Jóla-Vísbending 2006.pdf

Jón Þorláksson stóð að gengishækkun 1924-5 einni
umdeildustu ákvörðun í sögu gengismála á Íslandi.
einum fulltrúa frá hvorum bankanna og formanni skipuðum af
fjármálaráðherra. Engin ákvörðun var hins vegar tekin um festingu
gengisins, enda stóðu þá yfir miklar umræður á milli svokallaðra
hækkunarmanna og stýfingarmanna, hliðstæðar þeim sem fram fóru
erlendis um sama leyti. Hækkun gengisins á árinu 1924 og fram
eftir árinu 1925, ekki síst vegna batnandi árferðis, mætti hins vegar
andspyrnu útflutningsatvinnuveganna og leiddi til ályktunar Alþingis
í júní 1925 um að gengisnefnd skyldi stefna að stöðugu gengi.
Síðla sumars þetta sama ár, 1925, varð mikil og óvænt hækkun
á dönsku krónunni gagnvart sterlingspundi. Leiddi hún til væntinga
um svipaða hækkun íslensku krónunnar og mikils innstreymis
gjaldeyris til Landsbankans. Vegna þeirrar gengisáhættu sem í þessu
fólst, krafðist bankinn hækkunar á skráningu gengisins sem fulltrúi
fjármálaráðherra í gengisnefndinni féllst á. Hækkaði gengið því mjög
í ágúst og september. Mikil andstaða útflytjenda gegn þessari þróun
leiddi þá til breyttrar afstöðu fjármálaráðherra og stöðvunar frekari
hækkunar þann 27. október, en þá var gengi sterlingspundsins 22.15
krónur. Engin formleg samþykkt var gerð af þessu tilefni, en þetta
gengi gagnvart sterlingspundi hélst óbreytt í nærfellt fjórtán ár, en
með því var krónan óbeint tengd gulli, á meðan pundið var á gullfæti,
og gjaldeyrisviðskipti þá að öllu leyti frjáls.
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu
á þessum tíma var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum
seðlabanka hafði ekki verið komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í
einkaeigu en þó undir beinum opinberum áhrifum, hafði verið veitt
takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður samkvæmt
lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann. Eftir lok styrjaldarinnar, þegar
Íslandsbanki hafði komist í greiðsluerfiðleika, bar brýna nauðsyn
til að koma nýrri skipan á réttinn til seðlaútgáfu og á fyrirkomulag
bankamála yfirleitt. Þetta kom þó ekki til umfjöllunar Alþingis fyrr en
árið 1924, og stóð sú umfjöllun til 1927 þegar samþykkt voru ný lög
um Landsbankann sem tóku nokkrum breytingum árið eftir þegar ný
ríkisstjórn hafði tekið við völdum. Samkvæmt lögunum átti krónan
að vera innleysanleg í gulli miðað við upphaflegt gengi hennar. Þetta
ákvæði skyldi þó ekki koma til framkvæmda fyrr en Alþingi ákvæði,
en það fól í reynd í sér frestun á því hvorutveggja, hvert endanlegt
gullgengi skyldi vera og hvenær það skyldi taka gildi. Annað aðalatriði
hinna nýju laga var hið tvíþætta hlutverk Landsbankans, að vera
seðlabanki og viðskiptabanki í senn. Í reynd varð síðara hlutverkið þó
mun þyngra á metunum en hið fyrra, andstætt því sem upphafsmaður
laganna, Jón Þorláksson forsætisráðherra, hafði ætlast til, en það var
að bankinn með tímanum skyldi draga úr sparisjóðsviðskiptum og
seðlabankahlutverkið verða ráðandi í starfsemi hans.
Að lögunum um Landsbankann frágengnum var gengismálið
tekið til athugunar á nýjan leik af hálfu nýrrar ríkisstjórnar
Framsóknarflokksins sem hafði festingu krónunnar á stefnuskrá
sinni. Var formanni gengisnefndar, Ásgeiri Ásgeirssyni, falið
að undirbúa frumvarp um málið. Leitaði hann af þessu tilefni
álits frá seðlabönkum Noregs og Svíþjóðar og sömuleiðis frá
sænska hagfræðingnum Gustav Cassel, sem þá var einn kunnasti
sérfræðingur í peningamálum í Evrópu. Studdu þessir ráðgjafar það
allir að gengi krónunnar skyldi lögfest sem fyrst og bundið við gull á
ríkjandi gullgengi en ekki á fyrra gengi frá 1914. Frumvarp um þetta
var borið fram á Alþingi 1929, en meirihluti var ekki fyrir samþykki
þess þar sem þingmenn bæði Íhaldsflokks og Alþýðuflokks studdu
festingu á gamla gullgenginu. Um sama leyti stakk Jón Þorláksson
upp á málamiðlun sem gerði ráð fyrir aðlögun að fyrra gullgengi
með skjótum hætti, án hægfara verðhjöðnunar. Um þessar tvær
leiðir var tekist næstu þing á eftir allt fram á sumarþing 1931, án
þess að niðurstaða fengist. Í september það ár gerðist það svo að
Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn og heimskreppan mikla komst
í algleyming.
Ástæðurnar fyrir því að úrlausn á gengismálinu fékkst ekki
á þessum árum voru af ýmsum toga spunnar. Miklu skipti að
ákvörðunin var ekki talin aðkallandi. Það gengi sem staðnæmst hafði
verið við í október 1925 reyndist í raun hæfilegt þegar kom fram á
árið 1927. Þá var enn djúpstæður ágreiningur á milli hækkunarmanna,
sem töldu það siðferðilega skyldu að hverfa til fyrra gullgengis, og
stýfingarmanna sem töldu þetta myndi verða of dýru verði keypt í
þrengingum atvinnulífsins. Málamiðlun Jóns Þorlákssonar var snjöll
úrlausn, en flókin og nánast óframkvæmanleg að mati Gustavs
Cassels. Loks skipti það máli að eiginfjárstaða Landsbankans, sem
og gjaldeyrisstaða hans, voru mun veikari en seðlabanki lands á
gullfæti hefði þurft á að halda, samtímis því sem aukning opinberra
framkvæmda var meira áhugamál stjórnvalda en fjárhagslegur
styrkur bankans, og þar með landsins.
Gullfætinum fórna›
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu á þessum tíma
var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum seðlabanka hafði ekki verið
komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í einkaeigu en þó undir beinum opinberum
áhrifum, hafði verið veitt takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður
samkvæmt lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann.
24