Jóla-Vísbending 2006.pdf

Um slíkar hugmyndir, sem
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka)
gerði tillögur um árið 1937, náðist þó
ekki samkomulag á milli þeirra flokka
sem að ríkisstjórninni stóðu.
Þegar Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn 20. september 1931
tók gengisnefnd þá ákvörðun að halda föstu gengi gagnvart
sterlingspundi. Um þetta var ekki ágreiningur, hvorki innan
nefndarinnar né utan hennar, og var málið ekki lagt fyrir Alþingi.
Gerði formaður nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, sem nú hafði
tekið við embætti fjármálaráðherra, grein fyrir því í blaðagreinum
hversu mikilvægt pundið væri í utanríkisviðskiptum landsins og
hversu áríðandi væri að rjúfa ekki þau tengsl sem verið hefðu á milli
krónunnar og pundsins. Komst hann svo að orði að sterlingspundið
væri hinn eiginlegi gullfótur krónunnar sem tryggði velgengni
hennar og festu.
Með þessari ákvörðun gengisins töldu stjórnvöld þó ekki nóg
að gert. Sama dag og hið nýja gengi kom til skráningar, hinn 2.
október, gaf fjármálaráðherra út reglugerð á grundvelli laganna um
gengisskráningu og gjaldeyrismál frá 1924 þar sem komið var á
skilaskyldu gjaldeyris og bönkunum tveimur, sem annast skyldu öll
gjaldeyrisviðskipti, var falið að takmarka sölu á gjaldeyri til kaupa
á ónauðsynlegum varningi. Þessu var enn frekar fylgt eftir síðar í
október með annarri reglugerð um bann við innflutningi á óþarfa
varningi sem sett var á grundvelli laga frá 1920. Var þetta gert
samkvæmt ósk Landsbankans sem óttaðist að hann gæti ekki staðið
við erlendar skuldbindingar sínar síðar á árinu. Var þar með gengið í
garð það tímabil hafta sem stóð í nærfellt þrjátíu ár.
Hversu eðlileg sem sú ákvörðun var að halda tengingunni
við pundið óbreyttri haustið 1931, hefði hún þurft að takast til
endurskoðunar von bráðar. Önnur Norðurlönd reyndu fyrst að halda
fast við gullfótinn. Þegar það reyndist ókleift, leyfðu þau genginu að
fljóta, en það var talið samsvara best þörfum atvinnulífsins. Leiddi
þetta til lækkunar gengis gagnvart gulli sem í öllum löndunum var
nokkru meiri en gengisfall sterlingspundsins. Hér á landi var sá
kostur að taka upp sveigjanlega gengisskráningu hins vegar ekki
ræddur. Um þann kost segir Jóhannes Nordal : „Með því að láta
gengið breytast eftir markaðsaðstæðum, eins og gert var upp úr 1922,
hefði það leitað nýs jafnvægis og hægt hefði verið að koma í veg fyrir
óhóflegt útstreymi gjaldeyris án þess að taka upp gjaldeyrishöft.“ 1)
Afkoma sjávarútvegsins batnaði til muna árin 1933 og 1934. Þrátt
fyrir þetta var hert mjög á innflutnings- og gjaldeyrishöftum þegar
ný ríkisstjórn, „stjórn hinna vinnandi stétta“, tók við taumunum árið
1934. Ætlast var til að beiting hafta kæmi í stað stjórnar gengis- og
peningamála í samræmi við þær skipulagshugmyndir sem þá voru
í tísku meðal jafnaðarmanna í Evrópu. Um slíkar hugmyndir, sem
Tveir ungir menn sem áttu eftir að setja mark sitt á Ísland sjást
hér á mynd frá 1937. Sigurbjörn Einarsson biskup og Benjamín
Eiríksson hagfræðingur. Benjamín hafði á síðari árum meiri
áhuga á trúmálum en hagfræði.
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka) gerði tillögur um árið 1937,
náðist þó ekki samkomulag á milli þeirra flokka sem að ríkisstjórninni
stóðu. Á sama tíma fór hagur útgerðarinnar versnandi að nýju, ekki
síst vegna styrjaldarinnar á Spáni og erfiðleika á öðrum mörkuðum.
Formælendur gengisfestu áttu sterk ítök hér á landi allan fjórða
áratuginn, líkt og verið hafði áratuginn á undan, ekki síst innan
verkalýðssamtaka og meðal verslunarmanna. Hins vegar þrýstu
formælendur útflutningsgreina á gengisbreytingu, í fyrstu einkum
fulltrúar bænda í nýstofnuðum Bændaflokki, en síðar forsvarsmenn
útgerðar með vaxandi þunga. Hagfræðingurinn Gunnar Viðar,
síðar bankastjóri Landsbankans, gerði glögga grein fyrir kostum
gengisbreytingar og skaðsemi innflutningshaftanna í blaðagreinum
haustið 1936, um það leyti sem Frakkar hurfu frá gulltryggingu.
Tveimur árum síðar birtist svo hið víðkunna rit Benjamíns
Eiríkssonar, Orsakir erfiðleikanna í atvinnu- og gjaldeyrismálum,
þar sem sýnt var fram á að gjaldeyrisskorturinn stafaði af mótsögn
í gengismálum og peningamálum, annars vegar föstu gengi, hins
vegar lánsfjárþenslu. Úr þessu gætu innflutningshöft ekki bætt, enda
ekki öðru líkari en stíflugarði á floti.
Afleit og versnandi staða útgerðarinnar leiddi til þess vorið
1938 að milliþinganefnd var skipuð til að kanna þá stöðu og gera
1)
Jóhannes Nordal: „Mótun peningakerfisins fyrir og eftir 1930“, Frá kreppu til viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag, 2002, bls. 78.
Gleðileg jól og
farsælt komandi ár!
NÓI SÍRÍUS
25