Jóla-Vísbending 2006.pdf

Samfelld velta kauphækkana,
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði
rekstrarforsendum fyrirtækja og þar
með atvinnuörygginu.
Mynd: Páll Stefánsson.
sviðum þjóðlífsins legðist á eitt. Um þó nokkurn tíma höfðu ASÍ
og VSÍ haft gagnkvæman vilja til að finna leiðir til að brjótast út úr
vítahringnum. Sérstaklega vil ég nefna samningana 1986, sem gengu
hins vegar ekki eftir, fyrst og fremst af tveimur ástæðum. Það var of
miklu velt á ríkisfjármálin og það komu ekki aðrir að málum en ASÍ
og VSÍ. Það skorti sem sagt breidd.
Hafði það áhrif að atvinnuleysi var orðið nokkurt á þessum
árum?
Atvinnuleysi var reyndar ekki mikið þegar
þjóðarsáttarsamn-ingarnir voru gerðir. Það var hins vegar verulegur
uggur í fólki um atvinnuöryggið. Samfelld velta kauphækkana,
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði rekstrarforsendum fyrirtækja og
þar með atvinnuörygginu.
Margir voru vantrúaðir á það að hægt væri að viðhalda
þeim árangri sem náðist árið 1990 því að áður höfðu náðst
áfangasigrar í baráttunni við verðbólguna sem svo glutruðust
niður síðar. Sumir segja að aðgerðir stjórnarinnar árið 1991 hafi
riðið baggamuninn. Hvað skipti mestu máli um að varanlegur
árangur náðist?
Það er rétt að það voru margir vantrúaðir á að þjóðarsáttin mundi
skila sér. Háskólahagfræðingarnir voru til dæmis nokkuð samhljóða
í því að ekkert mundi breytast. Um vorið sýndi Gallup-könnun að
almenningur var vantrúaður á að verðbólga mundi hjaðna.
Það sem réð úrslitum var tvímælalaust að samstaða um aðgerðir
var breið. ASÍ og BSRB voru fullkomlega samstiga við
samningsgerðina og bændasamtökin komu líka að henni. Samtök
atvinnurekenda voru einnig einhuga, sem og bæði stjórnarflokkarnir
og stjórnarandstaðan. Það var eindreginn vilji til að fylgja málum
eftir og það var í mörgum atriðum gert með handafli. Bankarnir
lækkuðu vexti í trausti þess að verðbólgan færi niður og
verslunarfyrirtæki lækkuðu álagningu í trausti þess að þau þyrftu
ekki að leggja til hliðar fyrir vöxtum og gengisbreytingum eins og
áður. ASÍ og VSÍ unnu vel saman í því að ná þessum árangri og lögðu
sameiginlega að fyrirtækjum að vinna með aðgerðunum. Það var
sterkur meðbyr með þessari tilraun til að rjúfa vítahringinn og það
vildi enginn láta standa sig að því að hann gerði ekki sitt.
Það skipti líka miklu að jarðvegurinn hafði verið vel undirbúin.
Þegar áttin hafði verið mörkuð stöðvaði ég samningaviðræður í
mánuð til að færi gæfist til að fara yfir málin með stjórnum félaga
og félagsmönnum ASÍ. Þessi ákvörðun var umdeild því að margir
vildu keyra samningana í gegn strax. Ég er hins vegar viss um að
ákvörðunin var rétt. Félagsmennirnir komu að undirbúningi og
voru fyrir fram meðvitaðir um að verið væri að gera tilraun og
umræður sýndu að þeir vildu gera tilraunina. Þeir vildu láta á það
reyna hvort hægt væri að rjúfa vítahringinn. Á samráðsfundum eftir
samningagerðina og við framlengingu þeirra um haustið 1990 var
viljinn enn eindreginn.
Á árunum 1990 til 1995 skertist kaupmáttur frá því sem samið
var um í þjóðarsáttinni. Hvers vegna vildi verkalýðshreyfingin
ekki beita afli til þess að reyna að rétta sinn hlut?
Á þessu tímabili var verið að festa árangurinn í sessi. Það var
samstaða um að treysta undirstöðurnar til frambúðar.
Síðan 1995 hefur kaupmáttur styrkst ár frá ári og er nú um 50%
betri en þá. Verkföll á almennum vinnumarkaði hafa ekki verið
mörg eða löng á þessum tíma. Þýðir þetta að baráttan á árum
áður hafi verið á röngum forsendum?
Ég held að það segi hvorki eitt eða neitt um baráttuna á árum áður.
Það endurspeglar aftur á móti þá víðtæku samstöðu sem var um að
rjúfa vítahringinn 1990 og nýta þann ávinning sem þjóðarsáttin gaf.
Voru einhver tækifæri á þessum árum sem menn misstu af? Var
hægt að ná sambærilegum árangri fyrr?
Auðvitað misstu menn af mörgum tækifærum en það þurfti of
margt að breytast til að viðsnúningur gæti orðið. Það þurfti að leita
leiða og ná samskiptum á breiðum grundvelli og það tókst 1990. Það
tókst ekki fyrr.
Við verðum líka að muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka
atvinurekenda hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint
snúa að vinnumarkaðsmálum og kjörum. Þannig sýnist mér til dæmis að stórar og
endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um herinn hafi aldrei skipt sköpum.
34