Jóla-Vísbending 2006.pdf

tillögur til úrbóta. Um haustið það ár rofnaði stjórnarsamstarf
Framsóknarflokks og Alþýðuflokks og tók Framsóknarflokkurinn
þá forustu um myndun nýrrar ríkisstjórnar og gengisbreytingu sem
náði fram að ganga vorið 1939, án þess þó að tök reyndust á að létta
um leið af innflutningshöftum. Undirbúningur þess máls fór að öllu
leyti fram á vegum stjórnmálaflokkanna allt til þess að hið nýja gengi
var samþykkt af Alþingi.
N‡skipan gjaldeyrismála
Í síðari heimsstyrjöldinni miðri hófu Bretar og Bandaríkjamenn
undirbúning að nýskipan alþjóðlegra gjaldeyrismála. Ekki var í
þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera
nokkurn sveigjanleika umfram það sem gullfóturinn hafði haft. Var
Íslendingum boðin þátttaka í undirbúningi þessara tillagna, og þegar
kom að stofnfundi hinna nýju samtaka, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og
Alþjóðabankans, sem haldinn var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í
júlí 1944, sendu Íslendingar þriggja manna nefnd á vettvang. Voru það
þeir Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, sem var formaður
nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, þá bankastjóri Útvegsbankans, og
Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.
Samkvæmt stofnskrá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins skyldi sjóðurinn
ákvarða stofngengi hvers lands, sem ekki mátti breyta nema til
leiðréttingar á grundvallarmisræmi (fundamental disequilibrium),
og þá aðeins með samþykki sjóðsins. Enn fremur skuldbundu aðilar
sjóðsins sig til að leyfa frjálsar greiðslur vegna viðskipta með vörur
og þjónustu, en eftirlit átti að haldast með fjármagnsflutningum. Til
þess að auðvelda aðlögun að viðskiptafrelsinu og verjast áföllum
síðar meir skyldi aðildarlöndum vera heimilt að kaupa erlendan
gjaldeyri af sjóðnum gegn eigin mynt samkvæmt kvóta er hverju
landi var úthlutað. Gátu kaup er námu allt að einum fjórða kvótans,
en það svaraði til upphaflegs framlags landsins í gulli og gjaldeyri,
farið fram án samþykkis sjóðsins, en slíkt samþykki þurfti til frekari
nýtingar.
Hvorki íslenska sendinefndin né íslensk stjórnvöld virðast hafa
litið svo á að þátttaka í gjaldeyrissjóðnum gæti orðið grundvöllur að
Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, var
formaður nefndar sem fór utan á stofnfund nýrra samtaka,
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans, sem haldinn
var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í júlí 1944. Með honum í
nefndinni voru Ásgeir Ásgeirsson, bankastjóri Útvegsbankans,
og Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.
Ekki var í þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera nokkurn sveigjanleika
umfram það sem gullfóturinn hafði haft.
festu í gengismálum samfara frelsi í viðskiptum hér á landi. Taldi
nefndin ráðlegt að halda kvóta Íslands sem lægstum og var hann
ákveðinn 1 milljón dollara, í stað 3,5 milljóna sem stóð til boða.
Aðrar þjóðir sóttust hins vegar eftir sem hæstum kvóta til þess að
tryggja betur gjaldeyrisstöðu sína. Í skýrslu nefndarinnar, og enn
frekar í flutningi málsins á Alþingi, var þátttaka Íslands fyrst og
fremst réttlætt með því að hún myndi greiða fyrir útflutningi til landa
þar sem ella þyrfti að koma til vöruskipta. Það var með öðrum orðum
litið á Alþjóðagjaldeyrissjóðinn sem „clearing-sjóð“. Starfsemi hans
var þó ekki við þetta miðuð, heldur við það að sérhvert land kæmi
gengismálum sínum og fjármálum svo fyrir að viðskipti gætu orðið
frjáls við önnur lönd. Í útvarpserindi sem einn nefndarmanna, Ásgeir
Ásgeirsson, hélt í mars 1946, í tilefni af því að stofnanirnar voru
að taka til starfa, kemur þó fram dýpri skilningur en þetta. Bendir
Ásgeir á það hlutverk þeirra að veita aðilum sínum upplýsingar og
ráðleggingar þegar vanda beri að höndum. Gætu Íslendingar notið
góðs af þessu nú þegar alvarlegir erfiðleikar steðji að, og þeim ætti
ekki að vera vandara um að þiggja ráð en öðrum sem stærri séu og
voldugri.
Þegar Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn tók til starfa í árslok 1946
reyndust samskipti Íslands við hann bæði lítil og stirð. Vildi sjóðurinn
taka stofngengi íslensku krónunnar til endurskoðunar líkt og gengi
annarra landa sem raskast hefði á styrjaldarárunum, en þessu tóku
íslensk yfirvöld fjarri. Sömuleiðis var hugmyndum sjóðsins um
breytta stefnu í efnahagsmálum með öllu hafnað af Íslands hálfu árið
1948. Um svipað leyti gerðist landið aðili að Marshall-aðstoðinni, en
þar með féllu samskipti við sjóðinn niður að sinni. Á sjötta áratugnum
fylgdist sjóðurinn með þróun efnahagsmála hér á landi og gagnrýndi
þau atriði í stefnu stjórnvalda sem hann taldi brjóta í bága við
gildandi reglur. Það var hins vegar ekki fyrr en undir lok áratugarins,
þegar stjórnmálaumskipti höfðu orðið í landinu, að sjóðurinn lýsti
sig reiðubúinn til stuðnings við almenna og róttæka stefnubreytingu
26