Jóla-Vísbending 2006.pdf

Vaxtafrelsi án lagasetningar
Í lögum um Seðlabankann frá 1961 sagði: „Seðlabankinn hefur rétt
til að ákvarða hámark og lág mark sem innlánsstofnanir mega reikna
af innlánum og útlánum.“ Með sameiginlegri ákvörðun starfandi
forsætisráðherra, viðskiptaráðherra, formanns Sjálfstæðisflokksins,
sem þá var utan ríkisstjórnar, og bankastjórnar Seðlabankans í
ágúst 1984 var innlánsstofnunum falið að ákvarða eigin vexti í
viðskiptum sínum. Forsætisráðherra var í fríi þegar ákvörðunin var
tekin. Seðlabankinn hafði heimild til íhlutunar ef vextir keyrðu úr
hófi og yrðu langt umfram það sem gerist í við skiptalöndum Íslands.
Aldrei kom til slíkrar íhlutunar. Með því var komið vaxtafrelsi og
starf skilyrði sett fyrir virkan fjármálamarkað. Ákvörðunin var ekki
talin þurfa frekari lagastoð. Hugs anlega hafa einhverjir þingmenn
talið nauðsynlegt að breyta lögum um Seðlabankann. Í raun var
vaxtafrelsi komið á, án þess að slík ákvörðun væri rædd á Alþingi
en víst er að af leið ing arnar voru ekki fyrirsjáanlegar. Seðla bankinn
stofnaði „kaupþing“, Verðbréfaþing Íslands, árið 1985 en þar voru
skráð spariskírteini. Verðbréfaþing er í dag Kauphöll Íslands hf.
Kaupþingsstarfsemi var þó meðal lögbundinna verkefna Seðla banka
Íslands í lög unum frá 1961. Með því að afnema hömlur á erlendum
lántökum og síðar frelsi í fjár magns flutningum komst endanlega á
forsenda fyrir markaðsvöxtum sem tóku mið af vöxtum erlendis.
Vilhjálmur telur að merkustu ákvarðanir í peningamálum
þjóðarinnar hafi komið inn bakdyramegin á Alþingi hafi þær
verið ræddar þar yfirhöfuð.
Mynd: Páll Kjartansson.
Þáttur Iðnaðarbanka í frelsinu
Með heimild til að verðtryggja fjárskuldbindingar gátu lánastofnanir
loks keppt við verð tryggð spar iskírteini ríkissjóðs, sem voru fram
til þessa eina brjóstvörn sparifjáreigenda. Iðn aðar bankinn gaf út
verðtryggð skuldabréf í skiptum fyrir skuldabréf með fast eigna veði.
Vaxtakjör á skuldabréfum Iðnaðarbankans voru eins og Seðlabankinn
heimilaði, svo og fast eignaveðskuldabréfin, en þar sem þau voru
gefin út af þriðja aðila, ekki mót tak anda verð tryggðu skuldabréfa
bankans, var hægt að reikna út aðra ávöxtunarkröfu en sam kvæmt
nafn vöxtum bréfanna. Handhafi verðtryggðu bankabréfanna seldi
þau til líf eyris sjóðs eða annarra með svip uðum útreikningum, þannig
að í viðskiptunum fólust markaðsvextir án af skipta Seðla banka.
Stjórnvöld stóðu frammi fyrir því að ákæra sparifjáreiganda fyrir
að okra á banka sem hefðu einungis verið broslegir tilburðir til að
verja úrelt kerfi sem var orðið skaðlegt fyrir efnahagslífið. Skömmu
síðar hófu verðbréfasjóðir Kaupþings hf. og Verðbréfamarkaðar
Fjár fest inga félagsins hf. starfsemi sína. Allt voru það heiðvirðir
menn, sem stóðu að þessum við skiptum. Áður var slíkum viðskiptum
lýst í kvæði Tómasar Guðmundssonar, Hótel Jörð:
Þá verður oss ljóst, að framar ei frestur gefst
né færi á að ráðstafa nokkru betur.
Því alls sem lífið lánaði, dauðinn krefst,
í líku hlutfalli og Metúsalem og Pétur.
Skýring: Metúsalem og Pétur; fjármálamenn í Reykjavík.
Fyrsta skerf inn í nútímann: Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
og Alþjóðabankinn
Rétt er að minna á þær alþjóðastofnanir, Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
og Alþjóðabankann, sem tryggðu stöðugleika í gjaldeyrismálum
heimsins á árunum eftir síðari heimsstyrjöldina. Sáttmálar þessara
stofnana voru samþykktir af fulltrúum þeirra þjóða sem töldu sig
verða í sigurliði síðari heimsstyrjaldarinnar. Samkomustaðurinn var
í Bretton Woods í New Hamp shire í Bandaríkjunum. Sáttmálarnir
voru lagðir fyrir Alþingi til staðfestingar haustið 1944. Ólafur Thors
forsætisráðherra mælti fyrir staðfestingu í neðri deild Alþingis
og Ásgeir Ás geirsson, bankastjóri og fulltrúi á Bretton Woods
fundinum, mælti fyrir stað fest ingu í efri deild Alþings. Sáttmálarnir
voru staðfestir umræðulaust og án mótatkvæða.
Ályktun: Alþingi ræður ekki við peningaákvarðanir
Af því sem að framan er sagt má draga eina meginályktun. Peningamál
og gengismál og stórar ákvarðanir varðandi þá málaflokka voru ekki
eðlilegt verkefni Alþingis á síðustu öld. Alþingi stóð oftar en ekki
andspænis orðnum hlut án þess að geta haft áhrif á ferlið. Einhverjum
kann að þykja gott að þróun hafi átt sér stað undir sveigjanlegri
löggjöf. Það er hins vegar verra ef evra verður gjaldmiðill okkar án
þess að Alþingi taki um það formlega ákvörðun. Atvinnulíf í landinu
getur ekki lengi búið við það að sveiflur í gengi krónunnar gagnvart
erlendri mynt séu 10–15% innan árs. Einstök fyrirtæki geta nú
tekið erlenda mynt sem bókfærslumynt. Ekki er vitað hve stór hluti
landsframleiðslu er færður í erlendri mynt en það mun aukast frá því
sem nú er með aukinni alþjóðavæðingu fyrirtækja og sveiflum líkum
þeim sem verið hafa á gengi krónunnar á því ári sem nú er að líða.
14