Jóla-Vísbending 2006.pdf

FRÁ SÉR NUMIN FIJÓ‹
EYFIÓR ÍVAR JÓNSSON
Eyjaskeggjar Íslands eru með merkilegri þjóðum heims –
sérstaklega ef þeir sjálfir segja frá. Þeir eiga það sameiginlegt að
ýkja allverulega sögur, ekki síst afrekssögur af sjálfum sér.
Hugsanlega hefur það hjálpað þeim að búa til hina
„raunverulegu“ sögu þjóðarinnar. Sagan er merkileg vegna þess
að fámenn þjóð, í landi sem jafnan hefur þótt óbyggilegt, hefur
unnið sig frá örbirgð til auðsældar. Hvernig eyjaskeggjum tókst
þetta er umdeilt og flestar útskýringar í besta falli gróf einföldun
og misvísandi eftir því frá hvaða bæjardyrum er horft. 1 Sú
sögutúlkun sem sett er hér fram, er tilgáta um að upptök
stökkbreytingar þjóðarinnar og breyttra efnahagslegra aðstæðna
hennar megi að einhverju leyti, ef ekki að miklu leyti, finna í
þeim atburði þegar þjóðin var hernumin, frá sér numin, af
erlendum öflum.
Hernumið land
Sagan hefur verið sögð ótal sinnum, en aldrei eins og hún er sögð hér.
Lítil þjóð í nafla alheimsins, alls staðar og hvergi, var enn á ný fótum
troðin af útlendingum, sem vildu þjóðinni vel og tóku völdin í sínar
hendur. Nú var það ekki til þess að bjarga þjóðinni frá sjálfri sér þó
óljóst sé hverju lýðurinn hefði tekið upp á ef hann hefði verið látinn
afskiptalaus í geðveikum heimi. Nú var verið að bjarga þjóðinni
frá illsku alheimsins, blóðrauðum kommúnisma og vægðarlausum
nasisma. Jafnvel þó að fylgismenn þessara tveggja stefna léku lausum
hala á dimmbláu og veðurblásnu skerinu í hversdagslegu þunglyndi
var hættan sú að erlend átrúnaðargoð þeirra uppgötvuðu mikilvægi
eyjunnar í heildarstríðsmyndinni. Ísland var vitinn á Atlantshafinu.
Árið var 1940, dagurinn 10. maí. Ísland var hernumið í
fyrsta skipti. Breska konungsveldið sýndi mátt sinn og megin.
Eyjarskeggjar höfðu þó ekki verið sjálfs síns herrar í sjö hundruð
ár eða allt frá því að þeir gengu undir verndarvæng Noregskonungs.
Þá var það vegna þess að klíkuskapur eylendinga og stríð þeirra á
milli stefndi í borgarastyrjöld. Þegar hér var komið sögu var lýðurinn
hins vegar undir verndarvæng danska konungsins. Eyjaskeggjar
réðu þó innanríkismálum og töldu sig fullvalda. Bretar voru engu
að síður að hrifsa völdin af Dönum þar sem Íslendingar voru ekki
sjálfstæð þjóð og voru danskættaðir eyjarskeggjar handteknir ásamt
Þjóðverjum og sendir af landi brott. Mótspyrnan við hernámið var
lítil. Heimastjórnin var samþykk hernáminu enda átti hún ekki
annarra kosta völ. Einhverjir eyjarskeggjar steyttu hnefa og mótmæltu
yfirganginum harðlega. Allt kom fyrir ekki, orrustan var fyrir fram
töpuð. Þeir áttu þó síðar eftir að hefna sín rækilega á stórveldinu, í
„stríði“ sem var háð á hentugri velli, á sæ úti, og hafði meira gildi,
þorskígildi. Eyjaskeggjar voru þó fljótir að sjá að það borgaði sig að
vinna með hernámsliðinu.
Bretar voru aldrei sérstaklega velkomnir á Íslandi þó að sumir
landsmenn væru fegnir því að þeir yrðu á undan Þjóðverjum sem
voru í miklum útrásarham á þessum árum. Síðar kom í ljós að
Hitler og hyski hans hafði augastað á landinu fyrir og eftir að Bretar
hertóku það. Segja sagnfræðingar að það hafi einungis verið happ
að áætlun Þjóðverja – sem kölluð var „Íkarus“ – um að ráðast inn
frá vesturströnd Íslands, hafi ekki orðið að veruleika. Af hverju
þýsku hugmyndafræðingarnir völdu heitið Íkarus er óljóst en það
er kaldhæðni örlaganna að notuð var tilvísun í hinn unga Íkarus, úr
grískri goðafræði, sem flaug á heimatilbúnum vængjum of nálægt
sólinni svo að vaxið sem hélt fuglafjöðrum við líkama hans bráðnaði
og hann féll bjargarlaus í sjóinn og endaði þar með ævi sína. Viðvera
Breta gerði Þjóðverjum erfiðara fyrir og tafði árásina á Ísland sem
varð að lokum að engu vegna annarra stríðsaðgerða Hitlers. „Sólin“
var of heit fyrir metnað nasismans.
Bretar urðu aldrei frelsishetjur á Íslandi. Þeir hlutu litlar þakkir
fyrir að aldrei varð stríð á Íslandi sem hefði verið óumflýjanlegt ef
Þjóðverjar hefðu orðið fyrri til. Bretar stöldruðu stutt við á landinu.
Skipt var inn á árið 1941. Þá kom Kaninn og þjóðin varð frá sér
numin.
Amerískasti útkjálki Evrópu
Mynd: Geir Ólafsson
Eyþór Ívar Jónsson rekur hér hugmyndir sínar um hvað hafi
skipt mestu um efnahagsþróun á Íslandi síðari hluta 20. aldar.
Árið 2006 yfirgaf bandaríski herinn flugvöllinn í Keflavík og skildi
eftir tóma og afgirta „borg“ á Suðurnesjum. Höfðu bandarískir
hermenn þá verið hér á landi í 65 ár. Eyjaskeggjar sögðu brottförina
sviksemi, rétt eins og þegar hjónaband byggt á venju frekar en ást
brestur. Í upphafi voru þó eyjaskeggjar yfirsig ástfangnir.
Þegar Kaninn kom hingað, þann 7. júlí árið 1941, virðist sem
hann hafi átt greiðari leið í fiðurmjúkan faðm þjóðarinnar en
Bretar. Íslendingar höfðu líka beðið Bandaríkjamenn um að koma
sér til verndar þar sem þörf var fyrir breska setuliðið annars staðar
á þessum styrjaldartímum. Bandaríkjamenn, sem á þeim tíma tóku
ekki þátt í stríðinu, voru því miklu meiri bjargvættir þjóðarinnar en
Bretar. Koma bandaríska hersins markaði tímamót, því að hvorki
Ísland né Bandaríkin voru hlutlaus í stríðinu eftir samkomulag um
hervernd Bandaríkjanna. Hið nýja herlið þurfti ekki að hlusta á ákúrur
eyjarskeggja eða horfa upp á steytta hnefa. Aðdáunin var bæði dulin
og ljós. Þetta var upphafið á ástarævintýri.
Nútíminn hafði gert innrás á Íslandi. Sveitamenning og tómleiki
sjávarþyrpingarinnar vék fyrir popp-kultúr og neyslugleði.
Íslendingar litu aldrei til baka og fyrirheitna landið varð fyrirmyndin
og markmiðið. Þröngsýnir eyjarskeggjar voru táldregnir með glitri
glingursins. Amerísku hermennirnir urðu vinsælli en hinir bresku
þar sem þeir áttu sand af seðlum í samanburði við aðþrengda
Breta sem voru farnir að sætta sig við fyrstu ölframleiðslu Egils
Skallagrímssonar. Íslenska þjóðin varð aldrei hin sama.
19