Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Þrautir þingsins<br />
í fjármálum<br />
VILHJÁLMUR BJARNASON VI‹SKIPTAFRÆ‹INGUR<br />
Vilhjálmur Bjarnason rekur í þessari grein hvernig margar stefnumarkandi ákvarðanir í peningamálum þjóðarinnar voru teknar án<br />
frumkvæðis eða skilnings stjórnmálamanna.<br />
Mynd: Geir Ólafsson.<br />
Í stjórnarskrá lýðveldisins, sem stofnað var til árið 1944, er hvergi getið um fyrirkomulag peningamála. Það hefur heldur ekki verið<br />
til umræðu í umfjöllun um breytingar á stjórnarskrá á þeim 62 árum sem liðin eru frá stofnun lýðveldisins. Þessu er á annan veg<br />
farið í bandarísku stjórnarskránni, sem varð til í uppkasti 1787. Þar er beinlínis tekið fram að þingið hafi vald til að ákveða hvernig<br />
málefnum gjaldmiðils skuli fyrir komið, svo og gengi gjald miðilsins gagnvart annarri mynt. Bandar íkjaþing ákvað síðan árið 1913<br />
hvernig gjald miðils málum skyldi fyrir komið, þ.e. með stofnun Seðlabankans, Federal Reserve árið 1914.<br />
Um svipað leyti og Bandaríkjaþing varðaði veginn fyrir Federal<br />
Reserve, þó eilítið fyrr, sam þykkti Alþingi lög um stofnun<br />
veðdeildar Landsbankans, þ.e. lög nr. 1/1900. Þar er lagt fyrir í 1.<br />
gr. „Í Landsbankanum í Reykjavík skal stofna veðdeild til þess að<br />
veitt verði lán um langt árabil og með vægum vöxtum gegn veði<br />
í fasteignum.“ Þessi fyrirheit um aldahvörf gáfu mynd af því sem<br />
verða skyldi á öldinni sem á eftir fylgdi. Alþingi tók sér vald til að<br />
hafa hönd í bagga og á stundum ákveða breytistærðir til verðlagningar<br />
á fjármála gerningum.<br />
Það er mjög lærdómsríkt að fara yfir feril þeirra breytistærða, sem<br />
ráða verð lagn ing unni, og hvernig Alþingi kom þar nærri á stundum<br />
en var á örlagastundu fjarri. Nærtækt er að velta upp spurningunni<br />
hvort evra verði lögeyrir á Íslandi án þess að Alþingi taki ákvörðun<br />
þar um.<br />
Helstu þættir<br />
Breytistærðirnar, sem skipta máli, eru eftirtaldar:<br />
• Gengi<br />
• Verðtrygging og verðbólga<br />
• Vextir<br />
Í kennslubókum fyrir byrjendur í hagfræði er það talið ósamrímanlegt<br />
að einn og sami aðili ákvarð i gengi gjaldmiðils og ákveði vexti á<br />
sama tíma. Það er undirliggjandi í gengis mark miðum seðlabanka,<br />
að seðlabanki ákvarði gengi eða geti haft áhrif á gengi gjaldmiðils<br />
með inn gripi á gjaldeyrismarkaði. Staðfesta seðlabanka við<br />
gengismarkmið getur falið í sér áhættu lausan hagnað í framvirkum<br />
viðskiptum á gjaldeyrismarkaði. Með verðbólgumarkmiði seðla banka<br />
lætur bankinn gengi gjaldmiðils ráðast af viðskiptum á markaði, óháð<br />
sínum afskiptum. Í ritgerð sinni um Orsakir erfiðleikanna í atvinnuog<br />
gjaldeyrismálum leiðir Benja mín Eiríksson, hag fræð ingur og<br />
síðar bankastjóri, rök að því að kreppan á Íslandi frá 1930–1938<br />
sé að nokkru leyti heimatilbúin vegna hins veika seðlabankavalds<br />
Lands bankans, sem jafnframt var stærsti viðskiptabanki landsins. Í<br />
raun ákvað bankastjórn bankans vexti af innlánum og útlánum og<br />
vaxtaákvarðanir tóku mið af „getu atvinnuveganna“, óháð framboði<br />
lánsfjár frá sparifjáreigendum, en gengi krónunnar var ákveðið af<br />
Alþingi. Álag á raunvexti vegna verð bólgu er grundvallaratriði til<br />
að tryggja framboð lánsfjár á lánamarkaði. Í því felst verðtrygging<br />
fjárskuldbindinga.<br />
Seðlabankinn hættir að vera skúffa<br />
Með nýrri löggjöf um Seðlabanka Íslands, þ.e. þegar verkefni<br />
seðlabanka eru endanlega skilin frá Landsbankanum í upphafi<br />
viðreisnar, lög nr. 10/1961, var Seðlabankanum falið að ákveða<br />
vexti í við skipt um innlánsstofnana en Alþingi var enn falið að<br />
12
Change language