JÃ³la-VÃsbending 2006.pdf

More documents

Recommendations

Info

Það sem er áhugavert við hugmyndir Thorsteins er að hann útskýrir hvað bindur samfélagið saman þrátt fyrir ójöfnuðinn, af hverju Bandaríkin hrynja ekki innan frá eins og oft hefur verið spáð. „Vinnulýðurinn“ vill ekki koma frístundastéttinni frá völdum eins og Marx spáði heldur vill hann verða hluti af frístundastéttinni. Lýðurinn dáir höfðingjana meira en hann fordæmir þá. Lýðurinn vill þess vegna herma eftir frístundastéttinni, kaupa það sem hún kaupir og neyta þess sem hún neytir, hvort sem hann hefur efni á því eður ei. Þetta er spurning um „eftirtektarverða neyslu“. Jafnvel þó að lýðurinn fari sjálfur að líta með óvirðingu á vinnu sína kemur óánægjan ekki fram í byltingu heldur í þrautseigju til að skríða með öllum tiltækum ráðum inn í heim frístundastéttarinnar. Þegar þangað er komið horfa menn niður með hinum á þau störf sem þeir unnu áður. Þannig verður til óstjórnlegt og oft og tíðum glórulítið neyslusamfélag sem byggist á von manna um að verða eins „flottir“ og þeir sem eru forsíðuefni þjóðfélagsímyndarinnar. Þetta er ameríski draumurinn. Hin óstjórnlega hvatning Frístundastéttin er íhaldsöm, vill ekki breytingar, í hugmyndafræði Thorsteins. Annar góður hugmyndafræðingur, sem nýlega var farið að dusta rykið af, er Jósep Schumpeter, austurrískur lög- og hagfræðingur. Schumpeter kom hugmyndinni um mikilvægi frumkvöðulsins í uppgangi þjóðfélagsins aftur í umræðuna. Hann gerði það með því að sýna hvernig nýsköpun skapar hagnað í hagkerfi þar sem er fullkomin samkeppni. Einungis með því að brjóta leikinn upp, bjóða nýjar eða endurbættar vörur og þjónustu, koma með nýjar framleiðsluaðferðir eða nýtt skipulag, væri hægt að breyta leiknum og skapa hagnað. Þetta var það sem hann kallaði „skapandi eyðileggingu“. Frumkvöðullinn er sá sem leiðir breytingarnar. Frumkvöðullinn var ekki sérstaklega nefndur í hugmyndafræði Thorsteins en hann segir að nýsköpun vinnustéttarinnar sé forsenda framfara. Tæki frumkvöðulsins er nýsköpun í hugmyndafræði Schumpeters. Hann lýsti frumkvöðlinum eins og um hetju væri að ræða sem af óeigingirni færi í það vanþakkláta hlutverk að rugla gangi mála og breyta leiknum. Innsæi Thorsteins er áhugaverður útgangspunktur í þessu samhengi. Eina leiðin fyrir „vinnulýðinn“ til þess að komast í hóp frístundastéttarinnar er að gera eitthvað nýtt eða á nýstárlegan hátt, að brjóta upp leikinn. Þar sem jöfnuður er fyrirskipaður er þessi löngun ekki til staðar. Frumkvöðull Schumpeters vinnur af skynsemi og rökhyggju. Mikilvægur hlekkur í hugmyndum Thorsteins, er að rökhyggja og skynsemi reki þjóðfélagið ekki áfram heldur innbyggð óskynsemi byggð á þröngsýni og þráhyggju. Oft og tíðum er þetta vonlítill eltingarleikur við glys og glingur sem breytir engu um lífið og tilveruna þegar öll kurl eru komin til grafar. En eltingarleikurinn er undirstaða hagvaxtar, neysla annars vegar og nýsköpun hins vegar. Velgengni getur orðið þjóðfélaginu að fjörtjóni, sagði Schumpeter. Hann sló því fram að „offitan“ myndi drepa frumkvæðið þar sem enginn skapaði auðæfi þegar afkomendur auðsældar hefðu ekkert verðmætaskyn lengur. Vandamál framtíðarinnar væri ekki skortur á frístundum heldur of margar frístundir og hvað ætti að gera við þær. Hvatningin til að skapa væri ekki lengur fyrir hendi. Þessi hugmynd er ekki ósvipuð hugmyndum Thorsteins um að ef allir væru að leika sama leik og frístundastéttin væri enginn til að skapa auðsæld í þjóðfélaginu. Þessar hugmyndir um hið staðnaða þjóðfélag eru þó að vissu leyti í mótsögn við skapandi eyðileggingu Schumpeters. 2 Hann talaði um að „elítan“, rétt eins og Thorstein talaði um „frístundastéttina“, myndi stjórna samfélaginu og reyna að byggja upp stofnanakerfi til að tryggja eignarhald sitt og yfirráð. Hann sagði jafnframt að elítan tæki breytingum, það eru mismunandi aðilar sem eru elítan á mismunandi tímum og leiða samfélagið. Ný elíta getur gert gömlu elítuna úrelta. Hvatning og von eru vanmetnir drifkraftar einstaklinga og þjóðfélags. „Ameríski draumurinn“ hefur verið eyjaskeggjum mikilvægur til þess að neyta og skapa, hin óstjórnlega hvatning til að halda eltingaleiknum endalaust áfram. Að einhverju leyti snýst eltingaleikurinn um að verða hluti af hinni nýju elítu og gera þá gömlu úrelta. Þrenning ein og sönn „Ameríski draumurinn“ hefur verið eyjaskeggjum mikilvægur til þess að neyta og skapa, hin óstjórnlega hvatning til að halda eltingaleiknum endalaust áfram. Það er tómt mál að tala um hvað hefði orðið eða ekki orðið hefðu Bandaríkjamenn ekki hersetið Ísland. Hvort sem eyjarskeggjum líkar það betur eða verr þá hafði sú ákvörðun að fá Bandaríkjamenn til þess að vernda landið langvarandi afleiðingar, bæði til góðs og ills eftir því frá hvaða bæjardyrum er horft. Eftir 65 ára hersetu er herinn farinn heim en ameríski draumurinn lifir í íslensku þjóðinni. Eftir stendur ein mesta frumkvöðlaþjóð Evrópu, gegnsýrð af „eftirtektarverði neyslu“ sem rekur hana áfram eins og hún sé viti sínu fjær, í óstjórnlegum eltingarleik. 3 Frístundastéttin og elítan lifa góðu lífi en það hefur orðið mannabreytingar í elítunni á síðastliðnum árum. Hugmyndafræðilega er leikurinn hins vegar sá sami. Það leikur enginn vafi á að Bandaríkin eru fyrirmynd Íslands en ekki Danmörk, Bretland eða önnur Evrópulönd. Smjörþefinn fengu Íslendingar með komu Kanans árið 1941. Áhrifin voru ekki fyrst og fremst efnahagsleg heldur menningarleg. Íslendingar fengu sjálfstraust á þessum árum sem hefur vaxið stöðugt síðan. Þeir fengu fyrirmynd sem hvatti þá áfram til þess að gera hagvöxt að meginmarkmiði þjóðfélagsins. Hin heilaga þrenning sem hefur gert Ísland að einu ríkasta landi í heimi miðað við landsframleiðslu og höfðatölu er; sjálfstraust, hvatning og fyrirmynd. Fræjunum var sáð árið 1941. 1 Sögur af liðnum atburðum eru dæmdar til þess að vera villandi á einn eða annan hátt. Hugmyndafræði hefur oft leikið sögumenn grátt og leitt þá villur vegar án þess að þeir geri sér grein fyrir því. Of mikil fastheldni við einhliða hugmyndafræði blindar menn. Þess vegna er hugsanlega hægt að skoða söguna í nýju ljósi þegar úreltar hugmyndir, eins og þær sem eru eyrnamerktar „hægri“ og „vinstri“, þurfa ekki að vera leiðarljós söguskoðunar og hægt er að tala um hugmyndir án þess að þurfa að flokka þær með villandi flokkunarkerfi. 2 Stundum er talað um hinn unga og hinn gamla Schumpeter þegar talað er um hann þar sem ýmislegt sem hann sagði á eldri arum þykir í mótsögn við það sem hann sagði á sínum yngri arum. 3 Frumkvöðullinn og nýsköpun sem forsenda aukinnar auðsældar er tiltölulega nýtt fyrirbæri í seinni tíma hagfræði. Menningarlegir áhrifaþættir eru sjaldan nefndir. Þess vegna er hægt að segja sömu söguna á nýjan hátt sem gefur hugsanlega áhugaverðari mynd af eyjaskeggjum og efnahagslegum árangri þeirra en gamlar útgáfur af sömu sögu, sem oft eru byggðar á úreltri hugmyndafræði. 22
Að vera eða ekki Íslensk gengismál á fyrri hluta tuttugustu aldar JÓNAZ H. HARALZ Jónas Haralz þekkir öðrum mönnum betur þróun hagsögunnar á Íslandi á 20. öld. Á síðari hluta aldarinnar kom hann mikið við sögu efnahagsmála þjóðarinnar. Hér rekur hann mikilvægan þátt í sögu fyrri hluta aldarinnar. Í þeim umræðum um gengismál, sem staðið hafa hér á landi undanfarin ár hefur athygli lítt verið vakin á því að á fyrri hluta síðustu aldar hafi Íslendingar oftar en einu sinni orðið að taka afstöðu til tengingar krónunnar við gull eða erlendar myntir og til þátttöku í alþjóðlegu samstarfi í peningamálum. Í því yfirliti sem hér fer á eftir er sjónum beint að þeim ágreiningi sem uppi var um þessi mál og ástæðum þess og afleiðingum að dráttur varð á því að ákvarðanir væru teknar um þau. Í upphafi aldarinnar var verðmæti íslensku krónunnar hið sama og annarra króna innan norræna myntsambandsins og svaraði til ákveðins þunga gulls samkvæmt myntlögum, eins og tíðkaðist innan alþjóðlegs kerfis gullfótarins. Við upphaf styrjaldarinnar 1914 riðlaðist þetta kerfi, er hvarvetna í Evrópu þurfti í skyndi að hverfa frá gullinnlausn. Að styrjöldinni lokinni var um það einhugur á alþjóðavettvangi að endurreisa skyldi gullfótinn sem menn töldu hafa verið grundvöll blómlegra alþjóðaviðskipta á árunum fyrir styrjöldina. Þetta var þó hægara sagt en gert þar sem miklar almennar verðhækkanir höfðu orðið á styrjaldarárunum, mismunandi miklar í hinum ýmsu löndum. Mikill ágreiningur var um það hvort hverfa skyldi aftur til fyrra gullgengis frá því í upphafi styrjaldar, eða ákveða nýtt gengi í samræmi við það verðlag sem orðið var. Um miðjan þriðja áratuginn varð niðurstaðan sú í næstu nágrannalöndum okkar, Bretlandi og þremur Norðurlandanna, að fyrra gullgengi varð fyrir valinu, en Finnland og ýmis önnur lönd Evrópu kusu að ganga skemmra. Hér á landi hafði verðlag á styrjaldarárunum hækkað mun meira en í sambandslandinu Danmörku. Jafngildi íslensku krónunnar við þá dönsku gat því ekki staðist, og tóku bankarnir upp sjálfstæða skráningu íslensku krónunnar í júní 1922 eftir að gjaldeyrisútstreymi hafði orðið og gjaldeyrisviðskipti færst út fyrir bankana tvo sem þá störfuðu hér á landi. Var gengið í fyrstu breytilegt eftir mati bankanna á aðstæðum, án beinna afskipta af opinberri hálfu. Tveimur árum síðar, í júní 1924, voru hins vegar sett lög um gengismál þar sem skráning gengisins var falin þriggja manna gengisnefnd með 23
Page 1 and 2: Vikurit um viðskipti og efnahagsm
Page 3 and 4: ÍSLENSKA / SIA.IS / ICE 35339 12/0
Page 5 and 6: ÆVIMINNINGAR JÓHANNESAR ZOËGA J
Page 7 and 8: Það hefur aukist um allan heim, e
Page 9 and 10: Gissurarson um útgáfuna með aðs
Page 11 and 12: hann sér fyrir margvíslegum umbó
Page 13 and 14: ákvarða gengi. Löggjöfin er dag
Page 15 and 16: ÁRI‹ 2006 Í VÍSBENDINGU Margt
Page 17 and 18: Ég heiti Baldvin, Jón Baldvin Nj
Page 19 and 20: FRÁ SÉR NUMIN FIJÓ‹ EYFIÓR Í
Page 21: Til forna var vel skilgreind fríst
Page 25 and 26: Um slíkar hugmyndir, sem Skipulags
Page 27 and 28: í efnahagsmálum. Þegar fulltrúi
Page 29 and 30: Móðirin var vön svörum af þess
Page 31 and 32: og Skúla Magnússonar fógeta vir
Page 33 and 34: Voru verkföll ill nauðsyn? Verkal
Page 35: EDDUVERÐLAUNAÞÁTTURINN Jón Óla

JÃ³la-VÃ­sbending 2006.pdf

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

JÃ³la-VÃsbending 2006.pdf