JÃ³la-VÃsbending 2006.pdf

More documents

Recommendations

Info

tillögur til úrbóta. Um haustið það ár rofnaði stjórnarsamstarf Framsóknarflokks og Alþýðuflokks og tók Framsóknarflokkurinn þá forustu um myndun nýrrar ríkisstjórnar og gengisbreytingu sem náði fram að ganga vorið 1939, án þess þó að tök reyndust á að létta um leið af innflutningshöftum. Undirbúningur þess máls fór að öllu leyti fram á vegum stjórnmálaflokkanna allt til þess að hið nýja gengi var samþykkt af Alþingi. N‡skipan gjaldeyrismála Í síðari heimsstyrjöldinni miðri hófu Bretar og Bandaríkjamenn undirbúning að nýskipan alþjóðlegra gjaldeyrismála. Ekki var í þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera nokkurn sveigjanleika umfram það sem gullfóturinn hafði haft. Var Íslendingum boðin þátttaka í undirbúningi þessara tillagna, og þegar kom að stofnfundi hinna nýju samtaka, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans, sem haldinn var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í júlí 1944, sendu Íslendingar þriggja manna nefnd á vettvang. Voru það þeir Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, sem var formaður nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, þá bankastjóri Útvegsbankans, og Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans. Samkvæmt stofnskrá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins skyldi sjóðurinn ákvarða stofngengi hvers lands, sem ekki mátti breyta nema til leiðréttingar á grundvallarmisræmi (fundamental disequilibrium), og þá aðeins með samþykki sjóðsins. Enn fremur skuldbundu aðilar sjóðsins sig til að leyfa frjálsar greiðslur vegna viðskipta með vörur og þjónustu, en eftirlit átti að haldast með fjármagnsflutningum. Til þess að auðvelda aðlögun að viðskiptafrelsinu og verjast áföllum síðar meir skyldi aðildarlöndum vera heimilt að kaupa erlendan gjaldeyri af sjóðnum gegn eigin mynt samkvæmt kvóta er hverju landi var úthlutað. Gátu kaup er námu allt að einum fjórða kvótans, en það svaraði til upphaflegs framlags landsins í gulli og gjaldeyri, farið fram án samþykkis sjóðsins, en slíkt samþykki þurfti til frekari nýtingar. Hvorki íslenska sendinefndin né íslensk stjórnvöld virðast hafa litið svo á að þátttaka í gjaldeyrissjóðnum gæti orðið grundvöllur að Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, var formaður nefndar sem fór utan á stofnfund nýrra samtaka, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans, sem haldinn var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í júlí 1944. Með honum í nefndinni voru Ásgeir Ásgeirsson, bankastjóri Útvegsbankans, og Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans. Ekki var í þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera nokkurn sveigjanleika umfram það sem gullfóturinn hafði haft. festu í gengismálum samfara frelsi í viðskiptum hér á landi. Taldi nefndin ráðlegt að halda kvóta Íslands sem lægstum og var hann ákveðinn 1 milljón dollara, í stað 3,5 milljóna sem stóð til boða. Aðrar þjóðir sóttust hins vegar eftir sem hæstum kvóta til þess að tryggja betur gjaldeyrisstöðu sína. Í skýrslu nefndarinnar, og enn frekar í flutningi málsins á Alþingi, var þátttaka Íslands fyrst og fremst réttlætt með því að hún myndi greiða fyrir útflutningi til landa þar sem ella þyrfti að koma til vöruskipta. Það var með öðrum orðum litið á Alþjóðagjaldeyrissjóðinn sem „clearing-sjóð“. Starfsemi hans var þó ekki við þetta miðuð, heldur við það að sérhvert land kæmi gengismálum sínum og fjármálum svo fyrir að viðskipti gætu orðið frjáls við önnur lönd. Í útvarpserindi sem einn nefndarmanna, Ásgeir Ásgeirsson, hélt í mars 1946, í tilefni af því að stofnanirnar voru að taka til starfa, kemur þó fram dýpri skilningur en þetta. Bendir Ásgeir á það hlutverk þeirra að veita aðilum sínum upplýsingar og ráðleggingar þegar vanda beri að höndum. Gætu Íslendingar notið góðs af þessu nú þegar alvarlegir erfiðleikar steðji að, og þeim ætti ekki að vera vandara um að þiggja ráð en öðrum sem stærri séu og voldugri. Þegar Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn tók til starfa í árslok 1946 reyndust samskipti Íslands við hann bæði lítil og stirð. Vildi sjóðurinn taka stofngengi íslensku krónunnar til endurskoðunar líkt og gengi annarra landa sem raskast hefði á styrjaldarárunum, en þessu tóku íslensk yfirvöld fjarri. Sömuleiðis var hugmyndum sjóðsins um breytta stefnu í efnahagsmálum með öllu hafnað af Íslands hálfu árið 1948. Um svipað leyti gerðist landið aðili að Marshall-aðstoðinni, en þar með féllu samskipti við sjóðinn niður að sinni. Á sjötta áratugnum fylgdist sjóðurinn með þróun efnahagsmála hér á landi og gagnrýndi þau atriði í stefnu stjórnvalda sem hann taldi brjóta í bága við gildandi reglur. Það var hins vegar ekki fyrr en undir lok áratugarins, þegar stjórnmálaumskipti höfðu orðið í landinu, að sjóðurinn lýsti sig reiðubúinn til stuðnings við almenna og róttæka stefnubreytingu 26
í efnahagsmálum. Þegar fulltrúi hans, Norðmaðurinn Rolf Evensen, kom til landsins í nóvember 1959 til þess að kynna sér umfangs-miklar fyrirætlanir nýrrar ríkisstjórnar flutti hann þau skilaboð að Íslandi stæði til boða hækkun á kvóta sínum úr 1 milljón í 11 milljón dollara. Treysti landið sér hins vegar ekki til róttækra umbóta og vildi halda sér við ríkjandi kerfi, myndi sjóðurinn ekki geta léð því samþykki. Svo fór að hin auknu dráttarréttindi urðu bakhjarl þeirra víðtæku umbóta sem gengu undir nafninu viðreisn. Höfðu þá liðið fimmtán ár frá því að Ísland gerðist aðili að sjóðnum, án þess að landið færði sér í nyt þá kosti sem aðildin gat veitt til að endurheimta frjáls viðskipti. Afdrifarík mistök Á fyrri hluta tuttugustu aldar slógu íslensk stjórnvöld því þrisvar sinnum á frest að laga gengismál landsins að breytingum sem orðið höfðu í umheiminum. Í fyrsta skipti stafaði drátturinn einna helst af ágreiningi um hækkun gengisins, enda þótt samstaða væri um sjálfa tenginguna við gull. Í annað skiptið, þegar gullfóturinn brast árið 1931, var haldið fast við tengingu við sterlingspundið en ekki leitað eftir jafnvægi á grundvelli hreyfanlegs gengis, eins og gert var á öðrum Norðurlöndum. Þriðja sinnið, á árunum eftir síðari heimsstyrjöld, var látið undir höfuð leggjast að fylgja þeim reglum um ákvörðun gengis sem fólust í Bretton Woods kerfinu sem Íslendingar höfðu gerst aðilar að um leið og því var komið á fót árið 1944. Telja má að drátturinn í lok þriðja áratugarins hafi ekki skipt sköpum vegna þess að skeið gullfótarins hafi hvort eð er verið á enda runnið. Eigi að síður hefðu áherslur í stjórn efnahagsmála tvímælalaust orðið aðrar en var hefði eindregið verið stefnt að tengingu við gull á þessum tíma. Styrking gjaldeyris- og gullforða hefði þá haft forgang umfram aukningu opinberra framkvæmda og landið verið betur Kreppan hér á landi varð dýpri og langvinnari en annars hefði orðið, og landið festist æ meir í haftakerfi sem erfitt reyndist að brjótast undan. Hið sama gerðist að styrjöldinni lokinni, að dráttur á aðlögun að nýjum kringumstæðum varð til þess að Íslendingar flæktust í æ margbrotnara hafta- og styrkjakerfi undir heimskreppuna búið en raun varð á. Það fer á hinn bóginn ekki milli mála hversu alvarlegar afleiðingar sú gengisstefna hafði sem tekin var 1931 og fylgt allt fram til 1939. Kreppan hér á landi varð dýpri og langvinnari en annars hefði orðið, og landið festist æ meir í haftakerfi sem erfitt reyndist að brjótast undan. Hið sama gerðist að styrjöldinni lokinni, að dráttur á aðlögun að nýjum kringumstæðum varð til þess að Íslendingar flæktust í æ margbrotnara hafta- og styrkjakerfi, sem haldið var uppi með erlendri efnahagsaðstoð, á sama tíma og nágrannar þeirra nutu góðs af vaxandi viðskiptum og frjálsara athafnalífi. Það væri fljótræði að draga þá ályktun af þessari reynslu fyrri tíma að mestu skipti að laga stjórn gengis- og peningamála sem fyrst að stefnu umheimsins, hver sem hún kynni að vera. Nokkur tími getur liðið áður en ljóst er hver sú stefna raunverulega sé, og ekki er víst að hún henti landinu í öllu tilliti. Það skiptir hins vegar miklu að fyrir hendi sé sú umgjörð stofnana þar sem unnt sé að meta aðstæður sem best og leggja á ráð um stefnuna og framkvæmd hennar, en því var ekki að heilsa á fyrri hluta tuttugustu aldar þegar sjálfstæðum seðlabanka hafði ekki verið komið á fót. Þá er ekki síður mikils um það vert að stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar einskorði sig ekki við afstöðu sem þeir geta trauðla horfið frá þegar vísbendingar leiða til nýrra átta. Heimildir: Við þessa samantekt hefur verið stuðst við ritgerðir eftir þá Bjarna Braga Jónsson, Jóhannes Nordal, Jónas H. Haralz og Magnús Svein Helgason í bókinni: Frá kreppu til viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag 2002. Enn fremur er stuðst við grein Hannesar H. Gissurarsonar: Gengishækkunin 1925 í Landshagir, Landsbanki Íslands 1986, og við grein þeirra Jóhannesar Nordals og Ólafs Tómassonar: Frá floti til flots í Klemensarbók, FVH , 1985. Gutenberg gleðileg jól Gleðileg jól og farsælt komandi ár Þökkum viðskiptin á árinu sem er að líða Gutenberg ehf. | Suðurlandsbraut 24 | 108 Reykjavík | Kt: 440734 0149 | Sími: 545 4400 Fax: 545 4401 27
Page 1 and 2: Vikurit um viðskipti og efnahagsm
Page 3 and 4: ÍSLENSKA / SIA.IS / ICE 35339 12/0
Page 5 and 6: ÆVIMINNINGAR JÓHANNESAR ZOËGA J
Page 7 and 8: Það hefur aukist um allan heim, e
Page 9 and 10: Gissurarson um útgáfuna með aðs
Page 11 and 12: hann sér fyrir margvíslegum umbó
Page 13 and 14: ákvarða gengi. Löggjöfin er dag
Page 15 and 16: ÁRI‹ 2006 Í VÍSBENDINGU Margt
Page 17 and 18: Ég heiti Baldvin, Jón Baldvin Nj
Page 19 and 20: FRÁ SÉR NUMIN FIJÓ‹ EYFIÓR Í
Page 21 and 22: Til forna var vel skilgreind fríst
Page 23 and 24: Að vera eða ekki Íslensk gengism
Page 25: Um slíkar hugmyndir, sem Skipulags
Page 29 and 30: Móðirin var vön svörum af þess
Page 31 and 32: og Skúla Magnússonar fógeta vir
Page 33 and 34: Voru verkföll ill nauðsyn? Verkal
Page 35: EDDUVERÐLAUNAÞÁTTURINN Jón Óla

JÃ³la-VÃ­sbending 2006.pdf

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

JÃ³la-VÃsbending 2006.pdf