Jóla-Vísbending 2006.pdf

Það sem er áhugavert við hugmyndir Thorsteins er að hann
útskýrir hvað bindur samfélagið saman þrátt fyrir ójöfnuðinn,
af hverju Bandaríkin hrynja ekki innan frá eins og oft hefur verið
spáð. „Vinnulýðurinn“ vill ekki koma frístundastéttinni frá völdum
eins og Marx spáði heldur vill hann verða hluti af frístundastéttinni.
Lýðurinn dáir höfðingjana meira en hann fordæmir þá. Lýðurinn vill
þess vegna herma eftir frístundastéttinni, kaupa það sem hún kaupir
og neyta þess sem hún neytir, hvort sem hann hefur efni á því eður ei.
Þetta er spurning um „eftirtektarverða neyslu“. Jafnvel þó að lýðurinn
fari sjálfur að líta með óvirðingu á vinnu sína kemur óánægjan ekki
fram í byltingu heldur í þrautseigju til að skríða með öllum tiltækum
ráðum inn í heim frístundastéttarinnar. Þegar þangað er komið horfa
menn niður með hinum á þau störf sem þeir unnu áður. Þannig verður
til óstjórnlegt og oft og tíðum glórulítið neyslusamfélag sem byggist
á von manna um að verða eins „flottir“ og þeir sem eru forsíðuefni
þjóðfélagsímyndarinnar. Þetta er ameríski draumurinn.
Hin óstjórnlega hvatning
Frístundastéttin er íhaldsöm, vill ekki breytingar, í hugmyndafræði
Thorsteins.
Annar góður hugmyndafræðingur, sem nýlega var farið að dusta
rykið af, er Jósep Schumpeter, austurrískur lög- og hagfræðingur.
Schumpeter kom hugmyndinni um mikilvægi frumkvöðulsins í
uppgangi þjóðfélagsins aftur í umræðuna. Hann gerði það með því að
sýna hvernig nýsköpun skapar hagnað í hagkerfi þar sem er fullkomin
samkeppni. Einungis með því að brjóta leikinn upp, bjóða nýjar eða
endurbættar vörur og þjónustu, koma með nýjar framleiðsluaðferðir
eða nýtt skipulag, væri hægt að breyta leiknum og skapa hagnað.
Þetta var það sem hann kallaði „skapandi
eyðileggingu“. Frumkvöðullinn er sá
sem leiðir breytingarnar.
Frumkvöðullinn var ekki
sérstaklega nefndur í hugmyndafræði
Thorsteins en hann segir að nýsköpun
vinnustéttarinnar sé forsenda framfara.
Tæki frumkvöðulsins er nýsköpun í
hugmyndafræði Schumpeters. Hann
lýsti frumkvöðlinum eins og um hetju
væri að ræða sem af óeigingirni færi
í það vanþakkláta hlutverk að rugla
gangi mála og breyta leiknum. Innsæi
Thorsteins er áhugaverður útgangspunktur í þessu samhengi. Eina
leiðin fyrir „vinnulýðinn“ til þess að komast í hóp frístundastéttarinnar
er að gera eitthvað nýtt eða á nýstárlegan hátt, að brjóta upp leikinn.
Þar sem jöfnuður er fyrirskipaður er þessi löngun ekki til staðar.
Frumkvöðull Schumpeters vinnur af skynsemi og rökhyggju.
Mikilvægur hlekkur í hugmyndum Thorsteins, er að rökhyggja og
skynsemi reki þjóðfélagið ekki áfram heldur innbyggð óskynsemi
byggð á þröngsýni og þráhyggju. Oft og tíðum er þetta vonlítill
eltingarleikur við glys og glingur sem breytir engu um lífið og
tilveruna þegar öll kurl eru komin til grafar. En eltingarleikurinn er
undirstaða hagvaxtar, neysla annars vegar og nýsköpun hins vegar.
Velgengni getur orðið þjóðfélaginu að fjörtjóni, sagði Schumpeter.
Hann sló því fram að „offitan“ myndi drepa frumkvæðið þar sem
enginn skapaði auðæfi þegar afkomendur auðsældar hefðu ekkert
verðmætaskyn lengur. Vandamál framtíðarinnar væri ekki skortur á
frístundum heldur of margar frístundir og hvað ætti að gera við þær.
Hvatningin til að skapa væri ekki lengur fyrir hendi. Þessi hugmynd
er ekki ósvipuð hugmyndum Thorsteins um að ef allir væru að leika
sama leik og frístundastéttin væri enginn til að skapa auðsæld í
þjóðfélaginu. Þessar hugmyndir um hið staðnaða þjóðfélag eru þó
að vissu leyti í mótsögn við skapandi eyðileggingu Schumpeters. 2
Hann talaði um að „elítan“, rétt eins og Thorstein talaði um
„frístundastéttina“, myndi stjórna samfélaginu og reyna að byggja
upp stofnanakerfi til að tryggja eignarhald sitt og yfirráð. Hann sagði
jafnframt að elítan tæki breytingum, það eru mismunandi aðilar sem
eru elítan á mismunandi tímum og leiða samfélagið. Ný elíta getur
gert gömlu elítuna úrelta.
Hvatning og von eru vanmetnir drifkraftar einstaklinga og
þjóðfélags. „Ameríski draumurinn“ hefur verið eyjaskeggjum
mikilvægur til þess að neyta og skapa, hin óstjórnlega hvatning til
að halda eltingaleiknum endalaust áfram. Að einhverju leyti snýst
eltingaleikurinn um að verða hluti af hinni nýju elítu og gera þá
gömlu úrelta.
Þrenning ein og sönn
„Ameríski draumurinn“
hefur verið eyjaskeggjum
mikilvægur til þess að neyta
og skapa, hin óstjórnlega
hvatning til að halda
eltingaleiknum endalaust
áfram.
Það er tómt mál að tala um hvað hefði orðið eða ekki orðið hefðu
Bandaríkjamenn ekki hersetið Ísland. Hvort sem eyjarskeggjum
líkar það betur eða verr þá hafði sú ákvörðun að fá Bandaríkjamenn
til þess að vernda landið langvarandi afleiðingar, bæði til góðs og
ills eftir því frá hvaða bæjardyrum er
horft. Eftir 65 ára hersetu er herinn
farinn heim en ameríski draumurinn
lifir í íslensku þjóðinni. Eftir stendur
ein mesta frumkvöðlaþjóð Evrópu,
gegnsýrð af „eftirtektarverði neyslu“
sem rekur hana áfram eins og hún sé viti
sínu fjær, í óstjórnlegum eltingarleik. 3
Frístundastéttin og elítan lifa góðu lífi
en það hefur orðið mannabreytingar
í elítunni á síðastliðnum árum.
Hugmyndafræðilega er leikurinn hins
vegar sá sami.
Það leikur enginn vafi á að Bandaríkin eru fyrirmynd Íslands
en ekki Danmörk, Bretland eða önnur Evrópulönd. Smjörþefinn
fengu Íslendingar með komu Kanans árið 1941. Áhrifin voru ekki
fyrst og fremst efnahagsleg heldur menningarleg. Íslendingar fengu
sjálfstraust á þessum árum sem hefur vaxið stöðugt síðan. Þeir
fengu fyrirmynd sem hvatti þá áfram til þess að gera hagvöxt að
meginmarkmiði þjóðfélagsins. Hin heilaga þrenning sem hefur gert
Ísland að einu ríkasta landi í heimi miðað við landsframleiðslu og
höfðatölu er; sjálfstraust, hvatning og fyrirmynd. Fræjunum var sáð
árið 1941.
1
Sögur af liðnum atburðum eru dæmdar til þess að vera villandi á einn eða annan hátt. Hugmyndafræði hefur oft leikið sögumenn grátt og leitt þá villur vegar án þess að þeir geri sér
grein fyrir því. Of mikil fastheldni við einhliða hugmyndafræði blindar menn. Þess vegna er hugsanlega hægt að skoða söguna í nýju ljósi þegar úreltar hugmyndir, eins og þær sem eru
eyrnamerktar „hægri“ og „vinstri“, þurfa ekki að vera leiðarljós söguskoðunar og hægt er að tala um hugmyndir án þess að þurfa að flokka þær með villandi flokkunarkerfi.
2
Stundum er talað um hinn unga og hinn gamla Schumpeter þegar talað er um hann þar sem ýmislegt sem hann sagði á eldri arum þykir í mótsögn við það sem hann sagði á sínum
yngri arum.
3
Frumkvöðullinn og nýsköpun sem forsenda aukinnar auðsældar er tiltölulega nýtt fyrirbæri í seinni tíma hagfræði. Menningarlegir áhrifaþættir eru sjaldan nefndir. Þess vegna er
hægt að segja sömu söguna á nýjan hátt sem gefur hugsanlega áhugaverðari mynd af eyjaskeggjum og efnahagslegum árangri þeirra en gamlar útgáfur af sömu sögu, sem oft eru
byggðar á úreltri hugmyndafræði.
22