You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Vikurit um viðskipti og efnahagsmál<br />
Verð 699,- M/VSK<br />
49. tölublað · 24. árgangur · 2006<br />
1
FRÁ RITSTJÓRA<br />
BENEDIKT JÓHANNESSON<br />
Í þetta sinn er meginþema jólablaðsins þættir úr hagfræðisögu<br />
20. aldarinnar á Íslandi og deilur manna um ýmis álitamál.<br />
Hugmyndafræðileg barátta setti svip á öldina og meira en<br />
helmingur mannkyns var lengst af í fjötrum flokka sem<br />
aðhylltust hugmyndir sem sagan hefur sannað að voru rangar.<br />
Íslendingar fóru ekki varhluta af hugsjónabaráttu. Hér er hluti af<br />
hugmyndasögunni rakinn af þeim mönnum sem best þekkja til.<br />
Hannes H. Gissurarson segir söguna af því þegar kenningar<br />
frjálshyggjunnar voru aftur kynntar fyrir landsmönnum á áttunda og<br />
níunda áratug síðustu aldar. Við þá sögu komu fjölmargir ungir menn<br />
sem enn eru áberandi í þjóðlífinu. Vilhjálmur Bjarnason staðnæmist<br />
við nokkrar ákvarðanir sem mestu hafa skipt í peningamálum<br />
þjóðarinnar. Niðurstaða hans er sú að Alþingi ráði lítt við slíkar<br />
ákvarðanir og veltir því fyrir sér hvort sú verði einnig raunin með<br />
upptöku evru hérlendis. Eyþór Ívar Jónsson telur að koma ameríska<br />
hersins árið 1941 hafi markað þáttaskil í sögu þjóðarinnar síðan.<br />
Jónas Haralz segir frá því hvernig Íslendingar þurftu að taka<br />
stefnumarkandi ákvarðanir í gengismálum á fyrri hluta aldarinnar,<br />
en bankakerfið var alls ekki undir slíkt búið og skilningur flestra<br />
stjórnmálamanna lítill. Ásgeir Jónsson veltir vöngum yfir því hvers<br />
vegna Reykjavík varð höfuðborg Íslands. Loks er viðtal við Ásmund<br />
Stefánsson ríkissáttasemjara en hann þekkir öðrum mönnum betur<br />
átökin sem einkenndu stéttabaráttuna á árunum eftir 1970.<br />
Mynd: Geir Ólafsson.<br />
Af því að nú fara jól og áramót í hönd birtum við líka jólalag<br />
ársins og vangaveltur um jólakvæði guðleysingjans og róttæklingsins<br />
Stephans G. Rifjaðir eru upp atburðir ársins úr Vísbendingu og loks<br />
kemur smásaga úr óvæntri átt. Lesendum Vísbendingar er þökkuð<br />
samfylgdin á liðnu ári og óskað gleðilegra jóla og velfarnaðar á<br />
komandi árum.<br />
EFNISYFIRLIT<br />
Frá ritstjóra .............................................................................2<br />
Jólasálmur ...............................................................................4<br />
Forsendur frjálshyggjubyltingarinnar ...................................6<br />
– Hannes Hólmsteinn Gissurarson<br />
firautir flingsins í fjármálum .................................................12<br />
– Vilhjálmur Bjarnason<br />
Ári› 2006 í Vísbendingu ........................................................15<br />
– Annáll<br />
Frá sér numin fljó› ...............................................................19<br />
– Eyflór Ívar Jónsson<br />
A› vera e›a vera ekki .............................................................23<br />
– Jónas H. Haralz<br />
Clemensía frænka ..................................................................28<br />
– Smásaga<br />
Afhverju er Reykjavík höfu›borg Íslands? ...........................30<br />
– Ásgeir Jónsson<br />
Vi›tal vi› Ásmund Stefánsson ríkissáttasemjara ..................32<br />
Ritstjóri og ábyrgðarmaður: Benedikt Jóhannesson.<br />
Útgefandi: Heimur hf., Borgartúni 23, 105 Reykjavík.<br />
Sími: 512 7575. Myndsendir: 561 8646.<br />
Netfang: visbending@heimur.is<br />
Málfarsráðgjöf: Málvísindastofnun Háskólans<br />
Umbrot og hönnun: Ágústa Ragnarsdóttir<br />
Auglýsingar: Vilhjálmur Kjartansson, vilhjalmur@heimur.is<br />
Prentun: Gutenberg. Upplag: 5.000 eintök.<br />
Forsíðumynd: Sigurður Tómasson<br />
Öll réttindi áskilin. © Ritið má ekki afrita án leyfis útgefanda.<br />
2
ÍSLENSKA / SIA.IS / ICE 35339 12/06<br />
FYRIR HANDHAFA VILDARKORTA VISA OG ICELANDAIR:<br />
PUNKTAÐU NIÐUR FERÐALAGIÐ<br />
UM 6.000 KRÓNUR<br />
Handhafar Vildarkorta VISA og Icelandair geta nýtt<br />
10.000 Vildarpunkta sem 6.000 króna greiðslu upp í<br />
flugfargjald með áætlunarflugi Icelandair, fyrir hvern<br />
sem er og hvenær sem er.*<br />
+ Fáðu nánari upplýsingar á www.vildarklubbur.is<br />
Vildarkort<br />
*Gildir til 1. janúar 2007.
JÓLAKVÆ‹I TRÚLEYSINGJANS<br />
Ljó‹: STEPHAN G. STEPHANSSON<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Svo lítil frétt var fæing hans<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Ljóð: Stephan G. Stephansson.<br />
Lag: bj<br />
<br />
<br />
Svo lít - il frétt va-ar fæð- ing hans í fjár - hús jöt - u -u hirð - ingj - ans að<br />
<br />
<br />
dag og ár- tal eng - inn reit, um ald - ur hans ei nokk - ur veit. Um<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
ald - ur hans ei nokk - ur sál - a veit.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Og jafnvel samtíð okkar enn<br />
sér ekki sína bestu menn,<br />
en bylting tímans birtir allt<br />
og bætir sumum hundraðfalt.<br />
Og bætir sumum aftur hundraðfalt.<br />
Því mótmælt hefði hans eigin öld,<br />
að afmælið hans sé í kvöld,<br />
og tengt þann atburð ársins við,<br />
að aftur lengist sólskinið.<br />
Að aftur fer að lengja sólskinið.<br />
En alltaf getur góða menn,<br />
og guðspjöll eru skrifuð enn.<br />
Hvert líf er jafnt að eðli og ætt<br />
sem eitthvað hefur veröld bætt.<br />
Sem eitthvað hefur veröldina bætt.<br />
Stephan G. Stephansson var trúleysingi en hafði þaullesið biblíuna og kunni hana öðrum mönnum<br />
betur. Hann sendi jólakvæði í nýársblað Heimskringlu árið 1899. Í því er viss þversögn að trúleysingi<br />
yrki jólakvæði enda kom á daginn að kvæðið var ekkert sérstaklega jólalegt. Hann nefndi það<br />
Eloi lamma Sabakhtani! en þetta eru orð Krists á krossinum: „Guð minn, hví hefur þú yfirgefið mig?“<br />
Stephani finnst þessi orð eins geta átt við sig. Enda er umfjöllunin um boðskap Krists og hliðstæðuna<br />
við skáldið og bóndann.<br />
Með laginu hér að ofan eru gefin fjögur erindi og þannig gæti<br />
það í sjálfu sér staðið sem jólakvæði við jólalag. Þess ber að geta<br />
að lagsins vegna var bætt við einni línu neðst sem er heldur lengri<br />
endurtekning á síðustu línu Stephans.<br />
Kvæðið byrjar sakleysislega á fæðingu frelsarans, litlum og<br />
hversdagslegum atburði sem enginn veitti athygli á þeim tíma. Strax<br />
í öðru erindi er vísun í samtímann: „[S]amtíð okkar enn sér ekki<br />
sína bestu menn.“ Stephan var farinn að nálgast fimmtugt og fannst<br />
líklega að samferðamennirnir veittu honum ekki þá eftirtekt sem vert<br />
væri. Eins og trúleysingja er háttur minnir hann á að jól voru haldin<br />
hátíðleg í heiðnum sið.<br />
Hér eru birt fyrst þrjú erindin og fyrsta erindi þriðja hluta. Alls<br />
er kvæðið 27 erindi. Smám saman verður Stephan beittari: „Um<br />
okurkarl og aurasöfn hans orð ei vóru gælunöfn.“ Í næsta erindi segir:<br />
„Og bókstafs þræl og kredduklerk hann kærði fyrir myrkraverk.“<br />
Undir lokin víkur hann að hlutskipti skáldsins:<br />
Og skáldið hreppir hlutfall það,<br />
sem hversdagslífið þrengir að,<br />
sem hnígur undir önn og töf<br />
með öll sín bestu ljóð í gröf.<br />
4
ÆVIMINNINGAR JÓHANNESAR ZOËGA<br />
Jóhannes (t.h.) á göngu með kunningja sínum í<br />
München árið 1937.<br />
Eitt af síðustu verkum Jóhannesar var að hafa umsjón með<br />
byggingu Perlunnar.<br />
Pöntunarsími<br />
Æviminningar Jóhannesar<br />
Zoëga hitaveitustjóra komu út<br />
um miðjan desember.<br />
Í bókinni rekur Jóhannes<br />
uppvaxtarár sín á Norðfirði<br />
og segir frá námsárunum á<br />
Akureyri og í Reykjavík. Hann<br />
segir frá ýmsum ævintýrum<br />
frá stríðsárunum í Þýskalandi,<br />
„njósnaferð“ og verkbanni<br />
sem hann lenti í vegna ógætilegra<br />
ummæla um ráðamenn.<br />
Þegar loftárásir hófust náði<br />
hann oftar en einu sinni að<br />
bjarga húsi frá eyðileggingu<br />
með því að slökkva í logandi<br />
sprengju. Hann og félagi hans<br />
komust á ævintýralegan hátt<br />
til Danmerkur eftir stríðslok.<br />
Eftir stríð markaði hann spor í<br />
söguna með því að byggja upp<br />
Hitaveituna sem arðbærasta<br />
fyrirtæki landsins.<br />
Bókin er 224 bls. að stærð,<br />
prýdd fjölda mynda. Hægt er<br />
að panta bókina með því að<br />
hringja í síma 512 7575 eða<br />
senda tölvupóst á póstfangið<br />
bj@heimur.is.<br />
Útgefandi bókarinnar er<br />
Heimur hf.
Forsendur<br />
frjálshyggjubyltingarinnar<br />
Hannes Hólmsteinn Gissurarson<br />
Hannes H. Gissurarson varð helsti frumkvöðull frjálshyggjunnar á Íslandi kornungur. Hér lýsir hann óvægnum átökum um hana<br />
fyrstu árin.<br />
Mynd: Geir Ólafsson.<br />
Ísland skiptir ham<br />
Síðustu fimmtán árin hefur Ísland skipt um ham. Fyrir 1991 var<br />
verðbólga miklu meiri en í grannríkjunum og atvinnulíf óstöðugt,<br />
þandist út og dróst saman á víxl. Í sjávarútvegi var feikilegum<br />
fjármunum sóað í of mikla sókn í fiskstofna. Þá var oftast halli<br />
á fjárlögum. Hið opinbera safnaði skuldum, og hér var rekinn<br />
pilsfaldakapítalismi, svo að illa rekin fyrirtæki gátu jafnan treyst á<br />
aðstoð ríkisins. Háir skattar á fyrirtæki komu í veg fyrir eðlilegan<br />
vöxt þeirra. Ríkið rak fjölda fyrirtækja, ferðaskrifstofu, prentsmiðju,<br />
síldarvinnslu, banka og ýmsar aðrar lánastofnanir og síma. Vextir<br />
skömmtuðu ekki fjármagn, heldur misvitrir bankastjórar, sem iðulega<br />
voru undir áhrifum stjórnmálamanna, en þeir vildu auðvitað frekar<br />
fjárfesta í atkvæðum en arðsemi. Landsframleiðsla á mann var að<br />
vísu veruleg á Íslandi, en þegar horft er um öxl, sést, að ósjaldan var<br />
skýringin á því ýmist stríðsgróði eða rányrkja. Íslendingar höfðu fram<br />
til 1940 verið hálfdrættingar á við Dani, en komust þá upp fyrir þá<br />
vegna stríðsgróðans. Í kalda stríðinu munaði mjög um framkvæmdir<br />
varnarliðsins. Fyrir útfærslu fiskveiðilögsögunnar í fjórum áföngum<br />
veiddu útlendingar helming heildaraflans á Íslandsmiðum, en eftir<br />
hana féll hann óskiptur í hlut Íslendinga. Síldarstofninn hvarf um<br />
miðjan sjöunda áratug, og þorskstofninn var kominn að hruni í lok<br />
hins áttunda. Velmegun Íslendinga var því sýnd veiði, en ekki gefin.<br />
Þeir höfðu haldið misjafnlega á málum sínum. Það var ekki út í<br />
bláinn, að hagfræðingar spáðu því um 1990, að Íslendingar yrðu í<br />
aldarlok í röð fátækustu þjóða í Norðurálfunni.<br />
Nú er öldin önnur. Verðbólga hefur frá 1991 verið svipuð og í<br />
grannríkjunum. Halli á fjárlögum snerist í afgang, sem notaður<br />
var til að greiða upp skuldir ríkisins, sem nú má heita skuldlaust,<br />
ef tekinn er með í reikninginn gjaldeyrisforði Seðlabankans. Í skjóli<br />
kvótakerfisins spratt upp fjöldi öflugra útgerðarfyrirtækja, sem njóta<br />
þess, að takmarkaður aðgangur er að takmörkuðum auðlindum,<br />
eins og hagfræðin kveður nauðsynlegt. Íslenskur sjávarútvegur er<br />
miklu betur rekinn en gerist víðast annars staðar. Atvinnurekendur<br />
treysta ekki lengur á aðstoð ríkisins, heldur vita, að þeir standa og<br />
falla með eigin gerðum. Ríkið hefur selt fjölda fyrirtækja fyrir um<br />
150 milljarða íslenskra króna að minnsta kosti að núvirði, þar á<br />
meðal viðskiptabankana tvo og Símann. Vextir ráðast nú á frjálsum<br />
markaði, svo að bankar hafa breyst úr skömmtunarskrifstofum<br />
í þjónustufyrirtæki, sem keppa um viðskiptavini. Lífeyrissjóðir<br />
Íslendinga eiga vel fyrir skuldbindingum ólíkt sambærilegum<br />
stofnunum erlendis, og þar hefur myndast mikill sparnaður, sem<br />
skilað hefur sér í fjármagni á markaði. Leystur hefur verið úr læðingi<br />
ótrúlegur kraftur, eins og sést á íslensku útrásinni. Nú veifa íslenskir<br />
víkingar ekki sverði, heldur verði. Hin góðu lífskjör Íslendinga hvíla<br />
ekki lengur á rányrkju eða stríðsgróða, heldur á bættri afkomu og<br />
bjartsýni um framtíðina. Þótt einstaklingar og fyrirtæki skuldi að<br />
vísu talsvert, er þjóðin ung og hraust. Mengun og ofnýting ógna ekki<br />
auðlindum Íslendinga. Umfram allt hefur hugarfar breyst: Gróði er<br />
ekki lengur skammaryrði, heldur keppikefli. Nú lítur æskan upp til<br />
athafnamanna, eins og rithöfunda og skálda áður.<br />
Þessi lýsing á hamskiptum Íslands er ekki skáldleg sýn, heldur<br />
studd traustum gögnum. Fraser-stofnunin í Vancouver í Bresku<br />
Kólumbíu hefur tekið saman vísitölu atvinnufrelsis í heiminum<br />
að frumkvæði hins heimskunna hagfræðings Miltons Friedmans.<br />
Samkvæmt þeirri vísitölu var Ísland með einkunnina 4,1 af 10<br />
mögulegum árið 1975, en 7,9 árið 2004. Vísitalan er mæld í 124<br />
ríkjum, og var Ísland 53. ríkið í röðinni árið 1975, en hið níunda<br />
árið 2004, og má ætla, að landið hafi þokast eitthvað áfram upp eftir<br />
sölu Símans árið 2005. Samkvæmt annarri vísitölu atvinnufrelsis,<br />
sem Heritage Foundation í Washington-borg tekur saman, er Ísland<br />
enn ofar á lista, í fimmta sæti. Hvað olli þessum snöggu umskiptum?<br />
Auðvitað er ein skýringin fólgin í aðstæðum. Veruleikinn knúði menn<br />
til vitundar um það, að víðtækara atvinnufrelsi væri nauðsynlegt.<br />
6
Það hefur aukist um allan heim, ekki<br />
síst eftir hrun sósíalismans. En sú<br />
skýring nægir ekki. Vitundin er ekki<br />
óvirk, heldur á sinn þátt í að skapa<br />
veruleikann, eins og Hegel gamli<br />
hefði sagt. Skýra þarf, að frelsi hefur<br />
aukist meira á Íslandi en í flestum<br />
öðrum ríkjum. Önnur skýring á<br />
frelsisbyltingunni hérlendis er sú, að<br />
hópur æskumanna í Sjálfstæðisflokknum beitti sér upp úr 1970 fyrir<br />
aukinni frjálshyggju. Þessi hópur varð strax áhrifamikill, en óhætt er<br />
að segja, að hann hafi náð völdum, þegar einn helsti forystumaður<br />
hans, Davíð Oddsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, myndaði<br />
ríkisstjórn vorið 1991, en Davíð var forsætisráðherra allt til haustsins<br />
2004 og síðan utanríkisráðherra til jafnlengdar 2005, þegar hann<br />
hætti stjórnmálaafskiptum og gerðist aðalbankastjóri Seðlabankans.<br />
Hér skal þessi fróðlegi þáttur í hugmyndasögu Íslendinga á tuttugustu<br />
öld stuttlega rakinn.<br />
Eimreiðarhópurinn<br />
Árið 1971 féll viðreisnarstjórnin eftir tólf ára valdatíma. Ungum<br />
stuðningsmönnum Sjálfstæðisflokksins þótti þá nokkur þreytublær<br />
á ráðherrum flokksins, sem hefðu meiri áhuga á að halda um stýrið<br />
en beina því í rétta átt. Nokkrir þessara ungu manna urðu vinir<br />
í forsetakjöri 1968, þegar þeir studdu ekki Gunnar Thoroddsen,<br />
gamlan forystumann sjálfstæðismanna, heldur Kristján Eldjárn<br />
Umfram allt hefur hugarfar breyst:<br />
Gróði er ekki lengur skammaryrði,<br />
heldur keppikefli. Nú lítur æskan<br />
upp til athafnamanna, eins og<br />
rithöfunda og skálda áður.<br />
þjóðminjavörð. Þar á meðal voru<br />
þeir Magnús Gunnarsson, sem þá<br />
stundaði nám í viðskiptafræði í<br />
Háskóla Íslands, Þorsteinn Pálsson<br />
verslunarskólanemi og Davíð<br />
Oddsson menntaskólanemi. Í<br />
aðdraganda forsetakjörsins kynntust<br />
þeir Ragnari Jónssyni í Smára og<br />
hrifust af eldlegum áhuga hans á hvers<br />
konar menningarlegri sköpun, frjálslyndi hans og umburðarlyndi.<br />
Töldu þeir nauðsynlegt að blása nýju lífi í sjálfstæðisstefnuna. Árið<br />
1972 hafði Hilmir hf. keypt hið gamla tímarit Eimreiðina, og að<br />
ráði athafnamannsins Sveins R. Eyjólfssonar, sem rak Hilmi, var<br />
Magnús Gunnarsson fenginn til að ritstýra því. Fyrsta heftið undir<br />
nýrri ritstjórn kom út snemma árs 1973, þótt svo væri látið heita, að<br />
það væri frá árinu 1972. Þar var aðalefnið viðtal við Jónas H. Haralz,<br />
bankastjóra Landsbankans, um frjálshyggju. Má segja, að það orð<br />
hafi þá orðið fleygt í nýrri merkingu, sem þýðing enska orðsins<br />
„liberalism“ eða „libertarianism“, en áður hafði íslenska orðið einkum<br />
verið notað um guðleysi eða efahyggju í trúmálum. Í viðtalinu skýrði<br />
Jónas einföldum orðum út þá hugmynd frjálshyggjumanna allt<br />
frá Adam Smith, að dreifing þekkingar krefðist dreifingar valds.<br />
Sjálfstýring væri heppilegri en miðstýring, verðlagning gæðanna og<br />
frjáls viðskipti með þau betri en skattlagning og skriffinnska. Upp<br />
úr þessu hóf þessi hópur að hittast vikulega í hádeginu á skrifstofu<br />
Magnúsar Gunnarssonar, sem varð forstjóri Hafskips 1973. Síðan<br />
hittist hópurinn í mörg ár í svokölluðu turnherbergi á Hótel Borg.<br />
Árið 1971 var frjálshyggjuvakningin ekki hafin en á þessari mynd af Landsfundi Sjálfstæðisflokksins má sjá menn sem síðar komu<br />
mikið við sögu. Fremst sitja Gísli Baldur Garðarsson , Jón Steinar Gunnlaugsson, Eiríkur Benjamínsson, Þorsteinn Pálsson, Davíð<br />
Oddsson og Áslaug Ragnars.<br />
7
Í Eimreiðarhópnum voru á annan tug manna. Þeirra á meðal voru<br />
Magnús Gunnarsson, Davíð Oddsson, Þorsteinn Pálsson, Geir H.<br />
Haarde, Kjartan Gunnarsson, Jón Óttar Ragnarsson (sonur Ragnars<br />
í Smára), Hrafn Gunnlaugsson, Baldur Guðlaugsson, Brynjólfur<br />
Bjarnason, Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson, Jón Steinar Gunnlaugsson,<br />
Gunnlaugur Claessen, Þór Whitehead og Þráinn Eggertsson.<br />
Þegar Hannes Hólmsteinn Gissurarson var ráðinn blaðamaður<br />
Eimreiðarinnar að tillögu Kjartans Gunnarssonar haustið 1973,<br />
bættist hann í hópinn. Næstu tvö árin komu út nokkur Eimreiðarhefti,<br />
sem vöktu mikla athygli, meðal annars með viðtölum við Ragnar<br />
Jónsson í Smára og Sigurð Líndal prófessor. Eimreiðarmenn<br />
voru allir virkir í starfi Sjálfstæðisflokksins og fjölmenntu á þing<br />
Sambands ungra sjálfstæðismanna á Egilsstöðum haustið 1973, þar<br />
sem þeir studdu Björn Bjarnason til formanns, en Friðrik Sophusson<br />
varð þá hlutskarpari. Enginn málefnaágreiningur var þó milli<br />
Eimreiðarhópsins og Friðriks og stuðningsmanna hans, en Friðrik<br />
var einn helsti forystumaður annars hóps, sem hittist líka reglulega í<br />
hádeginu þessi árin og löngum síðar, og voru þar meðal annarra Birgir<br />
Ísl. Gunnarsson, Ólafur B. Thors, Ragnar Kjartansson, Björgólfur<br />
Guðmundsson, Páll Bragi Kristjónsson, Pétur Sveinbjarnarson,<br />
Ellert B. Schram, Jón Magnússon og Valur Valsson. Höfðu margir úr<br />
þeim hópi haslað sér völl í atvinnulífinu.<br />
Eimreiðarmenn höfðu sumir unnið á Morgunblaðinu, til dæmis þeir<br />
Davíð Oddsson og Þorsteinn Pálsson, og voru allir stuðningsmenn<br />
Geirs Hallgrímssonar í baráttu hans við Gunnar Thoroddsen um<br />
forystuhlutverk í Sjálfstæðisflokknum eftir óvænt fráfall Bjarna<br />
Benediktssonar sumarið 1970. Fór sú barátta þó aðallega fram<br />
á bak við tjöldin. Geir sigraði Gunnar í varaformannskjöri á<br />
landsfundi 1971 og varð formaður Sjálfstæðisflokksins 1973, þegar<br />
Jóhann Hafstein missti skyndilega heilsuna. Eftir kosningasigur<br />
Sjálfstæðisflokksins sumarið 1974 myndaði Geir ríkisstjórn. Það olli<br />
gremju Eimreiðarmanna og raunar flestra ungra sjálfstæðismanna,<br />
að stjórnin hreyfði lítt við ýmsum verkum vinstri stjórnarinnar 1971–<br />
1974. Í stjórnarandstöðu höfðu sjálfstæðismenn til dæmis gagnrýnt<br />
harðlega svonefnda Framkvæmdastofnun, en í stað þess að leggja<br />
stofnunina niður var einn þingmaður flokksins, Sverrir Hermannsson,<br />
gerður að forstöðumanni hennar ásamt fulltrúa Framsóknarflokksins,<br />
og hóf hann að úthluta þaðan fé í því skyni að halda lífi í illa reknum<br />
fyrirtækjum. Skömmu eftir myndun stjórnarinnar gagnrýndi<br />
Þorsteinn Pálsson þetta harðlega á fjölmennum fundi á Hótel Esju,<br />
þar sem nú er Nordica Hotel. Sverrir var til andsvara, og tíðkuðust<br />
þar hin breiðu spjótin. Eimreiðarhópurinn beitti sér óspart fyrir<br />
framboði Davíðs Oddssonar í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins fyrir<br />
borgarstjórnarkosningar 1974. Tók hann níunda sæti listans,<br />
vann það í kosningunum og gerðist strax ötull og harðskeyttur<br />
borgarfulltrúi. Þegar Þorsteinn Pálsson var ráðinn ritstjóri Vísis<br />
1975, gengu þeir Sveinn R. Eyjólfsson og Jónas Kristjánsson út og<br />
stofnuðu Dagblaðið. Hætti Eimreiðin að koma út í kjölfarið, enda<br />
varð ritstjórinn, Magnús Gunnarsson, framkvæmdastjóri Arnarflugs<br />
1976 og oft bundinn erlendis við verkefni.<br />
Báknið burt!<br />
Friðrik Sophusson átti, sem formaður Sambands ungra<br />
sjálfstæðismanna 1973–1977, frumkvæði að því, að þeir Davíð<br />
Oddsson og Þorsteinn Pálsson unnu ásamt þeim Einari K. Guðfinnssyni<br />
og Vilhjálmi Egilssyni tillögur um úrbætur í atvinnumálum, sem<br />
kynntar voru 1975 undir kjörorðinu Báknið burt. Þar var lagt til, að<br />
ýmis fyrirtæki ríkisins yrðu seld. Þótt þessar hugmyndir þættu nú<br />
eflaust ekki ganga langt, vöktu þær þá mikla athygli. Ríkisstjórn Geirs<br />
Hallgrímssonar framkvæmdi þó engar þeirra. Friðrik Sophusson sat<br />
í útvarpsráði og stuðlaði að því, að Hannes Hólmsteinn Gissurarson<br />
var fenginn til að sjá um vikulegan útvarpsþátt í Ríkisútvarpinu árin<br />
1976–1977. Kynnti Hannes þar kenningar ýmissa frjálshyggjumanna,<br />
svo sem Karls Poppers, Ludwigs von Mises, Friedrichs von Hayeks<br />
og Roberts Nozicks, og ræddi við Ólaf Björnsson prófessor og fleiri<br />
íslenska frjálshyggjumenn. Réðist dagblað sósíalista, Þjóðviljinn,<br />
harkalega á Hannes fyrir vikið og kallaði hann meðal annars<br />
„taðkvörn í byggðasafni“. Hannes skrifaði síðan frá 1977 og í nokkur<br />
ár vikulega um stjórnmálahugmyndir í Morgunblaðið. Friðrik<br />
Sophusson náði góðum árangri í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins fyrir<br />
þingkosningarnar 1978. Þegar hann var kominn á þing, beitti hann<br />
sér fyrir margvíslegum umbótum, til dæmis afnámi ríkiseinokunar<br />
í útvarpsrekstri, en áður hafði Guðmundur H. Garðarsson tekið það<br />
mál upp. Hlaut það þó ekki brautargengi að sinni. Herfilegur ósigur<br />
Sjálfstæðisflokksins í tvennum kosningum sumarið 1978, fyrst í<br />
Í þrítugsafmæli Hannesar 19. febrúar 1983 komu forystumenn<br />
í stjórnmálum. Hér eru Geir Hallgrímsson, formaður<br />
Sjálfstæðisflokksins, Vilmundur Gylfason, formaður Bandalags<br />
jafnaðarmanna, og afmælisbarnið.<br />
borgarstjórnarkosningunum, þar sem hann missti meiri hluta sinn, og<br />
síðan í þingkosningunum, varð mörgum ungum sjálfstæðismönnum<br />
umhugsunarefni. Eftir harða baráttu við Júlíus Hafstein var<br />
Kjartan Gunnarsson kjörinn formaður Heimdallar, félags ungra<br />
sjálfstæðismanna í Reykjavík, haustið 1977. Má segja, að það hafi<br />
verið upphafið að áhrifum Eimreiðarhópsins í Sjálfstæðisflokknum.<br />
Að frumkvæði Kjartans hélt Heimdallur sögulegan fund um framtíð<br />
Sjálfstæðisflokksins sumarið 1978, þar sem Davíð Oddsson og<br />
Friðrik Sophusson fluttu framsöguræður. Hvöttu þeir báðir til þess<br />
af miklum eldmóði, að Sjálfstæðisflokkurinn markaði skýrari<br />
frjálsræðisstefnu. Í pallborðsumræðum, sem þeir Geir Hallgrímsson<br />
og Gunnar Thoroddsen tóku þátt í, kom í fyrsta skipti fram opinberlega<br />
sú togstreita, sem hafði verið milli þeirra árin á undan.<br />
Kjartan Gunnarsson ákvað árið 1979 að gefa ræður þeirra<br />
Davíðs og Friðriks á Heimdallarfundinum út í bók ásamt greinum<br />
eftir nokkra aðra unga sjálfstæðismenn. Náðist ekki samkomulag<br />
um, að Heimdallur gæfi bókina út, þar sem andstæðingar Kjartans<br />
(og stuðningsmenn Jóns Magnússonar, sem var orðinn formaður<br />
Sambands ungra sjálfstæðismanna) voru í meiri hluta í stjórn. Ákvað<br />
Kjartan þá að gefa bókina út sjálfur, og sá Hannes Hólmsteinn<br />
8
Gissurarson um útgáfuna með aðstoð þeirra Ingu Jónu Þórðardóttur,<br />
Skafta Harðarsonar og Hreins Loftssonar. Hlaut bókin nafnið Uppreisn<br />
frjálshyggjunnar og kom út á landsfundi Sjálfstæðisflokksins vorið<br />
1979. Höfundar voru auk þeirra Davíðs, Friðriks og Hannesar þau<br />
Jón Steinar Gunnlaugsson, Pétur J. Eiríksson, Geir H. Haarde, Jón<br />
Ásbergsson, Þráinn Eggertsson, Baldur Guðlaugsson, Halldór<br />
Blöndal, Bessí Jóhannsdóttir, Erna Ragnarsdóttir, Björn Bjarnason,<br />
Þór Whitehead og Þorsteinn Pálsson. Segja má, að tvö meginstef<br />
bókarinnar væru takmörkuð ríkisafskipti og traustar varnir. Á<br />
landsfundi Sjálfstæðisflokksins 1979 bar það einnig til tíðinda, að<br />
Davíð Oddsson bauð sig fram til varaformanns, en tveir fulltrúar<br />
þeirra fylkinga, sem barist höfðu um völdin í flokknum, voru þá í<br />
framboði, þeir Gunnar Thoroddsen og Matthías Bjarnason, og báðir<br />
við aldur. Þótt Davíð næði ekki kjöri í það skipti, má segja, að með<br />
framboði sínu hafi hann rofið það tregðulögmál, sem verið hafði í<br />
Hugmyndir fræðimanna<br />
Sumarið 1978 kom út bókin Frjálshyggja og alræðishyggja eftir Ólaf<br />
Björnsson prófessor, sem ungur hafði hrifist af kenningum þeirra<br />
Ludwigs von Mises og Friedrichs von Hayeks. Skýrði hann þær<br />
skilmerkilega í þessu verki, sem óspart var rætt um, meðal annars<br />
í leshringjum Heimdallar. Eftir stofnun Félags frjálshyggjumanna<br />
vorið 1979 komu þrír heimskunnir Nóbelsverðlaunahafar í hagfræði<br />
á vegum þess til Íslands. Hinn fyrsti var Hayek, sem sótti Ísland heim<br />
vorið 1980 og flutti tvo fyrirlestra. Annar var um „Miðju-moðið“,<br />
þar sem Hayek hélt því fram, að lýðræðisjafnaðarstefna hvíldi á<br />
einfaldri hugsunarvillu. Hún væri, að unnt væri í framkvæmd að<br />
gera greinarmun á sköpun verðmætanna og skiptingu þeirra. Hayek<br />
sagði, að sú tekjuskipting, sem sprytti upp úr frjálsum viðskiptum,<br />
væri ómetanleg leiðsögn um það, hvernig kröftum manna yrði<br />
best varið, svo að þeir fullnægðu þörfum náunga sinna. Án þeirra<br />
upplýsinga, sem hún veitti, gæti atvinnulífið ekki vaxið og dafnað.<br />
Hinn fyrirlestur Hayeks var um samkeppni gjaldmiðla, sem<br />
nauðsynleg var að dómi hans til að tryggja festu í peningamálum.<br />
Næstur kom James M. Buchanan haustið 1982. Hann sagði deili á<br />
svonefndri almannavalsfræði eða hagfræðilegri greiningu stjórnmála.<br />
Samkvæmt almannavalsfræðinni verður að gera ráð fyrir, að<br />
stjórnmálamenn vinni að eigin hagsmunum eins og aðrir. Þess vegna<br />
beri að reyna að takmarka vald þeirra svo sem auðið er.<br />
Þriðji Nóbelsverðlaunahafinn í hagfræði, sem sótti Ísland heim<br />
til að kynna frjálshyggjuhugmyndir, var Milton Friedman, sem<br />
Hannes sýnir Friedrich von Hayek blaðaskrif um frjálshyggju á<br />
Íslandi í heimsókn Hayeks til Íslands vorið 1980.<br />
Geir Hallgrímsson fagnaði<br />
Eimreiðarhópnum og<br />
frjálshyggjumönnunum ungu, enda<br />
hafði hann ríka samúð með<br />
sjónarmiðum þeirra, auk þess sem þeir<br />
voru flestir stuðningsmenn hans í<br />
baráttunni við Gunnar Thoroddsen<br />
gildi, og rutt brautina fyrir það, sem koma skyldi.<br />
Um sama leyti, 8. maí 1979, á áttræðisafmæli Friedrichs von<br />
Hayeks, stofnuðu nokkrir yngri menn Félag frjálshyggjumanna, sem<br />
átti að kynna skipulega hugmyndir og úrlausnir í anda frjálshyggju.<br />
Friðrik Friðriksson var fyrsti formaður félagsins, en í stjórn voru<br />
Auðun Svavar Sigurðsson, Árni Sigfússon, Gunnlaugur Sævar<br />
Gunnlaugsson, Hannes Hólmsteinn Gissurarson, Hreinn Loftsson<br />
og Skafti Harðarson. Geir Hallgrímsson fagnaði Eimreiðarhópnum<br />
og frjálshyggjumönnunum ungu, enda hafði hann ríka samúð með<br />
sjónarmiðum þeirra, auk þess sem þeir voru flestir stuðningsmenn<br />
hans í baráttunni við Gunnar Thoroddsen. Snerust þeir ásamt þorra<br />
Sjálfstæðismanna gegn stjórnarmyndun Gunnars í ársbyrjun 1980,<br />
sem Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag tóku þátt í. Haustið 1980<br />
voru þau Kjartan Gunnarsson og Inga Jóna Þórðardóttir ráðin til að<br />
vera framkvæmdastjórar Sjálfstæðisflokksins, en Inga Jóna hvarf til<br />
annarra starfa 1984, og var Kjartan eftir það einn framkvæmdastjóri<br />
Sjálfstæðisflokksins allt til 2006. Þótt Kjartan beitti sér að sjálfsögðu<br />
ekki í innanflokksátökum, lagði hann frjálsræðishugmyndum<br />
ómetanlegt lið, á meðan hann sat í framkvæmdastjórastólnum. Það<br />
hafði líka sitt að segja, þegar Geir H. Haarde var kjörinn formaður<br />
Sambands ungra sjálfstæðismanna án mótframboðs á Ísafirði 1981.<br />
Gengu ungir sjálfstæðismenn fram sameinaðir eftir það.<br />
kom haustið 1984. Hann hélt blaðamannafund skömmu eftir komu<br />
sína. Þar spurði Bogi Ágústsson, þá fréttamaður Sjónvarpsins, hvort<br />
Friedman hefði eitthvert eitt lausnarorð fyrir Ísland. Friedman kvað<br />
já við. Bogi spurði þá, hvert það væri. Friedman svaraði: „Frelsi.“<br />
Á blaðamannafundinum deildi Friedman meðal annars á einokun í<br />
útvarpsrekstri. Friedman kom fram í sjónvarpsþætti föstudagskvöldið<br />
31. ágúst, þar sem háskólakennararnir Ólafur Ragnar Grímsson og<br />
Stefán Ólafsson gagnrýndu kenningar hans. Þeir ætluðu að klekkja<br />
á honum með því að benda á, að hann væri hlynntur lögleiðingu<br />
fíkniefna. En Friedman átti svar við því. „Ef afleiðingarnar af því<br />
að banna fíkniefni eru verri en afleiðingarnar af því að leyfa þau,<br />
þá er ég hlynntur því að leyfa þau.“ Þeir Ólafur Ragnar og Stefán<br />
vöktu líka máls á því, að selt væri inn á fyrirlestur Friedmans, sem<br />
ætti að vera daginn eftir í Háskóla Íslands, en fram að þessu hefðu<br />
háskólafyrirlestrar erlendra gesta verið ókeypis. Friedman svaraði,<br />
að hugtakanotkunin væri röng. Fyrirlestrar væru aldrei ókeypis.<br />
Venjulega þyrfti að kosta ferð fyrirlesarans og uppihald, jafnvel greiða<br />
honum þóknun fyrir, leigja sal og auglýsa fyrirlesturinn. Spurningin<br />
væri sú, hvort þeir, sem sæktu fyrirlesturinn, ættu að greiða fyrir hann<br />
eða hinir, sem ekki sæktu hann. Sjálfum fyndist sér eðlilegast, að<br />
áheyrendur greiddu fyrir hann, ekki aðrir. Varð fátt um svör. Húsfyllir<br />
var á fyrirlestrinum sjálfum eftir þessa skemmtilegu kynningu. Flutti<br />
9
Friedman erindi um, hversu langt væri frá, að aukin ríkisafskipti á<br />
Vesturlöndum hefðu náð yfirlýstum tilgangi sínum, og hvað því ylli,<br />
og svaraði hann að því loknu fjölda fyrirspurna.<br />
Félag frjálshyggjumanna tók 1980 að gefa út tímaritið Frelsið, og<br />
kom það út í níu ár. Þar var frjálshyggja kynnt af miklum krafti í<br />
greinum, viðtölum og athugasemdum. Meðal annars birtust þar erindi<br />
Hayeks, Buchanans og Friedmans og viðtal Hannesar Hólmsteins<br />
Gissurarsonar við heimspekinginn Karl Popper. Hannes var ritstjóri<br />
fyrstu sex árin, en síðan Guðmundur Magnússon sagnfræðingur. Í<br />
ritnefnd voru Gísli Jónsson, Ólafur Björnsson, Jónas H. Haralz,<br />
Matthías Johannessen og Þorsteinn Sæmundsson. Félagið gaf einnig<br />
út nokkrar bækur, þar á meðal greinasöfnin Einstaklingsfrelsi og<br />
hagskipulag eftir Ólaf Björnsson og Velferðarríki á villigötum eftir<br />
Jónas H. Haralz. Árið 1983 var einnig hrundið af stað Stofnun<br />
Jóns Þorlákssonar, en hún starfaði í nokkur ár, og var Hannes H.<br />
Gissurarson framkvæmdastjóri hennar. Hún var kennd við þann<br />
mann, sem hafði með gleggstum rökum mælt fyrir atvinnufrelsi<br />
að því að breyta Bæjarútgerð Reykjavíkur í einkafyrirtæki, en hún<br />
hafði verið rekin með stórtapi næstu ár á undan. Var Grandi hf.<br />
stofnaður við sameiningu Bæjarútgerðarinnar og útgerðarfyrirtækis<br />
í einkaeigu og hlutabréf í honum síðan seld á frjálsum markaði. Það<br />
er skemmtileg tilviljun, að hinn nýi forstjóri þessa fyrsta einkavædda<br />
fyrirtækis, Brynjólfur Bjarnason (úr Eimreiðarhópnum), varð síðar<br />
forstjóri Símans, sem var einkavæddur sumarið 2005 og var síðasta<br />
fyrirtækið sem var einkavætt í formannstíð Davíðs Oddssonar.<br />
Ríkisstjórn Gunnars Thoroddsens skildi eftir sig 100% verðbólgu<br />
sumarið 1983 og mjög óstöðugt atvinnulíf, og eftir þingkosningar<br />
mynduðu sjálfstæðismenn ríkisstjórn með Framsóknarflokknum.<br />
Steingrímur Hermannsson var forsætisráðherra, en langflest<br />
mikilvægustu ráðherraembættin voru í höndum sjálfstæðismanna.<br />
Albert Guðmundsson varð fjármálaráðherra og seldi strax hlutabréf<br />
ríkisins í Eimskipafélaginu og Flugleiðum. Matthías Á. Mathiesen<br />
varð viðskiptaráðherra og beitti sér fyrir ýmsum breytingum í<br />
frjálsræðisátt. Það hafði eflaust sín áhrif á það, hversu ákveðinni<br />
Fjandskapur í garð<br />
athafnamanna var miklu<br />
algengari á níunda<br />
áratug en nú. Hér skrifar<br />
Alþýðublaðið gegn Hannesi<br />
H. Gissurarsyni fyrir að leyfa<br />
sér að afsaka Hafskipsmenn.<br />
Það sýni best barnaskap<br />
„nýfrjálshyggjumanna“.<br />
Þetta kosningablað kom út í<br />
42 þúsund eintökum.<br />
á öndverðri tuttugustu öld á Íslandi, en Hannes skrifaði einnig<br />
ævisögu Jóns, sem kom út 1992. Í framkvæmdaráði Stofnunar Jóns<br />
Þorlákssonar voru ýmsir áhugasamir forvígismenn úr atvinnulífinu,<br />
svo sem Sigurður Gísli Pálmason, Pétur Björnsson, Ingimundur<br />
Sigfússon, Brynjólfur Bjarnason og Ragnar Halldórsson. Stofnunin<br />
gaf meðal annars út bókina Lausnarorðið er frelsi, þar sem prentuð<br />
voru erindi Hayeks, Buchanans og Friedmans ásamt viðtölum við<br />
Karl Popper og fleiri.<br />
Kynslóðaskipti í Sjálfstæðisflokknum<br />
Eftir kynslóðaskipti í Sjálfstæðisflokknum tóku gerðir að fylgja<br />
orðum. Kynslóðaskiptin gerðust ekki baráttulaust. Í varaformannskjöri<br />
á landsfundi 1981 sigraði Friðrik Sophusson Ragnhildi Helgadóttur.<br />
Í prófkjöri sjálfstæðismanna fyrir borgarstjórnarkosningar 1982<br />
sigraði Davíð Oddsson Albert Guðmundsson naumlega. Undir<br />
forystu Davíðs endurheimtu sjálfstæðismenn síðan meiri hlutann<br />
í borgarstjórn. Davíð varð borgarstjóri og hóf þegar undirbúning<br />
stefnu var fylgt í fjármálum og viðskiptamálum, að Geir H. Haarde<br />
var aðstoðarmaður Alberts og Hreinn Loftsson aðstoðarmaður<br />
Matthíasar. Jafnvel Sverrir Hermannsson, sem hafði áður gagnrýnt<br />
unga sjálfstæðismenn harðlega og gerðist nú iðnaðarráðherra, tók<br />
þátt í sölu ríkisfyrirtækja, meðal annars Landsmiðjunnar.<br />
Þorsteinn Pálsson hafði náð kjöri á Alþingi fyrir Suðurland í<br />
þingkosningunum sumarið 1983. Fyrir landsfund Sjálfstæðisflokksins<br />
þá um haustið tilkynnti Geir Hallgrímsson, að hann gæfi ekki lengur<br />
kost á sér sem formaður Sjálfstæðisflokksins. Þorsteinn bauð<br />
sig þá fram til formanns með stuðningi Geirs og fulltingi Davíðs<br />
Oddssonar, sem einnig hafði komið sterklega til greina í stöðuna,<br />
en þeir Birgir Ísl. Gunnarsson og Friðrik Sophusson voru líka í<br />
framboði. Skrifaði Þjóðviljinn þá, að „Eimreiðarklíkan“ væri að taka<br />
öll völd í Sjálfstæðisflokknum, en hana yrði að stöðva. Birti blaðið<br />
á forsíðu myndir af þeim Þorsteini, Davíð, Kjartani Gunnarssyni og<br />
Magnúsi Gunnarssyni. Náði Þorsteinn kjöri á landsfundinum, en<br />
Friðrik Sophusson varð varaformaður eins og verið hafði síðustu<br />
formannsár Geirs. Þegar Þorsteinn varð fjármálaráðherra 1985, beitti<br />
10
hann sér fyrir margvíslegum umbótum í ríkisfjármálum og naut þá<br />
aðstoðarmanns síns, Geirs Haardes. Þessi árin varð líka til vísir að<br />
kvótakerfi í sjávarútvegi fyrir frumkvæði útgerðarmanna og með<br />
lögum frá Alþingi. Hafði Hannes H. Gissurarson þegar vorið 1983<br />
skrifað um það í breska tímaritið Economic Affairs, að slíkt kerfi<br />
væri Íslendingum nauðsynlegt.<br />
Skömmu eftir að Milton Friedman fór frá Íslandi haustið 1984,<br />
skall á hart verkfall opinberra starfsmanna. Féllu þá niður útsendingar<br />
Ríkisútvarpsins, bæði hljóðvarps og sjónvarps. Um sama leyti fóru<br />
prentarar í verkfall. Landið var því fjölmiðlalaust um skeið. Þá<br />
hófu þeir Kjartan Gunnarsson og<br />
Formannskjör 1991<br />
Það var frjálslyndu fólki í Sjálfstæðisflokknum lyftistöng og hvatning,<br />
að þessi árin stjórnaði Margrét Thatcher Bretaveldi og Ronald<br />
Reagan Bandaríkjunum, en bæði höfðu þau lært margt af Hayek<br />
og Friedman og fylgdu þeirri hægri stefnu, sem best verður lýst<br />
með lágum sköttum og traustum vörnum. En Sjálfstæðisflokkurinn<br />
klofnaði vorið 1987, þegar Albert Guðmundsson gekk úr honum og<br />
stofnaði Borgaraflokkinn. Í þingkosningunum þá um sumarið galt<br />
flokkurinn afhroð. Geir Haarde settist á þing það ár og skipaði sér<br />
þar óðar á bekk með frjálshyggjumönnunum Þorsteini Pálssyni og<br />
Friðrik Sophussyni. Misjafnlega<br />
Hannes H. Gissurarson ásamt öðru<br />
tókst þó til í ríkisstjórn þeirri, sem<br />
áhugafólki útsendingar á útvarpsefni. Höfðað var opinbert mál gegn Sjálfstæðisflokkurinn myndaði<br />
Kölluðu þeir útvarpsstöð sína Frjálst þeim Kjartani, Hannesi Hólmsteini undir forystu Þorsteins með<br />
útvarp. Þeir vildu með því mótmæla<br />
Framsóknarflokki og Alþýðuflokki<br />
einokun ríkisins í útvarpsrekstri, og Eiríki Ingólfssyni fyrir hlut þeirra sumarið 1987, og hrökklaðist<br />
gegna eðlilegu öryggishlutverki að ólöglegum útvarpsrekstri (en af hún frá eftir eitt og hálft ár. Eitt<br />
útvarps og tryggja lýðræðislega<br />
umdeildasta verk stjórnarinnar<br />
skoðanamyndun í fjölmiðlalausu einhverjum ástæðum ekki gegn var, þegar Birgir Ísl. Gunnarsson<br />
landi. Á fréttastofu Frjáls útvarps forráðamönnum hinnar<br />
menntamálaráðherra skipaði<br />
störfuðu meðal annarra þau Björn<br />
Hannes Hólmstein Gissurarson,<br />
Bjarnason og Elín Hirst. Einnig útvarpsstöðvarinnar), og voru þeir sem þá var kominn til Íslands<br />
sendu nokkrir blaðamenn DV út efni sakfelldir í Sakadómi og<br />
með doktorspróf í stjórnmálafræði<br />
frá annarri stöð. Eftir útsendingar<br />
frá Oxford-háskóla, lektor í<br />
í átta daga lokaði lögreglan<br />
Hæstarétti.<br />
stjórnmálafræði í félagsvísindadeild<br />
útvarpsstöðvunum tveimur 10.<br />
Háskóla Íslands þvert á vilja<br />
október 1984. Það vakti mikla gremju í röðum sjálfstæðismanna,<br />
og gerðu þeir það að skilyrði fyrir áframhaldandi stjórnarsamstarfi,<br />
að einkaréttur ríkisins til útvarpsreksturs yrði afnuminn. Hafði<br />
Ragnhildur Helgadóttir menntamálaráðherra forystu í málinu, en<br />
aðstoðarmaður hennar, Inga Jóna Þórðardóttir, vann einnig að því.<br />
Margir framsóknarmenn greiddu þó atkvæði gegn frumvarpi að<br />
nýjum útvarpslögum og einnig ýmsir stjórnarandstæðingar, en þó<br />
ekki þingmenn Bandalags jafnaðarmanna. Höfðað var opinbert mál<br />
gegn þeim Kjartani, Hannesi Hólmsteini og Eiríki Ingólfssyni fyrir<br />
hlut þeirra að ólöglegum útvarpsrekstri (en af einhverjum ástæðum<br />
ekki gegn forráðamönnum hinnar útvarpsstöðvarinnar), og voru<br />
þeir sakfelldir í Sakadómi og Hæstarétti. Ekki þótti brot Kjartans<br />
þó ámælisverðara en svo, að hann var skipaður fyrsti formaður<br />
útvarpsréttarnefndar, sem framfylgja átti nýjum útvarpslögum. Hóf<br />
fyrsta einkaútvarpsstöðin, Bylgjan, útsendingar snemma árs 1986, en<br />
deildarmanna. Myndaði Steingrímur Hermannsson ríkisstjórn<br />
Framsóknarflokks, Alþýðuflokks, Alþýðubandalags og Borgara flokks<br />
haustið 1988. Davíð Oddsson borgarstjóri vann á sama tíma góða<br />
sigra í borgarstjórnarkosningunum 1986 og 1990. Hann gaf kost á<br />
sér sem varaformaður Sjálfstæðisflokksins 1989, og dró Friðrik<br />
Sophusson sig til baka. Margir sjálfstæðismenn höfðu áhyggjur<br />
af því, að flokkur þeirra yrði áfram áhrifalaus og utan stjórnar, og<br />
skoruðu á Davíð að taka að sér formennsku í flokknum á landsfundi<br />
1991. Hann ákvað eftir nokkra umhugsun að gefa kost á sér, og var<br />
kosið milli hans og Þorsteins Pálssonar á landsfundinum. Davíð var<br />
kjörinn formaður og Friðrik Sophusson varaformaður. Leiddu þeir<br />
flokkinn til sigurs í þingkosningunum vorið 1991, og myndaði Davíð<br />
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks, þar sem Friðrik varð<br />
fjármálaráðherra og Þorsteinn sjávarútvegs- og dómsmálaráðherra.<br />
Hófst þá hið langa umbótaskeið, sem enn stendur.<br />
fyrsta einkasjónvarpsstöðin, Stöð tvö, þá um haustið.<br />
11
Þrautir þingsins<br />
í fjármálum<br />
VILHJÁLMUR BJARNASON VI‹SKIPTAFRÆ‹INGUR<br />
Vilhjálmur Bjarnason rekur í þessari grein hvernig margar stefnumarkandi ákvarðanir í peningamálum þjóðarinnar voru teknar án<br />
frumkvæðis eða skilnings stjórnmálamanna.<br />
Mynd: Geir Ólafsson.<br />
Í stjórnarskrá lýðveldisins, sem stofnað var til árið 1944, er hvergi getið um fyrirkomulag peningamála. Það hefur heldur ekki verið<br />
til umræðu í umfjöllun um breytingar á stjórnarskrá á þeim 62 árum sem liðin eru frá stofnun lýðveldisins. Þessu er á annan veg<br />
farið í bandarísku stjórnarskránni, sem varð til í uppkasti 1787. Þar er beinlínis tekið fram að þingið hafi vald til að ákveða hvernig<br />
málefnum gjaldmiðils skuli fyrir komið, svo og gengi gjald miðilsins gagnvart annarri mynt. Bandar íkjaþing ákvað síðan árið 1913<br />
hvernig gjald miðils málum skyldi fyrir komið, þ.e. með stofnun Seðlabankans, Federal Reserve árið 1914.<br />
Um svipað leyti og Bandaríkjaþing varðaði veginn fyrir Federal<br />
Reserve, þó eilítið fyrr, sam þykkti Alþingi lög um stofnun<br />
veðdeildar Landsbankans, þ.e. lög nr. 1/1900. Þar er lagt fyrir í 1.<br />
gr. „Í Landsbankanum í Reykjavík skal stofna veðdeild til þess að<br />
veitt verði lán um langt árabil og með vægum vöxtum gegn veði<br />
í fasteignum.“ Þessi fyrirheit um aldahvörf gáfu mynd af því sem<br />
verða skyldi á öldinni sem á eftir fylgdi. Alþingi tók sér vald til að<br />
hafa hönd í bagga og á stundum ákveða breytistærðir til verðlagningar<br />
á fjármála gerningum.<br />
Það er mjög lærdómsríkt að fara yfir feril þeirra breytistærða, sem<br />
ráða verð lagn ing unni, og hvernig Alþingi kom þar nærri á stundum<br />
en var á örlagastundu fjarri. Nærtækt er að velta upp spurningunni<br />
hvort evra verði lögeyrir á Íslandi án þess að Alþingi taki ákvörðun<br />
þar um.<br />
Helstu þættir<br />
Breytistærðirnar, sem skipta máli, eru eftirtaldar:<br />
• Gengi<br />
• Verðtrygging og verðbólga<br />
• Vextir<br />
Í kennslubókum fyrir byrjendur í hagfræði er það talið ósamrímanlegt<br />
að einn og sami aðili ákvarð i gengi gjaldmiðils og ákveði vexti á<br />
sama tíma. Það er undirliggjandi í gengis mark miðum seðlabanka,<br />
að seðlabanki ákvarði gengi eða geti haft áhrif á gengi gjaldmiðils<br />
með inn gripi á gjaldeyrismarkaði. Staðfesta seðlabanka við<br />
gengismarkmið getur falið í sér áhættu lausan hagnað í framvirkum<br />
viðskiptum á gjaldeyrismarkaði. Með verðbólgumarkmiði seðla banka<br />
lætur bankinn gengi gjaldmiðils ráðast af viðskiptum á markaði, óháð<br />
sínum afskiptum. Í ritgerð sinni um Orsakir erfiðleikanna í atvinnuog<br />
gjaldeyrismálum leiðir Benja mín Eiríksson, hag fræð ingur og<br />
síðar bankastjóri, rök að því að kreppan á Íslandi frá 1930–1938<br />
sé að nokkru leyti heimatilbúin vegna hins veika seðlabankavalds<br />
Lands bankans, sem jafnframt var stærsti viðskiptabanki landsins. Í<br />
raun ákvað bankastjórn bankans vexti af innlánum og útlánum og<br />
vaxtaákvarðanir tóku mið af „getu atvinnuveganna“, óháð framboði<br />
lánsfjár frá sparifjáreigendum, en gengi krónunnar var ákveðið af<br />
Alþingi. Álag á raunvexti vegna verð bólgu er grundvallaratriði til<br />
að tryggja framboð lánsfjár á lánamarkaði. Í því felst verðtrygging<br />
fjárskuldbindinga.<br />
Seðlabankinn hættir að vera skúffa<br />
Með nýrri löggjöf um Seðlabanka Íslands, þ.e. þegar verkefni<br />
seðlabanka eru endanlega skilin frá Landsbankanum í upphafi<br />
viðreisnar, lög nr. 10/1961, var Seðlabankanum falið að ákveða<br />
vexti í við skipt um innlánsstofnana en Alþingi var enn falið að<br />
12
ákvarða gengi. Löggjöfin er dagsett<br />
29. mars 1961. Á sama tíma fluttu<br />
þingmenn þingsályktunartillögur um<br />
að Alþingi skyldi álykta um hámark<br />
vaxta af afurða- og fasteignalánum<br />
í viðskiptum innláns stofnana. Áður<br />
en hálft ár var liðið, þ.e. 3. ágúst<br />
sama ár, gaf forseti Íslands, að tillögu<br />
við skipta ráðherra, út bráðabirgðalög<br />
þar sem brýna nauðsyn bar til, þess<br />
efnis að Seðlabanka var falið að ákveða<br />
gengi gjaldmiðils að fengnu samþykki<br />
ríkisstjórnarinnar. Í rökstuðningi með<br />
útgáfu bráðabirgðalaganna var sagt að<br />
með þessu væri fyrirkomulag gengismála<br />
fært í svipað horf og hjá öðrum þjóðum.<br />
Gengi krónunnar var fellt í kjölfarið, öðru sinni á tveim árum. Þegar<br />
Alþingi kom saman að hausti stóðu þingmenn andspænis orðnum<br />
hlut og þingmenn staðfestu hið nýja fyrirkomulag gengismála.<br />
Eftir sem áður ákvarðaði Seðlabankinn vexti í viðskiptum<br />
innlánsstofnana, en vextir eru í raun ein mikilvægasta breytistærðin í<br />
samkeppni innlánsstofnana. Þar sem samkeppni með vöxtum kom ekki<br />
til, varð samkeppni innlánsstofnana eins konar fegurðarsamkeppni<br />
þeirra. Inn stæðu eigendur greiddu herkostnaðinn, því vextir héldu<br />
engan veginn í við verðbólgu. Bankastjórn Seðla bankans breytti<br />
vöxtum mjög sjaldan, þannig var vöxtum breytt tvisvar til þrisvar<br />
sinnum frá 1960–1971.<br />
Vinstri stjórn samþykkir verðtryggingu<br />
Á árunum sem í hönd fóru fór verðbólga úr böndum og raunvextir<br />
urðu stór kostlega neikvæðir með þeim afleiðingum að frá 1971–1974<br />
rýrnuðu innstæður í inn lánsstofnunum úr 40% af landsframleiðslu í<br />
26% af landsframleiðslu. Ekki var það af því að innstæðueigendur<br />
gerðu áhlaup á innlánsstofnanir með úttektum, heldur rýrnuðu<br />
Áður en áttundi áratugurinn<br />
var liðinn, gaf heldur í<br />
verðbólguna, svo mjög að<br />
forsætisráðherra þótti nóg<br />
um. Vorið 1979 lagði<br />
forsætisráðherra í þriggja<br />
flokka stjórn, Ólafur<br />
Jóhannesson, fram umdeilt<br />
frumvarp til laga um „stjórn<br />
efnahagsmála o. fl.“.<br />
innstæður vegna verðbólgu og lágra<br />
vaxta. Fólst í því stórfelld eignatilfærsla<br />
frá sparifjáreigendum til lántakenda.<br />
Viðbrögð Seðlabankans voru<br />
smá vægi legar vaxta breytingar og ein<br />
mjög flókin tæknileg útfærsla, sem fólst<br />
í fyrirbæri sem hét „vaxtaaukalán“.<br />
Út færslan fól st í því að dreifa<br />
„verðbótaþætti vaxta“ á eftirstöðvar<br />
láns tíma lána. Almenn verðtrygging<br />
inn lána var ekki talin ásættanleg fyrir<br />
svonefnda undir stöðu at vinnuvegi<br />
landsins. Áður en áttundi áratugurinn<br />
var liðinn, gaf heldur í verðbólguna,<br />
svo mjög að for sætis ráð herra þótti nóg<br />
um. Vorið 1979 lagði forsætisráðherra<br />
í þriggja flokka stjórn, Ólafur Jóhannesson, fram umdeilt frumvarp<br />
til laga um „stjórn efnahagsmála o. fl.“. Sjöundi kafli frumvarpsins<br />
fjallaði um verðtryggingu fjár skuld bindinga og lánskjaravístölu.<br />
Ekki var full samstaða um frumvarpið innan stjórnar flokkanna.<br />
Þingmenn stjórnar and stöðuflokksins, Sjálfstæðis flokksins, töldu<br />
meginefni frumvarpsins óþarft, en þó væri kaflinn um verðtryggingu<br />
bitastæður. Eyjólfur Konráð Jónsson sagði: „Allt er málið klætt<br />
kerfisbúningi og of stjórnaræði. Engu að síður er það góðra gjalda<br />
vert, að stjórnarflokkarnir allir skuli lýsa yfir stuðningi sínum<br />
við verð tryggingu fjár skuldbindinga, enda má segja að það sé<br />
kaldhæðni að ganga ætíð á eftir erlendum spari fjáreigendum og<br />
biðja þá um að fjármagna íslenskar fram kvæmdir með fullri verð- og<br />
gengis tryggingu á sama tíma og íslenskum sparifjáreigendum er það<br />
fyrirmunað.“ Þingmenn Sjálfstæðisflokksins höfðu lagt fram tillögur<br />
um að afnema lög um bann við verðtryggingu fjárskuldbindinga<br />
og takamarkanir á valdsviði Seðlabankans fyrr á þessu þingi.<br />
Frumvarpið var sam þykkt sem lög frá Alþingi, nr. 13/ 10. apríl 1979.<br />
Sjálfstæðismenn greiddu atkvæði gegn því.<br />
Þrír menn sem komu mikið við sögu efnahagsmála á 20. öldinni. Jónas Haralz, forstöðumaður Efnahagsstofnunar og síðar<br />
bankastjóri Landsbankans, Jóhannes Nordal seðlabankastjóri og Steingrímur Hermannsson, forsætisráðherra og seðlabankastjóri.<br />
Steingrímur var forsætisráðherra þegar vaxtafrelsið komst á en var í fríi þegar ákvörðunin var tekin.<br />
Mynd: Morgunblaðið.<br />
13
Vaxtafrelsi án lagasetningar<br />
Í lögum um Seðlabankann frá 1961 sagði: „Seðlabankinn hefur rétt<br />
til að ákvarða hámark og lág mark sem innlánsstofnanir mega reikna<br />
af innlánum og útlánum.“ Með sameiginlegri ákvörðun starfandi<br />
forsætisráðherra, viðskiptaráðherra, formanns Sjálfstæðisflokksins,<br />
sem þá var utan ríkisstjórnar, og bankastjórnar Seðlabankans í<br />
ágúst 1984 var innlánsstofnunum falið að ákvarða eigin vexti í<br />
viðskiptum sínum. Forsætisráðherra var í fríi þegar ákvörðunin var<br />
tekin. Seðlabankinn hafði heimild til íhlutunar ef vextir keyrðu úr<br />
hófi og yrðu langt umfram það sem gerist í við skiptalöndum Íslands.<br />
Aldrei kom til slíkrar íhlutunar. Með því var komið vaxtafrelsi og<br />
starf skilyrði sett fyrir virkan fjármálamarkað. Ákvörðunin var ekki<br />
talin þurfa frekari lagastoð. Hugs anlega hafa einhverjir þingmenn<br />
talið nauðsynlegt að breyta lögum um Seðlabankann. Í raun var<br />
vaxtafrelsi komið á, án þess að slík ákvörðun væri rædd á Alþingi<br />
en víst er að af leið ing arnar voru ekki fyrirsjáanlegar. Seðla bankinn<br />
stofnaði „kaupþing“, Verðbréfaþing Íslands, árið 1985 en þar voru<br />
skráð spariskírteini. Verðbréfaþing er í dag Kauphöll Íslands hf.<br />
Kaupþingsstarfsemi var þó meðal lögbundinna verkefna Seðla banka<br />
Íslands í lög unum frá 1961. Með því að afnema hömlur á erlendum<br />
lántökum og síðar frelsi í fjár magns flutningum komst endanlega á<br />
forsenda fyrir markaðsvöxtum sem tóku mið af vöxtum erlendis.<br />
Vilhjálmur telur að merkustu ákvarðanir í peningamálum<br />
þjóðarinnar hafi komið inn bakdyramegin á Alþingi hafi þær<br />
verið ræddar þar yfirhöfuð.<br />
Mynd: Páll Kjartansson.<br />
Þáttur Iðnaðarbanka í frelsinu<br />
Með heimild til að verðtryggja fjárskuldbindingar gátu lánastofnanir<br />
loks keppt við verð tryggð spar iskírteini ríkissjóðs, sem voru fram<br />
til þessa eina brjóstvörn sparifjáreigenda. Iðn aðar bankinn gaf út<br />
verðtryggð skuldabréf í skiptum fyrir skuldabréf með fast eigna veði.<br />
Vaxtakjör á skuldabréfum Iðnaðarbankans voru eins og Seðlabankinn<br />
heimilaði, svo og fast eignaveðskuldabréfin, en þar sem þau voru<br />
gefin út af þriðja aðila, ekki mót tak anda verð tryggðu skuldabréfa<br />
bankans, var hægt að reikna út aðra ávöxtunarkröfu en sam kvæmt<br />
nafn vöxtum bréfanna. Handhafi verðtryggðu bankabréfanna seldi<br />
þau til líf eyris sjóðs eða annarra með svip uðum útreikningum, þannig<br />
að í viðskiptunum fólust markaðsvextir án af skipta Seðla banka.<br />
Stjórnvöld stóðu frammi fyrir því að ákæra sparifjáreiganda fyrir<br />
að okra á banka sem hefðu einungis verið broslegir tilburðir til að<br />
verja úrelt kerfi sem var orðið skaðlegt fyrir efnahagslífið. Skömmu<br />
síðar hófu verðbréfasjóðir Kaupþings hf. og Verðbréfamarkaðar<br />
Fjár fest inga félagsins hf. starfsemi sína. Allt voru það heiðvirðir<br />
menn, sem stóðu að þessum við skiptum. Áður var slíkum viðskiptum<br />
lýst í kvæði Tómasar Guðmundssonar, Hótel Jörð:<br />
Þá verður oss ljóst, að framar ei frestur gefst<br />
né færi á að ráðstafa nokkru betur.<br />
Því alls sem lífið lánaði, dauðinn krefst,<br />
í líku hlutfalli og Metúsalem og Pétur.<br />
Skýring: Metúsalem og Pétur; fjármálamenn í Reykjavík.<br />
Fyrsta skerf inn í nútímann: Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn<br />
og Alþjóðabankinn<br />
Rétt er að minna á þær alþjóðastofnanir, Alþjóðagjaldeyrissjóðinn<br />
og Alþjóðabankann, sem tryggðu stöðugleika í gjaldeyrismálum<br />
heimsins á árunum eftir síðari heimsstyrjöldina. Sáttmálar þessara<br />
stofnana voru samþykktir af fulltrúum þeirra þjóða sem töldu sig<br />
verða í sigurliði síðari heimsstyrjaldarinnar. Samkomustaðurinn var<br />
í Bretton Woods í New Hamp shire í Bandaríkjunum. Sáttmálarnir<br />
voru lagðir fyrir Alþingi til staðfestingar haustið 1944. Ólafur Thors<br />
forsætisráðherra mælti fyrir staðfestingu í neðri deild Alþingis<br />
og Ásgeir Ás geirsson, bankastjóri og fulltrúi á Bretton Woods<br />
fundinum, mælti fyrir stað fest ingu í efri deild Alþings. Sáttmálarnir<br />
voru staðfestir umræðulaust og án mótatkvæða.<br />
Ályktun: Alþingi ræður ekki við peningaákvarðanir<br />
Af því sem að framan er sagt má draga eina meginályktun. Peningamál<br />
og gengismál og stórar ákvarðanir varðandi þá málaflokka voru ekki<br />
eðlilegt verkefni Alþingis á síðustu öld. Alþingi stóð oftar en ekki<br />
andspænis orðnum hlut án þess að geta haft áhrif á ferlið. Einhverjum<br />
kann að þykja gott að þróun hafi átt sér stað undir sveigjanlegri<br />
löggjöf. Það er hins vegar verra ef evra verður gjaldmiðill okkar án<br />
þess að Alþingi taki um það formlega ákvörðun. Atvinnulíf í landinu<br />
getur ekki lengi búið við það að sveiflur í gengi krónunnar gagnvart<br />
erlendri mynt séu 10–15% innan árs. Einstök fyrirtæki geta nú<br />
tekið erlenda mynt sem bókfærslumynt. Ekki er vitað hve stór hluti<br />
landsframleiðslu er færður í erlendri mynt en það mun aukast frá því<br />
sem nú er með aukinni alþjóðavæðingu fyrirtækja og sveiflum líkum<br />
þeim sem verið hafa á gengi krónunnar á því ári sem nú er að líða.<br />
14
ÁRI‹ 2006<br />
Í VÍSBENDINGU<br />
Margt hefur borið til tíðinda á sviði efnahagsmála og viðskiptalífs á yfirstandandi ári. Vísbending<br />
hefur verið með puttann á púlsinum að venju. Hér tökum við nokkur dæmi. Ef höfundar er ekki<br />
getið eru greinar eftir ritstjóra. Eyþór Ívar Jónsson stýrði nokkrum blöðum og eru tilvitnanir í greinar<br />
hans merktar EÍJ.<br />
Hugsanir í upphafi árs<br />
Í upphafi árs ræddi blaðið um þróun á árinu:<br />
Rök hníga til þess að jafnvægi sé nú náð og sumir telja jafnvel að<br />
þegar íbúðarhúsnæði sem nú er á leiðinni á markað verði fullbúið<br />
gæti húsnæðisverð lækkað á ný.<br />
13. janúar. Hvað boðar nýárs blessuð sól?<br />
Jafet Ólafsson spáir því að hlutabréf muni hækka um 25 til 30% í<br />
verði á árinu. Sérfræðingar tala samt um það að markaðurinn sé mjög<br />
hátt metinn miðað við alla venjulega mælikvarða.<br />
20 janúar. Þandar taugar.<br />
Sagan kennir okkur að það eru örfá tilvik þar sem hlutabréf gefa 20%<br />
eða hærri árlega raunávöxtun á tíu ára tímabili — þau eru þrjú talsins<br />
í rannsókn sem náði til 17 landa og yfir rúmlega 100 ára tímabil.<br />
Í þessu tilliti er sennilega ástæða til þess að óttast tölfræðina þegar<br />
væntingar um ávöxtun innlendra hlutabréfa til næstu 3–5 ára eru<br />
settar fram.<br />
3. febrúar. Almar Guðmundsson:<br />
Verður vindátt einhvern tíma óhagstæð á innlendum hlutabréfamarkaði?<br />
Forsætisráðherra kemur fram og fer, en stjórnin situr<br />
Snemma árs lýsti blaðið yfir ánægju með<br />
forsætisráðherra:<br />
Halldór Ásgrímsson sýndi gott fordæmi<br />
með því að segja sína skoðun skorinort<br />
á Viðskiptaþingi. Allt of algengt er að<br />
stjórnmálamenn tali eins og véfréttir og<br />
forðist að tala um raunveruleg vandamál.<br />
Halldór benti réttilega á að almenningur<br />
er yfirleitt íhaldssamur og líklegur til þess<br />
að snúast á móti framfaramálum. Hann<br />
talaði um erfiðar breytingar sem barist<br />
hefur verið um á liðnum árum, breytingar<br />
sem flestir eru nú á að hafi horft til heilla:<br />
„Oftast hafa þær mætt harðri gagnrýni og<br />
skoðanakannanir sýnt mikla andstöðu. Enn<br />
er breytinga þörf og ég horfi með tilhlökkun<br />
til að takast á við þær með ykkur og öðrum.“<br />
Ef Halldór heldur áfram að tala svona geta<br />
menn hlakkað til næstu ræðu hans.<br />
17. febrúar. Forsætisráðherra tekur til máls<br />
Hrifningin var minni nokkru seinna:<br />
Í þeirri krísu sem íslenskt viðskiptalíf hefur<br />
þreytt á undanfönum vikum hefur mátt<br />
greina að núverandi forsætisráðherra á<br />
erfitt með að átta sig á breyttum aðstæðum.<br />
Hann hefur til að mynda fundið þörf<br />
fyrir að gerast spámaður um verðbólgu<br />
og spáð „verðbólguskoti“ frekar en<br />
„verðbólguskriðu“. Hann lýsti því yfir<br />
að ríkið myndi hlaupa undir bagga með<br />
bönkunum ef illa færi og endurskaðaði<br />
þannig ríkisábyrgðina sem átti að heyra<br />
sögunni til með einkavæðingunni.<br />
28. apríl. EÍJ: Breyttar áherslur hins<br />
opinbera.<br />
Skömmu síðar sagði forsætisráðherra<br />
af sér og því langt í næstu ræðu. Ekki<br />
urðu þó þáttaskil í stefnumálum<br />
ríkisstjórnarinnar við þær breytingar á<br />
æðstu stjórn:<br />
Af umræðum eftir að skýrslan kom fram að<br />
dæma er ekki líklegt að verulegur árangur<br />
náist. Kristinn H. Gunnarsson telur að lægra<br />
verð á landbúnaðarvörum sé hættulegt fyrir<br />
efnahagslífið því að þá aukist kaupmáttur<br />
og þar með þensla, sem virki þvert gegn<br />
aðhaldsstefnu ríkisstjórnarinnar. Þessi<br />
sjónarmið frá honum koma ekki á óvart.<br />
Forsætisráðherra er mjög varkár í<br />
umfjöllun um skýrsluna (Morgunblaðið<br />
19.7. 2006): „En ég vil hins vegar standa<br />
vörð um landbúnaðinn, það hefur minn<br />
flokkur alltaf gert og stjórnarflokkarnir eru í<br />
sjálfu sér ágætlega samstíga um það.<br />
21. júlí. Hvers vegna er dýrt að búa á<br />
Íslandi?<br />
Sagan sýnir okkur þó að í fjárlagagerð eru<br />
margir veikir punktar og á kosningavetri<br />
kalla menn ekki allt ömmu sína. Að grunni til<br />
er það ágætis regla að ef stjórnmálamönnum<br />
auðnast ekki að draga saman seglin hjá<br />
hinu opinbera í uppsveiflu ætti vöxtur<br />
útgjalda aldrei að vera meiri en sem nemur<br />
langtíma framleiðniaukningu hagkerfisins.<br />
Ef menn brjóta þá reglu er farið að selja<br />
útsæði til að fæða of feita þjóð.<br />
13. október. Halldór Benjamín Þorbergsson:<br />
Bremsan, bensíngjöfin og kúplingin.<br />
15
Bankakreppa<br />
Eftir ítrekuð varnaðarorð um að<br />
gengi hlutabréfa og krónunnar<br />
kynni að vera býsna hátt kom allt í<br />
einu skellur úr óvæntri átt. Erlendir<br />
matsaðilar lýstu yfir ótta og Danski<br />
banki greip þá tækifærið:<br />
Morgunblaðinu er legið á hálsi að<br />
magna upp ótta um bankakerfið.<br />
Kannski hefur blaðið ætlað að bæta<br />
úr því og gefa bankamönnum góð<br />
ráð með fyrirsögninni: „Sæki um mat<br />
hjá S&P“ Ég get ekki að því gert að<br />
mér datt í hug bankastjóri sem stendur<br />
álútur eins og Ólíver Tvist með<br />
framrétta lófa fyrir framan forstjóra<br />
S&P og stynur upp: „Herra, get ég<br />
fengið mat?“<br />
17. mars. Nú gerist margt í senn.<br />
Það voru hins vegar ekki slíkar<br />
rökræður sem stöðvuðu rallíið á<br />
hlutabréfamarkaðinum heldur ótti við<br />
fjármálakrísu, eða öllu heldur áhyggjur<br />
útlendinga af íslenskri fjármálakrísu.<br />
Áhrifin voru hins vegar þau sömu<br />
og þegar einhver stingur títuprjóni<br />
í blöðruna, loftið fór úr henni með<br />
ýlfri og látum og á tveimur og hálfum<br />
mánuði hafði úrvalsvísitalan lækkað<br />
um 23%.<br />
5. maí. EÍJ: Í óöryggi markaðarins.<br />
Jón Sigurðsson, fyrrverandi<br />
ráðherra og bankastjóri við NIB,<br />
tók að sér að kynna staðreyndir um<br />
bankakerfið:<br />
Þótt öllu þessu sé til skila haldið breytir<br />
það ekki því að varnaðarmerkin eru<br />
greinileg og felast þau í viðskiptahalla<br />
og verðbólgu. Það eru vondu fréttirnar.<br />
Góðu fréttirnar eru að íslenska<br />
hagkerfið og stjórnkerfið hafa sýnt og<br />
sannað að þau hafa burði til þess að<br />
kljást við vanda af þessu tagi.<br />
23. júní. Jón Sigurðsson: Vaxandi<br />
áhrif banka og sparisjóða.<br />
,,Niðurstaðan er hinn villtasti tryllir,<br />
en bersýnilega sannur,“ segir Extra<br />
Bladet. Fyrstu viðbrögð flestra eru<br />
eflaust að láta sem ekkert sé. En bæði<br />
hér og í Danmörku munu einhverjir<br />
spyrja: „Ætli sé ekki eitthvað til í<br />
þessu?“ Og þá er tilganginum náð.<br />
27. október. Something is rotten in the<br />
state of Denmark.<br />
Skattamál<br />
Ólíkir aðilar hér á landi hafa ályktað<br />
að eðlilegt sé að skattur sé flatur.<br />
Viðskiptaráðið, BSRB og Vísbending hafa<br />
öll lagt þetta til:<br />
Persónuafsláttur er vinsæll vegna þess að<br />
almennt vill fólk ekki þurfa að láta frá sér<br />
peninga sem það hefur aflað. Lágtekjufólki<br />
finnst það græða á því að fá afsláttinn því<br />
að ráðstöfunartekjurnar eru mun meiri en<br />
þær væru ef skattur legðist á allar tekjur.<br />
Stundum virðist málflutningur hjá einstaka<br />
hagsmunahópum ganga út á það að það sé<br />
einstakt lán að vera skattlaus. Þetta er að<br />
sjálfsögðu firra. Það sem skiptir einstaklinginn<br />
máli er ekki að vera skattlaus heldur að<br />
ráðstöfunartekjur hans séu sem mestar.<br />
7. júlí. 20% flatur skattur.<br />
Flatir skattar virðast ekki njóta mikils fylgis<br />
meðal þeirra sem hafa rætt um tekjur og skatta<br />
að undanförnu. Þvert á móti virðist svo sem<br />
stórir hópar telji að það markmið skattheimtu<br />
að afla tekna fyrir sameiginlegar þarfir vegi<br />
mun minna en áhrif skatta til tekjujöfnunar.<br />
Að vísu hefur sá galli verið á umræðunni að<br />
hún hefur snúist mjög um misrétti launa þegar<br />
tölur sýna ... að í raun er dreifing launa nú<br />
mjög svipuð og fyrir áratug. Hins vegar hafa<br />
fjármagnstekjur allra aukist en mjög ójafnt eins<br />
og sást í sömu grein. Fyrir nokkrum árum var<br />
tekinn upp flatur 10% fjármagnstekjuskattur<br />
hér á landi. Á áratug hafa fjármunatekjur<br />
ellefufaldast að raunvirði.<br />
25. ágúst. Flatir skattar: Áhrif á<br />
launagreiðendur.<br />
Þegar álagningarskrá var lögð fram<br />
kom fram árleg reiðialda yfir því að<br />
sumir fá meira en aðrir. En útreikningar<br />
Vísbendingar sýndu enn einu sinni að<br />
jöfnuður í launum er svipaður og verið<br />
hefur í áratug. Fjármagnstekjur skiptast<br />
hins vegar mjög ójafnt:<br />
Þessi athugun bendir til þess að hér á landi<br />
sé tiltölulega lítill mismunur milli launatekna<br />
hinna ýmsu tekjuhópa og að sá munur hafi<br />
verið stöðugur í um áratug þrátt fyrir að<br />
rauntekjur hafi aukist mikið. Þetta sýnir að<br />
tekjuaukningin hafi skilað sér tiltölulega<br />
vel til allra tekjuhópa. Á sama tíma<br />
margfaldast vægi fjármunatekna. Þær aukast<br />
hjá öllum tekjuhópum, en miklu meira<br />
hjá þeim tekjumeiri. Öruggt er að þennan<br />
mikla vöxt megi rekja til þeirra breytinga í<br />
frjálsræðisátt sem Íslendingar hafa notið,<br />
einkum eftir að landið varð aðili að Evrópska<br />
efnahagssvæðinu árið 1993.<br />
28. júlí. Kjarabót, jöfnuður og bræðralag?<br />
Steingrímur talar um misrétti í þjóðfélaginu<br />
en mismunandi tekjuskiptingu ætti að vera<br />
hægt að ræða af skynsemi vegna þess að til<br />
er tölulegur mælikvarði á slíka skiptingu,<br />
Gini-stuðullinn. En hér verður Steingrími<br />
á að rugla saman launum og tekjum. Laun<br />
eru það sem greitt er fyrir vinnu einstaklinga<br />
og þrátt fyrir að laun nokkurra einstaklinga<br />
hafi hækkað mjög mikið hefur Gini-stuðull<br />
vegna launa verið nær óbreyttur í áratug<br />
eins og komið hefur fram hér í Vísbendingu.<br />
Hins vegar er mikil og vaxandi misskipting<br />
í fjármunatekjum. Steingrími er reyndar<br />
vorkunn þar sem fræðimenn við Háskóla<br />
Íslands hafa ekki gert skýran greinarmun<br />
á þessu tvennu. Steingrímur segir: „Hér<br />
birtist með ótvíræðum hætti hvað stóraukinn<br />
launamunur í þjóðfélaginu og ekki síður<br />
minnkandi tekjujöfnunargildi skattkerfisins<br />
og samneyslunnar hefur haft í för með sér.“<br />
17. nóvember. Við öll. Hugsanir Steingríms J.<br />
Sigfússonar.<br />
Við og útlendingarnir. Frumkvöðlar og útrás.<br />
Íslenskir athafnamenn vöktu athygli erlendis en ekki alltaf hrifningu. Útrásin var oft til<br />
umfjöllunar í blaðinu:<br />
Margt er kennt í háskólum og fyrir nokkrum árum kom hópur háskólastúdenta í heimsókn<br />
á Frjálsa verslun. Nemendurnir höfðu orð á því að þeir sem væru útnefndir menn ársins<br />
af blaðinu færu yfirleitt á hausinn fljótlega. Þetta sögðust þeir hafa eftir kennurum sínum.<br />
Ritstjóranum brá að vonum við þessi tíðindi því að hann hafði talið sig vera að velja rjómann<br />
úr atvinnulífinu.<br />
6. október. Verða menn ársins gjaldþrota?<br />
Íslenska útrásin hefur byggst á ofurtrú á þeirri framtíðarsýn og viðskiptamódelum sem íslenskir<br />
fjárfestar ganga með í maganum. Það sem hefur hins vegar verið þeim til framdráttar er að<br />
þetta eru tiltölulega einföld viðskiptamódel sem skapa fókus.<br />
14. júlí. EÍJ: Endir á ástarævintýri.<br />
16
Ég heiti Baldvin, Jón Baldvin<br />
Njósnamál settu sinn svip á árið. Strax í<br />
upphafi árs var þessi tilvitnun í Bjarna<br />
Ben. birt í blaðinu. Hún reyndist óvæntur<br />
fyrirboði þess sem koma skyldi á árinu:<br />
Bjarni Benediktsson skrifaði í tilefni af<br />
hálfrar aldar afmæli Morgunblaðsins árið<br />
1963: „Skilningur á því að óþægilegum<br />
staðreyndum verður ekki eytt með því að<br />
þegja um þær, er nú auðsærri í öllum blöðum<br />
en áður var ... Því miður ber enn of mikið<br />
á einskisverðum skömmum og skætingi,<br />
jafnvel á stundum beinum ósannindum.<br />
Þessum ófögnuði heldur áfram meðan<br />
menn halda að markaður sé fyrir hann.<br />
En meginhluti lesenda hefur andstyggð á<br />
þvílíkum varningi. Flestir vilja fá hlutlausar<br />
fréttir, einnig af því sem andstæðingar segja<br />
og gera.“<br />
20. janúar. Ráða eigendur yfir fjölmiðlum<br />
sínum?<br />
Allt í einu var sem hér á landi hefði<br />
verið samfellt njósnanet allt frá dögum<br />
Hermanns Jónassonar fram á stjórnartíð<br />
Jóns Baldvins Hannibalssonar, sem bæði<br />
virtist gerandi og þolandi:<br />
Ekki má gleyma því að helsti njósnari Breta<br />
og Bandaríkjamanna hér á landi í seinni<br />
heimsstyrjöldinni var Hendrik Ottósson,<br />
en hann hafði útbúið lista um Þjóðverja og<br />
þá sem hann taldi hliðholla þeim. Hendrik<br />
Ottósson var einn þekktasti kommúnisti<br />
landsins og kunnur útvarpsmaður. Líklega<br />
hefur starf Hendriks verið umsvifamesta<br />
leyniþjónusta á Íslandi fyrr og síðar.<br />
29. september. Þjóðmál.<br />
Hvað hefðu Jón Baldvin og Steingrímur<br />
gert ef rannsókn þeirra hefði ekki skilað<br />
þeim árangri að hreinsa Svavar af grun um<br />
njósnir? Hefðu þeir notað upplýsingarnar til<br />
þess að klekkja á honum? Hefðu þeir verið<br />
til með að nota aðrar aðferðir en skoðun<br />
á skjalasöfnum erlendis til þess að vera<br />
vissir? Jón Baldvin segist bara hafa gert<br />
það sama og kollegar hans annars staðar<br />
á Norðurlöndum og þess vegna hafi þetta<br />
verið í lagi. Þeir beittu hlerunum. Hvað<br />
gerði Jón Baldvin?<br />
20. október. Hvar var Ólafur Ragnar?<br />
Jón Baldvin Hannibalsson er einn<br />
merkasti stjórnmálamaður seinni tíma<br />
hérlendis. Á sínum tíma taldi hann<br />
mikilvægara að sinna Grænlendingum en<br />
Simoni Peres sem kom hingað til lands til<br />
þess að ræða við ráðamenn meðan hann<br />
gerði friðarsamninga við Palestínumenn,<br />
samninga sem hann, Rabin og Arafat fengu<br />
allir friðarverðlaun Nóbels fyrir. Peres komst<br />
svo að orði um þá sem ekki vildu hitta hann:<br />
„Í lýðræðisríki hafa menn rétt til að hafa<br />
rangt fyrir sér og sumir nota þann rétt.“<br />
8. desember. Eftirá minningar.<br />
Alhliða<br />
fjármálaþjónusta<br />
fyrir þig og þína<br />
Keflavík - Njarðvík - Sandgerði - Garður - Grindavík - Vogar<br />
www.spkef.is<br />
Einn tveir og þrír 12.078<br />
Með því að selja eignir var til dæmis unnt að<br />
sýna jákvæða afkomu árið 2005 á Maggabúð<br />
– eins og Halldór Laxness kallaði Magasin<br />
du Nord.<br />
11. ágúst. Guðmundur Magnússon.<br />
Eignarhald atvinnuhúsnæðis.<br />
Auðvitað væri það „hösl“ ársins ef<br />
Dagsbrúnarmenn hættu við að gefa blaðið<br />
út í bili og biðu frekar og sæju hvernig<br />
markaðurinn þróaðist en þeir eru sennilega<br />
komnir of langt í vinnslunni til þess að vilja<br />
taka þann kost.<br />
18. ágúst. EÍJ: Fríblaðabyltingin.<br />
Æ ofan í æ er bankinn beðinn um að<br />
fjármagna glæstar spilaborgir og síðan<br />
er honum legið á hálsi að vilja ekki<br />
taka þátt í að styðja við bakið á nýjum<br />
viðskiptahugmyndum. Stundum er eins og<br />
frumkvöðlar haldi að þeir séu yfir það hafnir<br />
að standa við gerða samninga.<br />
Kaupþing hefur að mestu tapað því fé<br />
sem það hefur lagt til sprotafyrirtækja. Hið<br />
sama á við um íslenska ríkið, að manni<br />
skilst.<br />
10. nóvember. Sigurður Einarsson: Skortur á<br />
virðingu fyrir samningum og fjármagni.<br />
Einhver gæti efast um réttmæti þess að bera<br />
saman auglýsingastefnu Bandaríkjamanna<br />
og Íslendinga. Þeim efasemdum er hægt að<br />
svara með því að neysluhættir Íslendinga<br />
líkist meira þeim amerísku en þeim<br />
evrópsku. Hin íslenska ,,eyðslukló“ virðist<br />
með öðrum orðum apa flest eftir þeirri<br />
amerísku og stenst henni fyllilega snúning<br />
í þeim efnum.<br />
22. september. Þorsteinn Þorsteinsson: Krafa<br />
um árangur af markaðsstarfi.<br />
Fólk sóar því oft tíma sínum án þess að gera<br />
sér grein fyrir því hversu mikill hluti tíma<br />
dagsins, vikunnar, ársins og ævinnar fer í<br />
slíka sóun. Afleiðingin er oft sú að fólk hefur<br />
ekki tíma til þess að hugsa, vegna þess að<br />
það er svo upptekið við að gera ekki neitt.<br />
20. október. EÍJ: Evreka.<br />
17
Siðgæði í viðskiptum og stjórnmálum<br />
Vísbending er óþreytandi í því að ræða um siðgæði í viðskiptum manna á milli, jafnt athafnamanna sem pólitíkusa:<br />
Hversu algengt er samráð um verðlag? Rannsóknir sýna að samráð er<br />
býsna algengt. Samkvæmt könnunum telur meira en helmingur forstjóra<br />
í 1000 stærstu fyrirtækjum Bandaríkjanna samráð í viðskiptalífinu<br />
algengt.<br />
10. mars. Helgi Gunnlaugsson. Afbrot hinna efnameiri.<br />
Sé þetta rétt túlkun á viðskiptalegum tilgangi eru öll önnur lán til stjórnenda<br />
en þau sem veitt eru í þessum tilgangi óheimil og gildir þá einu hvernig<br />
til þeirra var stofnað. Staða á viðskiptareikningi sem á sér mótbókun í<br />
handbæru fé eða öðrum eignum er því andstæð hlutafélagalögum.<br />
31. mars. Stefán Svavarsson. Lán og lagasmíði.<br />
Enron-málið er fullflókið til þess að menn geti dregið af því lærdóm. Enn<br />
og aftur hefur sést að eftirlit þarf að vera í lagi og framkvæmdastjórar<br />
mega ekki hafa endurskoðendur í vasanum. Það var aftur á móti erfitt í<br />
tilviki Enrons, eins og víðar, vegna þess að endurskoðendurnir vissu að<br />
þeir gátu átt á hættu að missa margvísleg verkefni fyrir fyrirtækið ef þeir<br />
væru með múður vegna reikninganna. Allir höfðu því hag af því að taka<br />
þátt í leikritinu.<br />
2. júní. Enron-málið.<br />
Davíð Oddsson lagði fram þá hugmynd að banna framlög einkaaðila til<br />
stjórnmálaflokka. Sú tillaga hefur aldrei verið rædd sem skyldi. Á henni<br />
má eflaust bæði finna kost og löst. Aðalatriði er að ljóst sé hver borgar<br />
brúsann, en það getur alltaf eitrað umræðuna ef ekki liggur fyrir hver<br />
fjármagnar framboð.<br />
1. september. Þakkarskuldin.<br />
Yfirleitt hefur ekki þurft að kenna Íslendingum hvernig á að fara fram hjá<br />
lögum, einkum ef þeir geta hagnast á tiltækinu. Ein helsta röksemd fyrir<br />
breytingunum er að með því sé verið að tryggja að alþingismenn sem<br />
fari með mörg hundruð milljarða af almannafé séu ekki keyptir. Þannig<br />
mátti skilja málflutning Helga Hjörvars í Kastljósi 21. nóvember. En<br />
auðvitað fjallar frumvarpið ekkert um það. Þeir alþingismenn sem eru til<br />
sölu verða áfram keyptir þó að það verði kannski ekki gegnum prófkjör<br />
eða kosningar.<br />
24. nóvember. Lýðræði til sölu.<br />
Úr einu í annað<br />
Blaðinu er fátt óviðkomandi eins og<br />
eftirfarandi upptalning sýnir. Herinn<br />
fór öllum að óvörum. Árum saman hafa<br />
menn rembst við að halda honum en á<br />
endanum virðist tapið af brottförinni<br />
lítið:<br />
Alls gæti þá brottför varnarliðsins kostað<br />
Íslendinga sex til sjö milljarða til skamms<br />
tíma en nær fjórum til fimm ef litið er til<br />
lengri tíma. Á móti kemur að líklegt er að<br />
upp byggist arðbærari starfsemi á svæðinu<br />
til frambúðar og því gæti frjáls markaður<br />
verið fljótur að vinna upp skammtímatapið.<br />
24. mars. Varnirnar og veskið.<br />
Frelsi, réttlæti og fagleg vinnubrögð<br />
eru mörgum pennum Vísbendingar<br />
umhugsunarefni:<br />
Lífeyriskerfi Íslendinga er um margt til<br />
fyrirmyndar en þar bíða óleyst verkefni.<br />
Lífeyriskerfið er ekki aðeins reist á<br />
samningum og löggjöf heldur einnig<br />
óskrifuðum samfélagssáttmála. Forsenda<br />
hans er jafnrétti í lífeyriskjörum landsmanna.<br />
Veikist sú forsenda er vegið að undirstöðum<br />
kerfisins.<br />
30. júní. Ólafur Ísleifsson: Hræringar í<br />
lífeyriskerfinu.<br />
Skipun nýs Seðlabankastjóra fyrir skömmu<br />
kann að marka þáttaskil í baráttunni gegn<br />
verðbólgu. Margir bjuggust við að fráfarandi<br />
forsætisráðherra hlyti stöðuna, en þess í stað<br />
var starfsmaður bankans skipaður.<br />
4. ágúst. Sigurður Jóhannesson: Breytt<br />
peningastefna?<br />
Vísbending hefur oft birt greinar sem<br />
hafa verið gagnrýnar á það hversu lítil<br />
arðsemi er af virkjun við Kárahnjúka.<br />
Talsmenn andstæðra sjónarmiða þáðu<br />
ekki boð um að birta greinar í ritinu.<br />
En blaðið féllst ekki á örvæntingarfullar<br />
tilraunir andstæðinga virkjunarinnar á<br />
elleftu stundu:<br />
En nú er framkvæmdunum nær lokið og<br />
það er kjánalegt að halda áfram að berjast<br />
gegn þeim eins og hópur útlendinga<br />
gerir enn. Síðast bættist þar í hópinn<br />
undarleg kona sem segist vera amerískur<br />
verkfræðiprófessor. Ég sé að bornar eru<br />
brigður á styrk mannvirkja og undirstaða,<br />
en þótt rétt væri; hvernig getur hún sagt til<br />
um þetta eftir að hafa verið hér í örfáa daga?<br />
Háskólapróf veitir enga tryggingu fyrir því<br />
að fólk sé skynsamt eða heiðarlegt.<br />
18. ágúst. Lítils virði.<br />
Vísbending hefur talið evruna góðan kost<br />
fyrir Íslendinga en blaðið er opið fyrir<br />
ýmsum sjónarmiðum:<br />
Að ígrunduðum kostum og göllum sem<br />
fylgja aðild að myntbandalagi Evrópu<br />
annars vegar og núverandi peningastefnu<br />
hins vegar er það niðurstaða okkar að<br />
Íslendingum sé betur borgið með núverandi<br />
fyrirkomulag í gengismálum en með því<br />
að taka upp fastgengisstefnu og ganga í<br />
evrópska myntsamstarfið.<br />
27. janúar. Gylfi Zoëga og Tryggvi Þór<br />
Herbertsson: Fyrirkomulag gengismála á<br />
Íslandi.<br />
Ekki fer illa á því að enda á heilræði sem<br />
menn geta gert að áramótaheiti:<br />
Nýlega hlýddi ég á erindi merks læknis hér<br />
á landi sem sagði frá stórum rannsóknum á<br />
heilsu fólks. Meðal helstu niðurstaðna var<br />
að menn ættu að drekka tvö til fjögur glös af<br />
rauðvíni á dag, stunda fjörugt kynlíf, kjósa<br />
hægriflokka og fara oft í óperuna.<br />
10. febrúar. Táp og fjör.<br />
18
FRÁ SÉR NUMIN FIJÓ‹<br />
EYFIÓR ÍVAR JÓNSSON<br />
Eyjaskeggjar Íslands eru með merkilegri þjóðum heims –<br />
sérstaklega ef þeir sjálfir segja frá. Þeir eiga það sameiginlegt að<br />
ýkja allverulega sögur, ekki síst afrekssögur af sjálfum sér.<br />
Hugsanlega hefur það hjálpað þeim að búa til hina<br />
„raunverulegu“ sögu þjóðarinnar. Sagan er merkileg vegna þess<br />
að fámenn þjóð, í landi sem jafnan hefur þótt óbyggilegt, hefur<br />
unnið sig frá örbirgð til auðsældar. Hvernig eyjaskeggjum tókst<br />
þetta er umdeilt og flestar útskýringar í besta falli gróf einföldun<br />
og misvísandi eftir því frá hvaða bæjardyrum er horft. 1 Sú<br />
sögutúlkun sem sett er hér fram, er tilgáta um að upptök<br />
stökkbreytingar þjóðarinnar og breyttra efnahagslegra aðstæðna<br />
hennar megi að einhverju leyti, ef ekki að miklu leyti, finna í<br />
þeim atburði þegar þjóðin var hernumin, frá sér numin, af<br />
erlendum öflum.<br />
Hernumið land<br />
Sagan hefur verið sögð ótal sinnum, en aldrei eins og hún er sögð hér.<br />
Lítil þjóð í nafla alheimsins, alls staðar og hvergi, var enn á ný fótum<br />
troðin af útlendingum, sem vildu þjóðinni vel og tóku völdin í sínar<br />
hendur. Nú var það ekki til þess að bjarga þjóðinni frá sjálfri sér þó<br />
óljóst sé hverju lýðurinn hefði tekið upp á ef hann hefði verið látinn<br />
afskiptalaus í geðveikum heimi. Nú var verið að bjarga þjóðinni<br />
frá illsku alheimsins, blóðrauðum kommúnisma og vægðarlausum<br />
nasisma. Jafnvel þó að fylgismenn þessara tveggja stefna léku lausum<br />
hala á dimmbláu og veðurblásnu skerinu í hversdagslegu þunglyndi<br />
var hættan sú að erlend átrúnaðargoð þeirra uppgötvuðu mikilvægi<br />
eyjunnar í heildarstríðsmyndinni. Ísland var vitinn á Atlantshafinu.<br />
Árið var 1940, dagurinn 10. maí. Ísland var hernumið í<br />
fyrsta skipti. Breska konungsveldið sýndi mátt sinn og megin.<br />
Eyjarskeggjar höfðu þó ekki verið sjálfs síns herrar í sjö hundruð<br />
ár eða allt frá því að þeir gengu undir verndarvæng Noregskonungs.<br />
Þá var það vegna þess að klíkuskapur eylendinga og stríð þeirra á<br />
milli stefndi í borgarastyrjöld. Þegar hér var komið sögu var lýðurinn<br />
hins vegar undir verndarvæng danska konungsins. Eyjaskeggjar<br />
réðu þó innanríkismálum og töldu sig fullvalda. Bretar voru engu<br />
að síður að hrifsa völdin af Dönum þar sem Íslendingar voru ekki<br />
sjálfstæð þjóð og voru danskættaðir eyjarskeggjar handteknir ásamt<br />
Þjóðverjum og sendir af landi brott. Mótspyrnan við hernámið var<br />
lítil. Heimastjórnin var samþykk hernáminu enda átti hún ekki<br />
annarra kosta völ. Einhverjir eyjarskeggjar steyttu hnefa og mótmæltu<br />
yfirganginum harðlega. Allt kom fyrir ekki, orrustan var fyrir fram<br />
töpuð. Þeir áttu þó síðar eftir að hefna sín rækilega á stórveldinu, í<br />
„stríði“ sem var háð á hentugri velli, á sæ úti, og hafði meira gildi,<br />
þorskígildi. Eyjaskeggjar voru þó fljótir að sjá að það borgaði sig að<br />
vinna með hernámsliðinu.<br />
Bretar voru aldrei sérstaklega velkomnir á Íslandi þó að sumir<br />
landsmenn væru fegnir því að þeir yrðu á undan Þjóðverjum sem<br />
voru í miklum útrásarham á þessum árum. Síðar kom í ljós að<br />
Hitler og hyski hans hafði augastað á landinu fyrir og eftir að Bretar<br />
hertóku það. Segja sagnfræðingar að það hafi einungis verið happ<br />
að áætlun Þjóðverja – sem kölluð var „Íkarus“ – um að ráðast inn<br />
frá vesturströnd Íslands, hafi ekki orðið að veruleika. Af hverju<br />
þýsku hugmyndafræðingarnir völdu heitið Íkarus er óljóst en það<br />
er kaldhæðni örlaganna að notuð var tilvísun í hinn unga Íkarus, úr<br />
grískri goðafræði, sem flaug á heimatilbúnum vængjum of nálægt<br />
sólinni svo að vaxið sem hélt fuglafjöðrum við líkama hans bráðnaði<br />
og hann féll bjargarlaus í sjóinn og endaði þar með ævi sína. Viðvera<br />
Breta gerði Þjóðverjum erfiðara fyrir og tafði árásina á Ísland sem<br />
varð að lokum að engu vegna annarra stríðsaðgerða Hitlers. „Sólin“<br />
var of heit fyrir metnað nasismans.<br />
Bretar urðu aldrei frelsishetjur á Íslandi. Þeir hlutu litlar þakkir<br />
fyrir að aldrei varð stríð á Íslandi sem hefði verið óumflýjanlegt ef<br />
Þjóðverjar hefðu orðið fyrri til. Bretar stöldruðu stutt við á landinu.<br />
Skipt var inn á árið 1941. Þá kom Kaninn og þjóðin varð frá sér<br />
numin.<br />
Amerískasti útkjálki Evrópu<br />
Mynd: Geir Ólafsson<br />
Eyþór Ívar Jónsson rekur hér hugmyndir sínar um hvað hafi<br />
skipt mestu um efnahagsþróun á Íslandi síðari hluta 20. aldar.<br />
Árið 2006 yfirgaf bandaríski herinn flugvöllinn í Keflavík og skildi<br />
eftir tóma og afgirta „borg“ á Suðurnesjum. Höfðu bandarískir<br />
hermenn þá verið hér á landi í 65 ár. Eyjaskeggjar sögðu brottförina<br />
sviksemi, rétt eins og þegar hjónaband byggt á venju frekar en ást<br />
brestur. Í upphafi voru þó eyjaskeggjar yfirsig ástfangnir.<br />
Þegar Kaninn kom hingað, þann 7. júlí árið 1941, virðist sem<br />
hann hafi átt greiðari leið í fiðurmjúkan faðm þjóðarinnar en<br />
Bretar. Íslendingar höfðu líka beðið Bandaríkjamenn um að koma<br />
sér til verndar þar sem þörf var fyrir breska setuliðið annars staðar<br />
á þessum styrjaldartímum. Bandaríkjamenn, sem á þeim tíma tóku<br />
ekki þátt í stríðinu, voru því miklu meiri bjargvættir þjóðarinnar en<br />
Bretar. Koma bandaríska hersins markaði tímamót, því að hvorki<br />
Ísland né Bandaríkin voru hlutlaus í stríðinu eftir samkomulag um<br />
hervernd Bandaríkjanna. Hið nýja herlið þurfti ekki að hlusta á ákúrur<br />
eyjarskeggja eða horfa upp á steytta hnefa. Aðdáunin var bæði dulin<br />
og ljós. Þetta var upphafið á ástarævintýri.<br />
Nútíminn hafði gert innrás á Íslandi. Sveitamenning og tómleiki<br />
sjávarþyrpingarinnar vék fyrir popp-kultúr og neyslugleði.<br />
Íslendingar litu aldrei til baka og fyrirheitna landið varð fyrirmyndin<br />
og markmiðið. Þröngsýnir eyjarskeggjar voru táldregnir með glitri<br />
glingursins. Amerísku hermennirnir urðu vinsælli en hinir bresku<br />
þar sem þeir áttu sand af seðlum í samanburði við aðþrengda<br />
Breta sem voru farnir að sætta sig við fyrstu ölframleiðslu Egils<br />
Skallagrímssonar. Íslenska þjóðin varð aldrei hin sama.<br />
19
Koma bandaríska hersins árið 1941 skipti sköpum fyrir hvernig íslensk<br />
efnahagsmál þróuðust síðan.<br />
Mynd: Ólafur K. Magnússon.<br />
Eyjan var dæmd til þess að verða amerískasta úthverfi Evrópu.<br />
Þjóð og menning var upp frá því, rétt eins og hinir stóru jarðflekar sem<br />
skipta landinu, klofin á milli Evrópu og Ameríku. Einstaklingshyggja<br />
Bandaríkjamanna er óvíða sterkari en hér á landi og kvenhyggja,<br />
jöfnuður og samkennd, er á sama tíma enn rótsterk eins og hjá<br />
frændum okkar á Norðurlöndunum – en er hugsanlega víkjandi. Spor<br />
Bandaríkjamanna rista djúpt í íslensku þjóðarsálinni en það er óljóst<br />
hversu djúp þau spor hefðu orðið ef þeir hefðu yfirgefið landið í lok<br />
stríðsins eins og upphaflega var samið um. Ef til vill hefði fljótlega<br />
fennt í þau spor og minningin ein lifað eins og góð auglýsing sem þó<br />
hefur lítil áhrif þar sem hún er ekki endurtekin nægilega oft. Þetta var<br />
hins vegar auglýsingaherferð.<br />
Bandaríkjamenn höfðu ekki hug á að fara eftir stríðslok þann 8.<br />
maí árið 1945. Þeir óskuðu eftir að fá að hafa þrjár herstöðvar í landinu<br />
en að lokum var samið um að þeir hefðu afnot af Keflavíkurflugvelli<br />
en ekki formlega herstöð. Árið 1949 gerðust Íslendingar stofnaðilar<br />
að Norður-Atlantshafsbandalaginu. Tveimur árum seinna tóku<br />
Bandaríkjamenn að sér varnir landsins. Bandaríkjamenn fóru aldrei<br />
og það var því ekki fyrr en á þessu ári, 2006, sem hinni bandarísku<br />
„hersetu“ lauk.<br />
Sjálfstæði með hjálpardekkjum<br />
Samfylgdin við Bandaríkjamenn jók sjálfstraust þjóðarinnar.<br />
Eyjaskeggjar stefndu leynt og ljóst að sjálfstæði löngu fyrir hersetuna,<br />
höfðu heimild til þess með samningum frá árinu 1918, en það hefur<br />
sennilega aukið sjálfstraustið að Bandaríkjamenn voru tilbúnir að<br />
viðurkenna lýðveldið. Eyjaskeggjar vildu lýsa yfir sjálfstæði árið<br />
1942 en Bandaríkjamenn þrýstu á að Íslendingar biðu þar til eftir<br />
stríð. Íslendingar lýstu svo yfir sjálfstæði frá Dönum árið 1944, á<br />
meðan danski kóngurinn sat í þýsku stofufangelsi. Eyjaskeggjar<br />
afneituðu frænda en hlupu í faðminn á hinum nýja stóra bróðir í<br />
staðinn.<br />
Eyjaskeggjar hafa alltaf verið stoltir. Þeim hefur jafnan verið<br />
illa við að viðurkenna annað en eigið ágæti. Íslendingar vilja ekki<br />
heyra þess getið að Þorskastríðið hafi þeir unnið á hinum pólitíska<br />
vettvangi fyrir tilstuðlan Bandaríkjamanna en ekki<br />
fyrir hetjulega framgöngu sæúfinna baráttujaxla<br />
sem hafi verið tilbúnir að hætta lífi og limum<br />
fyrir málstaðinn. Jafnframt hefur lítið verið gert úr<br />
Marshall-aðstoðinni í uppbyggingu fiskveiðiflotans<br />
og þeim tekjum sem Íslendingar hafa haft af<br />
varnarliðssamningnum í áranna rás. Þetta vó hins<br />
vegar þungt fyrir fátæka þjóð. Varnarliðið var lengi<br />
vel ein af höfuðatvinnugreinum landsins. Eins er<br />
lítið talað um þann stóra þátt sem Bandaríkjamenn<br />
hafa átt í uppbyggingu samgangna til og frá<br />
landinu. Það eru hins vegar margar vísbendingar<br />
um að Bandaríkjamenn hafi átt verulegan þátt í<br />
uppbyggingu íslenska efnahagsundursins.<br />
Hugmyndafræðileg umskipti urðu á Íslandi á<br />
þessum tíma og hagfræði sem byggðist á fríverslun<br />
tók að grafa um sig. Meira að segja gamlir<br />
sósíalistar, eins og Benjamín H. J. Eiríksson,<br />
fóru vestur um haf til að læra og komu frelsaðir<br />
til baka. Benjamín var farinn að efast áður en<br />
hann fór út en umskiptin urðu í Ameríku og það<br />
er spurning hvort hann og aðrir hefðu átt eins<br />
greiða leið í ameríska háskóla ef Ísland hefði ekki<br />
verið undir verndarvæng Bandaríkjanna. Hin<br />
hugmyndafræðilega bylting tók hins vegar áratugi.<br />
Stöðugt og mikið fylgi Sjálfstæðisflokksins hér á landi sýnir að<br />
grundvöllur skapaðist fyrir frjálslyndar hugmyndir þótt aðrir flokkar<br />
hafi oft leitt breytingarnar í íslensku samfélagi. Nú eru hugmyndir<br />
um frjálsræði miklu sterkari hér á landi en annars staðar í Evrópu ef<br />
Bretlandseyjar eru undanskildar.<br />
Saga og aðstæður hafa mótað Íslendinga á þann veg að þeim<br />
hefur þótt tilgangslaust að horfa til lengri tíma og hafa því aldrei<br />
verið mjög móttækilegir fyrir skipulagsfræði. Ófyrirsjáanlegt veðrið<br />
og dyntótt náttúran hefur ráðið þar miklu. Eyjarskeggjar eru líka<br />
sjálfstæðir að eðlisfari, vilja bjarga sér sjálfir, en hættir til að horfa<br />
ekki á heildarmyndina og þræla sér út á röngum forsendum. Þeir áttu<br />
hins vegar auðvelt með að setja sig inn í hugmyndina um „ameríska<br />
drauminn“ og nota hana sem leiðarljós til framdráttar. Kannski var<br />
það fyrir tilstilli skáldsins, sem fyrirfinnst í brjósti hvers einasta<br />
eyjarskeggja, að hann lét sig dreyma. Þrátt fyrir að vera skammsýnir,<br />
allt frá því að þeir hjuggu niður skógi vaxið landið, fóstruðu þeir nýja<br />
framtíðarsýn. Sú framtíðarsýn var að eignast allt það sem veröldin<br />
hafði upp á að bjóða.<br />
Eftirtektarverð neysla<br />
Aukin auðsæld þjóðar eykur neyslugleði hennar og eyjarskeggjar<br />
uxu hratt upp úr nægjuseminni. Hin sama nægjusemi einkennir<br />
enn frændur okkar Dani. Það er rétt eins og Íslendingar hafi verið<br />
sveltir í þúsund ár slík hefur áfergjan verið í aukna neyslu allar<br />
götur frá því að Kaninn keypti sig fyrst inn í hjarta þjóðarinnar.<br />
Frelsi á fjármagnsmarkaði og gríðarleg ásókn í lánsfjármagn bendir<br />
til þess að áfergjan hafi hvergi dvínað. Sykurát, jeppar, nýjustu<br />
heimilistækin, sprengja í húsnæðiskaupum og mikil neysla áfengisog<br />
þunglyndislyfja sýnir að nægjusemi er ekki einn af kostum (eða<br />
ókostum) íslensku þjóðarinnar. Neyslan er merki auðsældarinnar,<br />
þjóðin vill sýna sig og sanna fyrir sjálfri sér og umheiminum.<br />
Íslenska þjóðin líkist að mörgu leyti þeirri amerísku. Norðmaður<br />
að nafni Thorstein Veblen er einn af þeim hugmyndafræðingum<br />
nítjándu aldarinnar sem hafa nær gleymst, en hann setti í lok þeirrar<br />
aldar fram nýstárlega lýsingu á Bandaríkjunum. Sú lýsing er engu<br />
20
Til forna var vel skilgreind frístundastétt á Íslandi, stétt sem tók sér auð með valdi<br />
eða brellum, ef ekki svikum. Þeir menn voru engir iðjuleysingar heldur voru þeir iðnir<br />
við að sölsa undir sig auðæfi af einskæru ræningjaeðli að mati Thorsteins.<br />
minna áhugaverð en lýsing Tocquevilles fimmtíu árum fyrr, en<br />
báðir sáu landið með augum gestsins. Thorstein notaði hugtök<br />
eins og „eftirtektarverð neysla“ (e. Conspicuous Consumption) og<br />
„frístundastéttin“ (e. Leisure Class) sem hafa gleymst en eiga enn<br />
erindi. Það skemmtilega við lýsingu hans, í þessu samhengi, er að<br />
Íslendingasögurnar eru rótin að hugmyndafræði hans. Þó að bókin,<br />
The Theory of the Leisure Class, sé rétt rúmlega hundrað ára gömul<br />
þá er hún glettilega góð lýsing á Íslandi eins og það er um þessar<br />
mundir.<br />
Til forna var vel skilgreind frístundastétt á Íslandi, stétt sem tók<br />
sér auð með valdi eða brellum, ef ekki svikum. Þeir menn voru engir<br />
iðjuleysingar heldur voru þeir iðnir við að sölsa undir sig auðæfi<br />
af einskæru ræningjaeðli að mati Thorsteins. Þeir sköpuðu aldrei<br />
auð með vinnu eða hæfni. Þeir stunduðu iðju sína með fulltingi<br />
samfélagsins og var jafnvel litið upp til þeirra sem valdamanna. Sóun<br />
og eyðsla var aldrei sett í samhengi við þessa höfðingja. Thorstein<br />
hélt því fram að samfélög á þeim tíma sem hann lifði hefðu erft<br />
margt frá hinum frumstæðu samfélögum og þó línurnar væru ekki<br />
eins skýrar væri frístundastéttin enn áberandi.<br />
Útleiðsla Thorsteins var á þann veg að smám saman færi það að<br />
verða hetjulegt og aðdáunarvert að sölsa undir sig auð með valdi og<br />
klókindum en drægi úr göfugleika vinnunnar. Thorstein sá fyrir sér<br />
að vinnusemin, sem eitt sinn hefði verið svo göfug, yrði niðurlægð<br />
og það myndi grafa undan þjóðfélaginu. Ekki er ljóst hvort hann sá<br />
að hið íslenska klíkustríð, sem leiddi til þess að Íslendingar afsöluðu<br />
sér sjálfstæði sínu, væri afleiðing af þessu. Íslendingar hafa verið<br />
vinnusöm þjóð allt til loka tuttugustu aldarinnar en einhvern tímann<br />
á síðari hluta tíunda áratugarins urðu „gömul sannindi“ eins og<br />
„vinnan göfgar manninn“ hlægileg.<br />
Neysla, sérstaklega neysla á lúxusvörum og þjónustu, er<br />
aðdáunarverð í þjóðfélagi frístundastéttarinnar en vinnusemin er<br />
fáránleiki lágstéttarinnar. Vinnusemin verður þó að vera fyrir hendi til<br />
þess að fjármagna neysluna ellegar þarf að gera það með lántökum.<br />
Það getur verið hættulegt stundargaman.<br />
Ameríski draumurinn<br />
Íhaldssamir Evrópubúar hafa stundum litið niður á Bandaríkin<br />
sem land úrkynjunar og fávisku. Það gerðu þeir þegar Bandaríkin<br />
voru að byggjast upp og gera það enn þó að Bandaríkin hafi hoppað<br />
fram úr Evrópu á flestum ef ekki öllum sviðum. Þeir eru einnig til<br />
sem horfðu með aðdáun til vesturs en aðdáunin er blendin, þeir<br />
aðhyllast frelsið en fordæma afleiðingarnar.<br />
Óvíða er ójöfnuður meiri en í Bandaríkjunum. Forstjórar<br />
stórfyrirtækja og bankamenn sópa til sín auðæfum í nafni<br />
kaupréttar og þóknunar fyrir aðstöðumismun, oft einskorðaðan<br />
aðgang að upplýsingum. Hugmyndafræðilegur misskilningur á<br />
eiginhagsmunum, hvatningu og leiðtogahæfni hefur gert forstjórum<br />
kleift að safna auði en njóta um leið aðdáunar. Á sama tíma sópa<br />
fátæklingarnir skítugum brauðmolunum upp af gangstéttinni.<br />
Evrópskum menntamönnum, sem sjaldnast hafa sjálfir gert handtak í<br />
lífinu, blöskrar og kalla á mikilvægi jafnaðar. Upphaflega voru rökin<br />
komin úr smiðju Karls Marx, á þann veg að uppreisn öreiganna<br />
myndi valda stríðsástandi í samfélaginu þegar þeir sameinuðu krafta<br />
sína og uppgötvuðu óréttlætið. Núna snúast rök jafnaðarmanna um<br />
hvað er „mannúðlegt“. Vandræðagangurinn er skiljanlegur þar sem<br />
góð hugmyndafræði sem útskýrir efnahagsleg áhrif jafnaðar og<br />
ójafnaðar og hvað drífur slík hagkerfi áfram er ekki til.<br />
Gjöf til framtí›ar<br />
Legg›u gó›an grunn a› framtí› barnsins<br />
me› Framtí›arbók KB banka.<br />
Me› 5.000 kr. gjafabréfi fær n‡r Framtí›arbókareigandi<br />
2.500 kr. mótframlag frá bankanum.<br />
A› auki fylgir glæsilegt flísteppi öllum 5.000 kr. gjafabréfum<br />
til n‡rra jafnt sem eldri Framtí›arbókareigenda.<br />
fiú getur gengi› frá kaupum á Framtí›arbók í síma 444 7000<br />
e›a í næsta útibúi KB banka.<br />
21
Það sem er áhugavert við hugmyndir Thorsteins er að hann<br />
útskýrir hvað bindur samfélagið saman þrátt fyrir ójöfnuðinn,<br />
af hverju Bandaríkin hrynja ekki innan frá eins og oft hefur verið<br />
spáð. „Vinnulýðurinn“ vill ekki koma frístundastéttinni frá völdum<br />
eins og Marx spáði heldur vill hann verða hluti af frístundastéttinni.<br />
Lýðurinn dáir höfðingjana meira en hann fordæmir þá. Lýðurinn vill<br />
þess vegna herma eftir frístundastéttinni, kaupa það sem hún kaupir<br />
og neyta þess sem hún neytir, hvort sem hann hefur efni á því eður ei.<br />
Þetta er spurning um „eftirtektarverða neyslu“. Jafnvel þó að lýðurinn<br />
fari sjálfur að líta með óvirðingu á vinnu sína kemur óánægjan ekki<br />
fram í byltingu heldur í þrautseigju til að skríða með öllum tiltækum<br />
ráðum inn í heim frístundastéttarinnar. Þegar þangað er komið horfa<br />
menn niður með hinum á þau störf sem þeir unnu áður. Þannig verður<br />
til óstjórnlegt og oft og tíðum glórulítið neyslusamfélag sem byggist<br />
á von manna um að verða eins „flottir“ og þeir sem eru forsíðuefni<br />
þjóðfélagsímyndarinnar. Þetta er ameríski draumurinn.<br />
Hin óstjórnlega hvatning<br />
Frístundastéttin er íhaldsöm, vill ekki breytingar, í hugmyndafræði<br />
Thorsteins.<br />
Annar góður hugmyndafræðingur, sem nýlega var farið að dusta<br />
rykið af, er Jósep Schumpeter, austurrískur lög- og hagfræðingur.<br />
Schumpeter kom hugmyndinni um mikilvægi frumkvöðulsins í<br />
uppgangi þjóðfélagsins aftur í umræðuna. Hann gerði það með því að<br />
sýna hvernig nýsköpun skapar hagnað í hagkerfi þar sem er fullkomin<br />
samkeppni. Einungis með því að brjóta leikinn upp, bjóða nýjar eða<br />
endurbættar vörur og þjónustu, koma með nýjar framleiðsluaðferðir<br />
eða nýtt skipulag, væri hægt að breyta leiknum og skapa hagnað.<br />
Þetta var það sem hann kallaði „skapandi<br />
eyðileggingu“. Frumkvöðullinn er sá<br />
sem leiðir breytingarnar.<br />
Frumkvöðullinn var ekki<br />
sérstaklega nefndur í hugmyndafræði<br />
Thorsteins en hann segir að nýsköpun<br />
vinnustéttarinnar sé forsenda framfara.<br />
Tæki frumkvöðulsins er nýsköpun í<br />
hugmyndafræði Schumpeters. Hann<br />
lýsti frumkvöðlinum eins og um hetju<br />
væri að ræða sem af óeigingirni færi<br />
í það vanþakkláta hlutverk að rugla<br />
gangi mála og breyta leiknum. Innsæi<br />
Thorsteins er áhugaverður útgangspunktur í þessu samhengi. Eina<br />
leiðin fyrir „vinnulýðinn“ til þess að komast í hóp frístundastéttarinnar<br />
er að gera eitthvað nýtt eða á nýstárlegan hátt, að brjóta upp leikinn.<br />
Þar sem jöfnuður er fyrirskipaður er þessi löngun ekki til staðar.<br />
Frumkvöðull Schumpeters vinnur af skynsemi og rökhyggju.<br />
Mikilvægur hlekkur í hugmyndum Thorsteins, er að rökhyggja og<br />
skynsemi reki þjóðfélagið ekki áfram heldur innbyggð óskynsemi<br />
byggð á þröngsýni og þráhyggju. Oft og tíðum er þetta vonlítill<br />
eltingarleikur við glys og glingur sem breytir engu um lífið og<br />
tilveruna þegar öll kurl eru komin til grafar. En eltingarleikurinn er<br />
undirstaða hagvaxtar, neysla annars vegar og nýsköpun hins vegar.<br />
Velgengni getur orðið þjóðfélaginu að fjörtjóni, sagði Schumpeter.<br />
Hann sló því fram að „offitan“ myndi drepa frumkvæðið þar sem<br />
enginn skapaði auðæfi þegar afkomendur auðsældar hefðu ekkert<br />
verðmætaskyn lengur. Vandamál framtíðarinnar væri ekki skortur á<br />
frístundum heldur of margar frístundir og hvað ætti að gera við þær.<br />
Hvatningin til að skapa væri ekki lengur fyrir hendi. Þessi hugmynd<br />
er ekki ósvipuð hugmyndum Thorsteins um að ef allir væru að leika<br />
sama leik og frístundastéttin væri enginn til að skapa auðsæld í<br />
þjóðfélaginu. Þessar hugmyndir um hið staðnaða þjóðfélag eru þó<br />
að vissu leyti í mótsögn við skapandi eyðileggingu Schumpeters. 2<br />
Hann talaði um að „elítan“, rétt eins og Thorstein talaði um<br />
„frístundastéttina“, myndi stjórna samfélaginu og reyna að byggja<br />
upp stofnanakerfi til að tryggja eignarhald sitt og yfirráð. Hann sagði<br />
jafnframt að elítan tæki breytingum, það eru mismunandi aðilar sem<br />
eru elítan á mismunandi tímum og leiða samfélagið. Ný elíta getur<br />
gert gömlu elítuna úrelta.<br />
Hvatning og von eru vanmetnir drifkraftar einstaklinga og<br />
þjóðfélags. „Ameríski draumurinn“ hefur verið eyjaskeggjum<br />
mikilvægur til þess að neyta og skapa, hin óstjórnlega hvatning til<br />
að halda eltingaleiknum endalaust áfram. Að einhverju leyti snýst<br />
eltingaleikurinn um að verða hluti af hinni nýju elítu og gera þá<br />
gömlu úrelta.<br />
Þrenning ein og sönn<br />
„Ameríski draumurinn“<br />
hefur verið eyjaskeggjum<br />
mikilvægur til þess að neyta<br />
og skapa, hin óstjórnlega<br />
hvatning til að halda<br />
eltingaleiknum endalaust<br />
áfram.<br />
Það er tómt mál að tala um hvað hefði orðið eða ekki orðið hefðu<br />
Bandaríkjamenn ekki hersetið Ísland. Hvort sem eyjarskeggjum<br />
líkar það betur eða verr þá hafði sú ákvörðun að fá Bandaríkjamenn<br />
til þess að vernda landið langvarandi afleiðingar, bæði til góðs og<br />
ills eftir því frá hvaða bæjardyrum er<br />
horft. Eftir 65 ára hersetu er herinn<br />
farinn heim en ameríski draumurinn<br />
lifir í íslensku þjóðinni. Eftir stendur<br />
ein mesta frumkvöðlaþjóð Evrópu,<br />
gegnsýrð af „eftirtektarverði neyslu“<br />
sem rekur hana áfram eins og hún sé viti<br />
sínu fjær, í óstjórnlegum eltingarleik. 3<br />
Frístundastéttin og elítan lifa góðu lífi<br />
en það hefur orðið mannabreytingar<br />
í elítunni á síðastliðnum árum.<br />
Hugmyndafræðilega er leikurinn hins<br />
vegar sá sami.<br />
Það leikur enginn vafi á að Bandaríkin eru fyrirmynd Íslands<br />
en ekki Danmörk, Bretland eða önnur Evrópulönd. Smjörþefinn<br />
fengu Íslendingar með komu Kanans árið 1941. Áhrifin voru ekki<br />
fyrst og fremst efnahagsleg heldur menningarleg. Íslendingar fengu<br />
sjálfstraust á þessum árum sem hefur vaxið stöðugt síðan. Þeir<br />
fengu fyrirmynd sem hvatti þá áfram til þess að gera hagvöxt að<br />
meginmarkmiði þjóðfélagsins. Hin heilaga þrenning sem hefur gert<br />
Ísland að einu ríkasta landi í heimi miðað við landsframleiðslu og<br />
höfðatölu er; sjálfstraust, hvatning og fyrirmynd. Fræjunum var sáð<br />
árið 1941.<br />
1<br />
Sögur af liðnum atburðum eru dæmdar til þess að vera villandi á einn eða annan hátt. Hugmyndafræði hefur oft leikið sögumenn grátt og leitt þá villur vegar án þess að þeir geri sér<br />
grein fyrir því. Of mikil fastheldni við einhliða hugmyndafræði blindar menn. Þess vegna er hugsanlega hægt að skoða söguna í nýju ljósi þegar úreltar hugmyndir, eins og þær sem eru<br />
eyrnamerktar „hægri“ og „vinstri“, þurfa ekki að vera leiðarljós söguskoðunar og hægt er að tala um hugmyndir án þess að þurfa að flokka þær með villandi flokkunarkerfi.<br />
2<br />
Stundum er talað um hinn unga og hinn gamla Schumpeter þegar talað er um hann þar sem ýmislegt sem hann sagði á eldri arum þykir í mótsögn við það sem hann sagði á sínum<br />
yngri arum.<br />
3<br />
Frumkvöðullinn og nýsköpun sem forsenda aukinnar auðsældar er tiltölulega nýtt fyrirbæri í seinni tíma hagfræði. Menningarlegir áhrifaþættir eru sjaldan nefndir. Þess vegna er<br />
hægt að segja sömu söguna á nýjan hátt sem gefur hugsanlega áhugaverðari mynd af eyjaskeggjum og efnahagslegum árangri þeirra en gamlar útgáfur af sömu sögu, sem oft eru<br />
byggðar á úreltri hugmyndafræði.<br />
22
Að vera eða ekki<br />
Íslensk gengismál á fyrri hluta tuttugustu aldar<br />
JÓNAZ H. HARALZ<br />
Jónas Haralz þekkir öðrum mönnum betur þróun hagsögunnar á Íslandi á 20. öld. Á síðari hluta aldarinnar kom hann mikið við<br />
sögu efnahagsmála þjóðarinnar. Hér rekur hann mikilvægan þátt í sögu fyrri hluta aldarinnar.<br />
Í þeim umræðum um gengismál, sem staðið hafa hér á landi undanfarin ár hefur athygli lítt verið vakin á því að á fyrri hluta síðustu<br />
aldar hafi Íslendingar oftar en einu sinni orðið að taka afstöðu til tengingar krónunnar við gull eða erlendar myntir og til þátttöku í<br />
alþjóðlegu samstarfi í peningamálum. Í því yfirliti sem hér fer á eftir er sjónum beint að þeim ágreiningi sem uppi var um þessi mál og<br />
ástæðum þess og afleiðingum að dráttur varð á því að ákvarðanir væru teknar um þau.<br />
Í upphafi aldarinnar var verðmæti íslensku krónunnar hið sama<br />
og annarra króna innan norræna myntsambandsins og svaraði til<br />
ákveðins þunga gulls samkvæmt myntlögum, eins og tíðkaðist<br />
innan alþjóðlegs kerfis gullfótarins. Við upphaf styrjaldarinnar<br />
1914 riðlaðist þetta kerfi, er hvarvetna í Evrópu þurfti í skyndi að<br />
hverfa frá gullinnlausn. Að styrjöldinni lokinni var um það einhugur<br />
á alþjóðavettvangi að endurreisa skyldi gullfótinn sem menn töldu<br />
hafa verið grundvöll blómlegra alþjóðaviðskipta á árunum fyrir<br />
styrjöldina. Þetta var þó hægara sagt en gert þar sem miklar almennar<br />
verðhækkanir höfðu orðið á styrjaldarárunum, mismunandi miklar í<br />
hinum ýmsu löndum. Mikill ágreiningur var um það hvort hverfa<br />
skyldi aftur til fyrra gullgengis frá því í upphafi styrjaldar, eða<br />
ákveða nýtt gengi í samræmi við það verðlag sem orðið var. Um<br />
miðjan þriðja áratuginn varð niðurstaðan sú í næstu nágrannalöndum<br />
okkar, Bretlandi og þremur Norðurlandanna, að fyrra gullgengi varð<br />
fyrir valinu, en Finnland og ýmis önnur lönd Evrópu kusu að ganga<br />
skemmra.<br />
Hér á landi hafði verðlag á styrjaldarárunum hækkað mun meira<br />
en í sambandslandinu Danmörku. Jafngildi íslensku krónunnar við<br />
þá dönsku gat því ekki staðist, og tóku bankarnir upp sjálfstæða<br />
skráningu íslensku krónunnar í júní 1922 eftir að gjaldeyrisútstreymi<br />
hafði orðið og gjaldeyrisviðskipti færst út fyrir bankana tvo sem þá<br />
störfuðu hér á landi. Var gengið í fyrstu breytilegt eftir mati bankanna<br />
á aðstæðum, án beinna afskipta af opinberri hálfu. Tveimur árum<br />
síðar, í júní 1924, voru hins vegar sett lög um gengismál þar sem<br />
skráning gengisins var falin þriggja manna gengisnefnd með<br />
23
Jón Þorláksson stóð að gengishækkun 1924-5 einni<br />
umdeildustu ákvörðun í sögu gengismála á Íslandi.<br />
einum fulltrúa frá hvorum bankanna og formanni skipuðum af<br />
fjármálaráðherra. Engin ákvörðun var hins vegar tekin um festingu<br />
gengisins, enda stóðu þá yfir miklar umræður á milli svokallaðra<br />
hækkunarmanna og stýfingarmanna, hliðstæðar þeim sem fram fóru<br />
erlendis um sama leyti. Hækkun gengisins á árinu 1924 og fram<br />
eftir árinu 1925, ekki síst vegna batnandi árferðis, mætti hins vegar<br />
andspyrnu útflutningsatvinnuveganna og leiddi til ályktunar Alþingis<br />
í júní 1925 um að gengisnefnd skyldi stefna að stöðugu gengi.<br />
Síðla sumars þetta sama ár, 1925, varð mikil og óvænt hækkun<br />
á dönsku krónunni gagnvart sterlingspundi. Leiddi hún til væntinga<br />
um svipaða hækkun íslensku krónunnar og mikils innstreymis<br />
gjaldeyris til Landsbankans. Vegna þeirrar gengisáhættu sem í þessu<br />
fólst, krafðist bankinn hækkunar á skráningu gengisins sem fulltrúi<br />
fjármálaráðherra í gengisnefndinni féllst á. Hækkaði gengið því mjög<br />
í ágúst og september. Mikil andstaða útflytjenda gegn þessari þróun<br />
leiddi þá til breyttrar afstöðu fjármálaráðherra og stöðvunar frekari<br />
hækkunar þann 27. október, en þá var gengi sterlingspundsins 22.15<br />
krónur. Engin formleg samþykkt var gerð af þessu tilefni, en þetta<br />
gengi gagnvart sterlingspundi hélst óbreytt í nærfellt fjórtán ár, en<br />
með því var krónan óbeint tengd gulli, á meðan pundið var á gullfæti,<br />
og gjaldeyrisviðskipti þá að öllu leyti frjáls.<br />
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu<br />
á þessum tíma var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum<br />
seðlabanka hafði ekki verið komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í<br />
einkaeigu en þó undir beinum opinberum áhrifum, hafði verið veitt<br />
takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður samkvæmt<br />
lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann. Eftir lok styrjaldarinnar, þegar<br />
Íslandsbanki hafði komist í greiðsluerfiðleika, bar brýna nauðsyn<br />
til að koma nýrri skipan á réttinn til seðlaútgáfu og á fyrirkomulag<br />
bankamála yfirleitt. Þetta kom þó ekki til umfjöllunar Alþingis fyrr en<br />
árið 1924, og stóð sú umfjöllun til 1927 þegar samþykkt voru ný lög<br />
um Landsbankann sem tóku nokkrum breytingum árið eftir þegar ný<br />
ríkisstjórn hafði tekið við völdum. Samkvæmt lögunum átti krónan<br />
að vera innleysanleg í gulli miðað við upphaflegt gengi hennar. Þetta<br />
ákvæði skyldi þó ekki koma til framkvæmda fyrr en Alþingi ákvæði,<br />
en það fól í reynd í sér frestun á því hvorutveggja, hvert endanlegt<br />
gullgengi skyldi vera og hvenær það skyldi taka gildi. Annað aðalatriði<br />
hinna nýju laga var hið tvíþætta hlutverk Landsbankans, að vera<br />
seðlabanki og viðskiptabanki í senn. Í reynd varð síðara hlutverkið þó<br />
mun þyngra á metunum en hið fyrra, andstætt því sem upphafsmaður<br />
laganna, Jón Þorláksson forsætisráðherra, hafði ætlast til, en það var<br />
að bankinn með tímanum skyldi draga úr sparisjóðsviðskiptum og<br />
seðlabankahlutverkið verða ráðandi í starfsemi hans.<br />
Að lögunum um Landsbankann frágengnum var gengismálið<br />
tekið til athugunar á nýjan leik af hálfu nýrrar ríkisstjórnar<br />
Framsóknarflokksins sem hafði festingu krónunnar á stefnuskrá<br />
sinni. Var formanni gengisnefndar, Ásgeiri Ásgeirssyni, falið<br />
að undirbúa frumvarp um málið. Leitaði hann af þessu tilefni<br />
álits frá seðlabönkum Noregs og Svíþjóðar og sömuleiðis frá<br />
sænska hagfræðingnum Gustav Cassel, sem þá var einn kunnasti<br />
sérfræðingur í peningamálum í Evrópu. Studdu þessir ráðgjafar það<br />
allir að gengi krónunnar skyldi lögfest sem fyrst og bundið við gull á<br />
ríkjandi gullgengi en ekki á fyrra gengi frá 1914. Frumvarp um þetta<br />
var borið fram á Alþingi 1929, en meirihluti var ekki fyrir samþykki<br />
þess þar sem þingmenn bæði Íhaldsflokks og Alþýðuflokks studdu<br />
festingu á gamla gullgenginu. Um sama leyti stakk Jón Þorláksson<br />
upp á málamiðlun sem gerði ráð fyrir aðlögun að fyrra gullgengi<br />
með skjótum hætti, án hægfara verðhjöðnunar. Um þessar tvær<br />
leiðir var tekist næstu þing á eftir allt fram á sumarþing 1931, án<br />
þess að niðurstaða fengist. Í september það ár gerðist það svo að<br />
Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn og heimskreppan mikla komst<br />
í algleyming.<br />
Ástæðurnar fyrir því að úrlausn á gengismálinu fékkst ekki<br />
á þessum árum voru af ýmsum toga spunnar. Miklu skipti að<br />
ákvörðunin var ekki talin aðkallandi. Það gengi sem staðnæmst hafði<br />
verið við í október 1925 reyndist í raun hæfilegt þegar kom fram á<br />
árið 1927. Þá var enn djúpstæður ágreiningur á milli hækkunarmanna,<br />
sem töldu það siðferðilega skyldu að hverfa til fyrra gullgengis, og<br />
stýfingarmanna sem töldu þetta myndi verða of dýru verði keypt í<br />
þrengingum atvinnulífsins. Málamiðlun Jóns Þorlákssonar var snjöll<br />
úrlausn, en flókin og nánast óframkvæmanleg að mati Gustavs<br />
Cassels. Loks skipti það máli að eiginfjárstaða Landsbankans, sem<br />
og gjaldeyrisstaða hans, voru mun veikari en seðlabanki lands á<br />
gullfæti hefði þurft á að halda, samtímis því sem aukning opinberra<br />
framkvæmda var meira áhugamál stjórnvalda en fjárhagslegur<br />
styrkur bankans, og þar með landsins.<br />
Gullfætinum fórna›<br />
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu á þessum tíma<br />
var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum seðlabanka hafði ekki verið<br />
komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í einkaeigu en þó undir beinum opinberum<br />
áhrifum, hafði verið veitt takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður<br />
samkvæmt lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann.<br />
24
Um slíkar hugmyndir, sem<br />
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka)<br />
gerði tillögur um árið 1937, náðist þó<br />
ekki samkomulag á milli þeirra flokka<br />
sem að ríkisstjórninni stóðu.<br />
Þegar Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn 20. september 1931<br />
tók gengisnefnd þá ákvörðun að halda föstu gengi gagnvart<br />
sterlingspundi. Um þetta var ekki ágreiningur, hvorki innan<br />
nefndarinnar né utan hennar, og var málið ekki lagt fyrir Alþingi.<br />
Gerði formaður nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, sem nú hafði<br />
tekið við embætti fjármálaráðherra, grein fyrir því í blaðagreinum<br />
hversu mikilvægt pundið væri í utanríkisviðskiptum landsins og<br />
hversu áríðandi væri að rjúfa ekki þau tengsl sem verið hefðu á milli<br />
krónunnar og pundsins. Komst hann svo að orði að sterlingspundið<br />
væri hinn eiginlegi gullfótur krónunnar sem tryggði velgengni<br />
hennar og festu.<br />
Með þessari ákvörðun gengisins töldu stjórnvöld þó ekki nóg<br />
að gert. Sama dag og hið nýja gengi kom til skráningar, hinn 2.<br />
október, gaf fjármálaráðherra út reglugerð á grundvelli laganna um<br />
gengisskráningu og gjaldeyrismál frá 1924 þar sem komið var á<br />
skilaskyldu gjaldeyris og bönkunum tveimur, sem annast skyldu öll<br />
gjaldeyrisviðskipti, var falið að takmarka sölu á gjaldeyri til kaupa<br />
á ónauðsynlegum varningi. Þessu var enn frekar fylgt eftir síðar í<br />
október með annarri reglugerð um bann við innflutningi á óþarfa<br />
varningi sem sett var á grundvelli laga frá 1920. Var þetta gert<br />
samkvæmt ósk Landsbankans sem óttaðist að hann gæti ekki staðið<br />
við erlendar skuldbindingar sínar síðar á árinu. Var þar með gengið í<br />
garð það tímabil hafta sem stóð í nærfellt þrjátíu ár.<br />
Hversu eðlileg sem sú ákvörðun var að halda tengingunni<br />
við pundið óbreyttri haustið 1931, hefði hún þurft að takast til<br />
endurskoðunar von bráðar. Önnur Norðurlönd reyndu fyrst að halda<br />
fast við gullfótinn. Þegar það reyndist ókleift, leyfðu þau genginu að<br />
fljóta, en það var talið samsvara best þörfum atvinnulífsins. Leiddi<br />
þetta til lækkunar gengis gagnvart gulli sem í öllum löndunum var<br />
nokkru meiri en gengisfall sterlingspundsins. Hér á landi var sá<br />
kostur að taka upp sveigjanlega gengisskráningu hins vegar ekki<br />
ræddur. Um þann kost segir Jóhannes Nordal : „Með því að láta<br />
gengið breytast eftir markaðsaðstæðum, eins og gert var upp úr 1922,<br />
hefði það leitað nýs jafnvægis og hægt hefði verið að koma í veg fyrir<br />
óhóflegt útstreymi gjaldeyris án þess að taka upp gjaldeyrishöft.“ 1)<br />
Afkoma sjávarútvegsins batnaði til muna árin 1933 og 1934. Þrátt<br />
fyrir þetta var hert mjög á innflutnings- og gjaldeyrishöftum þegar<br />
ný ríkisstjórn, „stjórn hinna vinnandi stétta“, tók við taumunum árið<br />
1934. Ætlast var til að beiting hafta kæmi í stað stjórnar gengis- og<br />
peningamála í samræmi við þær skipulagshugmyndir sem þá voru<br />
í tísku meðal jafnaðarmanna í Evrópu. Um slíkar hugmyndir, sem<br />
Tveir ungir menn sem áttu eftir að setja mark sitt á Ísland sjást<br />
hér á mynd frá 1937. Sigurbjörn Einarsson biskup og Benjamín<br />
Eiríksson hagfræðingur. Benjamín hafði á síðari árum meiri<br />
áhuga á trúmálum en hagfræði.<br />
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka) gerði tillögur um árið 1937,<br />
náðist þó ekki samkomulag á milli þeirra flokka sem að ríkisstjórninni<br />
stóðu. Á sama tíma fór hagur útgerðarinnar versnandi að nýju, ekki<br />
síst vegna styrjaldarinnar á Spáni og erfiðleika á öðrum mörkuðum.<br />
Formælendur gengisfestu áttu sterk ítök hér á landi allan fjórða<br />
áratuginn, líkt og verið hafði áratuginn á undan, ekki síst innan<br />
verkalýðssamtaka og meðal verslunarmanna. Hins vegar þrýstu<br />
formælendur útflutningsgreina á gengisbreytingu, í fyrstu einkum<br />
fulltrúar bænda í nýstofnuðum Bændaflokki, en síðar forsvarsmenn<br />
útgerðar með vaxandi þunga. Hagfræðingurinn Gunnar Viðar,<br />
síðar bankastjóri Landsbankans, gerði glögga grein fyrir kostum<br />
gengisbreytingar og skaðsemi innflutningshaftanna í blaðagreinum<br />
haustið 1936, um það leyti sem Frakkar hurfu frá gulltryggingu.<br />
Tveimur árum síðar birtist svo hið víðkunna rit Benjamíns<br />
Eiríkssonar, Orsakir erfiðleikanna í atvinnu- og gjaldeyrismálum,<br />
þar sem sýnt var fram á að gjaldeyrisskorturinn stafaði af mótsögn<br />
í gengismálum og peningamálum, annars vegar föstu gengi, hins<br />
vegar lánsfjárþenslu. Úr þessu gætu innflutningshöft ekki bætt, enda<br />
ekki öðru líkari en stíflugarði á floti.<br />
Afleit og versnandi staða útgerðarinnar leiddi til þess vorið<br />
1938 að milliþinganefnd var skipuð til að kanna þá stöðu og gera<br />
1)<br />
Jóhannes Nordal: „Mótun peningakerfisins fyrir og eftir 1930“, Frá kreppu til viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag, 2002, bls. 78.<br />
Gleðileg jól og<br />
farsælt komandi ár!<br />
NÓI SÍRÍUS<br />
25
tillögur til úrbóta. Um haustið það ár rofnaði stjórnarsamstarf<br />
Framsóknarflokks og Alþýðuflokks og tók Framsóknarflokkurinn<br />
þá forustu um myndun nýrrar ríkisstjórnar og gengisbreytingu sem<br />
náði fram að ganga vorið 1939, án þess þó að tök reyndust á að létta<br />
um leið af innflutningshöftum. Undirbúningur þess máls fór að öllu<br />
leyti fram á vegum stjórnmálaflokkanna allt til þess að hið nýja gengi<br />
var samþykkt af Alþingi.<br />
N‡skipan gjaldeyrismála<br />
Í síðari heimsstyrjöldinni miðri hófu Bretar og Bandaríkjamenn<br />
undirbúning að nýskipan alþjóðlegra gjaldeyrismála. Ekki var í<br />
þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á<br />
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera<br />
nokkurn sveigjanleika umfram það sem gullfóturinn hafði haft. Var<br />
Íslendingum boðin þátttaka í undirbúningi þessara tillagna, og þegar<br />
kom að stofnfundi hinna nýju samtaka, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og<br />
Alþjóðabankans, sem haldinn var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í<br />
júlí 1944, sendu Íslendingar þriggja manna nefnd á vettvang. Voru það<br />
þeir Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, sem var formaður<br />
nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, þá bankastjóri Útvegsbankans, og<br />
Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.<br />
Samkvæmt stofnskrá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins skyldi sjóðurinn<br />
ákvarða stofngengi hvers lands, sem ekki mátti breyta nema til<br />
leiðréttingar á grundvallarmisræmi (fundamental disequilibrium),<br />
og þá aðeins með samþykki sjóðsins. Enn fremur skuldbundu aðilar<br />
sjóðsins sig til að leyfa frjálsar greiðslur vegna viðskipta með vörur<br />
og þjónustu, en eftirlit átti að haldast með fjármagnsflutningum. Til<br />
þess að auðvelda aðlögun að viðskiptafrelsinu og verjast áföllum<br />
síðar meir skyldi aðildarlöndum vera heimilt að kaupa erlendan<br />
gjaldeyri af sjóðnum gegn eigin mynt samkvæmt kvóta er hverju<br />
landi var úthlutað. Gátu kaup er námu allt að einum fjórða kvótans,<br />
en það svaraði til upphaflegs framlags landsins í gulli og gjaldeyri,<br />
farið fram án samþykkis sjóðsins, en slíkt samþykki þurfti til frekari<br />
nýtingar.<br />
Hvorki íslenska sendinefndin né íslensk stjórnvöld virðast hafa<br />
litið svo á að þátttaka í gjaldeyrissjóðnum gæti orðið grundvöllur að<br />
Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, var<br />
formaður nefndar sem fór utan á stofnfund nýrra samtaka,<br />
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans, sem haldinn<br />
var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í júlí 1944. Með honum í<br />
nefndinni voru Ásgeir Ásgeirsson, bankastjóri Útvegsbankans,<br />
og Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.<br />
Ekki var í þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á<br />
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera nokkurn sveigjanleika<br />
umfram það sem gullfóturinn hafði haft.<br />
festu í gengismálum samfara frelsi í viðskiptum hér á landi. Taldi<br />
nefndin ráðlegt að halda kvóta Íslands sem lægstum og var hann<br />
ákveðinn 1 milljón dollara, í stað 3,5 milljóna sem stóð til boða.<br />
Aðrar þjóðir sóttust hins vegar eftir sem hæstum kvóta til þess að<br />
tryggja betur gjaldeyrisstöðu sína. Í skýrslu nefndarinnar, og enn<br />
frekar í flutningi málsins á Alþingi, var þátttaka Íslands fyrst og<br />
fremst réttlætt með því að hún myndi greiða fyrir útflutningi til landa<br />
þar sem ella þyrfti að koma til vöruskipta. Það var með öðrum orðum<br />
litið á Alþjóðagjaldeyrissjóðinn sem „clearing-sjóð“. Starfsemi hans<br />
var þó ekki við þetta miðuð, heldur við það að sérhvert land kæmi<br />
gengismálum sínum og fjármálum svo fyrir að viðskipti gætu orðið<br />
frjáls við önnur lönd. Í útvarpserindi sem einn nefndarmanna, Ásgeir<br />
Ásgeirsson, hélt í mars 1946, í tilefni af því að stofnanirnar voru<br />
að taka til starfa, kemur þó fram dýpri skilningur en þetta. Bendir<br />
Ásgeir á það hlutverk þeirra að veita aðilum sínum upplýsingar og<br />
ráðleggingar þegar vanda beri að höndum. Gætu Íslendingar notið<br />
góðs af þessu nú þegar alvarlegir erfiðleikar steðji að, og þeim ætti<br />
ekki að vera vandara um að þiggja ráð en öðrum sem stærri séu og<br />
voldugri.<br />
Þegar Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn tók til starfa í árslok 1946<br />
reyndust samskipti Íslands við hann bæði lítil og stirð. Vildi sjóðurinn<br />
taka stofngengi íslensku krónunnar til endurskoðunar líkt og gengi<br />
annarra landa sem raskast hefði á styrjaldarárunum, en þessu tóku<br />
íslensk yfirvöld fjarri. Sömuleiðis var hugmyndum sjóðsins um<br />
breytta stefnu í efnahagsmálum með öllu hafnað af Íslands hálfu árið<br />
1948. Um svipað leyti gerðist landið aðili að Marshall-aðstoðinni, en<br />
þar með féllu samskipti við sjóðinn niður að sinni. Á sjötta áratugnum<br />
fylgdist sjóðurinn með þróun efnahagsmála hér á landi og gagnrýndi<br />
þau atriði í stefnu stjórnvalda sem hann taldi brjóta í bága við<br />
gildandi reglur. Það var hins vegar ekki fyrr en undir lok áratugarins,<br />
þegar stjórnmálaumskipti höfðu orðið í landinu, að sjóðurinn lýsti<br />
sig reiðubúinn til stuðnings við almenna og róttæka stefnubreytingu<br />
26
í efnahagsmálum. Þegar fulltrúi hans,<br />
Norðmaðurinn Rolf Evensen, kom til<br />
landsins í nóvember 1959 til þess að<br />
kynna sér umfangs-miklar fyrirætlanir<br />
nýrrar ríkisstjórnar flutti hann þau<br />
skilaboð að Íslandi stæði til boða<br />
hækkun á kvóta sínum úr 1 milljón í<br />
11 milljón dollara. Treysti landið sér<br />
hins vegar ekki til róttækra umbóta og<br />
vildi halda sér við ríkjandi kerfi, myndi<br />
sjóðurinn ekki geta léð því samþykki.<br />
Svo fór að hin auknu dráttarréttindi urðu<br />
bakhjarl þeirra víðtæku umbóta sem<br />
gengu undir nafninu viðreisn. Höfðu þá<br />
liðið fimmtán ár frá því að Ísland gerðist<br />
aðili að sjóðnum, án þess að landið færði<br />
sér í nyt þá kosti sem aðildin gat veitt til<br />
að endurheimta frjáls viðskipti.<br />
Afdrifarík mistök<br />
Á fyrri hluta tuttugustu aldar slógu íslensk stjórnvöld því þrisvar<br />
sinnum á frest að laga gengismál landsins að breytingum sem orðið<br />
höfðu í umheiminum. Í fyrsta skipti stafaði drátturinn einna helst af<br />
ágreiningi um hækkun gengisins, enda þótt samstaða væri um sjálfa<br />
tenginguna við gull. Í annað skiptið, þegar gullfóturinn brast árið<br />
1931, var haldið fast við tengingu við sterlingspundið en ekki leitað<br />
eftir jafnvægi á grundvelli hreyfanlegs gengis, eins og gert var á öðrum<br />
Norðurlöndum. Þriðja sinnið, á árunum eftir síðari heimsstyrjöld, var<br />
látið undir höfuð leggjast að fylgja þeim reglum um ákvörðun gengis<br />
sem fólust í Bretton Woods kerfinu sem Íslendingar höfðu gerst<br />
aðilar að um leið og því var komið á fót árið 1944.<br />
Telja má að drátturinn í lok þriðja áratugarins hafi ekki skipt<br />
sköpum vegna þess að skeið gullfótarins hafi hvort eð er verið á enda<br />
runnið. Eigi að síður hefðu áherslur í stjórn efnahagsmála tvímælalaust<br />
orðið aðrar en var hefði eindregið verið stefnt að tengingu við gull á<br />
þessum tíma. Styrking gjaldeyris- og gullforða hefði þá haft forgang<br />
umfram aukningu opinberra framkvæmda og landið verið betur<br />
Kreppan hér á landi varð dýpri<br />
og langvinnari en annars hefði<br />
orðið, og landið festist æ meir<br />
í haftakerfi sem erfitt reyndist<br />
að brjótast undan. Hið sama<br />
gerðist að styrjöldinni lokinni,<br />
að dráttur á aðlögun að<br />
nýjum kringumstæðum varð<br />
til þess að Íslendingar flæktust<br />
í æ margbrotnara hafta- og<br />
styrkjakerfi<br />
undir heimskreppuna búið en raun<br />
varð á. Það fer á hinn bóginn ekki milli<br />
mála hversu alvarlegar afleiðingar sú<br />
gengisstefna hafði sem tekin var 1931<br />
og fylgt allt fram til 1939. Kreppan<br />
hér á landi varð dýpri og langvinnari<br />
en annars hefði orðið, og landið festist<br />
æ meir í haftakerfi sem erfitt reyndist<br />
að brjótast undan. Hið sama gerðist að<br />
styrjöldinni lokinni, að dráttur á aðlögun<br />
að nýjum kringumstæðum varð til þess<br />
að Íslendingar flæktust í æ margbrotnara<br />
hafta- og styrkjakerfi, sem haldið var<br />
uppi með erlendri efnahagsaðstoð, á<br />
sama tíma og nágrannar þeirra nutu<br />
góðs af vaxandi viðskiptum og frjálsara<br />
athafnalífi.<br />
Það væri fljótræði að draga þá ályktun af þessari reynslu fyrri tíma<br />
að mestu skipti að laga stjórn gengis- og peningamála sem fyrst að<br />
stefnu umheimsins, hver sem hún kynni að vera. Nokkur tími getur<br />
liðið áður en ljóst er hver sú stefna raunverulega sé, og ekki er víst<br />
að hún henti landinu í öllu tilliti. Það skiptir hins vegar miklu að fyrir<br />
hendi sé sú umgjörð stofnana þar sem unnt sé að meta aðstæður<br />
sem best og leggja á ráð um stefnuna og framkvæmd hennar, en því<br />
var ekki að heilsa á fyrri hluta tuttugustu aldar þegar sjálfstæðum<br />
seðlabanka hafði ekki verið komið á fót. Þá er ekki síður mikils um<br />
það vert að stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar einskorði sig ekki<br />
við afstöðu sem þeir geta trauðla horfið frá þegar vísbendingar leiða<br />
til nýrra átta.<br />
Heimildir:<br />
Við þessa samantekt hefur verið stuðst við ritgerðir eftir þá Bjarna Braga Jónsson,<br />
Jóhannes Nordal, Jónas H. Haralz og Magnús Svein Helgason í bókinni: Frá kreppu til<br />
viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag 2002. Enn fremur er stuðst við grein<br />
Hannesar H. Gissurarsonar: Gengishækkunin 1925 í Landshagir, Landsbanki Íslands<br />
1986, og við grein þeirra Jóhannesar Nordals og Ólafs Tómassonar: Frá floti til flots í<br />
Klemensarbók, FVH , 1985.<br />
Gutenberg<br />
gleðileg jól<br />
Gleðileg jól og farsælt komandi ár<br />
Þökkum viðskiptin á árinu sem er að líða<br />
Gutenberg ehf. | Suðurlandsbraut 24 | 108 Reykjavík | Kt: 440734 0149 | Sími: 545 4400 Fax: 545 4401<br />
27
Clemencía frænka<br />
SMÁSAGA EFTIR Ángeles Mastretta<br />
Unnusti Clemencíu Ortega gerði sér enga grein fyrir þeim heimi firru og ástríðu sem hann opnaði<br />
fyrir þetta kvöld. Hann seildist eftir þessu rétt eins og hverri annarri sultukrukku og lauk upp. En frá<br />
þeirri stundu fylltist líf hans allt - þessi áhyggjulausa ferð hans um lífið í ensku jakkafötunum eða með<br />
tennisspaðann - ilminum, því beiska bruggi, já, eitrinu.<br />
Clemencía frænka var vissulega falleg en<br />
bak við dökka lokkana leyndust ákveðnar<br />
hugmyndir sem með tímanum urðu til<br />
vandræða. Því í fyrstu voru það ekki aðeins<br />
duttlungar hennar heldur þessar hugmyndir<br />
sem komu henni áreynslulaust í þá leynilegu<br />
hvílu sem hún deildi með unnusta sínum.<br />
Á þeim tíma var það ekki bara svo að<br />
vel uppaldar stúlkur frá Puebla rekkjuðu<br />
ekki með unnustum sínum heldur hvarflaði<br />
hreint ekki að þeim að gera mætti ráð fyrir<br />
slíkum möguleika. En það var Clemencía<br />
frænka sem losaði um kotið þegar hún<br />
fann að geirvörturnar voru orðnar stinnar<br />
eins og tvær strýtur. Það var hún sem setti<br />
hendurnar inn undir buxurnar, í hellinn þar<br />
sem menn geyma gæludýr sitt, sem þeir<br />
flytja með sér um allar jarðir, dýrið sem þeir<br />
ljá manni þegar þá lystir og láta svo hverfa,<br />
skeytingarlaust og kyrrt líkt og það hefði<br />
aldrei komið nálægt okkur. Það var hún sem<br />
fálmaði eftir ólgandi ræflinum án þess að<br />
nokkur neyddi hana, það var hún sem vildi<br />
sjá hann, finna hann.<br />
Því var það svo að unnustinn fann hvorki<br />
til skammar þess sem hefur misnotað né<br />
skyldu þess sem er bundinn loforði. Þau<br />
elskuðust í matarbúrinu meðan athygli<br />
allra beindist að bróðurdóttur Clemencíu<br />
frænku sem fyrr um daginn hafði klæðst<br />
brúðarskarti til að ganga í hjónaband eins og<br />
lög gera ráð fyrir. Í matarbúrinu var dimmt<br />
og kyrrt undir lok veislunnar. Þar ilmaði af<br />
kryddi og múskati, súkkulaði frá Oaxaca og<br />
chílepipar, vanillu og ólífum, maískökum<br />
og saltfiski. Í fjarska ómaði tónlistin og<br />
inn á milli heyrðust köll um að brúðhjónin<br />
skyldu kyssast, að vesöl og ófríð stúlka ætti<br />
að fá brúðarvöndinn, að tengdaforeldrarnir<br />
skyldu fá sér snúning. Clemencía frænka gat<br />
ekki hugsað sér betri stað í veröldinni fyrir<br />
áætlanir sínar þetta kvöld. Þau elskuðust<br />
án heitstrenginga, án kúvendinga, laus við<br />
ábyrgðina sem fylgir því að vera á verði.<br />
Um stund voru þau það sem kallast -<br />
hamingjusöm.<br />
- Það er bergmynta í hárinu á þér, sagði<br />
móðir hennar þegar hún sá hana dansa<br />
nálægt borðinu þar sem hún hafði setið<br />
ásamt föður Clemencíu síðustu fimm og<br />
hálfa stundina.<br />
- Það hlýtur að vera úr brúðarvendinum<br />
sem lenti á mér.<br />
- Ekki sá ég að hann lenti á þér, sagði<br />
móðirin. - Ég kom ekki einu sinni auga á þig<br />
þegar honum var kastað. Og ég sem kallaði<br />
á þig.<br />
- Það var annar vöndur sem kom í<br />
minn hlut, svaraði Clemencía eins og<br />
blygðunarlaus prakkari.<br />
28
Móðirin var vön svörum af þessu tagi.<br />
Jafnvel þótt hún teldi þau fjarstæðukennd<br />
með öllu rakti hún þau til þess andlega<br />
ójafnvægis sem dóttirin bjó við allt frá<br />
því hún hafði mátt þola skæða mislinga<br />
og hitasótt sem fylgdi í kjölfarið. Þar að<br />
auki vissi hún að á stundum sem þessum<br />
var vísara að spyrja einskis frekar til að<br />
koma í veg fyrir vandræði. Hún lét sér því<br />
nægja vangaveltur um að bergmynta væri<br />
stórkostleg jurt, gersamlega vanmetin í<br />
eldamennsku.<br />
- Engum hefur hugkvæmst að setja hana<br />
í eftirrétti, sagði hún stundarhátt, eins og til<br />
að enda mál sitt.<br />
- Mikið dansar hún Clemencía vel,<br />
sagði maðurinn við hlið hennar til að hefja<br />
samræður.<br />
Þegar unnustinn, sem Clemencía frænka<br />
hafði gefist í matarbúrinu, vildi ganga að<br />
eiga hana kvað hún það ómögulegt. Svar<br />
hennar var þrungið slíkri alvöru að hann hélt<br />
sig hafa misboðið henni, því í stað þess að<br />
biðja hennar fyrr hafði hann í heilt ár verið<br />
aðnjótandi að mörgum duldum ilminum<br />
meðan hann kom bakaríum sínum á fót uns<br />
þau voru orðin sex talsins; bakarí þar sem<br />
fengust bæði brauð og sætabrauð, og tvö<br />
til viðbótar þar sem seldar voru tertur og<br />
ávaxtahlaup.<br />
En það var ekki ástæðan fyrir höfnun<br />
Clemencíu frænku. Þær voru margar og hún<br />
hafði einfaldlega aldrei haft tíma eða þörf<br />
fyrir að útskýra þær.<br />
- Ég hélt að þú hefðir skilið þetta fyrir<br />
löngu, sagði hún.<br />
- Skilið hvað? spurði hann.<br />
- Að það var aldrei ætlun mín að gifta<br />
mig, ekki einu sinni þér.<br />
- Ég skil ekki, sagði unnustinn sem var<br />
bara ósköp venjulegur maður. - Viltu vera<br />
hóra allt lífið?<br />
Þegar Clemencía frænka heyrði þessi<br />
orð sá hún á augabragði eftir hverri stund,<br />
hverju síðdegi og kvöldi sem hún hafði<br />
gefið þessum ókunna manni. Hún hafði ekki<br />
einu sinni skap í sér til að móðgast.<br />
- Viltu ekki fara núna, sagði hún, - áður<br />
en ég rukka þig um fúlguna sem þú skuldar<br />
mér.<br />
Hann varð skelkaður og lét sig hverfa.<br />
Skömmu síðar kvæntist hann dóttur<br />
innflytjanda frá Astúrías, skírði sex börn<br />
og minningarnar máðust með tímanum<br />
þar til þær urðu fúlar líkt og staðið vatn<br />
við brúnir á gosbrunni. Hann varð ákafur<br />
vindlareykingamaður, fékk sér alltaf í<br />
staupinu síðdegis, vissi ekki hvað hann<br />
átti af sér að gera þegar hann lá andvaka í<br />
morgunsárið og þreyttist seint á að hafa<br />
uppi á nýjum leiðum í viðskiptum. Hann<br />
var fámáll, átti tvo vini sem hann fór með<br />
í skotklúbbinn alla laugardaga; meiri trúnað<br />
gat hann ekki sýnt þeim en þá barnalegu<br />
reiði sem lamaði hann þegar hann hæfði ekki<br />
tvær eða fleiri dúfur. Honum sárleiddist.<br />
Þriðjudagsmorgun einn, nítján árum eftir<br />
að hann fór á mis við ilm og varir Clemencíu<br />
frænku, kom til hans maður ættaður frá<br />
Yucatán og vildi selja honum matvöruverslun<br />
sem var með hvað fjölbreyttast úrval í<br />
borginni. Þeir héldu af stað til að skoða<br />
verslunina. Þeir fóru inn um bakdyrnar,<br />
gegnum risastóra víngeymslu sem var full<br />
af fræjum, hveiti og sykursekkjum, korni,<br />
súkkulaði, kryddjurtum, chílepipar og öðru<br />
sem oftast er í matarbúrum.<br />
Samstundis fann hann til óróleika um<br />
allan líkamann. Hann dró upp ávísanaheftið<br />
og hugðist kaupa allt saman án þess að hafa<br />
litið það augum, borgaði sölumanninum<br />
fyrsta uppsetta verðið, stökk út og hljóp<br />
að húsinu með görðunum þremur þar sem<br />
Clemencía frænka bjó enn. Þegar hún heyrði<br />
að maður beið hennar við dyrnar hraðaði hún<br />
sér niður stigann sem lá að blómumprýdda<br />
húsagarðinum með öllum fuglunum.<br />
Þegar hann sá Clemencíu nálgast, þessa<br />
þrjátíu og níu ára drottningu jafnvægis,<br />
langaði hann að kyssa gólfið sem hún gekk<br />
eftir. Hann horfði á hana koma nær og vildi<br />
helst hverfa þegar hann hugsaði til þess hve<br />
ljótur hann var orðinn og gamall. Clemencía<br />
skynjaði óróleika hans og kenndi í brjósti um<br />
hann vegna ístrunnar og skallans, sömuleiðis<br />
pokanna, sem voru farnir að myndast undir<br />
augunum, og mæðusvipsins sem hann hefði<br />
viljað má af andlitinu.<br />
- Við höfum elst, sagði hún og tilreiknaði<br />
sér líka öll ósköpin til að róa hann.<br />
- Þú þarft ekki að aumka þig yfir mig.<br />
Ég hef verið hreint fífl og ber þess greinileg<br />
merki.<br />
- Ég elskaði þig ekki vegna gáfnafarsins,<br />
sagði Clemencía frænka með bros á vör.<br />
- En þú hættir að elska mig því ég var<br />
fífl, sagði hann.<br />
- Ég hef aldrei hætt að elska þig, sagði<br />
Clemencía frænka. - Ég vil bara ekki<br />
sólunda neinu. Allra síst tilfinningum.<br />
- Clemencía, sagði maðurinn og<br />
skalf af undrun, - en þú hefur átt tólf<br />
unnusta á eftir mér.<br />
- Já, og ég elska ennþá alla tólf,<br />
sagði Clemencía frænka og<br />
losaði af sér svuntuna.<br />
- Hvað þá? spurði<br />
veslings maðurinn.<br />
- Af öllu hjarta,<br />
svaraði Clemencía<br />
frænka. Þegar<br />
hún kom nær<br />
fyrrverandi unnustanum fann hún skjálfta<br />
hans sem hún ein þekkti.<br />
- Komum, sagði hún, tók undir handlegg<br />
hans og þau héldu af stað út. Þá hætti hann að<br />
skjálfa og fór með hana í flýti að versluninni<br />
sem hann hafði nýfest kaup á.<br />
- Slökktu ljósið, bað hún þegar þau<br />
komu inn í víngeymsluna og fann hvernig<br />
ilmur bergmyntunnar umlukti þau. Hann<br />
teygði handlegginn aftur fyrir sig og þarna<br />
í dimmunni gerði hann upp tuttugu ára<br />
fjarveru. Byrði líkamans var aflétt.<br />
Tveimur stundum síðar, meðan hann<br />
losaði bergmyntuna úr dökkum lokkunum á<br />
Clemencíu frænku, bað hann enn á ný:<br />
- Gifstu mér.<br />
Clemencía frænka kyssti hann rólega og<br />
klæddi sig svo í flýti.<br />
- Hvert ertu að fara? spurði hann þegar<br />
hann sá hana halda í átt að dyrunum og veifa<br />
í kveðjuskyni.<br />
- Út í morguninn, sagði frænkan og leit<br />
á úrið.<br />
- En þú elskar mig, sagði hann.<br />
- Já, svaraði Clemencía frænka.<br />
- Meira en alla hina? spurði hann.<br />
- Jafnmikið, svaraði frænkan.<br />
- Þú ert sannkölluð ... sagði hann, en<br />
Clemencía frænka greip frammí:<br />
- Gættu tungunnar, því ég tek fyrir og<br />
þrjátíu bakarí munu ekki duga til.<br />
Síðan opnaði hún dyrnar og hvarf án þess<br />
að segja orð.<br />
Næsta morgun barst Clemencíu Ortega<br />
gjafabréf upp á þrjátíu bakarí og eina<br />
matvöruverslun. Það kom í umslagi ásamt<br />
korti sem á stóð: „Þú ert mikill þverhaus.“<br />
Ángeles Mastretta (1949) er frá Mexíkó. Hún hefur<br />
starfað sem blaðamaður og rithöfundur. Skáldverk<br />
hennar Mujeres de ojos<br />
grandes (Konur með<br />
stór augu) kom út<br />
árið 1991. Í því eru<br />
37 sjálfstæðir þættir<br />
og er sá sem hér<br />
birtist tekinn úr þeirri<br />
bók. Hún hefur einnig<br />
gefið út skáldsögurnar<br />
Arráncame la vida (Rífðu<br />
úr mér kviku mína, 1985),<br />
Mal de amores (Ástarsorg, 1996),<br />
Ninguna eternidad como la mía<br />
(Engin eilífð líkt og mín, 1999) og<br />
greinasafnið Puerto libre (Fríhöfn, 1993)<br />
og El mundo iluminado (Upplýstur heimur,<br />
1998). Nýjasta skáldsaga hennar El cielo de los<br />
leones (Himinn ljónanna) kom út 2003.<br />
Þýðandi: Kristín Guðrún Jónsdóttir<br />
29
Af hverju er Reykjavík<br />
höfuðborg Íslands?<br />
ÁSGEIR JÓNSSON HAGFRÆ‹INGUR<br />
Ásgeir Jónsson hagfræðingur telur að það hafi ekki verið einber tilviljun eða forsjá goðanna að Reykjavík varð höfuðstaður Íslands.<br />
Mynd: Geir Ólafsson.<br />
Við fyrstu sýn virðist upphefð Reykjavíkur hafa ráðist við upphaf landnáms. Fyrsti landnámsmaðurinn, Ingólfur Arnarson, varpaði<br />
öndvegissúlum sínum fyrir borð á leið hingað til lands og hét að hann skyldi þar byggja er súlurnar kæmu á land. Hann lét síðan þræla<br />
sína fylgja strandlengjunni allt þar til súlurnar fundust í Reykjavík, og Ingólfur stóð við orð sín og settist þar að. Þetta er táknræn<br />
saga, hvort sem hún er sönn eður ei. Ingólfur kom að ónumdu landi og valdi Reykjavík fram yfir alla aðra staði á landinu. Upphefð<br />
Reykjavíkur virðist því vera annaðhvort verk guðlegrar forsjónar eða tilviljunarkenndra hafstrauma – eftir því hvernig á málin er<br />
litið. Svo virðist reyndar vera að sumir hafi undrast þetta val. Í Landnámu eru eftirfarandi ummæli höfð eftir Karla, öðrum þeim þræl<br />
sem fann súlurnar í Reykjavík: „Til ills fórum við um góð héruð, er vér skulum byggja útnes þetta.“ Síðan strauk Karli með ambátt<br />
sér við hlið – fremur en setjast að við sundin blá – þó svo að Ingólfur hafi að lokum haft uppi á honum aftur við Ölfusvatn. Þetta bendir<br />
til þess að ritarar Landnámu hafi talið það merki um mikla hollustu við goðin að Ingólfur skyldi velja Reykjavík umfram aðra staði á<br />
landinu sem stóðu honum til boða.<br />
Reykjavík hverfur úr sögubókum eftir Ingólf<br />
Koma Ingólfs árið 874 virðist hafa markað upphaf að skipulegu<br />
landnámi hérlendis. Margt bendir til þess að Ingólfur og niðjar hans<br />
hafi gegnt forystuhlutverki á fyrstu áratugum Íslandsbyggðar, meðal<br />
annars farið með vald allsherjargoða og stofnað fyrsta héraðsþingið<br />
á Kjalarnesi. „Ingólfur er frægastr allra landnámsmanna, því at<br />
hann kom hér at auðu landi ok byggði fyrst landit og gerðu aðrir<br />
landnámsmenn eftir hans dæmum síðan,“ segir Landnáma. En eftir<br />
þennan glæsilega upphafskafla í sögu landsins hverfur Reykjavík af<br />
spjöldum sögunnar næstu árhundruðin. Íslandssagan gerist að mestu<br />
leyti í öðrum héruðum. Sumir staðir verða frægir sem ættarsetur,<br />
menntasetur, biskupssetur, verslunarstaðir eða aðsetur skálda og<br />
höfðingja. Á öðrum stöðum – jafnvel aumustu kotum – er barist,<br />
sæst eða samið og þeir staðir komast þannig inn í sögubækur. Jafnvel<br />
þegar sögunni víkur til Suðvesturlands og stórviðburðir gerast í<br />
hinu forna landnámi Ingólfs virðist sagan sneiða hjá Reykjavík.<br />
Klaustur er sett niður í Viðey, umboðsmaður konungs býr á<br />
Bessastöðum og Hafnarfjörður verður verslunarmiðstöð. Kópavogur<br />
verður nafnkenndur fyrir það eina atvik að þar var skrifað undir<br />
einveldishyllinguna árið 1662. En landnámsbær Ingólfs virðist<br />
dvelja í skugga.<br />
Var Skúli faðir Reykjavíkur?<br />
Vitaskuld var búið vel í Reykjavík. Þar var kirkjusetur og staðurinn<br />
var setinn af mörgum mætum mönnum. Síðar, eftir 1600, færist<br />
verslunin nær þegar Hólmurinn (Efferseyjar eða Grandaey) verður<br />
einn helsti verslunarstaðurinn við innanverðan Faxaflóa. En samt<br />
sem áður er það svo að Reykjavík virðist ekki fá líf fyrr en Skúli<br />
Magnússon landfógeti velur staðinn undir iðnfyrirtækin sín –<br />
Innréttingarnar – árið 1752. Á tímabilinu milli Ingólfs Arnarsonar<br />
30
og Skúla Magnússonar fógeta virðist fátt vekja athygli á Reykjavík<br />
umfram aðra staði á landinu. Raunar voru sögulegar tilvísanir ekki<br />
ofarlega í huga Skúla þegar hann valdi Reykjavík til þess að verða<br />
verksmiðjuþorp. Það má til dæmis marka af því að þeirri hugmynd var<br />
alvarlega velt upp að endurnefna Reykjavík í höfuðið á Danakonungi<br />
og kalla Kristjánsvík. Sá fyrsti sem vildi draga söguna til vitnis um að<br />
örlögin hefðu ráðið upphefð Reykjavíkur þegar í upphafi landnáms<br />
var Eggert Ólafsson í Mánamálum sínum. Hann var auk þess einn sá<br />
fyrsti sem sá fyrir sér borg með hellulögðum strætum – höfuðborg<br />
Íslands, en það er önnur saga. Skúli hafði fyrst og fremst hagræði<br />
í huga:<br />
Reykjavík vantaði virðuleika. Um þetta hafði Skúli fógeti ekki hugsað<br />
í fyrstu eða ekki tekið eftir því. Hans sjónarmið var hið hagnýta<br />
sjónarmið, að láta bæinn vera vel í sveit settan til atvinnurekstrar<br />
og láta hann liggja vel við gömlum höfuðbólum, fyrst og fremst sínu<br />
eigin höfuðbóli, Viðey. (Vilhjálmur Þ. Gíslason 1936)<br />
Þau höfuðból sem Skúli miðaði við voru Bessastaðir, Viðey, Hólmur<br />
og Nes. Þessir staðir hafa vitaskuld ekki lengur sömu þýðingu og<br />
þeir höfðu á átjándu öld. Þess vegna er ekki fráleitt að varpa þeirri<br />
spurningu fram hvort upphefð Reykjavíkur sé aðeins tilviljun –<br />
ákvörðun byggð á persónulegu mati eins manns, Skúla fógeta, sem<br />
fékk óvæntan aðgang að fjárhirslum konungs og miðaði við aðstæður<br />
sem voru gjörólíkar þeim sem nú þekkjast.<br />
„Allt til Reykjavíkur“<br />
Eins og kunnugt er fóru Innréttingar Skúla fógeta á hausinn ein<br />
af annarri, jafnvel þó að konungur verði miklum fjármunum í að<br />
halda þeim á floti. Það virðist í raun einsýnt að ef þessi iðnstarfsemi<br />
hefði verið það eina sem hóf Reykjavík yfir aðra staði hefðu þær<br />
dugað skammt sem þéttbýlisvaki. Landnámsjörð Ingólfs hefði þá<br />
endað sem áhugaverður staður í vegahandbókum með rústum og<br />
ef til vill einhverri byggð en alls ekki höfuðstaður. Sú varð þó ekki<br />
raunin. Staðreyndin er sú að lukka Reykjavíkur var sígandi og það<br />
tók áratugi fyrir bæinn að festa sig í sessi sem höfuðstað. Bærinn<br />
fékk kaupstaðarréttindi árið 1786 og þá voru þar 302 íbúar. Þeim<br />
fækkaði heldur á næstu árum og voru ekki nema 291 árið 1792. En<br />
smám saman fóru æðstu embættismenn landsins að safnast þar fyrir<br />
og stjórnsýslukjarni tók að myndast. Landfógeti settist þar að 1792,<br />
Landsyfirréttur er settur þar niður 1800 eftir að Alþingi er lagt niður<br />
á Þingvöllum og upp úr aldamótunum flytja stiftamtmaður og biskup<br />
til staðarins. Landlæknir kemur 1833 og árið 1836 er skipuð sérstök<br />
bæjarstjórn. Um þessa þróun segir í norðlenskum húsgangi:<br />
Höfðingjar og heiðurskrans<br />
héðan burtu fýkur,<br />
æðst embætti innanlands,<br />
allt til Reykjavíkur.<br />
Upphefð Reykjavíkur kom hægt og bítandi<br />
Upphefð Reykjavíkur sem höfuðstaðar var hæg og bítandi og hófst<br />
raunar ekki fyrr en eftir að tilraunir Skúla fógeta voru um garð<br />
gengnar. Þar sem Ísland var undir dönskum yfirráðum og Danir sáu<br />
um stjórnsýslu og verslun hérlendis, var stór hluti af upphaflegum<br />
íbúum staðarins danskrar ættar. Árið 1805 voru þeir 63 af 879 manns<br />
Á dögum Skúla fógeta skorti Reykjavík virðuleika. Á þessari<br />
mynd frá 1930 hefur yfirbragðið breyst mjög til hins betra.<br />
Mynd: Karl Chr. Nielsen.<br />
í Reykjavíkursókn. Þessi danski svipur bæjarins varð ekki til þess<br />
að vekja sérstaka ást hjá þjóðinni til höfuðstaðarins. Það sést meðal<br />
annars á því að Fjölnismenn vildu láta setja Alþingi á Þingvöllum en<br />
alls ekki í Reykjavík. Hafi aðrir staðir hentað betur sem höfuðstaður<br />
hefði verið hægðarleikur að beina uppbyggingunni þangað þegar<br />
atvinnulíf og stjórnsýsla fór að færast til nútímahátta – en það gerðist<br />
ekki. Ástæðan er einfaldlega sú að staðsetning Reykjavíkur, sem<br />
miðstöðvar verslunar, þjónustu, iðnaðar og stjórnsýslu, var kjörin.<br />
Þar er góð höfn, laus við hafís, sem liggur vel við siglingum til og<br />
frá landinu. Þaðan er einnig stutt til margra af bestu fiskihöfnum og<br />
fiskimiðum landsins. Reykjavík er líka staðsett á ská við Vesturland<br />
og Suðurland og lá vel við landsamgöngum til tveggja stærstu og<br />
frjósömustu landbúnaðarhéraða landsins. Bærinn hafði því sérstöðu<br />
vegna þess að þar var þríþættur aðgangur að höfn, fiskimiðum og<br />
landbúnaðarsvæðum sem aðrir staðir höfðu ekki. Það var því engin<br />
tilviljun að Danir kusu að setja niður stjórnstöð sína á Bessastöðum,<br />
eða að kaþólska kirkjan skyldi stofna klaustur í Viðey, og ekki heldur<br />
að Hólmurinn skyldi vera helsti verslunarstaðurinn við innanverðan<br />
Faxaflóa. Sá staður sem veitti Reykjavík helstu samkeppni var<br />
Hafnarfjörður en fyrir daga Innréttinganna stungu ýmsir upp á honum<br />
sem höfuðstað og án efa hefði sá staður getað gegnt því hlutverki<br />
með sóma. Því má segja að jörðin Reykjavík hafi átt upphefð sína<br />
frumkvæði Skúla að þakka. Þótt Skúli hefði ekki komið til sögunnar<br />
hefði höfuðstaðurinn samt sem áður ekki legið ýkja fjarri Reykjavík<br />
og nær örugglega innan þeirra þéttbýlismarka sem nú eru kennd við<br />
höfuðborgarsvæðið. Það er því ekki hægt að fallast á að upphefð<br />
Reykjavíkur sem höfuðstaðar sé nema að litlu leyti tilviljun, hvað<br />
sem líður öndvegissúlum Ingólfs.<br />
31
„Það voru margir<br />
vantrúaðir á að þjóðarsáttin<br />
mundi skila sér“<br />
Viðtal við Ásmund Stefánsson ríkissáttasemjara<br />
Mynd: Páll Stefánsson.<br />
Ásmundur Stefánsson hagfræðingur þekkir öðrum mönnum betur til samningamála á íslenskum<br />
vinnumarkaði undanfarna áratugi. Hann var ráðinn hagfræðingur ASÍ árið 1973 og varð forseti<br />
sambandsins árið 1980. Hann var lykilmaður í þjóðarsáttarsamningunum árið 1990. Síðar hóf hann störf<br />
hjá Íslandsbanka og varð einn af framkvæmdastjórum bankans, sat í samninganefnd bankanna og<br />
var formaður hennar um tíma. Hann var um skeið framkvæmdastjóri EFA, sem var fjárfestingarfélag.<br />
Árið 2003 var hann skipaður ríkissáttasemjari. Hann hefur því kynnst kjarasamningum frá öllum<br />
hliðum. Vísbendingu þótti forvitnilegt að fá Ásmund til þess að líta um öxl til þess að velta fyrir sér<br />
kjarabaráttunni á undanförnum aldarþriðjungi.<br />
32
Voru verkföll ill nauðsyn?<br />
Verkalýðsbaráttan var mjög hörð á árum áður. Stundum stóðu<br />
allsherjarverkföll vikum saman. Var þetta nauðsynlegt til þess<br />
að tryggja lífskjörin?<br />
Það er reyndar ekki rétt að saga verkalýðsbaráttunnar á Íslandi sé<br />
ein samfelld verkfallssaga þótt einstakar deilur, eins og Nóvudeilan<br />
og garnaslagurinn og svo tiltekin verkföll á stríðsárunum og síðan<br />
á sjötta og sjöunda áratuginum, sitji í fólki á okkar aldri eins og<br />
samfelldur slagur. Samskiptin á milli aðila voru þó harkalegri á<br />
árum áður en nú og traust á milli aðila minna. Þjóðfélagsbaráttan<br />
var öll grimmari og ég held þess vegna að deilurnar hafi verið<br />
óhjákvæmilegur fylgifiskur aðstæðna.<br />
Nú er vitað að verkföll valda þjóðhagslegum skaða, hvers vegna<br />
beittu menn þeim af slíkri hörku sem raun ber vitni? Var um<br />
að kenna óbilgirni atvinnurekenda eða óraunhæfum kröfum<br />
verkalýðsins?<br />
Eflaust hefur hvort tveggja komið til en ég held, eins og ég sagði<br />
áðan, að skýringin sé almenn harka í þjóðfélagsbaráttunni og skortur<br />
á trausti á milli aðila.<br />
Á árunum eftir 1970 byrjuðu hagfræðingar að vinna hjá<br />
verkalýðssamtökunum og atvinnuveitendum. Engu að síður<br />
voru samningarnir á árunum 1970 til 1990 yfirleitt upp á tuga<br />
prósenta hækkun launa og verðbólgan var 40 til 60% árum<br />
saman. Hvernig stóð á þessu?<br />
Þetta tímabil einkenndist af miklum sveiflum í efnahagslífinu og<br />
það má segja að aðstæður hafi ekki boðið upp á annað en gagnkvæma<br />
hörku. Verkalýðshreyfingin knúði fram kauphækkanir og stjórnvöld<br />
tóku þær til baka með gengisfellingum og verðbólgu. Það skorti<br />
traust og samstöðu milli aðila til að rjúfa þann vítahring. Það að<br />
hagfræðingar komu til starfa hjá samtökunum breytti þessu ekki í<br />
sviphendingu en ég held þó að það megi segja að þeir hafi stuðlað<br />
að því að gefa aðilum sameiginlegar viðmiðanir og færa umræðuna<br />
að samhengi einstakra þátta. Ráðning þeirra endurspeglar vilja<br />
samtakanna til að ná skýrari yfirsýn og styrkja þekkingu samtakanna<br />
á stöðu og samhengi efnahagsmála. Að því leyti er ráðningin tákn um<br />
breytingar í þjóðfélagsumræðunni og breyttar áherslur. Það er hins<br />
vegar út í hött að ímynda sér að það eitt að ráða hagfræðinga til starfa<br />
mundi umsnúa öllum vinnubrögðum.<br />
Spillti pólitíkin fyrir?<br />
Árið 1976 hafði verðbólga lækkað nokkuð frá árunum þar á<br />
undan. Eftir sólstöðusamningana 1977, sem leiddu til tugprósenta<br />
launahækkunar, rauk hún upp aftur og var komin yfir 100%<br />
þegar loks náðist eitthvert taumhald á henni árið 1983.<br />
Hvers vegna gátu menn ekki náð saman um aðgerðir til þess<br />
að ná verðbólgunni niður?<br />
Þetta voru miklir umbrotatímar í efnahagsmálum og þegar ég<br />
horfi til baka held ég að menn hafi einfaldlega ekki haft nein ráð til<br />
að fara aðrar leiðir. Til að rjúfa vítahringinn þurfti allsherjar samstöðu<br />
sem náðist einfaldlega ekki fyrr en árið 1990 og við þær sviptingar<br />
sem gengu yfir efnahagsmálin á þessum tíma hefði verið mjög erfitt<br />
að ná þessari samstöðu og samskipti aðila voru ekki nógu traust til<br />
þess að til slíkrar tilraunar gæti komið.<br />
Verkalýðshreyfingin var mjög pólitísk á þessum árum. Gat það<br />
spillt fyrir árangri í kjaramálum að menn vildu beita henni til<br />
þess að klekkja á stjórnvöldum?<br />
Samfélagið allt var miklu pólitískara á þessum árum en í dag.<br />
Innan verkalýðshreyfingarinnar voru flokksböndin hins vegar<br />
byrjuð að rakna upp og það sama á við um samtök atvinnurekenda.<br />
Á því tímabili sem þú talar um voru bæði vinstri og hægri stjórnir<br />
og hvorugt stjórnarmunstrið gat tekist á við sviptingarnar. Einmitt<br />
það var kannski sá lærdómur sem aðilar vinnumarkaðarins drógu af<br />
reynslu þessara ára. Stjórnarmunstrið var ef til vill ekki meginatriði.<br />
Samtökin á vinnumarkaði urðu sjálf að ná saman og leggja fram<br />
mótaðar línur gagnvart stjórnvöldum ef vænta átti árangurs.<br />
Stjórnvöld hafa oft komið að kjarasamningum með svonefndum<br />
félagsmálapökkum. Hvort er þetta gagnlegt eða skaðlegt? Er til<br />
einhver hæfileg aðkoma ríkisvaldsins?<br />
Ég held að það sé enginn einfaldur leiðarvísir til um aðkomu<br />
ríkisvaldsins á hverjum tíma. Ég tel að félagsmálapakkarnir hafi<br />
skipt miklu máli til að byggja upp gagnkvæmt traust milli aðila<br />
vinnumarkaðarins og stjórnavalda, auk þess sem þeir fólu í sér<br />
mikinn og varanlegan réttindaávinning. Til að rjúfa margnefndan<br />
vítahring voru félagsmálapakkarnir einir og sér hins vegar ekki<br />
nægilegir. Það varð að takast víðtækari samstaða þar sem tekið væri<br />
á efnahagsmálunum í heild.<br />
Hér á landi hefur vinnumarkaðurinn verið tvískiptur, almennur<br />
vinnumarkaður og opinber markaður. Þessir markaðir eru ekki<br />
alltaf samstiga. Hefði það verið til góðs að sömu reglur giltu um<br />
alla?<br />
Já, ég held að það hefði verið auðveldara að tengja samtökin ef<br />
forsendur hefðu verið þær sömu. Því má bæta við að munurinn hefur<br />
minnkað mjög með árunum, bæði með auknum réttindum fólks á<br />
almennum vinnumarkaði og minni mun á atvinnuöryggi opinberra<br />
starfsmanna og þeirra sem eru á almennum vinnumarkaði. Í dag<br />
sé ég fátt auknu samstarfi til fyrirstöðu og þess vegna sameiningu<br />
samtakanna.<br />
Í framhaldi af síðustu spurningu má segja að um árabil hafi<br />
aðilar vinnumarkaðarins, atvinnurekendur og verkalýður, haft<br />
talsverð pólitísk völd. Á síðari árum virðast þau hafa minnkað<br />
mikið og menn velta fyrir sér hvort svona samtök séu nauðsynleg.<br />
Hvað hefur breyst?<br />
Enn held ég raunar að verkalýðshreyfingin og samtök<br />
atvinnurekenda hafi veruleg pólitísk ítök. Hitt er ljóst að með auknum<br />
stöðugleika í samfélaginu verða átakaaugnablikin færri og áhrifin<br />
verða í meira mæli í daglegum samskiptum aðila. Við verðum líka að<br />
muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka atvinurekenda<br />
hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint snúa<br />
að vinnumarkaðsmálum og kjörum. Þannig sýnist mér til dæmis<br />
að stórar og endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um<br />
herinn hafi aldrei skipt sköpum.<br />
Hvers vegna varð þjóðarsáttin ekki fyrr?<br />
Margir halda því fram að þjóðarsáttin hafi komið til vegna<br />
þess að ákveðnir forystumenn í verkalýðshreyfingunni og hjá<br />
Vinnuveitendasamabandinu hafi náð að byggja upp traust sín<br />
á milli. Stjórnmálamenn virtust standa á hliðarlínunni. Er þetta<br />
mergurinn málsins og hvers vegna náðist skyndilega að skapa<br />
þetta andrúmsloft sem kom verðbólgunni niður?<br />
Auðvitað skiptu einstaklingar og gagnkvæmt traust þeirra á milli<br />
lykilmáli. Þannig er það alltaf í mannlegum samskiptum. Þjóðarsáttin<br />
spratt hins vegar ekki upp í skyndi og eðli málsins samkvæmt gat<br />
hún ekki orðið að veruleika nema mikill fjöldi einstaklinga á ýmsum<br />
33
Samfelld velta kauphækkana,<br />
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði<br />
rekstrarforsendum fyrirtækja og þar<br />
með atvinnuörygginu.<br />
Mynd: Páll Stefánsson.<br />
sviðum þjóðlífsins legðist á eitt. Um þó nokkurn tíma höfðu ASÍ<br />
og VSÍ haft gagnkvæman vilja til að finna leiðir til að brjótast út úr<br />
vítahringnum. Sérstaklega vil ég nefna samningana 1986, sem gengu<br />
hins vegar ekki eftir, fyrst og fremst af tveimur ástæðum. Það var of<br />
miklu velt á ríkisfjármálin og það komu ekki aðrir að málum en ASÍ<br />
og VSÍ. Það skorti sem sagt breidd.<br />
Hafði það áhrif að atvinnuleysi var orðið nokkurt á þessum<br />
árum?<br />
Atvinnuleysi var reyndar ekki mikið þegar<br />
þjóðarsáttarsamn-ingarnir voru gerðir. Það var hins vegar verulegur<br />
uggur í fólki um atvinnuöryggið. Samfelld velta kauphækkana,<br />
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði rekstrarforsendum fyrirtækja og<br />
þar með atvinnuörygginu.<br />
Margir voru vantrúaðir á það að hægt væri að viðhalda<br />
þeim árangri sem náðist árið 1990 því að áður höfðu náðst<br />
áfangasigrar í baráttunni við verðbólguna sem svo glutruðust<br />
niður síðar. Sumir segja að aðgerðir stjórnarinnar árið 1991 hafi<br />
riðið baggamuninn. Hvað skipti mestu máli um að varanlegur<br />
árangur náðist?<br />
Það er rétt að það voru margir vantrúaðir á að þjóðarsáttin mundi<br />
skila sér. Háskólahagfræðingarnir voru til dæmis nokkuð samhljóða<br />
í því að ekkert mundi breytast. Um vorið sýndi Gallup-könnun að<br />
almenningur var vantrúaður á að verðbólga mundi hjaðna.<br />
Það sem réð úrslitum var tvímælalaust að samstaða um aðgerðir<br />
var breið. ASÍ og BSRB voru fullkomlega samstiga við<br />
samningsgerðina og bændasamtökin komu líka að henni. Samtök<br />
atvinnurekenda voru einnig einhuga, sem og bæði stjórnarflokkarnir<br />
og stjórnarandstaðan. Það var eindreginn vilji til að fylgja málum<br />
eftir og það var í mörgum atriðum gert með handafli. Bankarnir<br />
lækkuðu vexti í trausti þess að verðbólgan færi niður og<br />
verslunarfyrirtæki lækkuðu álagningu í trausti þess að þau þyrftu<br />
ekki að leggja til hliðar fyrir vöxtum og gengisbreytingum eins og<br />
áður. ASÍ og VSÍ unnu vel saman í því að ná þessum árangri og lögðu<br />
sameiginlega að fyrirtækjum að vinna með aðgerðunum. Það var<br />
sterkur meðbyr með þessari tilraun til að rjúfa vítahringinn og það<br />
vildi enginn láta standa sig að því að hann gerði ekki sitt.<br />
Það skipti líka miklu að jarðvegurinn hafði verið vel undirbúin.<br />
Þegar áttin hafði verið mörkuð stöðvaði ég samningaviðræður í<br />
mánuð til að færi gæfist til að fara yfir málin með stjórnum félaga<br />
og félagsmönnum ASÍ. Þessi ákvörðun var umdeild því að margir<br />
vildu keyra samningana í gegn strax. Ég er hins vegar viss um að<br />
ákvörðunin var rétt. Félagsmennirnir komu að undirbúningi og<br />
voru fyrir fram meðvitaðir um að verið væri að gera tilraun og<br />
umræður sýndu að þeir vildu gera tilraunina. Þeir vildu láta á það<br />
reyna hvort hægt væri að rjúfa vítahringinn. Á samráðsfundum eftir<br />
samningagerðina og við framlengingu þeirra um haustið 1990 var<br />
viljinn enn eindreginn.<br />
Á árunum 1990 til 1995 skertist kaupmáttur frá því sem samið<br />
var um í þjóðarsáttinni. Hvers vegna vildi verkalýðshreyfingin<br />
ekki beita afli til þess að reyna að rétta sinn hlut?<br />
Á þessu tímabili var verið að festa árangurinn í sessi. Það var<br />
samstaða um að treysta undirstöðurnar til frambúðar.<br />
Síðan 1995 hefur kaupmáttur styrkst ár frá ári og er nú um 50%<br />
betri en þá. Verkföll á almennum vinnumarkaði hafa ekki verið<br />
mörg eða löng á þessum tíma. Þýðir þetta að baráttan á árum<br />
áður hafi verið á röngum forsendum?<br />
Ég held að það segi hvorki eitt eða neitt um baráttuna á árum áður.<br />
Það endurspeglar aftur á móti þá víðtæku samstöðu sem var um að<br />
rjúfa vítahringinn 1990 og nýta þann ávinning sem þjóðarsáttin gaf.<br />
Voru einhver tækifæri á þessum árum sem menn misstu af? Var<br />
hægt að ná sambærilegum árangri fyrr?<br />
Auðvitað misstu menn af mörgum tækifærum en það þurfti of<br />
margt að breytast til að viðsnúningur gæti orðið. Það þurfti að leita<br />
leiða og ná samskiptum á breiðum grundvelli og það tókst 1990. Það<br />
tókst ekki fyrr.<br />
Við verðum líka að muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka<br />
atvinurekenda hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint<br />
snúa að vinnumarkaðsmálum og kjörum. Þannig sýnist mér til dæmis að stórar og<br />
endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um herinn hafi aldrei skipt sköpum.<br />
34
EDDUVERÐLAUNAÞÁTTURINN<br />
Jón Ólafs á dagskrá Sjónvarpsins<br />
kl. 19.40 öll laugardagskvöld<br />
SKEMMTIÞÁTTUR ÁRSINS Í SJÓNVARPI