Jóla-Vísbending 2006.pdf

Koma bandaríska hersins árið 1941 skipti sköpum fyrir hvernig íslensk
efnahagsmál þróuðust síðan.
Mynd: Ólafur K. Magnússon.
Eyjan var dæmd til þess að verða amerískasta úthverfi Evrópu.
Þjóð og menning var upp frá því, rétt eins og hinir stóru jarðflekar sem
skipta landinu, klofin á milli Evrópu og Ameríku. Einstaklingshyggja
Bandaríkjamanna er óvíða sterkari en hér á landi og kvenhyggja,
jöfnuður og samkennd, er á sama tíma enn rótsterk eins og hjá
frændum okkar á Norðurlöndunum – en er hugsanlega víkjandi. Spor
Bandaríkjamanna rista djúpt í íslensku þjóðarsálinni en það er óljóst
hversu djúp þau spor hefðu orðið ef þeir hefðu yfirgefið landið í lok
stríðsins eins og upphaflega var samið um. Ef til vill hefði fljótlega
fennt í þau spor og minningin ein lifað eins og góð auglýsing sem þó
hefur lítil áhrif þar sem hún er ekki endurtekin nægilega oft. Þetta var
hins vegar auglýsingaherferð.
Bandaríkjamenn höfðu ekki hug á að fara eftir stríðslok þann 8.
maí árið 1945. Þeir óskuðu eftir að fá að hafa þrjár herstöðvar í landinu
en að lokum var samið um að þeir hefðu afnot af Keflavíkurflugvelli
en ekki formlega herstöð. Árið 1949 gerðust Íslendingar stofnaðilar
að Norður-Atlantshafsbandalaginu. Tveimur árum seinna tóku
Bandaríkjamenn að sér varnir landsins. Bandaríkjamenn fóru aldrei
og það var því ekki fyrr en á þessu ári, 2006, sem hinni bandarísku
„hersetu“ lauk.
Sjálfstæði með hjálpardekkjum
Samfylgdin við Bandaríkjamenn jók sjálfstraust þjóðarinnar.
Eyjaskeggjar stefndu leynt og ljóst að sjálfstæði löngu fyrir hersetuna,
höfðu heimild til þess með samningum frá árinu 1918, en það hefur
sennilega aukið sjálfstraustið að Bandaríkjamenn voru tilbúnir að
viðurkenna lýðveldið. Eyjaskeggjar vildu lýsa yfir sjálfstæði árið
1942 en Bandaríkjamenn þrýstu á að Íslendingar biðu þar til eftir
stríð. Íslendingar lýstu svo yfir sjálfstæði frá Dönum árið 1944, á
meðan danski kóngurinn sat í þýsku stofufangelsi. Eyjaskeggjar
afneituðu frænda en hlupu í faðminn á hinum nýja stóra bróðir í
staðinn.
Eyjaskeggjar hafa alltaf verið stoltir. Þeim hefur jafnan verið
illa við að viðurkenna annað en eigið ágæti. Íslendingar vilja ekki
heyra þess getið að Þorskastríðið hafi þeir unnið á hinum pólitíska
vettvangi fyrir tilstuðlan Bandaríkjamanna en ekki
fyrir hetjulega framgöngu sæúfinna baráttujaxla
sem hafi verið tilbúnir að hætta lífi og limum
fyrir málstaðinn. Jafnframt hefur lítið verið gert úr
Marshall-aðstoðinni í uppbyggingu fiskveiðiflotans
og þeim tekjum sem Íslendingar hafa haft af
varnarliðssamningnum í áranna rás. Þetta vó hins
vegar þungt fyrir fátæka þjóð. Varnarliðið var lengi
vel ein af höfuðatvinnugreinum landsins. Eins er
lítið talað um þann stóra þátt sem Bandaríkjamenn
hafa átt í uppbyggingu samgangna til og frá
landinu. Það eru hins vegar margar vísbendingar
um að Bandaríkjamenn hafi átt verulegan þátt í
uppbyggingu íslenska efnahagsundursins.
Hugmyndafræðileg umskipti urðu á Íslandi á
þessum tíma og hagfræði sem byggðist á fríverslun
tók að grafa um sig. Meira að segja gamlir
sósíalistar, eins og Benjamín H. J. Eiríksson,
fóru vestur um haf til að læra og komu frelsaðir
til baka. Benjamín var farinn að efast áður en
hann fór út en umskiptin urðu í Ameríku og það
er spurning hvort hann og aðrir hefðu átt eins
greiða leið í ameríska háskóla ef Ísland hefði ekki
verið undir verndarvæng Bandaríkjanna. Hin
hugmyndafræðilega bylting tók hins vegar áratugi.
Stöðugt og mikið fylgi Sjálfstæðisflokksins hér á landi sýnir að
grundvöllur skapaðist fyrir frjálslyndar hugmyndir þótt aðrir flokkar
hafi oft leitt breytingarnar í íslensku samfélagi. Nú eru hugmyndir
um frjálsræði miklu sterkari hér á landi en annars staðar í Evrópu ef
Bretlandseyjar eru undanskildar.
Saga og aðstæður hafa mótað Íslendinga á þann veg að þeim
hefur þótt tilgangslaust að horfa til lengri tíma og hafa því aldrei
verið mjög móttækilegir fyrir skipulagsfræði. Ófyrirsjáanlegt veðrið
og dyntótt náttúran hefur ráðið þar miklu. Eyjarskeggjar eru líka
sjálfstæðir að eðlisfari, vilja bjarga sér sjálfir, en hættir til að horfa
ekki á heildarmyndina og þræla sér út á röngum forsendum. Þeir áttu
hins vegar auðvelt með að setja sig inn í hugmyndina um „ameríska
drauminn“ og nota hana sem leiðarljós til framdráttar. Kannski var
það fyrir tilstilli skáldsins, sem fyrirfinnst í brjósti hvers einasta
eyjarskeggja, að hann lét sig dreyma. Þrátt fyrir að vera skammsýnir,
allt frá því að þeir hjuggu niður skógi vaxið landið, fóstruðu þeir nýja
framtíðarsýn. Sú framtíðarsýn var að eignast allt það sem veröldin
hafði upp á að bjóða.
Eftirtektarverð neysla
Aukin auðsæld þjóðar eykur neyslugleði hennar og eyjarskeggjar
uxu hratt upp úr nægjuseminni. Hin sama nægjusemi einkennir
enn frændur okkar Dani. Það er rétt eins og Íslendingar hafi verið
sveltir í þúsund ár slík hefur áfergjan verið í aukna neyslu allar
götur frá því að Kaninn keypti sig fyrst inn í hjarta þjóðarinnar.
Frelsi á fjármagnsmarkaði og gríðarleg ásókn í lánsfjármagn bendir
til þess að áfergjan hafi hvergi dvínað. Sykurát, jeppar, nýjustu
heimilistækin, sprengja í húsnæðiskaupum og mikil neysla áfengisog
þunglyndislyfja sýnir að nægjusemi er ekki einn af kostum (eða
ókostum) íslensku þjóðarinnar. Neyslan er merki auðsældarinnar,
þjóðin vill sýna sig og sanna fyrir sjálfri sér og umheiminum.
Íslenska þjóðin líkist að mörgu leyti þeirri amerísku. Norðmaður
að nafni Thorstein Veblen er einn af þeim hugmyndafræðingum
nítjándu aldarinnar sem hafa nær gleymst, en hann setti í lok þeirrar
aldar fram nýstárlega lýsingu á Bandaríkjunum. Sú lýsing er engu
20