nawet 

skażona woda w kałuży (powstałej np. po czyszczeniu sprzętu, którym wykonywany 

był zabieg). 

Dbałość o bezpieczeństwo owadów zapylających jest koniecznością i wymogiem 

dzisiejszych czasów, szczególnie w dobie zagrożenia masowym ginięciem 

rodzin pszczelich. 

Jak twierdzą badacze wymieranie pszczół może prowadzić do wielomiliardowych 

strat w rolnictwie świtowym, spadku produkcji żywności, a w konsekwencji 

także zwiększenia liczby głodujących ludzi. ■ 

58

Notatki

Akcja „Budujemy populację owadów zapylających” ma na celu 

edukowanie środowiska rolniczego i ogrodniczego odnośnie 

znaczenia owadów zapylających w produkcji roślinnej. 

Wraz ze specjalistami w tej dziedzinie chcemy podzielić się z Państwem 

wiedzą na temat owadów zapylających i ich roli w kształtowaniu 

plonu roślin uprawnych. 

W ramach akcji przekażemy również 1000 gniazd murarki 

ogrodowej – łatwego w hodowli gatunku dzikiej pszczoły 

świetnie sprawdzającej się w roli owada zapylającego. 

Zainteresowanych otrzymaniem takiego gniazda prosimy o zapoznanie 

się z informacją na załączonym kuponie. 

Zachęcamy do zaangażowania się w akcję! Więcej informacji o niej 

znajdziecie Państwo na: www.sumiagro.pl. 

Organizatorzy akcji

Budujemy populacjÄ owadÃ³w zapylajÄ cych - Sumi Agro

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Budujemy populacjÄ owadÃ³w zapylajÄcych - Sumi Agro