Jóla-Vísbending 2006.pdf

Vikurit um viðskipti og efnahagsmál
Verð 699,- M/VSK
49. tölublað · 24. árgangur · 2006
1

FRÁ RITSTJÓRA
BENEDIKT JÓHANNESSON
Í þetta sinn er meginþema jólablaðsins þættir úr hagfræðisögu
20. aldarinnar á Íslandi og deilur manna um ýmis álitamál.
Hugmyndafræðileg barátta setti svip á öldina og meira en
helmingur mannkyns var lengst af í fjötrum flokka sem
aðhylltust hugmyndir sem sagan hefur sannað að voru rangar.
Íslendingar fóru ekki varhluta af hugsjónabaráttu. Hér er hluti af
hugmyndasögunni rakinn af þeim mönnum sem best þekkja til.
Hannes H. Gissurarson segir söguna af því þegar kenningar
frjálshyggjunnar voru aftur kynntar fyrir landsmönnum á áttunda og
níunda áratug síðustu aldar. Við þá sögu komu fjölmargir ungir menn
sem enn eru áberandi í þjóðlífinu. Vilhjálmur Bjarnason staðnæmist
við nokkrar ákvarðanir sem mestu hafa skipt í peningamálum
þjóðarinnar. Niðurstaða hans er sú að Alþingi ráði lítt við slíkar
ákvarðanir og veltir því fyrir sér hvort sú verði einnig raunin með
upptöku evru hérlendis. Eyþór Ívar Jónsson telur að koma ameríska
hersins árið 1941 hafi markað þáttaskil í sögu þjóðarinnar síðan.
Jónas Haralz segir frá því hvernig Íslendingar þurftu að taka
stefnumarkandi ákvarðanir í gengismálum á fyrri hluta aldarinnar,
en bankakerfið var alls ekki undir slíkt búið og skilningur flestra
stjórnmálamanna lítill. Ásgeir Jónsson veltir vöngum yfir því hvers
vegna Reykjavík varð höfuðborg Íslands. Loks er viðtal við Ásmund
Stefánsson ríkissáttasemjara en hann þekkir öðrum mönnum betur
átökin sem einkenndu stéttabaráttuna á árunum eftir 1970.
Mynd: Geir Ólafsson.
Af því að nú fara jól og áramót í hönd birtum við líka jólalag
ársins og vangaveltur um jólakvæði guðleysingjans og róttæklingsins
Stephans G. Rifjaðir eru upp atburðir ársins úr Vísbendingu og loks
kemur smásaga úr óvæntri átt. Lesendum Vísbendingar er þökkuð
samfylgdin á liðnu ári og óskað gleðilegra jóla og velfarnaðar á
komandi árum.
EFNISYFIRLIT
Frá ritstjóra .............................................................................2
Jólasálmur ...............................................................................4
Forsendur frjálshyggjubyltingarinnar ...................................6
– Hannes Hólmsteinn Gissurarson
firautir flingsins í fjármálum .................................................12
– Vilhjálmur Bjarnason
Ári› 2006 í Vísbendingu ........................................................15
– Annáll
Frá sér numin fljó› ...............................................................19
– Eyflór Ívar Jónsson
A› vera e›a vera ekki .............................................................23
– Jónas H. Haralz
Clemensía frænka ..................................................................28
– Smásaga
Afhverju er Reykjavík höfu›borg Íslands? ...........................30
– Ásgeir Jónsson
Vi›tal vi› Ásmund Stefánsson ríkissáttasemjara ..................32
Ritstjóri og ábyrgðarmaður: Benedikt Jóhannesson.
Útgefandi: Heimur hf., Borgartúni 23, 105 Reykjavík.
Sími: 512 7575. Myndsendir: 561 8646.
Netfang: visbending@heimur.is
Málfarsráðgjöf: Málvísindastofnun Háskólans
Umbrot og hönnun: Ágústa Ragnarsdóttir
Auglýsingar: Vilhjálmur Kjartansson, vilhjalmur@heimur.is
Prentun: Gutenberg. Upplag: 5.000 eintök.
Forsíðumynd: Sigurður Tómasson
Öll réttindi áskilin. © Ritið má ekki afrita án leyfis útgefanda.
2

ÍSLENSKA / SIA.IS / ICE 35339 12/06
FYRIR HANDHAFA VILDARKORTA VISA OG ICELANDAIR:
PUNKTAÐU NIÐUR FERÐALAGIÐ
UM 6.000 KRÓNUR
Handhafar Vildarkorta VISA og Icelandair geta nýtt
10.000 Vildarpunkta sem 6.000 króna greiðslu upp í
flugfargjald með áætlunarflugi Icelandair, fyrir hvern
sem er og hvenær sem er.*
+ Fáðu nánari upplýsingar á www.vildarklubbur.is
Vildarkort
*Gildir til 1. janúar 2007.

JÓLAKVÆ‹I TRÚLEYSINGJANS
Ljó‹: STEPHAN G. STEPHANSSON
Svo lítil frétt var fæing hans
Ljóð: Stephan G. Stephansson.
Lag: bj
Svo lít - il frétt va-ar fæð- ing hans í fjár - hús jöt - u -u hirð - ingj - ans að
dag og ár- tal eng - inn reit, um ald - ur hans ei nokk - ur veit. Um
ald - ur hans ei nokk - ur sál - a veit.
Og jafnvel samtíð okkar enn
sér ekki sína bestu menn,
en bylting tímans birtir allt
og bætir sumum hundraðfalt.
Og bætir sumum aftur hundraðfalt.
Því mótmælt hefði hans eigin öld,
að afmælið hans sé í kvöld,
og tengt þann atburð ársins við,
að aftur lengist sólskinið.
Að aftur fer að lengja sólskinið.
En alltaf getur góða menn,
og guðspjöll eru skrifuð enn.
Hvert líf er jafnt að eðli og ætt
sem eitthvað hefur veröld bætt.
Sem eitthvað hefur veröldina bætt.
Stephan G. Stephansson var trúleysingi en hafði þaullesið biblíuna og kunni hana öðrum mönnum
betur. Hann sendi jólakvæði í nýársblað Heimskringlu árið 1899. Í því er viss þversögn að trúleysingi
yrki jólakvæði enda kom á daginn að kvæðið var ekkert sérstaklega jólalegt. Hann nefndi það
Eloi lamma Sabakhtani! en þetta eru orð Krists á krossinum: „Guð minn, hví hefur þú yfirgefið mig?“
Stephani finnst þessi orð eins geta átt við sig. Enda er umfjöllunin um boðskap Krists og hliðstæðuna
við skáldið og bóndann.
Með laginu hér að ofan eru gefin fjögur erindi og þannig gæti
það í sjálfu sér staðið sem jólakvæði við jólalag. Þess ber að geta
að lagsins vegna var bætt við einni línu neðst sem er heldur lengri
endurtekning á síðustu línu Stephans.
Kvæðið byrjar sakleysislega á fæðingu frelsarans, litlum og
hversdagslegum atburði sem enginn veitti athygli á þeim tíma. Strax
í öðru erindi er vísun í samtímann: „[S]amtíð okkar enn sér ekki
sína bestu menn.“ Stephan var farinn að nálgast fimmtugt og fannst
líklega að samferðamennirnir veittu honum ekki þá eftirtekt sem vert
væri. Eins og trúleysingja er háttur minnir hann á að jól voru haldin
hátíðleg í heiðnum sið.
Hér eru birt fyrst þrjú erindin og fyrsta erindi þriðja hluta. Alls
er kvæðið 27 erindi. Smám saman verður Stephan beittari: „Um
okurkarl og aurasöfn hans orð ei vóru gælunöfn.“ Í næsta erindi segir:
„Og bókstafs þræl og kredduklerk hann kærði fyrir myrkraverk.“
Undir lokin víkur hann að hlutskipti skáldsins:
Og skáldið hreppir hlutfall það,
sem hversdagslífið þrengir að,
sem hnígur undir önn og töf
með öll sín bestu ljóð í gröf.
4

ÆVIMINNINGAR JÓHANNESAR ZOËGA
Jóhannes (t.h.) á göngu með kunningja sínum í
München árið 1937.
Eitt af síðustu verkum Jóhannesar var að hafa umsjón með
byggingu Perlunnar.
Pöntunarsími
Æviminningar Jóhannesar
Zoëga hitaveitustjóra komu út
um miðjan desember.
Í bókinni rekur Jóhannes
uppvaxtarár sín á Norðfirði
og segir frá námsárunum á
Akureyri og í Reykjavík. Hann
segir frá ýmsum ævintýrum
frá stríðsárunum í Þýskalandi,
„njósnaferð“ og verkbanni
sem hann lenti í vegna ógætilegra
ummæla um ráðamenn.
Þegar loftárásir hófust náði
hann oftar en einu sinni að
bjarga húsi frá eyðileggingu
með því að slökkva í logandi
sprengju. Hann og félagi hans
komust á ævintýralegan hátt
til Danmerkur eftir stríðslok.
Eftir stríð markaði hann spor í
söguna með því að byggja upp
Hitaveituna sem arðbærasta
fyrirtæki landsins.
Bókin er 224 bls. að stærð,
prýdd fjölda mynda. Hægt er
að panta bókina með því að
hringja í síma 512 7575 eða
senda tölvupóst á póstfangið
bj@heimur.is.
Útgefandi bókarinnar er
Heimur hf.

Forsendur
frjálshyggjubyltingarinnar
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
Hannes H. Gissurarson varð helsti frumkvöðull frjálshyggjunnar á Íslandi kornungur. Hér lýsir hann óvægnum átökum um hana
fyrstu árin.
Mynd: Geir Ólafsson.
Ísland skiptir ham
Síðustu fimmtán árin hefur Ísland skipt um ham. Fyrir 1991 var
verðbólga miklu meiri en í grannríkjunum og atvinnulíf óstöðugt,
þandist út og dróst saman á víxl. Í sjávarútvegi var feikilegum
fjármunum sóað í of mikla sókn í fiskstofna. Þá var oftast halli
á fjárlögum. Hið opinbera safnaði skuldum, og hér var rekinn
pilsfaldakapítalismi, svo að illa rekin fyrirtæki gátu jafnan treyst á
aðstoð ríkisins. Háir skattar á fyrirtæki komu í veg fyrir eðlilegan
vöxt þeirra. Ríkið rak fjölda fyrirtækja, ferðaskrifstofu, prentsmiðju,
síldarvinnslu, banka og ýmsar aðrar lánastofnanir og síma. Vextir
skömmtuðu ekki fjármagn, heldur misvitrir bankastjórar, sem iðulega
voru undir áhrifum stjórnmálamanna, en þeir vildu auðvitað frekar
fjárfesta í atkvæðum en arðsemi. Landsframleiðsla á mann var að
vísu veruleg á Íslandi, en þegar horft er um öxl, sést, að ósjaldan var
skýringin á því ýmist stríðsgróði eða rányrkja. Íslendingar höfðu fram
til 1940 verið hálfdrættingar á við Dani, en komust þá upp fyrir þá
vegna stríðsgróðans. Í kalda stríðinu munaði mjög um framkvæmdir
varnarliðsins. Fyrir útfærslu fiskveiðilögsögunnar í fjórum áföngum
veiddu útlendingar helming heildaraflans á Íslandsmiðum, en eftir
hana féll hann óskiptur í hlut Íslendinga. Síldarstofninn hvarf um
miðjan sjöunda áratug, og þorskstofninn var kominn að hruni í lok
hins áttunda. Velmegun Íslendinga var því sýnd veiði, en ekki gefin.
Þeir höfðu haldið misjafnlega á málum sínum. Það var ekki út í
bláinn, að hagfræðingar spáðu því um 1990, að Íslendingar yrðu í
aldarlok í röð fátækustu þjóða í Norðurálfunni.
Nú er öldin önnur. Verðbólga hefur frá 1991 verið svipuð og í
grannríkjunum. Halli á fjárlögum snerist í afgang, sem notaður
var til að greiða upp skuldir ríkisins, sem nú má heita skuldlaust,
ef tekinn er með í reikninginn gjaldeyrisforði Seðlabankans. Í skjóli
kvótakerfisins spratt upp fjöldi öflugra útgerðarfyrirtækja, sem njóta
þess, að takmarkaður aðgangur er að takmörkuðum auðlindum,
eins og hagfræðin kveður nauðsynlegt. Íslenskur sjávarútvegur er
miklu betur rekinn en gerist víðast annars staðar. Atvinnurekendur
treysta ekki lengur á aðstoð ríkisins, heldur vita, að þeir standa og
falla með eigin gerðum. Ríkið hefur selt fjölda fyrirtækja fyrir um
150 milljarða íslenskra króna að minnsta kosti að núvirði, þar á
meðal viðskiptabankana tvo og Símann. Vextir ráðast nú á frjálsum
markaði, svo að bankar hafa breyst úr skömmtunarskrifstofum
í þjónustufyrirtæki, sem keppa um viðskiptavini. Lífeyrissjóðir
Íslendinga eiga vel fyrir skuldbindingum ólíkt sambærilegum
stofnunum erlendis, og þar hefur myndast mikill sparnaður, sem
skilað hefur sér í fjármagni á markaði. Leystur hefur verið úr læðingi
ótrúlegur kraftur, eins og sést á íslensku útrásinni. Nú veifa íslenskir
víkingar ekki sverði, heldur verði. Hin góðu lífskjör Íslendinga hvíla
ekki lengur á rányrkju eða stríðsgróða, heldur á bættri afkomu og
bjartsýni um framtíðina. Þótt einstaklingar og fyrirtæki skuldi að
vísu talsvert, er þjóðin ung og hraust. Mengun og ofnýting ógna ekki
auðlindum Íslendinga. Umfram allt hefur hugarfar breyst: Gróði er
ekki lengur skammaryrði, heldur keppikefli. Nú lítur æskan upp til
athafnamanna, eins og rithöfunda og skálda áður.
Þessi lýsing á hamskiptum Íslands er ekki skáldleg sýn, heldur
studd traustum gögnum. Fraser-stofnunin í Vancouver í Bresku
Kólumbíu hefur tekið saman vísitölu atvinnufrelsis í heiminum
að frumkvæði hins heimskunna hagfræðings Miltons Friedmans.
Samkvæmt þeirri vísitölu var Ísland með einkunnina 4,1 af 10
mögulegum árið 1975, en 7,9 árið 2004. Vísitalan er mæld í 124
ríkjum, og var Ísland 53. ríkið í röðinni árið 1975, en hið níunda
árið 2004, og má ætla, að landið hafi þokast eitthvað áfram upp eftir
sölu Símans árið 2005. Samkvæmt annarri vísitölu atvinnufrelsis,
sem Heritage Foundation í Washington-borg tekur saman, er Ísland
enn ofar á lista, í fimmta sæti. Hvað olli þessum snöggu umskiptum?
Auðvitað er ein skýringin fólgin í aðstæðum. Veruleikinn knúði menn
til vitundar um það, að víðtækara atvinnufrelsi væri nauðsynlegt.
6

Það hefur aukist um allan heim, ekki
síst eftir hrun sósíalismans. En sú
skýring nægir ekki. Vitundin er ekki
óvirk, heldur á sinn þátt í að skapa
veruleikann, eins og Hegel gamli
hefði sagt. Skýra þarf, að frelsi hefur
aukist meira á Íslandi en í flestum
öðrum ríkjum. Önnur skýring á
frelsisbyltingunni hérlendis er sú, að
hópur æskumanna í Sjálfstæðisflokknum beitti sér upp úr 1970 fyrir
aukinni frjálshyggju. Þessi hópur varð strax áhrifamikill, en óhætt er
að segja, að hann hafi náð völdum, þegar einn helsti forystumaður
hans, Davíð Oddsson, formaður Sjálfstæðisflokksins, myndaði
ríkisstjórn vorið 1991, en Davíð var forsætisráðherra allt til haustsins
2004 og síðan utanríkisráðherra til jafnlengdar 2005, þegar hann
hætti stjórnmálaafskiptum og gerðist aðalbankastjóri Seðlabankans.
Hér skal þessi fróðlegi þáttur í hugmyndasögu Íslendinga á tuttugustu
öld stuttlega rakinn.
Eimreiðarhópurinn
Árið 1971 féll viðreisnarstjórnin eftir tólf ára valdatíma. Ungum
stuðningsmönnum Sjálfstæðisflokksins þótti þá nokkur þreytublær
á ráðherrum flokksins, sem hefðu meiri áhuga á að halda um stýrið
en beina því í rétta átt. Nokkrir þessara ungu manna urðu vinir
í forsetakjöri 1968, þegar þeir studdu ekki Gunnar Thoroddsen,
gamlan forystumann sjálfstæðismanna, heldur Kristján Eldjárn
Umfram allt hefur hugarfar breyst:
Gróði er ekki lengur skammaryrði,
heldur keppikefli. Nú lítur æskan
upp til athafnamanna, eins og
rithöfunda og skálda áður.
þjóðminjavörð. Þar á meðal voru
þeir Magnús Gunnarsson, sem þá
stundaði nám í viðskiptafræði í
Háskóla Íslands, Þorsteinn Pálsson
verslunarskólanemi og Davíð
Oddsson menntaskólanemi. Í
aðdraganda forsetakjörsins kynntust
þeir Ragnari Jónssyni í Smára og
hrifust af eldlegum áhuga hans á hvers
konar menningarlegri sköpun, frjálslyndi hans og umburðarlyndi.
Töldu þeir nauðsynlegt að blása nýju lífi í sjálfstæðisstefnuna. Árið
1972 hafði Hilmir hf. keypt hið gamla tímarit Eimreiðina, og að
ráði athafnamannsins Sveins R. Eyjólfssonar, sem rak Hilmi, var
Magnús Gunnarsson fenginn til að ritstýra því. Fyrsta heftið undir
nýrri ritstjórn kom út snemma árs 1973, þótt svo væri látið heita, að
það væri frá árinu 1972. Þar var aðalefnið viðtal við Jónas H. Haralz,
bankastjóra Landsbankans, um frjálshyggju. Má segja, að það orð
hafi þá orðið fleygt í nýrri merkingu, sem þýðing enska orðsins
„liberalism“ eða „libertarianism“, en áður hafði íslenska orðið einkum
verið notað um guðleysi eða efahyggju í trúmálum. Í viðtalinu skýrði
Jónas einföldum orðum út þá hugmynd frjálshyggjumanna allt
frá Adam Smith, að dreifing þekkingar krefðist dreifingar valds.
Sjálfstýring væri heppilegri en miðstýring, verðlagning gæðanna og
frjáls viðskipti með þau betri en skattlagning og skriffinnska. Upp
úr þessu hóf þessi hópur að hittast vikulega í hádeginu á skrifstofu
Magnúsar Gunnarssonar, sem varð forstjóri Hafskips 1973. Síðan
hittist hópurinn í mörg ár í svokölluðu turnherbergi á Hótel Borg.
Árið 1971 var frjálshyggjuvakningin ekki hafin en á þessari mynd af Landsfundi Sjálfstæðisflokksins má sjá menn sem síðar komu
mikið við sögu. Fremst sitja Gísli Baldur Garðarsson , Jón Steinar Gunnlaugsson, Eiríkur Benjamínsson, Þorsteinn Pálsson, Davíð
Oddsson og Áslaug Ragnars.
7

Í Eimreiðarhópnum voru á annan tug manna. Þeirra á meðal voru
Magnús Gunnarsson, Davíð Oddsson, Þorsteinn Pálsson, Geir H.
Haarde, Kjartan Gunnarsson, Jón Óttar Ragnarsson (sonur Ragnars
í Smára), Hrafn Gunnlaugsson, Baldur Guðlaugsson, Brynjólfur
Bjarnason, Vilhjálmur Þ. Vilhjálmsson, Jón Steinar Gunnlaugsson,
Gunnlaugur Claessen, Þór Whitehead og Þráinn Eggertsson.
Þegar Hannes Hólmsteinn Gissurarson var ráðinn blaðamaður
Eimreiðarinnar að tillögu Kjartans Gunnarssonar haustið 1973,
bættist hann í hópinn. Næstu tvö árin komu út nokkur Eimreiðarhefti,
sem vöktu mikla athygli, meðal annars með viðtölum við Ragnar
Jónsson í Smára og Sigurð Líndal prófessor. Eimreiðarmenn
voru allir virkir í starfi Sjálfstæðisflokksins og fjölmenntu á þing
Sambands ungra sjálfstæðismanna á Egilsstöðum haustið 1973, þar
sem þeir studdu Björn Bjarnason til formanns, en Friðrik Sophusson
varð þá hlutskarpari. Enginn málefnaágreiningur var þó milli
Eimreiðarhópsins og Friðriks og stuðningsmanna hans, en Friðrik
var einn helsti forystumaður annars hóps, sem hittist líka reglulega í
hádeginu þessi árin og löngum síðar, og voru þar meðal annarra Birgir
Ísl. Gunnarsson, Ólafur B. Thors, Ragnar Kjartansson, Björgólfur
Guðmundsson, Páll Bragi Kristjónsson, Pétur Sveinbjarnarson,
Ellert B. Schram, Jón Magnússon og Valur Valsson. Höfðu margir úr
þeim hópi haslað sér völl í atvinnulífinu.
Eimreiðarmenn höfðu sumir unnið á Morgunblaðinu, til dæmis þeir
Davíð Oddsson og Þorsteinn Pálsson, og voru allir stuðningsmenn
Geirs Hallgrímssonar í baráttu hans við Gunnar Thoroddsen um
forystuhlutverk í Sjálfstæðisflokknum eftir óvænt fráfall Bjarna
Benediktssonar sumarið 1970. Fór sú barátta þó aðallega fram
á bak við tjöldin. Geir sigraði Gunnar í varaformannskjöri á
landsfundi 1971 og varð formaður Sjálfstæðisflokksins 1973, þegar
Jóhann Hafstein missti skyndilega heilsuna. Eftir kosningasigur
Sjálfstæðisflokksins sumarið 1974 myndaði Geir ríkisstjórn. Það olli
gremju Eimreiðarmanna og raunar flestra ungra sjálfstæðismanna,
að stjórnin hreyfði lítt við ýmsum verkum vinstri stjórnarinnar 1971–
1974. Í stjórnarandstöðu höfðu sjálfstæðismenn til dæmis gagnrýnt
harðlega svonefnda Framkvæmdastofnun, en í stað þess að leggja
stofnunina niður var einn þingmaður flokksins, Sverrir Hermannsson,
gerður að forstöðumanni hennar ásamt fulltrúa Framsóknarflokksins,
og hóf hann að úthluta þaðan fé í því skyni að halda lífi í illa reknum
fyrirtækjum. Skömmu eftir myndun stjórnarinnar gagnrýndi
Þorsteinn Pálsson þetta harðlega á fjölmennum fundi á Hótel Esju,
þar sem nú er Nordica Hotel. Sverrir var til andsvara, og tíðkuðust
þar hin breiðu spjótin. Eimreiðarhópurinn beitti sér óspart fyrir
framboði Davíðs Oddssonar í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins fyrir
borgarstjórnarkosningar 1974. Tók hann níunda sæti listans,
vann það í kosningunum og gerðist strax ötull og harðskeyttur
borgarfulltrúi. Þegar Þorsteinn Pálsson var ráðinn ritstjóri Vísis
1975, gengu þeir Sveinn R. Eyjólfsson og Jónas Kristjánsson út og
stofnuðu Dagblaðið. Hætti Eimreiðin að koma út í kjölfarið, enda
varð ritstjórinn, Magnús Gunnarsson, framkvæmdastjóri Arnarflugs
1976 og oft bundinn erlendis við verkefni.
Báknið burt!
Friðrik Sophusson átti, sem formaður Sambands ungra
sjálfstæðismanna 1973–1977, frumkvæði að því, að þeir Davíð
Oddsson og Þorsteinn Pálsson unnu ásamt þeim Einari K. Guðfinnssyni
og Vilhjálmi Egilssyni tillögur um úrbætur í atvinnumálum, sem
kynntar voru 1975 undir kjörorðinu Báknið burt. Þar var lagt til, að
ýmis fyrirtæki ríkisins yrðu seld. Þótt þessar hugmyndir þættu nú
eflaust ekki ganga langt, vöktu þær þá mikla athygli. Ríkisstjórn Geirs
Hallgrímssonar framkvæmdi þó engar þeirra. Friðrik Sophusson sat
í útvarpsráði og stuðlaði að því, að Hannes Hólmsteinn Gissurarson
var fenginn til að sjá um vikulegan útvarpsþátt í Ríkisútvarpinu árin
1976–1977. Kynnti Hannes þar kenningar ýmissa frjálshyggjumanna,
svo sem Karls Poppers, Ludwigs von Mises, Friedrichs von Hayeks
og Roberts Nozicks, og ræddi við Ólaf Björnsson prófessor og fleiri
íslenska frjálshyggjumenn. Réðist dagblað sósíalista, Þjóðviljinn,
harkalega á Hannes fyrir vikið og kallaði hann meðal annars
„taðkvörn í byggðasafni“. Hannes skrifaði síðan frá 1977 og í nokkur
ár vikulega um stjórnmálahugmyndir í Morgunblaðið. Friðrik
Sophusson náði góðum árangri í prófkjöri Sjálfstæðisflokksins fyrir
þingkosningarnar 1978. Þegar hann var kominn á þing, beitti hann
sér fyrir margvíslegum umbótum, til dæmis afnámi ríkiseinokunar
í útvarpsrekstri, en áður hafði Guðmundur H. Garðarsson tekið það
mál upp. Hlaut það þó ekki brautargengi að sinni. Herfilegur ósigur
Sjálfstæðisflokksins í tvennum kosningum sumarið 1978, fyrst í
Í þrítugsafmæli Hannesar 19. febrúar 1983 komu forystumenn
í stjórnmálum. Hér eru Geir Hallgrímsson, formaður
Sjálfstæðisflokksins, Vilmundur Gylfason, formaður Bandalags
jafnaðarmanna, og afmælisbarnið.
borgarstjórnarkosningunum, þar sem hann missti meiri hluta sinn, og
síðan í þingkosningunum, varð mörgum ungum sjálfstæðismönnum
umhugsunarefni. Eftir harða baráttu við Júlíus Hafstein var
Kjartan Gunnarsson kjörinn formaður Heimdallar, félags ungra
sjálfstæðismanna í Reykjavík, haustið 1977. Má segja, að það hafi
verið upphafið að áhrifum Eimreiðarhópsins í Sjálfstæðisflokknum.
Að frumkvæði Kjartans hélt Heimdallur sögulegan fund um framtíð
Sjálfstæðisflokksins sumarið 1978, þar sem Davíð Oddsson og
Friðrik Sophusson fluttu framsöguræður. Hvöttu þeir báðir til þess
af miklum eldmóði, að Sjálfstæðisflokkurinn markaði skýrari
frjálsræðisstefnu. Í pallborðsumræðum, sem þeir Geir Hallgrímsson
og Gunnar Thoroddsen tóku þátt í, kom í fyrsta skipti fram opinberlega
sú togstreita, sem hafði verið milli þeirra árin á undan.
Kjartan Gunnarsson ákvað árið 1979 að gefa ræður þeirra
Davíðs og Friðriks á Heimdallarfundinum út í bók ásamt greinum
eftir nokkra aðra unga sjálfstæðismenn. Náðist ekki samkomulag
um, að Heimdallur gæfi bókina út, þar sem andstæðingar Kjartans
(og stuðningsmenn Jóns Magnússonar, sem var orðinn formaður
Sambands ungra sjálfstæðismanna) voru í meiri hluta í stjórn. Ákvað
Kjartan þá að gefa bókina út sjálfur, og sá Hannes Hólmsteinn
8

Gissurarson um útgáfuna með aðstoð þeirra Ingu Jónu Þórðardóttur,
Skafta Harðarsonar og Hreins Loftssonar. Hlaut bókin nafnið Uppreisn
frjálshyggjunnar og kom út á landsfundi Sjálfstæðisflokksins vorið
1979. Höfundar voru auk þeirra Davíðs, Friðriks og Hannesar þau
Jón Steinar Gunnlaugsson, Pétur J. Eiríksson, Geir H. Haarde, Jón
Ásbergsson, Þráinn Eggertsson, Baldur Guðlaugsson, Halldór
Blöndal, Bessí Jóhannsdóttir, Erna Ragnarsdóttir, Björn Bjarnason,
Þór Whitehead og Þorsteinn Pálsson. Segja má, að tvö meginstef
bókarinnar væru takmörkuð ríkisafskipti og traustar varnir. Á
landsfundi Sjálfstæðisflokksins 1979 bar það einnig til tíðinda, að
Davíð Oddsson bauð sig fram til varaformanns, en tveir fulltrúar
þeirra fylkinga, sem barist höfðu um völdin í flokknum, voru þá í
framboði, þeir Gunnar Thoroddsen og Matthías Bjarnason, og báðir
við aldur. Þótt Davíð næði ekki kjöri í það skipti, má segja, að með
framboði sínu hafi hann rofið það tregðulögmál, sem verið hafði í
Hugmyndir fræðimanna
Sumarið 1978 kom út bókin Frjálshyggja og alræðishyggja eftir Ólaf
Björnsson prófessor, sem ungur hafði hrifist af kenningum þeirra
Ludwigs von Mises og Friedrichs von Hayeks. Skýrði hann þær
skilmerkilega í þessu verki, sem óspart var rætt um, meðal annars
í leshringjum Heimdallar. Eftir stofnun Félags frjálshyggjumanna
vorið 1979 komu þrír heimskunnir Nóbelsverðlaunahafar í hagfræði
á vegum þess til Íslands. Hinn fyrsti var Hayek, sem sótti Ísland heim
vorið 1980 og flutti tvo fyrirlestra. Annar var um „Miðju-moðið“,
þar sem Hayek hélt því fram, að lýðræðisjafnaðarstefna hvíldi á
einfaldri hugsunarvillu. Hún væri, að unnt væri í framkvæmd að
gera greinarmun á sköpun verðmætanna og skiptingu þeirra. Hayek
sagði, að sú tekjuskipting, sem sprytti upp úr frjálsum viðskiptum,
væri ómetanleg leiðsögn um það, hvernig kröftum manna yrði
best varið, svo að þeir fullnægðu þörfum náunga sinna. Án þeirra
upplýsinga, sem hún veitti, gæti atvinnulífið ekki vaxið og dafnað.
Hinn fyrirlestur Hayeks var um samkeppni gjaldmiðla, sem
nauðsynleg var að dómi hans til að tryggja festu í peningamálum.
Næstur kom James M. Buchanan haustið 1982. Hann sagði deili á
svonefndri almannavalsfræði eða hagfræðilegri greiningu stjórnmála.
Samkvæmt almannavalsfræðinni verður að gera ráð fyrir, að
stjórnmálamenn vinni að eigin hagsmunum eins og aðrir. Þess vegna
beri að reyna að takmarka vald þeirra svo sem auðið er.
Þriðji Nóbelsverðlaunahafinn í hagfræði, sem sótti Ísland heim
til að kynna frjálshyggjuhugmyndir, var Milton Friedman, sem
Hannes sýnir Friedrich von Hayek blaðaskrif um frjálshyggju á
Íslandi í heimsókn Hayeks til Íslands vorið 1980.
Geir Hallgrímsson fagnaði
Eimreiðarhópnum og
frjálshyggjumönnunum ungu, enda
hafði hann ríka samúð með
sjónarmiðum þeirra, auk þess sem þeir
voru flestir stuðningsmenn hans í
baráttunni við Gunnar Thoroddsen
gildi, og rutt brautina fyrir það, sem koma skyldi.
Um sama leyti, 8. maí 1979, á áttræðisafmæli Friedrichs von
Hayeks, stofnuðu nokkrir yngri menn Félag frjálshyggjumanna, sem
átti að kynna skipulega hugmyndir og úrlausnir í anda frjálshyggju.
Friðrik Friðriksson var fyrsti formaður félagsins, en í stjórn voru
Auðun Svavar Sigurðsson, Árni Sigfússon, Gunnlaugur Sævar
Gunnlaugsson, Hannes Hólmsteinn Gissurarson, Hreinn Loftsson
og Skafti Harðarson. Geir Hallgrímsson fagnaði Eimreiðarhópnum
og frjálshyggjumönnunum ungu, enda hafði hann ríka samúð með
sjónarmiðum þeirra, auk þess sem þeir voru flestir stuðningsmenn
hans í baráttunni við Gunnar Thoroddsen. Snerust þeir ásamt þorra
Sjálfstæðismanna gegn stjórnarmyndun Gunnars í ársbyrjun 1980,
sem Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag tóku þátt í. Haustið 1980
voru þau Kjartan Gunnarsson og Inga Jóna Þórðardóttir ráðin til að
vera framkvæmdastjórar Sjálfstæðisflokksins, en Inga Jóna hvarf til
annarra starfa 1984, og var Kjartan eftir það einn framkvæmdastjóri
Sjálfstæðisflokksins allt til 2006. Þótt Kjartan beitti sér að sjálfsögðu
ekki í innanflokksátökum, lagði hann frjálsræðishugmyndum
ómetanlegt lið, á meðan hann sat í framkvæmdastjórastólnum. Það
hafði líka sitt að segja, þegar Geir H. Haarde var kjörinn formaður
Sambands ungra sjálfstæðismanna án mótframboðs á Ísafirði 1981.
Gengu ungir sjálfstæðismenn fram sameinaðir eftir það.
kom haustið 1984. Hann hélt blaðamannafund skömmu eftir komu
sína. Þar spurði Bogi Ágústsson, þá fréttamaður Sjónvarpsins, hvort
Friedman hefði eitthvert eitt lausnarorð fyrir Ísland. Friedman kvað
já við. Bogi spurði þá, hvert það væri. Friedman svaraði: „Frelsi.“
Á blaðamannafundinum deildi Friedman meðal annars á einokun í
útvarpsrekstri. Friedman kom fram í sjónvarpsþætti föstudagskvöldið
31. ágúst, þar sem háskólakennararnir Ólafur Ragnar Grímsson og
Stefán Ólafsson gagnrýndu kenningar hans. Þeir ætluðu að klekkja
á honum með því að benda á, að hann væri hlynntur lögleiðingu
fíkniefna. En Friedman átti svar við því. „Ef afleiðingarnar af því
að banna fíkniefni eru verri en afleiðingarnar af því að leyfa þau,
þá er ég hlynntur því að leyfa þau.“ Þeir Ólafur Ragnar og Stefán
vöktu líka máls á því, að selt væri inn á fyrirlestur Friedmans, sem
ætti að vera daginn eftir í Háskóla Íslands, en fram að þessu hefðu
háskólafyrirlestrar erlendra gesta verið ókeypis. Friedman svaraði,
að hugtakanotkunin væri röng. Fyrirlestrar væru aldrei ókeypis.
Venjulega þyrfti að kosta ferð fyrirlesarans og uppihald, jafnvel greiða
honum þóknun fyrir, leigja sal og auglýsa fyrirlesturinn. Spurningin
væri sú, hvort þeir, sem sæktu fyrirlesturinn, ættu að greiða fyrir hann
eða hinir, sem ekki sæktu hann. Sjálfum fyndist sér eðlilegast, að
áheyrendur greiddu fyrir hann, ekki aðrir. Varð fátt um svör. Húsfyllir
var á fyrirlestrinum sjálfum eftir þessa skemmtilegu kynningu. Flutti
9

Friedman erindi um, hversu langt væri frá, að aukin ríkisafskipti á
Vesturlöndum hefðu náð yfirlýstum tilgangi sínum, og hvað því ylli,
og svaraði hann að því loknu fjölda fyrirspurna.
Félag frjálshyggjumanna tók 1980 að gefa út tímaritið Frelsið, og
kom það út í níu ár. Þar var frjálshyggja kynnt af miklum krafti í
greinum, viðtölum og athugasemdum. Meðal annars birtust þar erindi
Hayeks, Buchanans og Friedmans og viðtal Hannesar Hólmsteins
Gissurarsonar við heimspekinginn Karl Popper. Hannes var ritstjóri
fyrstu sex árin, en síðan Guðmundur Magnússon sagnfræðingur. Í
ritnefnd voru Gísli Jónsson, Ólafur Björnsson, Jónas H. Haralz,
Matthías Johannessen og Þorsteinn Sæmundsson. Félagið gaf einnig
út nokkrar bækur, þar á meðal greinasöfnin Einstaklingsfrelsi og
hagskipulag eftir Ólaf Björnsson og Velferðarríki á villigötum eftir
Jónas H. Haralz. Árið 1983 var einnig hrundið af stað Stofnun
Jóns Þorlákssonar, en hún starfaði í nokkur ár, og var Hannes H.
Gissurarson framkvæmdastjóri hennar. Hún var kennd við þann
mann, sem hafði með gleggstum rökum mælt fyrir atvinnufrelsi
að því að breyta Bæjarútgerð Reykjavíkur í einkafyrirtæki, en hún
hafði verið rekin með stórtapi næstu ár á undan. Var Grandi hf.
stofnaður við sameiningu Bæjarútgerðarinnar og útgerðarfyrirtækis
í einkaeigu og hlutabréf í honum síðan seld á frjálsum markaði. Það
er skemmtileg tilviljun, að hinn nýi forstjóri þessa fyrsta einkavædda
fyrirtækis, Brynjólfur Bjarnason (úr Eimreiðarhópnum), varð síðar
forstjóri Símans, sem var einkavæddur sumarið 2005 og var síðasta
fyrirtækið sem var einkavætt í formannstíð Davíðs Oddssonar.
Ríkisstjórn Gunnars Thoroddsens skildi eftir sig 100% verðbólgu
sumarið 1983 og mjög óstöðugt atvinnulíf, og eftir þingkosningar
mynduðu sjálfstæðismenn ríkisstjórn með Framsóknarflokknum.
Steingrímur Hermannsson var forsætisráðherra, en langflest
mikilvægustu ráðherraembættin voru í höndum sjálfstæðismanna.
Albert Guðmundsson varð fjármálaráðherra og seldi strax hlutabréf
ríkisins í Eimskipafélaginu og Flugleiðum. Matthías Á. Mathiesen
varð viðskiptaráðherra og beitti sér fyrir ýmsum breytingum í
frjálsræðisátt. Það hafði eflaust sín áhrif á það, hversu ákveðinni
Fjandskapur í garð
athafnamanna var miklu
algengari á níunda
áratug en nú. Hér skrifar
Alþýðublaðið gegn Hannesi
H. Gissurarsyni fyrir að leyfa
sér að afsaka Hafskipsmenn.
Það sýni best barnaskap
„nýfrjálshyggjumanna“.
Þetta kosningablað kom út í
42 þúsund eintökum.
á öndverðri tuttugustu öld á Íslandi, en Hannes skrifaði einnig
ævisögu Jóns, sem kom út 1992. Í framkvæmdaráði Stofnunar Jóns
Þorlákssonar voru ýmsir áhugasamir forvígismenn úr atvinnulífinu,
svo sem Sigurður Gísli Pálmason, Pétur Björnsson, Ingimundur
Sigfússon, Brynjólfur Bjarnason og Ragnar Halldórsson. Stofnunin
gaf meðal annars út bókina Lausnarorðið er frelsi, þar sem prentuð
voru erindi Hayeks, Buchanans og Friedmans ásamt viðtölum við
Karl Popper og fleiri.
Kynslóðaskipti í Sjálfstæðisflokknum
Eftir kynslóðaskipti í Sjálfstæðisflokknum tóku gerðir að fylgja
orðum. Kynslóðaskiptin gerðust ekki baráttulaust. Í varaformannskjöri
á landsfundi 1981 sigraði Friðrik Sophusson Ragnhildi Helgadóttur.
Í prófkjöri sjálfstæðismanna fyrir borgarstjórnarkosningar 1982
sigraði Davíð Oddsson Albert Guðmundsson naumlega. Undir
forystu Davíðs endurheimtu sjálfstæðismenn síðan meiri hlutann
í borgarstjórn. Davíð varð borgarstjóri og hóf þegar undirbúning
stefnu var fylgt í fjármálum og viðskiptamálum, að Geir H. Haarde
var aðstoðarmaður Alberts og Hreinn Loftsson aðstoðarmaður
Matthíasar. Jafnvel Sverrir Hermannsson, sem hafði áður gagnrýnt
unga sjálfstæðismenn harðlega og gerðist nú iðnaðarráðherra, tók
þátt í sölu ríkisfyrirtækja, meðal annars Landsmiðjunnar.
Þorsteinn Pálsson hafði náð kjöri á Alþingi fyrir Suðurland í
þingkosningunum sumarið 1983. Fyrir landsfund Sjálfstæðisflokksins
þá um haustið tilkynnti Geir Hallgrímsson, að hann gæfi ekki lengur
kost á sér sem formaður Sjálfstæðisflokksins. Þorsteinn bauð
sig þá fram til formanns með stuðningi Geirs og fulltingi Davíðs
Oddssonar, sem einnig hafði komið sterklega til greina í stöðuna,
en þeir Birgir Ísl. Gunnarsson og Friðrik Sophusson voru líka í
framboði. Skrifaði Þjóðviljinn þá, að „Eimreiðarklíkan“ væri að taka
öll völd í Sjálfstæðisflokknum, en hana yrði að stöðva. Birti blaðið
á forsíðu myndir af þeim Þorsteini, Davíð, Kjartani Gunnarssyni og
Magnúsi Gunnarssyni. Náði Þorsteinn kjöri á landsfundinum, en
Friðrik Sophusson varð varaformaður eins og verið hafði síðustu
formannsár Geirs. Þegar Þorsteinn varð fjármálaráðherra 1985, beitti
10

hann sér fyrir margvíslegum umbótum í ríkisfjármálum og naut þá
aðstoðarmanns síns, Geirs Haardes. Þessi árin varð líka til vísir að
kvótakerfi í sjávarútvegi fyrir frumkvæði útgerðarmanna og með
lögum frá Alþingi. Hafði Hannes H. Gissurarson þegar vorið 1983
skrifað um það í breska tímaritið Economic Affairs, að slíkt kerfi
væri Íslendingum nauðsynlegt.
Skömmu eftir að Milton Friedman fór frá Íslandi haustið 1984,
skall á hart verkfall opinberra starfsmanna. Féllu þá niður útsendingar
Ríkisútvarpsins, bæði hljóðvarps og sjónvarps. Um sama leyti fóru
prentarar í verkfall. Landið var því fjölmiðlalaust um skeið. Þá
hófu þeir Kjartan Gunnarsson og
Formannskjör 1991
Það var frjálslyndu fólki í Sjálfstæðisflokknum lyftistöng og hvatning,
að þessi árin stjórnaði Margrét Thatcher Bretaveldi og Ronald
Reagan Bandaríkjunum, en bæði höfðu þau lært margt af Hayek
og Friedman og fylgdu þeirri hægri stefnu, sem best verður lýst
með lágum sköttum og traustum vörnum. En Sjálfstæðisflokkurinn
klofnaði vorið 1987, þegar Albert Guðmundsson gekk úr honum og
stofnaði Borgaraflokkinn. Í þingkosningunum þá um sumarið galt
flokkurinn afhroð. Geir Haarde settist á þing það ár og skipaði sér
þar óðar á bekk með frjálshyggjumönnunum Þorsteini Pálssyni og
Friðrik Sophussyni. Misjafnlega
Hannes H. Gissurarson ásamt öðru
tókst þó til í ríkisstjórn þeirri, sem
áhugafólki útsendingar á útvarpsefni. Höfðað var opinbert mál gegn Sjálfstæðisflokkurinn myndaði
Kölluðu þeir útvarpsstöð sína Frjálst þeim Kjartani, Hannesi Hólmsteini undir forystu Þorsteins með
útvarp. Þeir vildu með því mótmæla
Framsóknarflokki og Alþýðuflokki
einokun ríkisins í útvarpsrekstri, og Eiríki Ingólfssyni fyrir hlut þeirra sumarið 1987, og hrökklaðist
gegna eðlilegu öryggishlutverki að ólöglegum útvarpsrekstri (en af hún frá eftir eitt og hálft ár. Eitt
útvarps og tryggja lýðræðislega
umdeildasta verk stjórnarinnar
skoðanamyndun í fjölmiðlalausu einhverjum ástæðum ekki gegn var, þegar Birgir Ísl. Gunnarsson
landi. Á fréttastofu Frjáls útvarps forráðamönnum hinnar
menntamálaráðherra skipaði
störfuðu meðal annarra þau Björn
Hannes Hólmstein Gissurarson,
Bjarnason og Elín Hirst. Einnig útvarpsstöðvarinnar), og voru þeir sem þá var kominn til Íslands
sendu nokkrir blaðamenn DV út efni sakfelldir í Sakadómi og
með doktorspróf í stjórnmálafræði
frá annarri stöð. Eftir útsendingar
frá Oxford-háskóla, lektor í
í átta daga lokaði lögreglan
Hæstarétti.
stjórnmálafræði í félagsvísindadeild
útvarpsstöðvunum tveimur 10.
Háskóla Íslands þvert á vilja
október 1984. Það vakti mikla gremju í röðum sjálfstæðismanna,
og gerðu þeir það að skilyrði fyrir áframhaldandi stjórnarsamstarfi,
að einkaréttur ríkisins til útvarpsreksturs yrði afnuminn. Hafði
Ragnhildur Helgadóttir menntamálaráðherra forystu í málinu, en
aðstoðarmaður hennar, Inga Jóna Þórðardóttir, vann einnig að því.
Margir framsóknarmenn greiddu þó atkvæði gegn frumvarpi að
nýjum útvarpslögum og einnig ýmsir stjórnarandstæðingar, en þó
ekki þingmenn Bandalags jafnaðarmanna. Höfðað var opinbert mál
gegn þeim Kjartani, Hannesi Hólmsteini og Eiríki Ingólfssyni fyrir
hlut þeirra að ólöglegum útvarpsrekstri (en af einhverjum ástæðum
ekki gegn forráðamönnum hinnar útvarpsstöðvarinnar), og voru
þeir sakfelldir í Sakadómi og Hæstarétti. Ekki þótti brot Kjartans
þó ámælisverðara en svo, að hann var skipaður fyrsti formaður
útvarpsréttarnefndar, sem framfylgja átti nýjum útvarpslögum. Hóf
fyrsta einkaútvarpsstöðin, Bylgjan, útsendingar snemma árs 1986, en
deildarmanna. Myndaði Steingrímur Hermannsson ríkisstjórn
Framsóknarflokks, Alþýðuflokks, Alþýðubandalags og Borgara flokks
haustið 1988. Davíð Oddsson borgarstjóri vann á sama tíma góða
sigra í borgarstjórnarkosningunum 1986 og 1990. Hann gaf kost á
sér sem varaformaður Sjálfstæðisflokksins 1989, og dró Friðrik
Sophusson sig til baka. Margir sjálfstæðismenn höfðu áhyggjur
af því, að flokkur þeirra yrði áfram áhrifalaus og utan stjórnar, og
skoruðu á Davíð að taka að sér formennsku í flokknum á landsfundi
1991. Hann ákvað eftir nokkra umhugsun að gefa kost á sér, og var
kosið milli hans og Þorsteins Pálssonar á landsfundinum. Davíð var
kjörinn formaður og Friðrik Sophusson varaformaður. Leiddu þeir
flokkinn til sigurs í þingkosningunum vorið 1991, og myndaði Davíð
ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks, þar sem Friðrik varð
fjármálaráðherra og Þorsteinn sjávarútvegs- og dómsmálaráðherra.
Hófst þá hið langa umbótaskeið, sem enn stendur.
fyrsta einkasjónvarpsstöðin, Stöð tvö, þá um haustið.
11

Þrautir þingsins
í fjármálum
VILHJÁLMUR BJARNASON VI‹SKIPTAFRÆ‹INGUR
Vilhjálmur Bjarnason rekur í þessari grein hvernig margar stefnumarkandi ákvarðanir í peningamálum þjóðarinnar voru teknar án
frumkvæðis eða skilnings stjórnmálamanna.
Mynd: Geir Ólafsson.
Í stjórnarskrá lýðveldisins, sem stofnað var til árið 1944, er hvergi getið um fyrirkomulag peningamála. Það hefur heldur ekki verið
til umræðu í umfjöllun um breytingar á stjórnarskrá á þeim 62 árum sem liðin eru frá stofnun lýðveldisins. Þessu er á annan veg
farið í bandarísku stjórnarskránni, sem varð til í uppkasti 1787. Þar er beinlínis tekið fram að þingið hafi vald til að ákveða hvernig
málefnum gjaldmiðils skuli fyrir komið, svo og gengi gjald miðilsins gagnvart annarri mynt. Bandar íkjaþing ákvað síðan árið 1913
hvernig gjald miðils málum skyldi fyrir komið, þ.e. með stofnun Seðlabankans, Federal Reserve árið 1914.
Um svipað leyti og Bandaríkjaþing varðaði veginn fyrir Federal
Reserve, þó eilítið fyrr, sam þykkti Alþingi lög um stofnun
veðdeildar Landsbankans, þ.e. lög nr. 1/1900. Þar er lagt fyrir í 1.
gr. „Í Landsbankanum í Reykjavík skal stofna veðdeild til þess að
veitt verði lán um langt árabil og með vægum vöxtum gegn veði
í fasteignum.“ Þessi fyrirheit um aldahvörf gáfu mynd af því sem
verða skyldi á öldinni sem á eftir fylgdi. Alþingi tók sér vald til að
hafa hönd í bagga og á stundum ákveða breytistærðir til verðlagningar
á fjármála gerningum.
Það er mjög lærdómsríkt að fara yfir feril þeirra breytistærða, sem
ráða verð lagn ing unni, og hvernig Alþingi kom þar nærri á stundum
en var á örlagastundu fjarri. Nærtækt er að velta upp spurningunni
hvort evra verði lögeyrir á Íslandi án þess að Alþingi taki ákvörðun
þar um.
Helstu þættir
Breytistærðirnar, sem skipta máli, eru eftirtaldar:
• Gengi
• Verðtrygging og verðbólga
• Vextir
Í kennslubókum fyrir byrjendur í hagfræði er það talið ósamrímanlegt
að einn og sami aðili ákvarð i gengi gjaldmiðils og ákveði vexti á
sama tíma. Það er undirliggjandi í gengis mark miðum seðlabanka,
að seðlabanki ákvarði gengi eða geti haft áhrif á gengi gjaldmiðils
með inn gripi á gjaldeyrismarkaði. Staðfesta seðlabanka við
gengismarkmið getur falið í sér áhættu lausan hagnað í framvirkum
viðskiptum á gjaldeyrismarkaði. Með verðbólgumarkmiði seðla banka
lætur bankinn gengi gjaldmiðils ráðast af viðskiptum á markaði, óháð
sínum afskiptum. Í ritgerð sinni um Orsakir erfiðleikanna í atvinnuog
gjaldeyrismálum leiðir Benja mín Eiríksson, hag fræð ingur og
síðar bankastjóri, rök að því að kreppan á Íslandi frá 1930–1938
sé að nokkru leyti heimatilbúin vegna hins veika seðlabankavalds
Lands bankans, sem jafnframt var stærsti viðskiptabanki landsins. Í
raun ákvað bankastjórn bankans vexti af innlánum og útlánum og
vaxtaákvarðanir tóku mið af „getu atvinnuveganna“, óháð framboði
lánsfjár frá sparifjáreigendum, en gengi krónunnar var ákveðið af
Alþingi. Álag á raunvexti vegna verð bólgu er grundvallaratriði til
að tryggja framboð lánsfjár á lánamarkaði. Í því felst verðtrygging
fjárskuldbindinga.
Seðlabankinn hættir að vera skúffa
Með nýrri löggjöf um Seðlabanka Íslands, þ.e. þegar verkefni
seðlabanka eru endanlega skilin frá Landsbankanum í upphafi
viðreisnar, lög nr. 10/1961, var Seðlabankanum falið að ákveða
vexti í við skipt um innlánsstofnana en Alþingi var enn falið að
12

ákvarða gengi. Löggjöfin er dagsett
29. mars 1961. Á sama tíma fluttu
þingmenn þingsályktunartillögur um
að Alþingi skyldi álykta um hámark
vaxta af afurða- og fasteignalánum
í viðskiptum innláns stofnana. Áður
en hálft ár var liðið, þ.e. 3. ágúst
sama ár, gaf forseti Íslands, að tillögu
við skipta ráðherra, út bráðabirgðalög
þar sem brýna nauðsyn bar til, þess
efnis að Seðlabanka var falið að ákveða
gengi gjaldmiðils að fengnu samþykki
ríkisstjórnarinnar. Í rökstuðningi með
útgáfu bráðabirgðalaganna var sagt að
með þessu væri fyrirkomulag gengismála
fært í svipað horf og hjá öðrum þjóðum.
Gengi krónunnar var fellt í kjölfarið, öðru sinni á tveim árum. Þegar
Alþingi kom saman að hausti stóðu þingmenn andspænis orðnum
hlut og þingmenn staðfestu hið nýja fyrirkomulag gengismála.
Eftir sem áður ákvarðaði Seðlabankinn vexti í viðskiptum
innlánsstofnana, en vextir eru í raun ein mikilvægasta breytistærðin í
samkeppni innlánsstofnana. Þar sem samkeppni með vöxtum kom ekki
til, varð samkeppni innlánsstofnana eins konar fegurðarsamkeppni
þeirra. Inn stæðu eigendur greiddu herkostnaðinn, því vextir héldu
engan veginn í við verðbólgu. Bankastjórn Seðla bankans breytti
vöxtum mjög sjaldan, þannig var vöxtum breytt tvisvar til þrisvar
sinnum frá 1960–1971.
Vinstri stjórn samþykkir verðtryggingu
Á árunum sem í hönd fóru fór verðbólga úr böndum og raunvextir
urðu stór kostlega neikvæðir með þeim afleiðingum að frá 1971–1974
rýrnuðu innstæður í inn lánsstofnunum úr 40% af landsframleiðslu í
26% af landsframleiðslu. Ekki var það af því að innstæðueigendur
gerðu áhlaup á innlánsstofnanir með úttektum, heldur rýrnuðu
Áður en áttundi áratugurinn
var liðinn, gaf heldur í
verðbólguna, svo mjög að
forsætisráðherra þótti nóg
um. Vorið 1979 lagði
forsætisráðherra í þriggja
flokka stjórn, Ólafur
Jóhannesson, fram umdeilt
frumvarp til laga um „stjórn
efnahagsmála o. fl.“.
innstæður vegna verðbólgu og lágra
vaxta. Fólst í því stórfelld eignatilfærsla
frá sparifjáreigendum til lántakenda.
Viðbrögð Seðlabankans voru
smá vægi legar vaxta breytingar og ein
mjög flókin tæknileg útfærsla, sem fólst
í fyrirbæri sem hét „vaxtaaukalán“.
Út færslan fól st í því að dreifa
„verðbótaþætti vaxta“ á eftirstöðvar
láns tíma lána. Almenn verðtrygging
inn lána var ekki talin ásættanleg fyrir
svonefnda undir stöðu at vinnuvegi
landsins. Áður en áttundi áratugurinn
var liðinn, gaf heldur í verðbólguna,
svo mjög að for sætis ráð herra þótti nóg
um. Vorið 1979 lagði forsætisráðherra
í þriggja flokka stjórn, Ólafur Jóhannesson, fram umdeilt frumvarp
til laga um „stjórn efnahagsmála o. fl.“. Sjöundi kafli frumvarpsins
fjallaði um verðtryggingu fjár skuld bindinga og lánskjaravístölu.
Ekki var full samstaða um frumvarpið innan stjórnar flokkanna.
Þingmenn stjórnar and stöðuflokksins, Sjálfstæðis flokksins, töldu
meginefni frumvarpsins óþarft, en þó væri kaflinn um verðtryggingu
bitastæður. Eyjólfur Konráð Jónsson sagði: „Allt er málið klætt
kerfisbúningi og of stjórnaræði. Engu að síður er það góðra gjalda
vert, að stjórnarflokkarnir allir skuli lýsa yfir stuðningi sínum
við verð tryggingu fjár skuldbindinga, enda má segja að það sé
kaldhæðni að ganga ætíð á eftir erlendum spari fjáreigendum og
biðja þá um að fjármagna íslenskar fram kvæmdir með fullri verð- og
gengis tryggingu á sama tíma og íslenskum sparifjáreigendum er það
fyrirmunað.“ Þingmenn Sjálfstæðisflokksins höfðu lagt fram tillögur
um að afnema lög um bann við verðtryggingu fjárskuldbindinga
og takamarkanir á valdsviði Seðlabankans fyrr á þessu þingi.
Frumvarpið var sam þykkt sem lög frá Alþingi, nr. 13/ 10. apríl 1979.
Sjálfstæðismenn greiddu atkvæði gegn því.
Þrír menn sem komu mikið við sögu efnahagsmála á 20. öldinni. Jónas Haralz, forstöðumaður Efnahagsstofnunar og síðar
bankastjóri Landsbankans, Jóhannes Nordal seðlabankastjóri og Steingrímur Hermannsson, forsætisráðherra og seðlabankastjóri.
Steingrímur var forsætisráðherra þegar vaxtafrelsið komst á en var í fríi þegar ákvörðunin var tekin.
Mynd: Morgunblaðið.
13

Vaxtafrelsi án lagasetningar
Í lögum um Seðlabankann frá 1961 sagði: „Seðlabankinn hefur rétt
til að ákvarða hámark og lág mark sem innlánsstofnanir mega reikna
af innlánum og útlánum.“ Með sameiginlegri ákvörðun starfandi
forsætisráðherra, viðskiptaráðherra, formanns Sjálfstæðisflokksins,
sem þá var utan ríkisstjórnar, og bankastjórnar Seðlabankans í
ágúst 1984 var innlánsstofnunum falið að ákvarða eigin vexti í
viðskiptum sínum. Forsætisráðherra var í fríi þegar ákvörðunin var
tekin. Seðlabankinn hafði heimild til íhlutunar ef vextir keyrðu úr
hófi og yrðu langt umfram það sem gerist í við skiptalöndum Íslands.
Aldrei kom til slíkrar íhlutunar. Með því var komið vaxtafrelsi og
starf skilyrði sett fyrir virkan fjármálamarkað. Ákvörðunin var ekki
talin þurfa frekari lagastoð. Hugs anlega hafa einhverjir þingmenn
talið nauðsynlegt að breyta lögum um Seðlabankann. Í raun var
vaxtafrelsi komið á, án þess að slík ákvörðun væri rædd á Alþingi
en víst er að af leið ing arnar voru ekki fyrirsjáanlegar. Seðla bankinn
stofnaði „kaupþing“, Verðbréfaþing Íslands, árið 1985 en þar voru
skráð spariskírteini. Verðbréfaþing er í dag Kauphöll Íslands hf.
Kaupþingsstarfsemi var þó meðal lögbundinna verkefna Seðla banka
Íslands í lög unum frá 1961. Með því að afnema hömlur á erlendum
lántökum og síðar frelsi í fjár magns flutningum komst endanlega á
forsenda fyrir markaðsvöxtum sem tóku mið af vöxtum erlendis.
Vilhjálmur telur að merkustu ákvarðanir í peningamálum
þjóðarinnar hafi komið inn bakdyramegin á Alþingi hafi þær
verið ræddar þar yfirhöfuð.
Mynd: Páll Kjartansson.
Þáttur Iðnaðarbanka í frelsinu
Með heimild til að verðtryggja fjárskuldbindingar gátu lánastofnanir
loks keppt við verð tryggð spar iskírteini ríkissjóðs, sem voru fram
til þessa eina brjóstvörn sparifjáreigenda. Iðn aðar bankinn gaf út
verðtryggð skuldabréf í skiptum fyrir skuldabréf með fast eigna veði.
Vaxtakjör á skuldabréfum Iðnaðarbankans voru eins og Seðlabankinn
heimilaði, svo og fast eignaveðskuldabréfin, en þar sem þau voru
gefin út af þriðja aðila, ekki mót tak anda verð tryggðu skuldabréfa
bankans, var hægt að reikna út aðra ávöxtunarkröfu en sam kvæmt
nafn vöxtum bréfanna. Handhafi verðtryggðu bankabréfanna seldi
þau til líf eyris sjóðs eða annarra með svip uðum útreikningum, þannig
að í viðskiptunum fólust markaðsvextir án af skipta Seðla banka.
Stjórnvöld stóðu frammi fyrir því að ákæra sparifjáreiganda fyrir
að okra á banka sem hefðu einungis verið broslegir tilburðir til að
verja úrelt kerfi sem var orðið skaðlegt fyrir efnahagslífið. Skömmu
síðar hófu verðbréfasjóðir Kaupþings hf. og Verðbréfamarkaðar
Fjár fest inga félagsins hf. starfsemi sína. Allt voru það heiðvirðir
menn, sem stóðu að þessum við skiptum. Áður var slíkum viðskiptum
lýst í kvæði Tómasar Guðmundssonar, Hótel Jörð:
Þá verður oss ljóst, að framar ei frestur gefst
né færi á að ráðstafa nokkru betur.
Því alls sem lífið lánaði, dauðinn krefst,
í líku hlutfalli og Metúsalem og Pétur.
Skýring: Metúsalem og Pétur; fjármálamenn í Reykjavík.
Fyrsta skerf inn í nútímann: Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn
og Alþjóðabankinn
Rétt er að minna á þær alþjóðastofnanir, Alþjóðagjaldeyrissjóðinn
og Alþjóðabankann, sem tryggðu stöðugleika í gjaldeyrismálum
heimsins á árunum eftir síðari heimsstyrjöldina. Sáttmálar þessara
stofnana voru samþykktir af fulltrúum þeirra þjóða sem töldu sig
verða í sigurliði síðari heimsstyrjaldarinnar. Samkomustaðurinn var
í Bretton Woods í New Hamp shire í Bandaríkjunum. Sáttmálarnir
voru lagðir fyrir Alþingi til staðfestingar haustið 1944. Ólafur Thors
forsætisráðherra mælti fyrir staðfestingu í neðri deild Alþingis
og Ásgeir Ás geirsson, bankastjóri og fulltrúi á Bretton Woods
fundinum, mælti fyrir stað fest ingu í efri deild Alþings. Sáttmálarnir
voru staðfestir umræðulaust og án mótatkvæða.
Ályktun: Alþingi ræður ekki við peningaákvarðanir
Af því sem að framan er sagt má draga eina meginályktun. Peningamál
og gengismál og stórar ákvarðanir varðandi þá málaflokka voru ekki
eðlilegt verkefni Alþingis á síðustu öld. Alþingi stóð oftar en ekki
andspænis orðnum hlut án þess að geta haft áhrif á ferlið. Einhverjum
kann að þykja gott að þróun hafi átt sér stað undir sveigjanlegri
löggjöf. Það er hins vegar verra ef evra verður gjaldmiðill okkar án
þess að Alþingi taki um það formlega ákvörðun. Atvinnulíf í landinu
getur ekki lengi búið við það að sveiflur í gengi krónunnar gagnvart
erlendri mynt séu 10–15% innan árs. Einstök fyrirtæki geta nú
tekið erlenda mynt sem bókfærslumynt. Ekki er vitað hve stór hluti
landsframleiðslu er færður í erlendri mynt en það mun aukast frá því
sem nú er með aukinni alþjóðavæðingu fyrirtækja og sveiflum líkum
þeim sem verið hafa á gengi krónunnar á því ári sem nú er að líða.
14

ÁRI‹ 2006
Í VÍSBENDINGU
Margt hefur borið til tíðinda á sviði efnahagsmála og viðskiptalífs á yfirstandandi ári. Vísbending
hefur verið með puttann á púlsinum að venju. Hér tökum við nokkur dæmi. Ef höfundar er ekki
getið eru greinar eftir ritstjóra. Eyþór Ívar Jónsson stýrði nokkrum blöðum og eru tilvitnanir í greinar
hans merktar EÍJ.
Hugsanir í upphafi árs
Í upphafi árs ræddi blaðið um þróun á árinu:
Rök hníga til þess að jafnvægi sé nú náð og sumir telja jafnvel að
þegar íbúðarhúsnæði sem nú er á leiðinni á markað verði fullbúið
gæti húsnæðisverð lækkað á ný.
13. janúar. Hvað boðar nýárs blessuð sól?
Jafet Ólafsson spáir því að hlutabréf muni hækka um 25 til 30% í
verði á árinu. Sérfræðingar tala samt um það að markaðurinn sé mjög
hátt metinn miðað við alla venjulega mælikvarða.
20 janúar. Þandar taugar.
Sagan kennir okkur að það eru örfá tilvik þar sem hlutabréf gefa 20%
eða hærri árlega raunávöxtun á tíu ára tímabili — þau eru þrjú talsins
í rannsókn sem náði til 17 landa og yfir rúmlega 100 ára tímabil.
Í þessu tilliti er sennilega ástæða til þess að óttast tölfræðina þegar
væntingar um ávöxtun innlendra hlutabréfa til næstu 3–5 ára eru
settar fram.
3. febrúar. Almar Guðmundsson:
Verður vindátt einhvern tíma óhagstæð á innlendum hlutabréfamarkaði?
Forsætisráðherra kemur fram og fer, en stjórnin situr
Snemma árs lýsti blaðið yfir ánægju með
forsætisráðherra:
Halldór Ásgrímsson sýndi gott fordæmi
með því að segja sína skoðun skorinort
á Viðskiptaþingi. Allt of algengt er að
stjórnmálamenn tali eins og véfréttir og
forðist að tala um raunveruleg vandamál.
Halldór benti réttilega á að almenningur
er yfirleitt íhaldssamur og líklegur til þess
að snúast á móti framfaramálum. Hann
talaði um erfiðar breytingar sem barist
hefur verið um á liðnum árum, breytingar
sem flestir eru nú á að hafi horft til heilla:
„Oftast hafa þær mætt harðri gagnrýni og
skoðanakannanir sýnt mikla andstöðu. Enn
er breytinga þörf og ég horfi með tilhlökkun
til að takast á við þær með ykkur og öðrum.“
Ef Halldór heldur áfram að tala svona geta
menn hlakkað til næstu ræðu hans.
17. febrúar. Forsætisráðherra tekur til máls
Hrifningin var minni nokkru seinna:
Í þeirri krísu sem íslenskt viðskiptalíf hefur
þreytt á undanfönum vikum hefur mátt
greina að núverandi forsætisráðherra á
erfitt með að átta sig á breyttum aðstæðum.
Hann hefur til að mynda fundið þörf
fyrir að gerast spámaður um verðbólgu
og spáð „verðbólguskoti“ frekar en
„verðbólguskriðu“. Hann lýsti því yfir
að ríkið myndi hlaupa undir bagga með
bönkunum ef illa færi og endurskaðaði
þannig ríkisábyrgðina sem átti að heyra
sögunni til með einkavæðingunni.
28. apríl. EÍJ: Breyttar áherslur hins
opinbera.
Skömmu síðar sagði forsætisráðherra
af sér og því langt í næstu ræðu. Ekki
urðu þó þáttaskil í stefnumálum
ríkisstjórnarinnar við þær breytingar á
æðstu stjórn:
Af umræðum eftir að skýrslan kom fram að
dæma er ekki líklegt að verulegur árangur
náist. Kristinn H. Gunnarsson telur að lægra
verð á landbúnaðarvörum sé hættulegt fyrir
efnahagslífið því að þá aukist kaupmáttur
og þar með þensla, sem virki þvert gegn
aðhaldsstefnu ríkisstjórnarinnar. Þessi
sjónarmið frá honum koma ekki á óvart.
Forsætisráðherra er mjög varkár í
umfjöllun um skýrsluna (Morgunblaðið
19.7. 2006): „En ég vil hins vegar standa
vörð um landbúnaðinn, það hefur minn
flokkur alltaf gert og stjórnarflokkarnir eru í
sjálfu sér ágætlega samstíga um það.
21. júlí. Hvers vegna er dýrt að búa á
Íslandi?
Sagan sýnir okkur þó að í fjárlagagerð eru
margir veikir punktar og á kosningavetri
kalla menn ekki allt ömmu sína. Að grunni til
er það ágætis regla að ef stjórnmálamönnum
auðnast ekki að draga saman seglin hjá
hinu opinbera í uppsveiflu ætti vöxtur
útgjalda aldrei að vera meiri en sem nemur
langtíma framleiðniaukningu hagkerfisins.
Ef menn brjóta þá reglu er farið að selja
útsæði til að fæða of feita þjóð.
13. október. Halldór Benjamín Þorbergsson:
Bremsan, bensíngjöfin og kúplingin.
15

Bankakreppa
Eftir ítrekuð varnaðarorð um að
gengi hlutabréfa og krónunnar
kynni að vera býsna hátt kom allt í
einu skellur úr óvæntri átt. Erlendir
matsaðilar lýstu yfir ótta og Danski
banki greip þá tækifærið:
Morgunblaðinu er legið á hálsi að
magna upp ótta um bankakerfið.
Kannski hefur blaðið ætlað að bæta
úr því og gefa bankamönnum góð
ráð með fyrirsögninni: „Sæki um mat
hjá S&P“ Ég get ekki að því gert að
mér datt í hug bankastjóri sem stendur
álútur eins og Ólíver Tvist með
framrétta lófa fyrir framan forstjóra
S&P og stynur upp: „Herra, get ég
fengið mat?“
17. mars. Nú gerist margt í senn.
Það voru hins vegar ekki slíkar
rökræður sem stöðvuðu rallíið á
hlutabréfamarkaðinum heldur ótti við
fjármálakrísu, eða öllu heldur áhyggjur
útlendinga af íslenskri fjármálakrísu.
Áhrifin voru hins vegar þau sömu
og þegar einhver stingur títuprjóni
í blöðruna, loftið fór úr henni með
ýlfri og látum og á tveimur og hálfum
mánuði hafði úrvalsvísitalan lækkað
um 23%.
5. maí. EÍJ: Í óöryggi markaðarins.
Jón Sigurðsson, fyrrverandi
ráðherra og bankastjóri við NIB,
tók að sér að kynna staðreyndir um
bankakerfið:
Þótt öllu þessu sé til skila haldið breytir
það ekki því að varnaðarmerkin eru
greinileg og felast þau í viðskiptahalla
og verðbólgu. Það eru vondu fréttirnar.
Góðu fréttirnar eru að íslenska
hagkerfið og stjórnkerfið hafa sýnt og
sannað að þau hafa burði til þess að
kljást við vanda af þessu tagi.
23. júní. Jón Sigurðsson: Vaxandi
áhrif banka og sparisjóða.
,,Niðurstaðan er hinn villtasti tryllir,
en bersýnilega sannur,“ segir Extra
Bladet. Fyrstu viðbrögð flestra eru
eflaust að láta sem ekkert sé. En bæði
hér og í Danmörku munu einhverjir
spyrja: „Ætli sé ekki eitthvað til í
þessu?“ Og þá er tilganginum náð.
27. október. Something is rotten in the
state of Denmark.
Skattamál
Ólíkir aðilar hér á landi hafa ályktað
að eðlilegt sé að skattur sé flatur.
Viðskiptaráðið, BSRB og Vísbending hafa
öll lagt þetta til:
Persónuafsláttur er vinsæll vegna þess að
almennt vill fólk ekki þurfa að láta frá sér
peninga sem það hefur aflað. Lágtekjufólki
finnst það græða á því að fá afsláttinn því
að ráðstöfunartekjurnar eru mun meiri en
þær væru ef skattur legðist á allar tekjur.
Stundum virðist málflutningur hjá einstaka
hagsmunahópum ganga út á það að það sé
einstakt lán að vera skattlaus. Þetta er að
sjálfsögðu firra. Það sem skiptir einstaklinginn
máli er ekki að vera skattlaus heldur að
ráðstöfunartekjur hans séu sem mestar.
7. júlí. 20% flatur skattur.
Flatir skattar virðast ekki njóta mikils fylgis
meðal þeirra sem hafa rætt um tekjur og skatta
að undanförnu. Þvert á móti virðist svo sem
stórir hópar telji að það markmið skattheimtu
að afla tekna fyrir sameiginlegar þarfir vegi
mun minna en áhrif skatta til tekjujöfnunar.
Að vísu hefur sá galli verið á umræðunni að
hún hefur snúist mjög um misrétti launa þegar
tölur sýna ... að í raun er dreifing launa nú
mjög svipuð og fyrir áratug. Hins vegar hafa
fjármagnstekjur allra aukist en mjög ójafnt eins
og sást í sömu grein. Fyrir nokkrum árum var
tekinn upp flatur 10% fjármagnstekjuskattur
hér á landi. Á áratug hafa fjármunatekjur
ellefufaldast að raunvirði.
25. ágúst. Flatir skattar: Áhrif á
launagreiðendur.
Þegar álagningarskrá var lögð fram
kom fram árleg reiðialda yfir því að
sumir fá meira en aðrir. En útreikningar
Vísbendingar sýndu enn einu sinni að
jöfnuður í launum er svipaður og verið
hefur í áratug. Fjármagnstekjur skiptast
hins vegar mjög ójafnt:
Þessi athugun bendir til þess að hér á landi
sé tiltölulega lítill mismunur milli launatekna
hinna ýmsu tekjuhópa og að sá munur hafi
verið stöðugur í um áratug þrátt fyrir að
rauntekjur hafi aukist mikið. Þetta sýnir að
tekjuaukningin hafi skilað sér tiltölulega
vel til allra tekjuhópa. Á sama tíma
margfaldast vægi fjármunatekna. Þær aukast
hjá öllum tekjuhópum, en miklu meira
hjá þeim tekjumeiri. Öruggt er að þennan
mikla vöxt megi rekja til þeirra breytinga í
frjálsræðisátt sem Íslendingar hafa notið,
einkum eftir að landið varð aðili að Evrópska
efnahagssvæðinu árið 1993.
28. júlí. Kjarabót, jöfnuður og bræðralag?
Steingrímur talar um misrétti í þjóðfélaginu
en mismunandi tekjuskiptingu ætti að vera
hægt að ræða af skynsemi vegna þess að til
er tölulegur mælikvarði á slíka skiptingu,
Gini-stuðullinn. En hér verður Steingrími
á að rugla saman launum og tekjum. Laun
eru það sem greitt er fyrir vinnu einstaklinga
og þrátt fyrir að laun nokkurra einstaklinga
hafi hækkað mjög mikið hefur Gini-stuðull
vegna launa verið nær óbreyttur í áratug
eins og komið hefur fram hér í Vísbendingu.
Hins vegar er mikil og vaxandi misskipting
í fjármunatekjum. Steingrími er reyndar
vorkunn þar sem fræðimenn við Háskóla
Íslands hafa ekki gert skýran greinarmun
á þessu tvennu. Steingrímur segir: „Hér
birtist með ótvíræðum hætti hvað stóraukinn
launamunur í þjóðfélaginu og ekki síður
minnkandi tekjujöfnunargildi skattkerfisins
og samneyslunnar hefur haft í för með sér.“
17. nóvember. Við öll. Hugsanir Steingríms J.
Sigfússonar.
Við og útlendingarnir. Frumkvöðlar og útrás.
Íslenskir athafnamenn vöktu athygli erlendis en ekki alltaf hrifningu. Útrásin var oft til
umfjöllunar í blaðinu:
Margt er kennt í háskólum og fyrir nokkrum árum kom hópur háskólastúdenta í heimsókn
á Frjálsa verslun. Nemendurnir höfðu orð á því að þeir sem væru útnefndir menn ársins
af blaðinu færu yfirleitt á hausinn fljótlega. Þetta sögðust þeir hafa eftir kennurum sínum.
Ritstjóranum brá að vonum við þessi tíðindi því að hann hafði talið sig vera að velja rjómann
úr atvinnulífinu.
6. október. Verða menn ársins gjaldþrota?
Íslenska útrásin hefur byggst á ofurtrú á þeirri framtíðarsýn og viðskiptamódelum sem íslenskir
fjárfestar ganga með í maganum. Það sem hefur hins vegar verið þeim til framdráttar er að
þetta eru tiltölulega einföld viðskiptamódel sem skapa fókus.
14. júlí. EÍJ: Endir á ástarævintýri.
16

Ég heiti Baldvin, Jón Baldvin
Njósnamál settu sinn svip á árið. Strax í
upphafi árs var þessi tilvitnun í Bjarna
Ben. birt í blaðinu. Hún reyndist óvæntur
fyrirboði þess sem koma skyldi á árinu:
Bjarni Benediktsson skrifaði í tilefni af
hálfrar aldar afmæli Morgunblaðsins árið
1963: „Skilningur á því að óþægilegum
staðreyndum verður ekki eytt með því að
þegja um þær, er nú auðsærri í öllum blöðum
en áður var ... Því miður ber enn of mikið
á einskisverðum skömmum og skætingi,
jafnvel á stundum beinum ósannindum.
Þessum ófögnuði heldur áfram meðan
menn halda að markaður sé fyrir hann.
En meginhluti lesenda hefur andstyggð á
þvílíkum varningi. Flestir vilja fá hlutlausar
fréttir, einnig af því sem andstæðingar segja
og gera.“
20. janúar. Ráða eigendur yfir fjölmiðlum
sínum?
Allt í einu var sem hér á landi hefði
verið samfellt njósnanet allt frá dögum
Hermanns Jónassonar fram á stjórnartíð
Jóns Baldvins Hannibalssonar, sem bæði
virtist gerandi og þolandi:
Ekki má gleyma því að helsti njósnari Breta
og Bandaríkjamanna hér á landi í seinni
heimsstyrjöldinni var Hendrik Ottósson,
en hann hafði útbúið lista um Þjóðverja og
þá sem hann taldi hliðholla þeim. Hendrik
Ottósson var einn þekktasti kommúnisti
landsins og kunnur útvarpsmaður. Líklega
hefur starf Hendriks verið umsvifamesta
leyniþjónusta á Íslandi fyrr og síðar.
29. september. Þjóðmál.
Hvað hefðu Jón Baldvin og Steingrímur
gert ef rannsókn þeirra hefði ekki skilað
þeim árangri að hreinsa Svavar af grun um
njósnir? Hefðu þeir notað upplýsingarnar til
þess að klekkja á honum? Hefðu þeir verið
til með að nota aðrar aðferðir en skoðun
á skjalasöfnum erlendis til þess að vera
vissir? Jón Baldvin segist bara hafa gert
það sama og kollegar hans annars staðar
á Norðurlöndum og þess vegna hafi þetta
verið í lagi. Þeir beittu hlerunum. Hvað
gerði Jón Baldvin?
20. október. Hvar var Ólafur Ragnar?
Jón Baldvin Hannibalsson er einn
merkasti stjórnmálamaður seinni tíma
hérlendis. Á sínum tíma taldi hann
mikilvægara að sinna Grænlendingum en
Simoni Peres sem kom hingað til lands til
þess að ræða við ráðamenn meðan hann
gerði friðarsamninga við Palestínumenn,
samninga sem hann, Rabin og Arafat fengu
allir friðarverðlaun Nóbels fyrir. Peres komst
svo að orði um þá sem ekki vildu hitta hann:
„Í lýðræðisríki hafa menn rétt til að hafa
rangt fyrir sér og sumir nota þann rétt.“
8. desember. Eftirá minningar.
Alhliða
fjármálaþjónusta
fyrir þig og þína
Keflavík - Njarðvík - Sandgerði - Garður - Grindavík - Vogar
www.spkef.is
Einn tveir og þrír 12.078
Með því að selja eignir var til dæmis unnt að
sýna jákvæða afkomu árið 2005 á Maggabúð
– eins og Halldór Laxness kallaði Magasin
du Nord.
11. ágúst. Guðmundur Magnússon.
Eignarhald atvinnuhúsnæðis.
Auðvitað væri það „hösl“ ársins ef
Dagsbrúnarmenn hættu við að gefa blaðið
út í bili og biðu frekar og sæju hvernig
markaðurinn þróaðist en þeir eru sennilega
komnir of langt í vinnslunni til þess að vilja
taka þann kost.
18. ágúst. EÍJ: Fríblaðabyltingin.
Æ ofan í æ er bankinn beðinn um að
fjármagna glæstar spilaborgir og síðan
er honum legið á hálsi að vilja ekki
taka þátt í að styðja við bakið á nýjum
viðskiptahugmyndum. Stundum er eins og
frumkvöðlar haldi að þeir séu yfir það hafnir
að standa við gerða samninga.
Kaupþing hefur að mestu tapað því fé
sem það hefur lagt til sprotafyrirtækja. Hið
sama á við um íslenska ríkið, að manni
skilst.
10. nóvember. Sigurður Einarsson: Skortur á
virðingu fyrir samningum og fjármagni.
Einhver gæti efast um réttmæti þess að bera
saman auglýsingastefnu Bandaríkjamanna
og Íslendinga. Þeim efasemdum er hægt að
svara með því að neysluhættir Íslendinga
líkist meira þeim amerísku en þeim
evrópsku. Hin íslenska ,,eyðslukló“ virðist
með öðrum orðum apa flest eftir þeirri
amerísku og stenst henni fyllilega snúning
í þeim efnum.
22. september. Þorsteinn Þorsteinsson: Krafa
um árangur af markaðsstarfi.
Fólk sóar því oft tíma sínum án þess að gera
sér grein fyrir því hversu mikill hluti tíma
dagsins, vikunnar, ársins og ævinnar fer í
slíka sóun. Afleiðingin er oft sú að fólk hefur
ekki tíma til þess að hugsa, vegna þess að
það er svo upptekið við að gera ekki neitt.
20. október. EÍJ: Evreka.
17

Siðgæði í viðskiptum og stjórnmálum
Vísbending er óþreytandi í því að ræða um siðgæði í viðskiptum manna á milli, jafnt athafnamanna sem pólitíkusa:
Hversu algengt er samráð um verðlag? Rannsóknir sýna að samráð er
býsna algengt. Samkvæmt könnunum telur meira en helmingur forstjóra
í 1000 stærstu fyrirtækjum Bandaríkjanna samráð í viðskiptalífinu
algengt.
10. mars. Helgi Gunnlaugsson. Afbrot hinna efnameiri.
Sé þetta rétt túlkun á viðskiptalegum tilgangi eru öll önnur lán til stjórnenda
en þau sem veitt eru í þessum tilgangi óheimil og gildir þá einu hvernig
til þeirra var stofnað. Staða á viðskiptareikningi sem á sér mótbókun í
handbæru fé eða öðrum eignum er því andstæð hlutafélagalögum.
31. mars. Stefán Svavarsson. Lán og lagasmíði.
Enron-málið er fullflókið til þess að menn geti dregið af því lærdóm. Enn
og aftur hefur sést að eftirlit þarf að vera í lagi og framkvæmdastjórar
mega ekki hafa endurskoðendur í vasanum. Það var aftur á móti erfitt í
tilviki Enrons, eins og víðar, vegna þess að endurskoðendurnir vissu að
þeir gátu átt á hættu að missa margvísleg verkefni fyrir fyrirtækið ef þeir
væru með múður vegna reikninganna. Allir höfðu því hag af því að taka
þátt í leikritinu.
2. júní. Enron-málið.
Davíð Oddsson lagði fram þá hugmynd að banna framlög einkaaðila til
stjórnmálaflokka. Sú tillaga hefur aldrei verið rædd sem skyldi. Á henni
má eflaust bæði finna kost og löst. Aðalatriði er að ljóst sé hver borgar
brúsann, en það getur alltaf eitrað umræðuna ef ekki liggur fyrir hver
fjármagnar framboð.
1. september. Þakkarskuldin.
Yfirleitt hefur ekki þurft að kenna Íslendingum hvernig á að fara fram hjá
lögum, einkum ef þeir geta hagnast á tiltækinu. Ein helsta röksemd fyrir
breytingunum er að með því sé verið að tryggja að alþingismenn sem
fari með mörg hundruð milljarða af almannafé séu ekki keyptir. Þannig
mátti skilja málflutning Helga Hjörvars í Kastljósi 21. nóvember. En
auðvitað fjallar frumvarpið ekkert um það. Þeir alþingismenn sem eru til
sölu verða áfram keyptir þó að það verði kannski ekki gegnum prófkjör
eða kosningar.
24. nóvember. Lýðræði til sölu.
Úr einu í annað
Blaðinu er fátt óviðkomandi eins og
eftirfarandi upptalning sýnir. Herinn
fór öllum að óvörum. Árum saman hafa
menn rembst við að halda honum en á
endanum virðist tapið af brottförinni
lítið:
Alls gæti þá brottför varnarliðsins kostað
Íslendinga sex til sjö milljarða til skamms
tíma en nær fjórum til fimm ef litið er til
lengri tíma. Á móti kemur að líklegt er að
upp byggist arðbærari starfsemi á svæðinu
til frambúðar og því gæti frjáls markaður
verið fljótur að vinna upp skammtímatapið.
24. mars. Varnirnar og veskið.
Frelsi, réttlæti og fagleg vinnubrögð
eru mörgum pennum Vísbendingar
umhugsunarefni:
Lífeyriskerfi Íslendinga er um margt til
fyrirmyndar en þar bíða óleyst verkefni.
Lífeyriskerfið er ekki aðeins reist á
samningum og löggjöf heldur einnig
óskrifuðum samfélagssáttmála. Forsenda
hans er jafnrétti í lífeyriskjörum landsmanna.
Veikist sú forsenda er vegið að undirstöðum
kerfisins.
30. júní. Ólafur Ísleifsson: Hræringar í
lífeyriskerfinu.
Skipun nýs Seðlabankastjóra fyrir skömmu
kann að marka þáttaskil í baráttunni gegn
verðbólgu. Margir bjuggust við að fráfarandi
forsætisráðherra hlyti stöðuna, en þess í stað
var starfsmaður bankans skipaður.
4. ágúst. Sigurður Jóhannesson: Breytt
peningastefna?
Vísbending hefur oft birt greinar sem
hafa verið gagnrýnar á það hversu lítil
arðsemi er af virkjun við Kárahnjúka.
Talsmenn andstæðra sjónarmiða þáðu
ekki boð um að birta greinar í ritinu.
En blaðið féllst ekki á örvæntingarfullar
tilraunir andstæðinga virkjunarinnar á
elleftu stundu:
En nú er framkvæmdunum nær lokið og
það er kjánalegt að halda áfram að berjast
gegn þeim eins og hópur útlendinga
gerir enn. Síðast bættist þar í hópinn
undarleg kona sem segist vera amerískur
verkfræðiprófessor. Ég sé að bornar eru
brigður á styrk mannvirkja og undirstaða,
en þótt rétt væri; hvernig getur hún sagt til
um þetta eftir að hafa verið hér í örfáa daga?
Háskólapróf veitir enga tryggingu fyrir því
að fólk sé skynsamt eða heiðarlegt.
18. ágúst. Lítils virði.
Vísbending hefur talið evruna góðan kost
fyrir Íslendinga en blaðið er opið fyrir
ýmsum sjónarmiðum:
Að ígrunduðum kostum og göllum sem
fylgja aðild að myntbandalagi Evrópu
annars vegar og núverandi peningastefnu
hins vegar er það niðurstaða okkar að
Íslendingum sé betur borgið með núverandi
fyrirkomulag í gengismálum en með því
að taka upp fastgengisstefnu og ganga í
evrópska myntsamstarfið.
27. janúar. Gylfi Zoëga og Tryggvi Þór
Herbertsson: Fyrirkomulag gengismála á
Íslandi.
Ekki fer illa á því að enda á heilræði sem
menn geta gert að áramótaheiti:
Nýlega hlýddi ég á erindi merks læknis hér
á landi sem sagði frá stórum rannsóknum á
heilsu fólks. Meðal helstu niðurstaðna var
að menn ættu að drekka tvö til fjögur glös af
rauðvíni á dag, stunda fjörugt kynlíf, kjósa
hægriflokka og fara oft í óperuna.
10. febrúar. Táp og fjör.
18

FRÁ SÉR NUMIN FIJÓ‹
EYFIÓR ÍVAR JÓNSSON
Eyjaskeggjar Íslands eru með merkilegri þjóðum heims –
sérstaklega ef þeir sjálfir segja frá. Þeir eiga það sameiginlegt að
ýkja allverulega sögur, ekki síst afrekssögur af sjálfum sér.
Hugsanlega hefur það hjálpað þeim að búa til hina
„raunverulegu“ sögu þjóðarinnar. Sagan er merkileg vegna þess
að fámenn þjóð, í landi sem jafnan hefur þótt óbyggilegt, hefur
unnið sig frá örbirgð til auðsældar. Hvernig eyjaskeggjum tókst
þetta er umdeilt og flestar útskýringar í besta falli gróf einföldun
og misvísandi eftir því frá hvaða bæjardyrum er horft. 1 Sú
sögutúlkun sem sett er hér fram, er tilgáta um að upptök
stökkbreytingar þjóðarinnar og breyttra efnahagslegra aðstæðna
hennar megi að einhverju leyti, ef ekki að miklu leyti, finna í
þeim atburði þegar þjóðin var hernumin, frá sér numin, af
erlendum öflum.
Hernumið land
Sagan hefur verið sögð ótal sinnum, en aldrei eins og hún er sögð hér.
Lítil þjóð í nafla alheimsins, alls staðar og hvergi, var enn á ný fótum
troðin af útlendingum, sem vildu þjóðinni vel og tóku völdin í sínar
hendur. Nú var það ekki til þess að bjarga þjóðinni frá sjálfri sér þó
óljóst sé hverju lýðurinn hefði tekið upp á ef hann hefði verið látinn
afskiptalaus í geðveikum heimi. Nú var verið að bjarga þjóðinni
frá illsku alheimsins, blóðrauðum kommúnisma og vægðarlausum
nasisma. Jafnvel þó að fylgismenn þessara tveggja stefna léku lausum
hala á dimmbláu og veðurblásnu skerinu í hversdagslegu þunglyndi
var hættan sú að erlend átrúnaðargoð þeirra uppgötvuðu mikilvægi
eyjunnar í heildarstríðsmyndinni. Ísland var vitinn á Atlantshafinu.
Árið var 1940, dagurinn 10. maí. Ísland var hernumið í
fyrsta skipti. Breska konungsveldið sýndi mátt sinn og megin.
Eyjarskeggjar höfðu þó ekki verið sjálfs síns herrar í sjö hundruð
ár eða allt frá því að þeir gengu undir verndarvæng Noregskonungs.
Þá var það vegna þess að klíkuskapur eylendinga og stríð þeirra á
milli stefndi í borgarastyrjöld. Þegar hér var komið sögu var lýðurinn
hins vegar undir verndarvæng danska konungsins. Eyjaskeggjar
réðu þó innanríkismálum og töldu sig fullvalda. Bretar voru engu
að síður að hrifsa völdin af Dönum þar sem Íslendingar voru ekki
sjálfstæð þjóð og voru danskættaðir eyjarskeggjar handteknir ásamt
Þjóðverjum og sendir af landi brott. Mótspyrnan við hernámið var
lítil. Heimastjórnin var samþykk hernáminu enda átti hún ekki
annarra kosta völ. Einhverjir eyjarskeggjar steyttu hnefa og mótmæltu
yfirganginum harðlega. Allt kom fyrir ekki, orrustan var fyrir fram
töpuð. Þeir áttu þó síðar eftir að hefna sín rækilega á stórveldinu, í
„stríði“ sem var háð á hentugri velli, á sæ úti, og hafði meira gildi,
þorskígildi. Eyjaskeggjar voru þó fljótir að sjá að það borgaði sig að
vinna með hernámsliðinu.
Bretar voru aldrei sérstaklega velkomnir á Íslandi þó að sumir
landsmenn væru fegnir því að þeir yrðu á undan Þjóðverjum sem
voru í miklum útrásarham á þessum árum. Síðar kom í ljós að
Hitler og hyski hans hafði augastað á landinu fyrir og eftir að Bretar
hertóku það. Segja sagnfræðingar að það hafi einungis verið happ
að áætlun Þjóðverja – sem kölluð var „Íkarus“ – um að ráðast inn
frá vesturströnd Íslands, hafi ekki orðið að veruleika. Af hverju
þýsku hugmyndafræðingarnir völdu heitið Íkarus er óljóst en það
er kaldhæðni örlaganna að notuð var tilvísun í hinn unga Íkarus, úr
grískri goðafræði, sem flaug á heimatilbúnum vængjum of nálægt
sólinni svo að vaxið sem hélt fuglafjöðrum við líkama hans bráðnaði
og hann féll bjargarlaus í sjóinn og endaði þar með ævi sína. Viðvera
Breta gerði Þjóðverjum erfiðara fyrir og tafði árásina á Ísland sem
varð að lokum að engu vegna annarra stríðsaðgerða Hitlers. „Sólin“
var of heit fyrir metnað nasismans.
Bretar urðu aldrei frelsishetjur á Íslandi. Þeir hlutu litlar þakkir
fyrir að aldrei varð stríð á Íslandi sem hefði verið óumflýjanlegt ef
Þjóðverjar hefðu orðið fyrri til. Bretar stöldruðu stutt við á landinu.
Skipt var inn á árið 1941. Þá kom Kaninn og þjóðin varð frá sér
numin.
Amerískasti útkjálki Evrópu
Mynd: Geir Ólafsson
Eyþór Ívar Jónsson rekur hér hugmyndir sínar um hvað hafi
skipt mestu um efnahagsþróun á Íslandi síðari hluta 20. aldar.
Árið 2006 yfirgaf bandaríski herinn flugvöllinn í Keflavík og skildi
eftir tóma og afgirta „borg“ á Suðurnesjum. Höfðu bandarískir
hermenn þá verið hér á landi í 65 ár. Eyjaskeggjar sögðu brottförina
sviksemi, rétt eins og þegar hjónaband byggt á venju frekar en ást
brestur. Í upphafi voru þó eyjaskeggjar yfirsig ástfangnir.
Þegar Kaninn kom hingað, þann 7. júlí árið 1941, virðist sem
hann hafi átt greiðari leið í fiðurmjúkan faðm þjóðarinnar en
Bretar. Íslendingar höfðu líka beðið Bandaríkjamenn um að koma
sér til verndar þar sem þörf var fyrir breska setuliðið annars staðar
á þessum styrjaldartímum. Bandaríkjamenn, sem á þeim tíma tóku
ekki þátt í stríðinu, voru því miklu meiri bjargvættir þjóðarinnar en
Bretar. Koma bandaríska hersins markaði tímamót, því að hvorki
Ísland né Bandaríkin voru hlutlaus í stríðinu eftir samkomulag um
hervernd Bandaríkjanna. Hið nýja herlið þurfti ekki að hlusta á ákúrur
eyjarskeggja eða horfa upp á steytta hnefa. Aðdáunin var bæði dulin
og ljós. Þetta var upphafið á ástarævintýri.
Nútíminn hafði gert innrás á Íslandi. Sveitamenning og tómleiki
sjávarþyrpingarinnar vék fyrir popp-kultúr og neyslugleði.
Íslendingar litu aldrei til baka og fyrirheitna landið varð fyrirmyndin
og markmiðið. Þröngsýnir eyjarskeggjar voru táldregnir með glitri
glingursins. Amerísku hermennirnir urðu vinsælli en hinir bresku
þar sem þeir áttu sand af seðlum í samanburði við aðþrengda
Breta sem voru farnir að sætta sig við fyrstu ölframleiðslu Egils
Skallagrímssonar. Íslenska þjóðin varð aldrei hin sama.
19

Koma bandaríska hersins árið 1941 skipti sköpum fyrir hvernig íslensk
efnahagsmál þróuðust síðan.
Mynd: Ólafur K. Magnússon.
Eyjan var dæmd til þess að verða amerískasta úthverfi Evrópu.
Þjóð og menning var upp frá því, rétt eins og hinir stóru jarðflekar sem
skipta landinu, klofin á milli Evrópu og Ameríku. Einstaklingshyggja
Bandaríkjamanna er óvíða sterkari en hér á landi og kvenhyggja,
jöfnuður og samkennd, er á sama tíma enn rótsterk eins og hjá
frændum okkar á Norðurlöndunum – en er hugsanlega víkjandi. Spor
Bandaríkjamanna rista djúpt í íslensku þjóðarsálinni en það er óljóst
hversu djúp þau spor hefðu orðið ef þeir hefðu yfirgefið landið í lok
stríðsins eins og upphaflega var samið um. Ef til vill hefði fljótlega
fennt í þau spor og minningin ein lifað eins og góð auglýsing sem þó
hefur lítil áhrif þar sem hún er ekki endurtekin nægilega oft. Þetta var
hins vegar auglýsingaherferð.
Bandaríkjamenn höfðu ekki hug á að fara eftir stríðslok þann 8.
maí árið 1945. Þeir óskuðu eftir að fá að hafa þrjár herstöðvar í landinu
en að lokum var samið um að þeir hefðu afnot af Keflavíkurflugvelli
en ekki formlega herstöð. Árið 1949 gerðust Íslendingar stofnaðilar
að Norður-Atlantshafsbandalaginu. Tveimur árum seinna tóku
Bandaríkjamenn að sér varnir landsins. Bandaríkjamenn fóru aldrei
og það var því ekki fyrr en á þessu ári, 2006, sem hinni bandarísku
„hersetu“ lauk.
Sjálfstæði með hjálpardekkjum
Samfylgdin við Bandaríkjamenn jók sjálfstraust þjóðarinnar.
Eyjaskeggjar stefndu leynt og ljóst að sjálfstæði löngu fyrir hersetuna,
höfðu heimild til þess með samningum frá árinu 1918, en það hefur
sennilega aukið sjálfstraustið að Bandaríkjamenn voru tilbúnir að
viðurkenna lýðveldið. Eyjaskeggjar vildu lýsa yfir sjálfstæði árið
1942 en Bandaríkjamenn þrýstu á að Íslendingar biðu þar til eftir
stríð. Íslendingar lýstu svo yfir sjálfstæði frá Dönum árið 1944, á
meðan danski kóngurinn sat í þýsku stofufangelsi. Eyjaskeggjar
afneituðu frænda en hlupu í faðminn á hinum nýja stóra bróðir í
staðinn.
Eyjaskeggjar hafa alltaf verið stoltir. Þeim hefur jafnan verið
illa við að viðurkenna annað en eigið ágæti. Íslendingar vilja ekki
heyra þess getið að Þorskastríðið hafi þeir unnið á hinum pólitíska
vettvangi fyrir tilstuðlan Bandaríkjamanna en ekki
fyrir hetjulega framgöngu sæúfinna baráttujaxla
sem hafi verið tilbúnir að hætta lífi og limum
fyrir málstaðinn. Jafnframt hefur lítið verið gert úr
Marshall-aðstoðinni í uppbyggingu fiskveiðiflotans
og þeim tekjum sem Íslendingar hafa haft af
varnarliðssamningnum í áranna rás. Þetta vó hins
vegar þungt fyrir fátæka þjóð. Varnarliðið var lengi
vel ein af höfuðatvinnugreinum landsins. Eins er
lítið talað um þann stóra þátt sem Bandaríkjamenn
hafa átt í uppbyggingu samgangna til og frá
landinu. Það eru hins vegar margar vísbendingar
um að Bandaríkjamenn hafi átt verulegan þátt í
uppbyggingu íslenska efnahagsundursins.
Hugmyndafræðileg umskipti urðu á Íslandi á
þessum tíma og hagfræði sem byggðist á fríverslun
tók að grafa um sig. Meira að segja gamlir
sósíalistar, eins og Benjamín H. J. Eiríksson,
fóru vestur um haf til að læra og komu frelsaðir
til baka. Benjamín var farinn að efast áður en
hann fór út en umskiptin urðu í Ameríku og það
er spurning hvort hann og aðrir hefðu átt eins
greiða leið í ameríska háskóla ef Ísland hefði ekki
verið undir verndarvæng Bandaríkjanna. Hin
hugmyndafræðilega bylting tók hins vegar áratugi.
Stöðugt og mikið fylgi Sjálfstæðisflokksins hér á landi sýnir að
grundvöllur skapaðist fyrir frjálslyndar hugmyndir þótt aðrir flokkar
hafi oft leitt breytingarnar í íslensku samfélagi. Nú eru hugmyndir
um frjálsræði miklu sterkari hér á landi en annars staðar í Evrópu ef
Bretlandseyjar eru undanskildar.
Saga og aðstæður hafa mótað Íslendinga á þann veg að þeim
hefur þótt tilgangslaust að horfa til lengri tíma og hafa því aldrei
verið mjög móttækilegir fyrir skipulagsfræði. Ófyrirsjáanlegt veðrið
og dyntótt náttúran hefur ráðið þar miklu. Eyjarskeggjar eru líka
sjálfstæðir að eðlisfari, vilja bjarga sér sjálfir, en hættir til að horfa
ekki á heildarmyndina og þræla sér út á röngum forsendum. Þeir áttu
hins vegar auðvelt með að setja sig inn í hugmyndina um „ameríska
drauminn“ og nota hana sem leiðarljós til framdráttar. Kannski var
það fyrir tilstilli skáldsins, sem fyrirfinnst í brjósti hvers einasta
eyjarskeggja, að hann lét sig dreyma. Þrátt fyrir að vera skammsýnir,
allt frá því að þeir hjuggu niður skógi vaxið landið, fóstruðu þeir nýja
framtíðarsýn. Sú framtíðarsýn var að eignast allt það sem veröldin
hafði upp á að bjóða.
Eftirtektarverð neysla
Aukin auðsæld þjóðar eykur neyslugleði hennar og eyjarskeggjar
uxu hratt upp úr nægjuseminni. Hin sama nægjusemi einkennir
enn frændur okkar Dani. Það er rétt eins og Íslendingar hafi verið
sveltir í þúsund ár slík hefur áfergjan verið í aukna neyslu allar
götur frá því að Kaninn keypti sig fyrst inn í hjarta þjóðarinnar.
Frelsi á fjármagnsmarkaði og gríðarleg ásókn í lánsfjármagn bendir
til þess að áfergjan hafi hvergi dvínað. Sykurát, jeppar, nýjustu
heimilistækin, sprengja í húsnæðiskaupum og mikil neysla áfengisog
þunglyndislyfja sýnir að nægjusemi er ekki einn af kostum (eða
ókostum) íslensku þjóðarinnar. Neyslan er merki auðsældarinnar,
þjóðin vill sýna sig og sanna fyrir sjálfri sér og umheiminum.
Íslenska þjóðin líkist að mörgu leyti þeirri amerísku. Norðmaður
að nafni Thorstein Veblen er einn af þeim hugmyndafræðingum
nítjándu aldarinnar sem hafa nær gleymst, en hann setti í lok þeirrar
aldar fram nýstárlega lýsingu á Bandaríkjunum. Sú lýsing er engu
20

Til forna var vel skilgreind frístundastétt á Íslandi, stétt sem tók sér auð með valdi
eða brellum, ef ekki svikum. Þeir menn voru engir iðjuleysingar heldur voru þeir iðnir
við að sölsa undir sig auðæfi af einskæru ræningjaeðli að mati Thorsteins.
minna áhugaverð en lýsing Tocquevilles fimmtíu árum fyrr, en
báðir sáu landið með augum gestsins. Thorstein notaði hugtök
eins og „eftirtektarverð neysla“ (e. Conspicuous Consumption) og
„frístundastéttin“ (e. Leisure Class) sem hafa gleymst en eiga enn
erindi. Það skemmtilega við lýsingu hans, í þessu samhengi, er að
Íslendingasögurnar eru rótin að hugmyndafræði hans. Þó að bókin,
The Theory of the Leisure Class, sé rétt rúmlega hundrað ára gömul
þá er hún glettilega góð lýsing á Íslandi eins og það er um þessar
mundir.
Til forna var vel skilgreind frístundastétt á Íslandi, stétt sem tók
sér auð með valdi eða brellum, ef ekki svikum. Þeir menn voru engir
iðjuleysingar heldur voru þeir iðnir við að sölsa undir sig auðæfi
af einskæru ræningjaeðli að mati Thorsteins. Þeir sköpuðu aldrei
auð með vinnu eða hæfni. Þeir stunduðu iðju sína með fulltingi
samfélagsins og var jafnvel litið upp til þeirra sem valdamanna. Sóun
og eyðsla var aldrei sett í samhengi við þessa höfðingja. Thorstein
hélt því fram að samfélög á þeim tíma sem hann lifði hefðu erft
margt frá hinum frumstæðu samfélögum og þó línurnar væru ekki
eins skýrar væri frístundastéttin enn áberandi.
Útleiðsla Thorsteins var á þann veg að smám saman færi það að
verða hetjulegt og aðdáunarvert að sölsa undir sig auð með valdi og
klókindum en drægi úr göfugleika vinnunnar. Thorstein sá fyrir sér
að vinnusemin, sem eitt sinn hefði verið svo göfug, yrði niðurlægð
og það myndi grafa undan þjóðfélaginu. Ekki er ljóst hvort hann sá
að hið íslenska klíkustríð, sem leiddi til þess að Íslendingar afsöluðu
sér sjálfstæði sínu, væri afleiðing af þessu. Íslendingar hafa verið
vinnusöm þjóð allt til loka tuttugustu aldarinnar en einhvern tímann
á síðari hluta tíunda áratugarins urðu „gömul sannindi“ eins og
„vinnan göfgar manninn“ hlægileg.
Neysla, sérstaklega neysla á lúxusvörum og þjónustu, er
aðdáunarverð í þjóðfélagi frístundastéttarinnar en vinnusemin er
fáránleiki lágstéttarinnar. Vinnusemin verður þó að vera fyrir hendi til
þess að fjármagna neysluna ellegar þarf að gera það með lántökum.
Það getur verið hættulegt stundargaman.
Ameríski draumurinn
Íhaldssamir Evrópubúar hafa stundum litið niður á Bandaríkin
sem land úrkynjunar og fávisku. Það gerðu þeir þegar Bandaríkin
voru að byggjast upp og gera það enn þó að Bandaríkin hafi hoppað
fram úr Evrópu á flestum ef ekki öllum sviðum. Þeir eru einnig til
sem horfðu með aðdáun til vesturs en aðdáunin er blendin, þeir
aðhyllast frelsið en fordæma afleiðingarnar.
Óvíða er ójöfnuður meiri en í Bandaríkjunum. Forstjórar
stórfyrirtækja og bankamenn sópa til sín auðæfum í nafni
kaupréttar og þóknunar fyrir aðstöðumismun, oft einskorðaðan
aðgang að upplýsingum. Hugmyndafræðilegur misskilningur á
eiginhagsmunum, hvatningu og leiðtogahæfni hefur gert forstjórum
kleift að safna auði en njóta um leið aðdáunar. Á sama tíma sópa
fátæklingarnir skítugum brauðmolunum upp af gangstéttinni.
Evrópskum menntamönnum, sem sjaldnast hafa sjálfir gert handtak í
lífinu, blöskrar og kalla á mikilvægi jafnaðar. Upphaflega voru rökin
komin úr smiðju Karls Marx, á þann veg að uppreisn öreiganna
myndi valda stríðsástandi í samfélaginu þegar þeir sameinuðu krafta
sína og uppgötvuðu óréttlætið. Núna snúast rök jafnaðarmanna um
hvað er „mannúðlegt“. Vandræðagangurinn er skiljanlegur þar sem
góð hugmyndafræði sem útskýrir efnahagsleg áhrif jafnaðar og
ójafnaðar og hvað drífur slík hagkerfi áfram er ekki til.
Gjöf til framtí›ar
Legg›u gó›an grunn a› framtí› barnsins
me› Framtí›arbók KB banka.
Me› 5.000 kr. gjafabréfi fær n‡r Framtí›arbókareigandi
2.500 kr. mótframlag frá bankanum.
A› auki fylgir glæsilegt flísteppi öllum 5.000 kr. gjafabréfum
til n‡rra jafnt sem eldri Framtí›arbókareigenda.
fiú getur gengi› frá kaupum á Framtí›arbók í síma 444 7000
e›a í næsta útibúi KB banka.
21

Það sem er áhugavert við hugmyndir Thorsteins er að hann
útskýrir hvað bindur samfélagið saman þrátt fyrir ójöfnuðinn,
af hverju Bandaríkin hrynja ekki innan frá eins og oft hefur verið
spáð. „Vinnulýðurinn“ vill ekki koma frístundastéttinni frá völdum
eins og Marx spáði heldur vill hann verða hluti af frístundastéttinni.
Lýðurinn dáir höfðingjana meira en hann fordæmir þá. Lýðurinn vill
þess vegna herma eftir frístundastéttinni, kaupa það sem hún kaupir
og neyta þess sem hún neytir, hvort sem hann hefur efni á því eður ei.
Þetta er spurning um „eftirtektarverða neyslu“. Jafnvel þó að lýðurinn
fari sjálfur að líta með óvirðingu á vinnu sína kemur óánægjan ekki
fram í byltingu heldur í þrautseigju til að skríða með öllum tiltækum
ráðum inn í heim frístundastéttarinnar. Þegar þangað er komið horfa
menn niður með hinum á þau störf sem þeir unnu áður. Þannig verður
til óstjórnlegt og oft og tíðum glórulítið neyslusamfélag sem byggist
á von manna um að verða eins „flottir“ og þeir sem eru forsíðuefni
þjóðfélagsímyndarinnar. Þetta er ameríski draumurinn.
Hin óstjórnlega hvatning
Frístundastéttin er íhaldsöm, vill ekki breytingar, í hugmyndafræði
Thorsteins.
Annar góður hugmyndafræðingur, sem nýlega var farið að dusta
rykið af, er Jósep Schumpeter, austurrískur lög- og hagfræðingur.
Schumpeter kom hugmyndinni um mikilvægi frumkvöðulsins í
uppgangi þjóðfélagsins aftur í umræðuna. Hann gerði það með því að
sýna hvernig nýsköpun skapar hagnað í hagkerfi þar sem er fullkomin
samkeppni. Einungis með því að brjóta leikinn upp, bjóða nýjar eða
endurbættar vörur og þjónustu, koma með nýjar framleiðsluaðferðir
eða nýtt skipulag, væri hægt að breyta leiknum og skapa hagnað.
Þetta var það sem hann kallaði „skapandi
eyðileggingu“. Frumkvöðullinn er sá
sem leiðir breytingarnar.
Frumkvöðullinn var ekki
sérstaklega nefndur í hugmyndafræði
Thorsteins en hann segir að nýsköpun
vinnustéttarinnar sé forsenda framfara.
Tæki frumkvöðulsins er nýsköpun í
hugmyndafræði Schumpeters. Hann
lýsti frumkvöðlinum eins og um hetju
væri að ræða sem af óeigingirni færi
í það vanþakkláta hlutverk að rugla
gangi mála og breyta leiknum. Innsæi
Thorsteins er áhugaverður útgangspunktur í þessu samhengi. Eina
leiðin fyrir „vinnulýðinn“ til þess að komast í hóp frístundastéttarinnar
er að gera eitthvað nýtt eða á nýstárlegan hátt, að brjóta upp leikinn.
Þar sem jöfnuður er fyrirskipaður er þessi löngun ekki til staðar.
Frumkvöðull Schumpeters vinnur af skynsemi og rökhyggju.
Mikilvægur hlekkur í hugmyndum Thorsteins, er að rökhyggja og
skynsemi reki þjóðfélagið ekki áfram heldur innbyggð óskynsemi
byggð á þröngsýni og þráhyggju. Oft og tíðum er þetta vonlítill
eltingarleikur við glys og glingur sem breytir engu um lífið og
tilveruna þegar öll kurl eru komin til grafar. En eltingarleikurinn er
undirstaða hagvaxtar, neysla annars vegar og nýsköpun hins vegar.
Velgengni getur orðið þjóðfélaginu að fjörtjóni, sagði Schumpeter.
Hann sló því fram að „offitan“ myndi drepa frumkvæðið þar sem
enginn skapaði auðæfi þegar afkomendur auðsældar hefðu ekkert
verðmætaskyn lengur. Vandamál framtíðarinnar væri ekki skortur á
frístundum heldur of margar frístundir og hvað ætti að gera við þær.
Hvatningin til að skapa væri ekki lengur fyrir hendi. Þessi hugmynd
er ekki ósvipuð hugmyndum Thorsteins um að ef allir væru að leika
sama leik og frístundastéttin væri enginn til að skapa auðsæld í
þjóðfélaginu. Þessar hugmyndir um hið staðnaða þjóðfélag eru þó
að vissu leyti í mótsögn við skapandi eyðileggingu Schumpeters. 2
Hann talaði um að „elítan“, rétt eins og Thorstein talaði um
„frístundastéttina“, myndi stjórna samfélaginu og reyna að byggja
upp stofnanakerfi til að tryggja eignarhald sitt og yfirráð. Hann sagði
jafnframt að elítan tæki breytingum, það eru mismunandi aðilar sem
eru elítan á mismunandi tímum og leiða samfélagið. Ný elíta getur
gert gömlu elítuna úrelta.
Hvatning og von eru vanmetnir drifkraftar einstaklinga og
þjóðfélags. „Ameríski draumurinn“ hefur verið eyjaskeggjum
mikilvægur til þess að neyta og skapa, hin óstjórnlega hvatning til
að halda eltingaleiknum endalaust áfram. Að einhverju leyti snýst
eltingaleikurinn um að verða hluti af hinni nýju elítu og gera þá
gömlu úrelta.
Þrenning ein og sönn
„Ameríski draumurinn“
hefur verið eyjaskeggjum
mikilvægur til þess að neyta
og skapa, hin óstjórnlega
hvatning til að halda
eltingaleiknum endalaust
áfram.
Það er tómt mál að tala um hvað hefði orðið eða ekki orðið hefðu
Bandaríkjamenn ekki hersetið Ísland. Hvort sem eyjarskeggjum
líkar það betur eða verr þá hafði sú ákvörðun að fá Bandaríkjamenn
til þess að vernda landið langvarandi afleiðingar, bæði til góðs og
ills eftir því frá hvaða bæjardyrum er
horft. Eftir 65 ára hersetu er herinn
farinn heim en ameríski draumurinn
lifir í íslensku þjóðinni. Eftir stendur
ein mesta frumkvöðlaþjóð Evrópu,
gegnsýrð af „eftirtektarverði neyslu“
sem rekur hana áfram eins og hún sé viti
sínu fjær, í óstjórnlegum eltingarleik. 3
Frístundastéttin og elítan lifa góðu lífi
en það hefur orðið mannabreytingar
í elítunni á síðastliðnum árum.
Hugmyndafræðilega er leikurinn hins
vegar sá sami.
Það leikur enginn vafi á að Bandaríkin eru fyrirmynd Íslands
en ekki Danmörk, Bretland eða önnur Evrópulönd. Smjörþefinn
fengu Íslendingar með komu Kanans árið 1941. Áhrifin voru ekki
fyrst og fremst efnahagsleg heldur menningarleg. Íslendingar fengu
sjálfstraust á þessum árum sem hefur vaxið stöðugt síðan. Þeir
fengu fyrirmynd sem hvatti þá áfram til þess að gera hagvöxt að
meginmarkmiði þjóðfélagsins. Hin heilaga þrenning sem hefur gert
Ísland að einu ríkasta landi í heimi miðað við landsframleiðslu og
höfðatölu er; sjálfstraust, hvatning og fyrirmynd. Fræjunum var sáð
árið 1941.
1
Sögur af liðnum atburðum eru dæmdar til þess að vera villandi á einn eða annan hátt. Hugmyndafræði hefur oft leikið sögumenn grátt og leitt þá villur vegar án þess að þeir geri sér
grein fyrir því. Of mikil fastheldni við einhliða hugmyndafræði blindar menn. Þess vegna er hugsanlega hægt að skoða söguna í nýju ljósi þegar úreltar hugmyndir, eins og þær sem eru
eyrnamerktar „hægri“ og „vinstri“, þurfa ekki að vera leiðarljós söguskoðunar og hægt er að tala um hugmyndir án þess að þurfa að flokka þær með villandi flokkunarkerfi.
2
Stundum er talað um hinn unga og hinn gamla Schumpeter þegar talað er um hann þar sem ýmislegt sem hann sagði á eldri arum þykir í mótsögn við það sem hann sagði á sínum
yngri arum.
3
Frumkvöðullinn og nýsköpun sem forsenda aukinnar auðsældar er tiltölulega nýtt fyrirbæri í seinni tíma hagfræði. Menningarlegir áhrifaþættir eru sjaldan nefndir. Þess vegna er
hægt að segja sömu söguna á nýjan hátt sem gefur hugsanlega áhugaverðari mynd af eyjaskeggjum og efnahagslegum árangri þeirra en gamlar útgáfur af sömu sögu, sem oft eru
byggðar á úreltri hugmyndafræði.
22

Að vera eða ekki
Íslensk gengismál á fyrri hluta tuttugustu aldar
JÓNAZ H. HARALZ
Jónas Haralz þekkir öðrum mönnum betur þróun hagsögunnar á Íslandi á 20. öld. Á síðari hluta aldarinnar kom hann mikið við
sögu efnahagsmála þjóðarinnar. Hér rekur hann mikilvægan þátt í sögu fyrri hluta aldarinnar.
Í þeim umræðum um gengismál, sem staðið hafa hér á landi undanfarin ár hefur athygli lítt verið vakin á því að á fyrri hluta síðustu
aldar hafi Íslendingar oftar en einu sinni orðið að taka afstöðu til tengingar krónunnar við gull eða erlendar myntir og til þátttöku í
alþjóðlegu samstarfi í peningamálum. Í því yfirliti sem hér fer á eftir er sjónum beint að þeim ágreiningi sem uppi var um þessi mál og
ástæðum þess og afleiðingum að dráttur varð á því að ákvarðanir væru teknar um þau.
Í upphafi aldarinnar var verðmæti íslensku krónunnar hið sama
og annarra króna innan norræna myntsambandsins og svaraði til
ákveðins þunga gulls samkvæmt myntlögum, eins og tíðkaðist
innan alþjóðlegs kerfis gullfótarins. Við upphaf styrjaldarinnar
1914 riðlaðist þetta kerfi, er hvarvetna í Evrópu þurfti í skyndi að
hverfa frá gullinnlausn. Að styrjöldinni lokinni var um það einhugur
á alþjóðavettvangi að endurreisa skyldi gullfótinn sem menn töldu
hafa verið grundvöll blómlegra alþjóðaviðskipta á árunum fyrir
styrjöldina. Þetta var þó hægara sagt en gert þar sem miklar almennar
verðhækkanir höfðu orðið á styrjaldarárunum, mismunandi miklar í
hinum ýmsu löndum. Mikill ágreiningur var um það hvort hverfa
skyldi aftur til fyrra gullgengis frá því í upphafi styrjaldar, eða
ákveða nýtt gengi í samræmi við það verðlag sem orðið var. Um
miðjan þriðja áratuginn varð niðurstaðan sú í næstu nágrannalöndum
okkar, Bretlandi og þremur Norðurlandanna, að fyrra gullgengi varð
fyrir valinu, en Finnland og ýmis önnur lönd Evrópu kusu að ganga
skemmra.
Hér á landi hafði verðlag á styrjaldarárunum hækkað mun meira
en í sambandslandinu Danmörku. Jafngildi íslensku krónunnar við
þá dönsku gat því ekki staðist, og tóku bankarnir upp sjálfstæða
skráningu íslensku krónunnar í júní 1922 eftir að gjaldeyrisútstreymi
hafði orðið og gjaldeyrisviðskipti færst út fyrir bankana tvo sem þá
störfuðu hér á landi. Var gengið í fyrstu breytilegt eftir mati bankanna
á aðstæðum, án beinna afskipta af opinberri hálfu. Tveimur árum
síðar, í júní 1924, voru hins vegar sett lög um gengismál þar sem
skráning gengisins var falin þriggja manna gengisnefnd með
23

Jón Þorláksson stóð að gengishækkun 1924-5 einni
umdeildustu ákvörðun í sögu gengismála á Íslandi.
einum fulltrúa frá hvorum bankanna og formanni skipuðum af
fjármálaráðherra. Engin ákvörðun var hins vegar tekin um festingu
gengisins, enda stóðu þá yfir miklar umræður á milli svokallaðra
hækkunarmanna og stýfingarmanna, hliðstæðar þeim sem fram fóru
erlendis um sama leyti. Hækkun gengisins á árinu 1924 og fram
eftir árinu 1925, ekki síst vegna batnandi árferðis, mætti hins vegar
andspyrnu útflutningsatvinnuveganna og leiddi til ályktunar Alþingis
í júní 1925 um að gengisnefnd skyldi stefna að stöðugu gengi.
Síðla sumars þetta sama ár, 1925, varð mikil og óvænt hækkun
á dönsku krónunni gagnvart sterlingspundi. Leiddi hún til væntinga
um svipaða hækkun íslensku krónunnar og mikils innstreymis
gjaldeyris til Landsbankans. Vegna þeirrar gengisáhættu sem í þessu
fólst, krafðist bankinn hækkunar á skráningu gengisins sem fulltrúi
fjármálaráðherra í gengisnefndinni féllst á. Hækkaði gengið því mjög
í ágúst og september. Mikil andstaða útflytjenda gegn þessari þróun
leiddi þá til breyttrar afstöðu fjármálaráðherra og stöðvunar frekari
hækkunar þann 27. október, en þá var gengi sterlingspundsins 22.15
krónur. Engin formleg samþykkt var gerð af þessu tilefni, en þetta
gengi gagnvart sterlingspundi hélst óbreytt í nærfellt fjórtán ár, en
með því var krónan óbeint tengd gulli, á meðan pundið var á gullfæti,
og gjaldeyrisviðskipti þá að öllu leyti frjáls.
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu
á þessum tíma var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum
seðlabanka hafði ekki verið komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í
einkaeigu en þó undir beinum opinberum áhrifum, hafði verið veitt
takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður samkvæmt
lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann. Eftir lok styrjaldarinnar, þegar
Íslandsbanki hafði komist í greiðsluerfiðleika, bar brýna nauðsyn
til að koma nýrri skipan á réttinn til seðlaútgáfu og á fyrirkomulag
bankamála yfirleitt. Þetta kom þó ekki til umfjöllunar Alþingis fyrr en
árið 1924, og stóð sú umfjöllun til 1927 þegar samþykkt voru ný lög
um Landsbankann sem tóku nokkrum breytingum árið eftir þegar ný
ríkisstjórn hafði tekið við völdum. Samkvæmt lögunum átti krónan
að vera innleysanleg í gulli miðað við upphaflegt gengi hennar. Þetta
ákvæði skyldi þó ekki koma til framkvæmda fyrr en Alþingi ákvæði,
en það fól í reynd í sér frestun á því hvorutveggja, hvert endanlegt
gullgengi skyldi vera og hvenær það skyldi taka gildi. Annað aðalatriði
hinna nýju laga var hið tvíþætta hlutverk Landsbankans, að vera
seðlabanki og viðskiptabanki í senn. Í reynd varð síðara hlutverkið þó
mun þyngra á metunum en hið fyrra, andstætt því sem upphafsmaður
laganna, Jón Þorláksson forsætisráðherra, hafði ætlast til, en það var
að bankinn með tímanum skyldi draga úr sparisjóðsviðskiptum og
seðlabankahlutverkið verða ráðandi í starfsemi hans.
Að lögunum um Landsbankann frágengnum var gengismálið
tekið til athugunar á nýjan leik af hálfu nýrrar ríkisstjórnar
Framsóknarflokksins sem hafði festingu krónunnar á stefnuskrá
sinni. Var formanni gengisnefndar, Ásgeiri Ásgeirssyni, falið
að undirbúa frumvarp um málið. Leitaði hann af þessu tilefni
álits frá seðlabönkum Noregs og Svíþjóðar og sömuleiðis frá
sænska hagfræðingnum Gustav Cassel, sem þá var einn kunnasti
sérfræðingur í peningamálum í Evrópu. Studdu þessir ráðgjafar það
allir að gengi krónunnar skyldi lögfest sem fyrst og bundið við gull á
ríkjandi gullgengi en ekki á fyrra gengi frá 1914. Frumvarp um þetta
var borið fram á Alþingi 1929, en meirihluti var ekki fyrir samþykki
þess þar sem þingmenn bæði Íhaldsflokks og Alþýðuflokks studdu
festingu á gamla gullgenginu. Um sama leyti stakk Jón Þorláksson
upp á málamiðlun sem gerði ráð fyrir aðlögun að fyrra gullgengi
með skjótum hætti, án hægfara verðhjöðnunar. Um þessar tvær
leiðir var tekist næstu þing á eftir allt fram á sumarþing 1931, án
þess að niðurstaða fengist. Í september það ár gerðist það svo að
Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn og heimskreppan mikla komst
í algleyming.
Ástæðurnar fyrir því að úrlausn á gengismálinu fékkst ekki
á þessum árum voru af ýmsum toga spunnar. Miklu skipti að
ákvörðunin var ekki talin aðkallandi. Það gengi sem staðnæmst hafði
verið við í október 1925 reyndist í raun hæfilegt þegar kom fram á
árið 1927. Þá var enn djúpstæður ágreiningur á milli hækkunarmanna,
sem töldu það siðferðilega skyldu að hverfa til fyrra gullgengis, og
stýfingarmanna sem töldu þetta myndi verða of dýru verði keypt í
þrengingum atvinnulífsins. Málamiðlun Jóns Þorlákssonar var snjöll
úrlausn, en flókin og nánast óframkvæmanleg að mati Gustavs
Cassels. Loks skipti það máli að eiginfjárstaða Landsbankans, sem
og gjaldeyrisstaða hans, voru mun veikari en seðlabanki lands á
gullfæti hefði þurft á að halda, samtímis því sem aukning opinberra
framkvæmda var meira áhugamál stjórnvalda en fjárhagslegur
styrkur bankans, og þar með landsins.
Gullfætinum fórna›
Ein ástæða þess að varanleg afstaða var ekki tekin í gengismálinu á þessum tíma
var sú að bankamál landsins voru í ólestri. Eiginlegum seðlabanka hafði ekki verið
komið á fót, en Íslandsbanka, sem var í einkaeigu en þó undir beinum opinberum
áhrifum, hafði verið veitt takmarkað leyfi til seðlaútgáfu, auk þess sem landssjóður
samkvæmt lögum gaf út seðla fyrir Landsbankann.
24

Um slíkar hugmyndir, sem
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka)
gerði tillögur um árið 1937, náðist þó
ekki samkomulag á milli þeirra flokka
sem að ríkisstjórninni stóðu.
Þegar Englandsbanki hvarf frá gullinnlausn 20. september 1931
tók gengisnefnd þá ákvörðun að halda föstu gengi gagnvart
sterlingspundi. Um þetta var ekki ágreiningur, hvorki innan
nefndarinnar né utan hennar, og var málið ekki lagt fyrir Alþingi.
Gerði formaður nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, sem nú hafði
tekið við embætti fjármálaráðherra, grein fyrir því í blaðagreinum
hversu mikilvægt pundið væri í utanríkisviðskiptum landsins og
hversu áríðandi væri að rjúfa ekki þau tengsl sem verið hefðu á milli
krónunnar og pundsins. Komst hann svo að orði að sterlingspundið
væri hinn eiginlegi gullfótur krónunnar sem tryggði velgengni
hennar og festu.
Með þessari ákvörðun gengisins töldu stjórnvöld þó ekki nóg
að gert. Sama dag og hið nýja gengi kom til skráningar, hinn 2.
október, gaf fjármálaráðherra út reglugerð á grundvelli laganna um
gengisskráningu og gjaldeyrismál frá 1924 þar sem komið var á
skilaskyldu gjaldeyris og bönkunum tveimur, sem annast skyldu öll
gjaldeyrisviðskipti, var falið að takmarka sölu á gjaldeyri til kaupa
á ónauðsynlegum varningi. Þessu var enn frekar fylgt eftir síðar í
október með annarri reglugerð um bann við innflutningi á óþarfa
varningi sem sett var á grundvelli laga frá 1920. Var þetta gert
samkvæmt ósk Landsbankans sem óttaðist að hann gæti ekki staðið
við erlendar skuldbindingar sínar síðar á árinu. Var þar með gengið í
garð það tímabil hafta sem stóð í nærfellt þrjátíu ár.
Hversu eðlileg sem sú ákvörðun var að halda tengingunni
við pundið óbreyttri haustið 1931, hefði hún þurft að takast til
endurskoðunar von bráðar. Önnur Norðurlönd reyndu fyrst að halda
fast við gullfótinn. Þegar það reyndist ókleift, leyfðu þau genginu að
fljóta, en það var talið samsvara best þörfum atvinnulífsins. Leiddi
þetta til lækkunar gengis gagnvart gulli sem í öllum löndunum var
nokkru meiri en gengisfall sterlingspundsins. Hér á landi var sá
kostur að taka upp sveigjanlega gengisskráningu hins vegar ekki
ræddur. Um þann kost segir Jóhannes Nordal : „Með því að láta
gengið breytast eftir markaðsaðstæðum, eins og gert var upp úr 1922,
hefði það leitað nýs jafnvægis og hægt hefði verið að koma í veg fyrir
óhóflegt útstreymi gjaldeyris án þess að taka upp gjaldeyrishöft.“ 1)
Afkoma sjávarútvegsins batnaði til muna árin 1933 og 1934. Þrátt
fyrir þetta var hert mjög á innflutnings- og gjaldeyrishöftum þegar
ný ríkisstjórn, „stjórn hinna vinnandi stétta“, tók við taumunum árið
1934. Ætlast var til að beiting hafta kæmi í stað stjórnar gengis- og
peningamála í samræmi við þær skipulagshugmyndir sem þá voru
í tísku meðal jafnaðarmanna í Evrópu. Um slíkar hugmyndir, sem
Tveir ungir menn sem áttu eftir að setja mark sitt á Ísland sjást
hér á mynd frá 1937. Sigurbjörn Einarsson biskup og Benjamín
Eiríksson hagfræðingur. Benjamín hafði á síðari árum meiri
áhuga á trúmálum en hagfræði.
Skipulagsnefnd atvinnumála (Rauðka) gerði tillögur um árið 1937,
náðist þó ekki samkomulag á milli þeirra flokka sem að ríkisstjórninni
stóðu. Á sama tíma fór hagur útgerðarinnar versnandi að nýju, ekki
síst vegna styrjaldarinnar á Spáni og erfiðleika á öðrum mörkuðum.
Formælendur gengisfestu áttu sterk ítök hér á landi allan fjórða
áratuginn, líkt og verið hafði áratuginn á undan, ekki síst innan
verkalýðssamtaka og meðal verslunarmanna. Hins vegar þrýstu
formælendur útflutningsgreina á gengisbreytingu, í fyrstu einkum
fulltrúar bænda í nýstofnuðum Bændaflokki, en síðar forsvarsmenn
útgerðar með vaxandi þunga. Hagfræðingurinn Gunnar Viðar,
síðar bankastjóri Landsbankans, gerði glögga grein fyrir kostum
gengisbreytingar og skaðsemi innflutningshaftanna í blaðagreinum
haustið 1936, um það leyti sem Frakkar hurfu frá gulltryggingu.
Tveimur árum síðar birtist svo hið víðkunna rit Benjamíns
Eiríkssonar, Orsakir erfiðleikanna í atvinnu- og gjaldeyrismálum,
þar sem sýnt var fram á að gjaldeyrisskorturinn stafaði af mótsögn
í gengismálum og peningamálum, annars vegar föstu gengi, hins
vegar lánsfjárþenslu. Úr þessu gætu innflutningshöft ekki bætt, enda
ekki öðru líkari en stíflugarði á floti.
Afleit og versnandi staða útgerðarinnar leiddi til þess vorið
1938 að milliþinganefnd var skipuð til að kanna þá stöðu og gera
1)
Jóhannes Nordal: „Mótun peningakerfisins fyrir og eftir 1930“, Frá kreppu til viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag, 2002, bls. 78.
Gleðileg jól og
farsælt komandi ár!
NÓI SÍRÍUS
25

tillögur til úrbóta. Um haustið það ár rofnaði stjórnarsamstarf
Framsóknarflokks og Alþýðuflokks og tók Framsóknarflokkurinn
þá forustu um myndun nýrrar ríkisstjórnar og gengisbreytingu sem
náði fram að ganga vorið 1939, án þess þó að tök reyndust á að létta
um leið af innflutningshöftum. Undirbúningur þess máls fór að öllu
leyti fram á vegum stjórnmálaflokkanna allt til þess að hið nýja gengi
var samþykkt af Alþingi.
N‡skipan gjaldeyrismála
Í síðari heimsstyrjöldinni miðri hófu Bretar og Bandaríkjamenn
undirbúning að nýskipan alþjóðlegra gjaldeyrismála. Ekki var í
þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera
nokkurn sveigjanleika umfram það sem gullfóturinn hafði haft. Var
Íslendingum boðin þátttaka í undirbúningi þessara tillagna, og þegar
kom að stofnfundi hinna nýju samtaka, Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og
Alþjóðabankans, sem haldinn var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í
júlí 1944, sendu Íslendingar þriggja manna nefnd á vettvang. Voru það
þeir Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, sem var formaður
nefndarinnar, Ásgeir Ásgeirsson, þá bankastjóri Útvegsbankans, og
Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.
Samkvæmt stofnskrá Alþjóðagjaldeyrissjóðsins skyldi sjóðurinn
ákvarða stofngengi hvers lands, sem ekki mátti breyta nema til
leiðréttingar á grundvallarmisræmi (fundamental disequilibrium),
og þá aðeins með samþykki sjóðsins. Enn fremur skuldbundu aðilar
sjóðsins sig til að leyfa frjálsar greiðslur vegna viðskipta með vörur
og þjónustu, en eftirlit átti að haldast með fjármagnsflutningum. Til
þess að auðvelda aðlögun að viðskiptafrelsinu og verjast áföllum
síðar meir skyldi aðildarlöndum vera heimilt að kaupa erlendan
gjaldeyri af sjóðnum gegn eigin mynt samkvæmt kvóta er hverju
landi var úthlutað. Gátu kaup er námu allt að einum fjórða kvótans,
en það svaraði til upphaflegs framlags landsins í gulli og gjaldeyri,
farið fram án samþykkis sjóðsins, en slíkt samþykki þurfti til frekari
nýtingar.
Hvorki íslenska sendinefndin né íslensk stjórnvöld virðast hafa
litið svo á að þátttaka í gjaldeyrissjóðnum gæti orðið grundvöllur að
Magnús Sigurðsson, bankastjóri Landsbankans, var
formaður nefndar sem fór utan á stofnfund nýrra samtaka,
Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og Alþjóðabankans, sem haldinn
var í Bretton Woods í Bandaríkjunum í júlí 1944. Með honum í
nefndinni voru Ásgeir Ásgeirsson, bankastjóri Útvegsbankans,
og Svanbjörn Frímannsson, aðalbókari Landsbankans.
Ekki var í þetta skipti haft í huga að endurreisa gullfótinn heldur að koma á
fastgengiskerfi sem tengdist gulli en hefði jafnframt til að bera nokkurn sveigjanleika
umfram það sem gullfóturinn hafði haft.
festu í gengismálum samfara frelsi í viðskiptum hér á landi. Taldi
nefndin ráðlegt að halda kvóta Íslands sem lægstum og var hann
ákveðinn 1 milljón dollara, í stað 3,5 milljóna sem stóð til boða.
Aðrar þjóðir sóttust hins vegar eftir sem hæstum kvóta til þess að
tryggja betur gjaldeyrisstöðu sína. Í skýrslu nefndarinnar, og enn
frekar í flutningi málsins á Alþingi, var þátttaka Íslands fyrst og
fremst réttlætt með því að hún myndi greiða fyrir útflutningi til landa
þar sem ella þyrfti að koma til vöruskipta. Það var með öðrum orðum
litið á Alþjóðagjaldeyrissjóðinn sem „clearing-sjóð“. Starfsemi hans
var þó ekki við þetta miðuð, heldur við það að sérhvert land kæmi
gengismálum sínum og fjármálum svo fyrir að viðskipti gætu orðið
frjáls við önnur lönd. Í útvarpserindi sem einn nefndarmanna, Ásgeir
Ásgeirsson, hélt í mars 1946, í tilefni af því að stofnanirnar voru
að taka til starfa, kemur þó fram dýpri skilningur en þetta. Bendir
Ásgeir á það hlutverk þeirra að veita aðilum sínum upplýsingar og
ráðleggingar þegar vanda beri að höndum. Gætu Íslendingar notið
góðs af þessu nú þegar alvarlegir erfiðleikar steðji að, og þeim ætti
ekki að vera vandara um að þiggja ráð en öðrum sem stærri séu og
voldugri.
Þegar Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn tók til starfa í árslok 1946
reyndust samskipti Íslands við hann bæði lítil og stirð. Vildi sjóðurinn
taka stofngengi íslensku krónunnar til endurskoðunar líkt og gengi
annarra landa sem raskast hefði á styrjaldarárunum, en þessu tóku
íslensk yfirvöld fjarri. Sömuleiðis var hugmyndum sjóðsins um
breytta stefnu í efnahagsmálum með öllu hafnað af Íslands hálfu árið
1948. Um svipað leyti gerðist landið aðili að Marshall-aðstoðinni, en
þar með féllu samskipti við sjóðinn niður að sinni. Á sjötta áratugnum
fylgdist sjóðurinn með þróun efnahagsmála hér á landi og gagnrýndi
þau atriði í stefnu stjórnvalda sem hann taldi brjóta í bága við
gildandi reglur. Það var hins vegar ekki fyrr en undir lok áratugarins,
þegar stjórnmálaumskipti höfðu orðið í landinu, að sjóðurinn lýsti
sig reiðubúinn til stuðnings við almenna og róttæka stefnubreytingu
26

í efnahagsmálum. Þegar fulltrúi hans,
Norðmaðurinn Rolf Evensen, kom til
landsins í nóvember 1959 til þess að
kynna sér umfangs-miklar fyrirætlanir
nýrrar ríkisstjórnar flutti hann þau
skilaboð að Íslandi stæði til boða
hækkun á kvóta sínum úr 1 milljón í
11 milljón dollara. Treysti landið sér
hins vegar ekki til róttækra umbóta og
vildi halda sér við ríkjandi kerfi, myndi
sjóðurinn ekki geta léð því samþykki.
Svo fór að hin auknu dráttarréttindi urðu
bakhjarl þeirra víðtæku umbóta sem
gengu undir nafninu viðreisn. Höfðu þá
liðið fimmtán ár frá því að Ísland gerðist
aðili að sjóðnum, án þess að landið færði
sér í nyt þá kosti sem aðildin gat veitt til
að endurheimta frjáls viðskipti.
Afdrifarík mistök
Á fyrri hluta tuttugustu aldar slógu íslensk stjórnvöld því þrisvar
sinnum á frest að laga gengismál landsins að breytingum sem orðið
höfðu í umheiminum. Í fyrsta skipti stafaði drátturinn einna helst af
ágreiningi um hækkun gengisins, enda þótt samstaða væri um sjálfa
tenginguna við gull. Í annað skiptið, þegar gullfóturinn brast árið
1931, var haldið fast við tengingu við sterlingspundið en ekki leitað
eftir jafnvægi á grundvelli hreyfanlegs gengis, eins og gert var á öðrum
Norðurlöndum. Þriðja sinnið, á árunum eftir síðari heimsstyrjöld, var
látið undir höfuð leggjast að fylgja þeim reglum um ákvörðun gengis
sem fólust í Bretton Woods kerfinu sem Íslendingar höfðu gerst
aðilar að um leið og því var komið á fót árið 1944.
Telja má að drátturinn í lok þriðja áratugarins hafi ekki skipt
sköpum vegna þess að skeið gullfótarins hafi hvort eð er verið á enda
runnið. Eigi að síður hefðu áherslur í stjórn efnahagsmála tvímælalaust
orðið aðrar en var hefði eindregið verið stefnt að tengingu við gull á
þessum tíma. Styrking gjaldeyris- og gullforða hefði þá haft forgang
umfram aukningu opinberra framkvæmda og landið verið betur
Kreppan hér á landi varð dýpri
og langvinnari en annars hefði
orðið, og landið festist æ meir
í haftakerfi sem erfitt reyndist
að brjótast undan. Hið sama
gerðist að styrjöldinni lokinni,
að dráttur á aðlögun að
nýjum kringumstæðum varð
til þess að Íslendingar flæktust
í æ margbrotnara hafta- og
styrkjakerfi
undir heimskreppuna búið en raun
varð á. Það fer á hinn bóginn ekki milli
mála hversu alvarlegar afleiðingar sú
gengisstefna hafði sem tekin var 1931
og fylgt allt fram til 1939. Kreppan
hér á landi varð dýpri og langvinnari
en annars hefði orðið, og landið festist
æ meir í haftakerfi sem erfitt reyndist
að brjótast undan. Hið sama gerðist að
styrjöldinni lokinni, að dráttur á aðlögun
að nýjum kringumstæðum varð til þess
að Íslendingar flæktust í æ margbrotnara
hafta- og styrkjakerfi, sem haldið var
uppi með erlendri efnahagsaðstoð, á
sama tíma og nágrannar þeirra nutu
góðs af vaxandi viðskiptum og frjálsara
athafnalífi.
Það væri fljótræði að draga þá ályktun af þessari reynslu fyrri tíma
að mestu skipti að laga stjórn gengis- og peningamála sem fyrst að
stefnu umheimsins, hver sem hún kynni að vera. Nokkur tími getur
liðið áður en ljóst er hver sú stefna raunverulega sé, og ekki er víst
að hún henti landinu í öllu tilliti. Það skiptir hins vegar miklu að fyrir
hendi sé sú umgjörð stofnana þar sem unnt sé að meta aðstæður
sem best og leggja á ráð um stefnuna og framkvæmd hennar, en því
var ekki að heilsa á fyrri hluta tuttugustu aldar þegar sjálfstæðum
seðlabanka hafði ekki verið komið á fót. Þá er ekki síður mikils um
það vert að stjórnmálamenn og stjórnmálaflokkar einskorði sig ekki
við afstöðu sem þeir geta trauðla horfið frá þegar vísbendingar leiða
til nýrra átta.
Heimildir:
Við þessa samantekt hefur verið stuðst við ritgerðir eftir þá Bjarna Braga Jónsson,
Jóhannes Nordal, Jónas H. Haralz og Magnús Svein Helgason í bókinni: Frá kreppu til
viðreisnar, Hið íslenska bókmenntafélag 2002. Enn fremur er stuðst við grein
Hannesar H. Gissurarsonar: Gengishækkunin 1925 í Landshagir, Landsbanki Íslands
1986, og við grein þeirra Jóhannesar Nordals og Ólafs Tómassonar: Frá floti til flots í
Klemensarbók, FVH , 1985.
Gutenberg
gleðileg jól
Gleðileg jól og farsælt komandi ár
Þökkum viðskiptin á árinu sem er að líða
Gutenberg ehf. | Suðurlandsbraut 24 | 108 Reykjavík | Kt: 440734 0149 | Sími: 545 4400 Fax: 545 4401
27

Clemencía frænka
SMÁSAGA EFTIR Ángeles Mastretta
Unnusti Clemencíu Ortega gerði sér enga grein fyrir þeim heimi firru og ástríðu sem hann opnaði
fyrir þetta kvöld. Hann seildist eftir þessu rétt eins og hverri annarri sultukrukku og lauk upp. En frá
þeirri stundu fylltist líf hans allt - þessi áhyggjulausa ferð hans um lífið í ensku jakkafötunum eða með
tennisspaðann - ilminum, því beiska bruggi, já, eitrinu.
Clemencía frænka var vissulega falleg en
bak við dökka lokkana leyndust ákveðnar
hugmyndir sem með tímanum urðu til
vandræða. Því í fyrstu voru það ekki aðeins
duttlungar hennar heldur þessar hugmyndir
sem komu henni áreynslulaust í þá leynilegu
hvílu sem hún deildi með unnusta sínum.
Á þeim tíma var það ekki bara svo að
vel uppaldar stúlkur frá Puebla rekkjuðu
ekki með unnustum sínum heldur hvarflaði
hreint ekki að þeim að gera mætti ráð fyrir
slíkum möguleika. En það var Clemencía
frænka sem losaði um kotið þegar hún
fann að geirvörturnar voru orðnar stinnar
eins og tvær strýtur. Það var hún sem setti
hendurnar inn undir buxurnar, í hellinn þar
sem menn geyma gæludýr sitt, sem þeir
flytja með sér um allar jarðir, dýrið sem þeir
ljá manni þegar þá lystir og láta svo hverfa,
skeytingarlaust og kyrrt líkt og það hefði
aldrei komið nálægt okkur. Það var hún sem
fálmaði eftir ólgandi ræflinum án þess að
nokkur neyddi hana, það var hún sem vildi
sjá hann, finna hann.
Því var það svo að unnustinn fann hvorki
til skammar þess sem hefur misnotað né
skyldu þess sem er bundinn loforði. Þau
elskuðust í matarbúrinu meðan athygli
allra beindist að bróðurdóttur Clemencíu
frænku sem fyrr um daginn hafði klæðst
brúðarskarti til að ganga í hjónaband eins og
lög gera ráð fyrir. Í matarbúrinu var dimmt
og kyrrt undir lok veislunnar. Þar ilmaði af
kryddi og múskati, súkkulaði frá Oaxaca og
chílepipar, vanillu og ólífum, maískökum
og saltfiski. Í fjarska ómaði tónlistin og
inn á milli heyrðust köll um að brúðhjónin
skyldu kyssast, að vesöl og ófríð stúlka ætti
að fá brúðarvöndinn, að tengdaforeldrarnir
skyldu fá sér snúning. Clemencía frænka gat
ekki hugsað sér betri stað í veröldinni fyrir
áætlanir sínar þetta kvöld. Þau elskuðust
án heitstrenginga, án kúvendinga, laus við
ábyrgðina sem fylgir því að vera á verði.
Um stund voru þau það sem kallast -
hamingjusöm.
- Það er bergmynta í hárinu á þér, sagði
móðir hennar þegar hún sá hana dansa
nálægt borðinu þar sem hún hafði setið
ásamt föður Clemencíu síðustu fimm og
hálfa stundina.
- Það hlýtur að vera úr brúðarvendinum
sem lenti á mér.
- Ekki sá ég að hann lenti á þér, sagði
móðirin. - Ég kom ekki einu sinni auga á þig
þegar honum var kastað. Og ég sem kallaði
á þig.
- Það var annar vöndur sem kom í
minn hlut, svaraði Clemencía eins og
blygðunarlaus prakkari.
28

Móðirin var vön svörum af þessu tagi.
Jafnvel þótt hún teldi þau fjarstæðukennd
með öllu rakti hún þau til þess andlega
ójafnvægis sem dóttirin bjó við allt frá
því hún hafði mátt þola skæða mislinga
og hitasótt sem fylgdi í kjölfarið. Þar að
auki vissi hún að á stundum sem þessum
var vísara að spyrja einskis frekar til að
koma í veg fyrir vandræði. Hún lét sér því
nægja vangaveltur um að bergmynta væri
stórkostleg jurt, gersamlega vanmetin í
eldamennsku.
- Engum hefur hugkvæmst að setja hana
í eftirrétti, sagði hún stundarhátt, eins og til
að enda mál sitt.
- Mikið dansar hún Clemencía vel,
sagði maðurinn við hlið hennar til að hefja
samræður.
Þegar unnustinn, sem Clemencía frænka
hafði gefist í matarbúrinu, vildi ganga að
eiga hana kvað hún það ómögulegt. Svar
hennar var þrungið slíkri alvöru að hann hélt
sig hafa misboðið henni, því í stað þess að
biðja hennar fyrr hafði hann í heilt ár verið
aðnjótandi að mörgum duldum ilminum
meðan hann kom bakaríum sínum á fót uns
þau voru orðin sex talsins; bakarí þar sem
fengust bæði brauð og sætabrauð, og tvö
til viðbótar þar sem seldar voru tertur og
ávaxtahlaup.
En það var ekki ástæðan fyrir höfnun
Clemencíu frænku. Þær voru margar og hún
hafði einfaldlega aldrei haft tíma eða þörf
fyrir að útskýra þær.
- Ég hélt að þú hefðir skilið þetta fyrir
löngu, sagði hún.
- Skilið hvað? spurði hann.
- Að það var aldrei ætlun mín að gifta
mig, ekki einu sinni þér.
- Ég skil ekki, sagði unnustinn sem var
bara ósköp venjulegur maður. - Viltu vera
hóra allt lífið?
Þegar Clemencía frænka heyrði þessi
orð sá hún á augabragði eftir hverri stund,
hverju síðdegi og kvöldi sem hún hafði
gefið þessum ókunna manni. Hún hafði ekki
einu sinni skap í sér til að móðgast.
- Viltu ekki fara núna, sagði hún, - áður
en ég rukka þig um fúlguna sem þú skuldar
mér.
Hann varð skelkaður og lét sig hverfa.
Skömmu síðar kvæntist hann dóttur
innflytjanda frá Astúrías, skírði sex börn
og minningarnar máðust með tímanum
þar til þær urðu fúlar líkt og staðið vatn
við brúnir á gosbrunni. Hann varð ákafur
vindlareykingamaður, fékk sér alltaf í
staupinu síðdegis, vissi ekki hvað hann
átti af sér að gera þegar hann lá andvaka í
morgunsárið og þreyttist seint á að hafa
uppi á nýjum leiðum í viðskiptum. Hann
var fámáll, átti tvo vini sem hann fór með
í skotklúbbinn alla laugardaga; meiri trúnað
gat hann ekki sýnt þeim en þá barnalegu
reiði sem lamaði hann þegar hann hæfði ekki
tvær eða fleiri dúfur. Honum sárleiddist.
Þriðjudagsmorgun einn, nítján árum eftir
að hann fór á mis við ilm og varir Clemencíu
frænku, kom til hans maður ættaður frá
Yucatán og vildi selja honum matvöruverslun
sem var með hvað fjölbreyttast úrval í
borginni. Þeir héldu af stað til að skoða
verslunina. Þeir fóru inn um bakdyrnar,
gegnum risastóra víngeymslu sem var full
af fræjum, hveiti og sykursekkjum, korni,
súkkulaði, kryddjurtum, chílepipar og öðru
sem oftast er í matarbúrum.
Samstundis fann hann til óróleika um
allan líkamann. Hann dró upp ávísanaheftið
og hugðist kaupa allt saman án þess að hafa
litið það augum, borgaði sölumanninum
fyrsta uppsetta verðið, stökk út og hljóp
að húsinu með görðunum þremur þar sem
Clemencía frænka bjó enn. Þegar hún heyrði
að maður beið hennar við dyrnar hraðaði hún
sér niður stigann sem lá að blómumprýdda
húsagarðinum með öllum fuglunum.
Þegar hann sá Clemencíu nálgast, þessa
þrjátíu og níu ára drottningu jafnvægis,
langaði hann að kyssa gólfið sem hún gekk
eftir. Hann horfði á hana koma nær og vildi
helst hverfa þegar hann hugsaði til þess hve
ljótur hann var orðinn og gamall. Clemencía
skynjaði óróleika hans og kenndi í brjósti um
hann vegna ístrunnar og skallans, sömuleiðis
pokanna, sem voru farnir að myndast undir
augunum, og mæðusvipsins sem hann hefði
viljað má af andlitinu.
- Við höfum elst, sagði hún og tilreiknaði
sér líka öll ósköpin til að róa hann.
- Þú þarft ekki að aumka þig yfir mig.
Ég hef verið hreint fífl og ber þess greinileg
merki.
- Ég elskaði þig ekki vegna gáfnafarsins,
sagði Clemencía frænka með bros á vör.
- En þú hættir að elska mig því ég var
fífl, sagði hann.
- Ég hef aldrei hætt að elska þig, sagði
Clemencía frænka. - Ég vil bara ekki
sólunda neinu. Allra síst tilfinningum.
- Clemencía, sagði maðurinn og
skalf af undrun, - en þú hefur átt tólf
unnusta á eftir mér.
- Já, og ég elska ennþá alla tólf,
sagði Clemencía frænka og
losaði af sér svuntuna.
- Hvað þá? spurði
veslings maðurinn.
- Af öllu hjarta,
svaraði Clemencía
frænka. Þegar
hún kom nær
fyrrverandi unnustanum fann hún skjálfta
hans sem hún ein þekkti.
- Komum, sagði hún, tók undir handlegg
hans og þau héldu af stað út. Þá hætti hann að
skjálfa og fór með hana í flýti að versluninni
sem hann hafði nýfest kaup á.
- Slökktu ljósið, bað hún þegar þau
komu inn í víngeymsluna og fann hvernig
ilmur bergmyntunnar umlukti þau. Hann
teygði handlegginn aftur fyrir sig og þarna
í dimmunni gerði hann upp tuttugu ára
fjarveru. Byrði líkamans var aflétt.
Tveimur stundum síðar, meðan hann
losaði bergmyntuna úr dökkum lokkunum á
Clemencíu frænku, bað hann enn á ný:
- Gifstu mér.
Clemencía frænka kyssti hann rólega og
klæddi sig svo í flýti.
- Hvert ertu að fara? spurði hann þegar
hann sá hana halda í átt að dyrunum og veifa
í kveðjuskyni.
- Út í morguninn, sagði frænkan og leit
á úrið.
- En þú elskar mig, sagði hann.
- Já, svaraði Clemencía frænka.
- Meira en alla hina? spurði hann.
- Jafnmikið, svaraði frænkan.
- Þú ert sannkölluð ... sagði hann, en
Clemencía frænka greip frammí:
- Gættu tungunnar, því ég tek fyrir og
þrjátíu bakarí munu ekki duga til.
Síðan opnaði hún dyrnar og hvarf án þess
að segja orð.
Næsta morgun barst Clemencíu Ortega
gjafabréf upp á þrjátíu bakarí og eina
matvöruverslun. Það kom í umslagi ásamt
korti sem á stóð: „Þú ert mikill þverhaus.“
Ángeles Mastretta (1949) er frá Mexíkó. Hún hefur
starfað sem blaðamaður og rithöfundur. Skáldverk
hennar Mujeres de ojos
grandes (Konur með
stór augu) kom út
árið 1991. Í því eru
37 sjálfstæðir þættir
og er sá sem hér
birtist tekinn úr þeirri
bók. Hún hefur einnig
gefið út skáldsögurnar
Arráncame la vida (Rífðu
úr mér kviku mína, 1985),
Mal de amores (Ástarsorg, 1996),
Ninguna eternidad como la mía
(Engin eilífð líkt og mín, 1999) og
greinasafnið Puerto libre (Fríhöfn, 1993)
og El mundo iluminado (Upplýstur heimur,
1998). Nýjasta skáldsaga hennar El cielo de los
leones (Himinn ljónanna) kom út 2003.
Þýðandi: Kristín Guðrún Jónsdóttir
29

Af hverju er Reykjavík
höfuðborg Íslands?
ÁSGEIR JÓNSSON HAGFRÆ‹INGUR
Ásgeir Jónsson hagfræðingur telur að það hafi ekki verið einber tilviljun eða forsjá goðanna að Reykjavík varð höfuðstaður Íslands.
Mynd: Geir Ólafsson.
Við fyrstu sýn virðist upphefð Reykjavíkur hafa ráðist við upphaf landnáms. Fyrsti landnámsmaðurinn, Ingólfur Arnarson, varpaði
öndvegissúlum sínum fyrir borð á leið hingað til lands og hét að hann skyldi þar byggja er súlurnar kæmu á land. Hann lét síðan þræla
sína fylgja strandlengjunni allt þar til súlurnar fundust í Reykjavík, og Ingólfur stóð við orð sín og settist þar að. Þetta er táknræn
saga, hvort sem hún er sönn eður ei. Ingólfur kom að ónumdu landi og valdi Reykjavík fram yfir alla aðra staði á landinu. Upphefð
Reykjavíkur virðist því vera annaðhvort verk guðlegrar forsjónar eða tilviljunarkenndra hafstrauma – eftir því hvernig á málin er
litið. Svo virðist reyndar vera að sumir hafi undrast þetta val. Í Landnámu eru eftirfarandi ummæli höfð eftir Karla, öðrum þeim þræl
sem fann súlurnar í Reykjavík: „Til ills fórum við um góð héruð, er vér skulum byggja útnes þetta.“ Síðan strauk Karli með ambátt
sér við hlið – fremur en setjast að við sundin blá – þó svo að Ingólfur hafi að lokum haft uppi á honum aftur við Ölfusvatn. Þetta bendir
til þess að ritarar Landnámu hafi talið það merki um mikla hollustu við goðin að Ingólfur skyldi velja Reykjavík umfram aðra staði á
landinu sem stóðu honum til boða.
Reykjavík hverfur úr sögubókum eftir Ingólf
Koma Ingólfs árið 874 virðist hafa markað upphaf að skipulegu
landnámi hérlendis. Margt bendir til þess að Ingólfur og niðjar hans
hafi gegnt forystuhlutverki á fyrstu áratugum Íslandsbyggðar, meðal
annars farið með vald allsherjargoða og stofnað fyrsta héraðsþingið
á Kjalarnesi. „Ingólfur er frægastr allra landnámsmanna, því at
hann kom hér at auðu landi ok byggði fyrst landit og gerðu aðrir
landnámsmenn eftir hans dæmum síðan,“ segir Landnáma. En eftir
þennan glæsilega upphafskafla í sögu landsins hverfur Reykjavík af
spjöldum sögunnar næstu árhundruðin. Íslandssagan gerist að mestu
leyti í öðrum héruðum. Sumir staðir verða frægir sem ættarsetur,
menntasetur, biskupssetur, verslunarstaðir eða aðsetur skálda og
höfðingja. Á öðrum stöðum – jafnvel aumustu kotum – er barist,
sæst eða samið og þeir staðir komast þannig inn í sögubækur. Jafnvel
þegar sögunni víkur til Suðvesturlands og stórviðburðir gerast í
hinu forna landnámi Ingólfs virðist sagan sneiða hjá Reykjavík.
Klaustur er sett niður í Viðey, umboðsmaður konungs býr á
Bessastöðum og Hafnarfjörður verður verslunarmiðstöð. Kópavogur
verður nafnkenndur fyrir það eina atvik að þar var skrifað undir
einveldishyllinguna árið 1662. En landnámsbær Ingólfs virðist
dvelja í skugga.
Var Skúli faðir Reykjavíkur?
Vitaskuld var búið vel í Reykjavík. Þar var kirkjusetur og staðurinn
var setinn af mörgum mætum mönnum. Síðar, eftir 1600, færist
verslunin nær þegar Hólmurinn (Efferseyjar eða Grandaey) verður
einn helsti verslunarstaðurinn við innanverðan Faxaflóa. En samt
sem áður er það svo að Reykjavík virðist ekki fá líf fyrr en Skúli
Magnússon landfógeti velur staðinn undir iðnfyrirtækin sín –
Innréttingarnar – árið 1752. Á tímabilinu milli Ingólfs Arnarsonar
30

og Skúla Magnússonar fógeta virðist fátt vekja athygli á Reykjavík
umfram aðra staði á landinu. Raunar voru sögulegar tilvísanir ekki
ofarlega í huga Skúla þegar hann valdi Reykjavík til þess að verða
verksmiðjuþorp. Það má til dæmis marka af því að þeirri hugmynd var
alvarlega velt upp að endurnefna Reykjavík í höfuðið á Danakonungi
og kalla Kristjánsvík. Sá fyrsti sem vildi draga söguna til vitnis um að
örlögin hefðu ráðið upphefð Reykjavíkur þegar í upphafi landnáms
var Eggert Ólafsson í Mánamálum sínum. Hann var auk þess einn sá
fyrsti sem sá fyrir sér borg með hellulögðum strætum – höfuðborg
Íslands, en það er önnur saga. Skúli hafði fyrst og fremst hagræði
í huga:
Reykjavík vantaði virðuleika. Um þetta hafði Skúli fógeti ekki hugsað
í fyrstu eða ekki tekið eftir því. Hans sjónarmið var hið hagnýta
sjónarmið, að láta bæinn vera vel í sveit settan til atvinnurekstrar
og láta hann liggja vel við gömlum höfuðbólum, fyrst og fremst sínu
eigin höfuðbóli, Viðey. (Vilhjálmur Þ. Gíslason 1936)
Þau höfuðból sem Skúli miðaði við voru Bessastaðir, Viðey, Hólmur
og Nes. Þessir staðir hafa vitaskuld ekki lengur sömu þýðingu og
þeir höfðu á átjándu öld. Þess vegna er ekki fráleitt að varpa þeirri
spurningu fram hvort upphefð Reykjavíkur sé aðeins tilviljun –
ákvörðun byggð á persónulegu mati eins manns, Skúla fógeta, sem
fékk óvæntan aðgang að fjárhirslum konungs og miðaði við aðstæður
sem voru gjörólíkar þeim sem nú þekkjast.
„Allt til Reykjavíkur“
Eins og kunnugt er fóru Innréttingar Skúla fógeta á hausinn ein
af annarri, jafnvel þó að konungur verði miklum fjármunum í að
halda þeim á floti. Það virðist í raun einsýnt að ef þessi iðnstarfsemi
hefði verið það eina sem hóf Reykjavík yfir aðra staði hefðu þær
dugað skammt sem þéttbýlisvaki. Landnámsjörð Ingólfs hefði þá
endað sem áhugaverður staður í vegahandbókum með rústum og
ef til vill einhverri byggð en alls ekki höfuðstaður. Sú varð þó ekki
raunin. Staðreyndin er sú að lukka Reykjavíkur var sígandi og það
tók áratugi fyrir bæinn að festa sig í sessi sem höfuðstað. Bærinn
fékk kaupstaðarréttindi árið 1786 og þá voru þar 302 íbúar. Þeim
fækkaði heldur á næstu árum og voru ekki nema 291 árið 1792. En
smám saman fóru æðstu embættismenn landsins að safnast þar fyrir
og stjórnsýslukjarni tók að myndast. Landfógeti settist þar að 1792,
Landsyfirréttur er settur þar niður 1800 eftir að Alþingi er lagt niður
á Þingvöllum og upp úr aldamótunum flytja stiftamtmaður og biskup
til staðarins. Landlæknir kemur 1833 og árið 1836 er skipuð sérstök
bæjarstjórn. Um þessa þróun segir í norðlenskum húsgangi:
Höfðingjar og heiðurskrans
héðan burtu fýkur,
æðst embætti innanlands,
allt til Reykjavíkur.
Upphefð Reykjavíkur kom hægt og bítandi
Upphefð Reykjavíkur sem höfuðstaðar var hæg og bítandi og hófst
raunar ekki fyrr en eftir að tilraunir Skúla fógeta voru um garð
gengnar. Þar sem Ísland var undir dönskum yfirráðum og Danir sáu
um stjórnsýslu og verslun hérlendis, var stór hluti af upphaflegum
íbúum staðarins danskrar ættar. Árið 1805 voru þeir 63 af 879 manns
Á dögum Skúla fógeta skorti Reykjavík virðuleika. Á þessari
mynd frá 1930 hefur yfirbragðið breyst mjög til hins betra.
Mynd: Karl Chr. Nielsen.
í Reykjavíkursókn. Þessi danski svipur bæjarins varð ekki til þess
að vekja sérstaka ást hjá þjóðinni til höfuðstaðarins. Það sést meðal
annars á því að Fjölnismenn vildu láta setja Alþingi á Þingvöllum en
alls ekki í Reykjavík. Hafi aðrir staðir hentað betur sem höfuðstaður
hefði verið hægðarleikur að beina uppbyggingunni þangað þegar
atvinnulíf og stjórnsýsla fór að færast til nútímahátta – en það gerðist
ekki. Ástæðan er einfaldlega sú að staðsetning Reykjavíkur, sem
miðstöðvar verslunar, þjónustu, iðnaðar og stjórnsýslu, var kjörin.
Þar er góð höfn, laus við hafís, sem liggur vel við siglingum til og
frá landinu. Þaðan er einnig stutt til margra af bestu fiskihöfnum og
fiskimiðum landsins. Reykjavík er líka staðsett á ská við Vesturland
og Suðurland og lá vel við landsamgöngum til tveggja stærstu og
frjósömustu landbúnaðarhéraða landsins. Bærinn hafði því sérstöðu
vegna þess að þar var þríþættur aðgangur að höfn, fiskimiðum og
landbúnaðarsvæðum sem aðrir staðir höfðu ekki. Það var því engin
tilviljun að Danir kusu að setja niður stjórnstöð sína á Bessastöðum,
eða að kaþólska kirkjan skyldi stofna klaustur í Viðey, og ekki heldur
að Hólmurinn skyldi vera helsti verslunarstaðurinn við innanverðan
Faxaflóa. Sá staður sem veitti Reykjavík helstu samkeppni var
Hafnarfjörður en fyrir daga Innréttinganna stungu ýmsir upp á honum
sem höfuðstað og án efa hefði sá staður getað gegnt því hlutverki
með sóma. Því má segja að jörðin Reykjavík hafi átt upphefð sína
frumkvæði Skúla að þakka. Þótt Skúli hefði ekki komið til sögunnar
hefði höfuðstaðurinn samt sem áður ekki legið ýkja fjarri Reykjavík
og nær örugglega innan þeirra þéttbýlismarka sem nú eru kennd við
höfuðborgarsvæðið. Það er því ekki hægt að fallast á að upphefð
Reykjavíkur sem höfuðstaðar sé nema að litlu leyti tilviljun, hvað
sem líður öndvegissúlum Ingólfs.
31

„Það voru margir
vantrúaðir á að þjóðarsáttin
mundi skila sér“
Viðtal við Ásmund Stefánsson ríkissáttasemjara
Mynd: Páll Stefánsson.
Ásmundur Stefánsson hagfræðingur þekkir öðrum mönnum betur til samningamála á íslenskum
vinnumarkaði undanfarna áratugi. Hann var ráðinn hagfræðingur ASÍ árið 1973 og varð forseti
sambandsins árið 1980. Hann var lykilmaður í þjóðarsáttarsamningunum árið 1990. Síðar hóf hann störf
hjá Íslandsbanka og varð einn af framkvæmdastjórum bankans, sat í samninganefnd bankanna og
var formaður hennar um tíma. Hann var um skeið framkvæmdastjóri EFA, sem var fjárfestingarfélag.
Árið 2003 var hann skipaður ríkissáttasemjari. Hann hefur því kynnst kjarasamningum frá öllum
hliðum. Vísbendingu þótti forvitnilegt að fá Ásmund til þess að líta um öxl til þess að velta fyrir sér
kjarabaráttunni á undanförnum aldarþriðjungi.
32

Voru verkföll ill nauðsyn?
Verkalýðsbaráttan var mjög hörð á árum áður. Stundum stóðu
allsherjarverkföll vikum saman. Var þetta nauðsynlegt til þess
að tryggja lífskjörin?
Það er reyndar ekki rétt að saga verkalýðsbaráttunnar á Íslandi sé
ein samfelld verkfallssaga þótt einstakar deilur, eins og Nóvudeilan
og garnaslagurinn og svo tiltekin verkföll á stríðsárunum og síðan
á sjötta og sjöunda áratuginum, sitji í fólki á okkar aldri eins og
samfelldur slagur. Samskiptin á milli aðila voru þó harkalegri á
árum áður en nú og traust á milli aðila minna. Þjóðfélagsbaráttan
var öll grimmari og ég held þess vegna að deilurnar hafi verið
óhjákvæmilegur fylgifiskur aðstæðna.
Nú er vitað að verkföll valda þjóðhagslegum skaða, hvers vegna
beittu menn þeim af slíkri hörku sem raun ber vitni? Var um
að kenna óbilgirni atvinnurekenda eða óraunhæfum kröfum
verkalýðsins?
Eflaust hefur hvort tveggja komið til en ég held, eins og ég sagði
áðan, að skýringin sé almenn harka í þjóðfélagsbaráttunni og skortur
á trausti á milli aðila.
Á árunum eftir 1970 byrjuðu hagfræðingar að vinna hjá
verkalýðssamtökunum og atvinnuveitendum. Engu að síður
voru samningarnir á árunum 1970 til 1990 yfirleitt upp á tuga
prósenta hækkun launa og verðbólgan var 40 til 60% árum
saman. Hvernig stóð á þessu?
Þetta tímabil einkenndist af miklum sveiflum í efnahagslífinu og
það má segja að aðstæður hafi ekki boðið upp á annað en gagnkvæma
hörku. Verkalýðshreyfingin knúði fram kauphækkanir og stjórnvöld
tóku þær til baka með gengisfellingum og verðbólgu. Það skorti
traust og samstöðu milli aðila til að rjúfa þann vítahring. Það að
hagfræðingar komu til starfa hjá samtökunum breytti þessu ekki í
sviphendingu en ég held þó að það megi segja að þeir hafi stuðlað
að því að gefa aðilum sameiginlegar viðmiðanir og færa umræðuna
að samhengi einstakra þátta. Ráðning þeirra endurspeglar vilja
samtakanna til að ná skýrari yfirsýn og styrkja þekkingu samtakanna
á stöðu og samhengi efnahagsmála. Að því leyti er ráðningin tákn um
breytingar í þjóðfélagsumræðunni og breyttar áherslur. Það er hins
vegar út í hött að ímynda sér að það eitt að ráða hagfræðinga til starfa
mundi umsnúa öllum vinnubrögðum.
Spillti pólitíkin fyrir?
Árið 1976 hafði verðbólga lækkað nokkuð frá árunum þar á
undan. Eftir sólstöðusamningana 1977, sem leiddu til tugprósenta
launahækkunar, rauk hún upp aftur og var komin yfir 100%
þegar loks náðist eitthvert taumhald á henni árið 1983.
Hvers vegna gátu menn ekki náð saman um aðgerðir til þess
að ná verðbólgunni niður?
Þetta voru miklir umbrotatímar í efnahagsmálum og þegar ég
horfi til baka held ég að menn hafi einfaldlega ekki haft nein ráð til
að fara aðrar leiðir. Til að rjúfa vítahringinn þurfti allsherjar samstöðu
sem náðist einfaldlega ekki fyrr en árið 1990 og við þær sviptingar
sem gengu yfir efnahagsmálin á þessum tíma hefði verið mjög erfitt
að ná þessari samstöðu og samskipti aðila voru ekki nógu traust til
þess að til slíkrar tilraunar gæti komið.
Verkalýðshreyfingin var mjög pólitísk á þessum árum. Gat það
spillt fyrir árangri í kjaramálum að menn vildu beita henni til
þess að klekkja á stjórnvöldum?
Samfélagið allt var miklu pólitískara á þessum árum en í dag.
Innan verkalýðshreyfingarinnar voru flokksböndin hins vegar
byrjuð að rakna upp og það sama á við um samtök atvinnurekenda.
Á því tímabili sem þú talar um voru bæði vinstri og hægri stjórnir
og hvorugt stjórnarmunstrið gat tekist á við sviptingarnar. Einmitt
það var kannski sá lærdómur sem aðilar vinnumarkaðarins drógu af
reynslu þessara ára. Stjórnarmunstrið var ef til vill ekki meginatriði.
Samtökin á vinnumarkaði urðu sjálf að ná saman og leggja fram
mótaðar línur gagnvart stjórnvöldum ef vænta átti árangurs.
Stjórnvöld hafa oft komið að kjarasamningum með svonefndum
félagsmálapökkum. Hvort er þetta gagnlegt eða skaðlegt? Er til
einhver hæfileg aðkoma ríkisvaldsins?
Ég held að það sé enginn einfaldur leiðarvísir til um aðkomu
ríkisvaldsins á hverjum tíma. Ég tel að félagsmálapakkarnir hafi
skipt miklu máli til að byggja upp gagnkvæmt traust milli aðila
vinnumarkaðarins og stjórnavalda, auk þess sem þeir fólu í sér
mikinn og varanlegan réttindaávinning. Til að rjúfa margnefndan
vítahring voru félagsmálapakkarnir einir og sér hins vegar ekki
nægilegir. Það varð að takast víðtækari samstaða þar sem tekið væri
á efnahagsmálunum í heild.
Hér á landi hefur vinnumarkaðurinn verið tvískiptur, almennur
vinnumarkaður og opinber markaður. Þessir markaðir eru ekki
alltaf samstiga. Hefði það verið til góðs að sömu reglur giltu um
alla?
Já, ég held að það hefði verið auðveldara að tengja samtökin ef
forsendur hefðu verið þær sömu. Því má bæta við að munurinn hefur
minnkað mjög með árunum, bæði með auknum réttindum fólks á
almennum vinnumarkaði og minni mun á atvinnuöryggi opinberra
starfsmanna og þeirra sem eru á almennum vinnumarkaði. Í dag
sé ég fátt auknu samstarfi til fyrirstöðu og þess vegna sameiningu
samtakanna.
Í framhaldi af síðustu spurningu má segja að um árabil hafi
aðilar vinnumarkaðarins, atvinnurekendur og verkalýður, haft
talsverð pólitísk völd. Á síðari árum virðast þau hafa minnkað
mikið og menn velta fyrir sér hvort svona samtök séu nauðsynleg.
Hvað hefur breyst?
Enn held ég raunar að verkalýðshreyfingin og samtök
atvinnurekenda hafi veruleg pólitísk ítök. Hitt er ljóst að með auknum
stöðugleika í samfélaginu verða átakaaugnablikin færri og áhrifin
verða í meira mæli í daglegum samskiptum aðila. Við verðum líka að
muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka atvinurekenda
hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint snúa
að vinnumarkaðsmálum og kjörum. Þannig sýnist mér til dæmis
að stórar og endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um
herinn hafi aldrei skipt sköpum.
Hvers vegna varð þjóðarsáttin ekki fyrr?
Margir halda því fram að þjóðarsáttin hafi komið til vegna
þess að ákveðnir forystumenn í verkalýðshreyfingunni og hjá
Vinnuveitendasamabandinu hafi náð að byggja upp traust sín
á milli. Stjórnmálamenn virtust standa á hliðarlínunni. Er þetta
mergurinn málsins og hvers vegna náðist skyndilega að skapa
þetta andrúmsloft sem kom verðbólgunni niður?
Auðvitað skiptu einstaklingar og gagnkvæmt traust þeirra á milli
lykilmáli. Þannig er það alltaf í mannlegum samskiptum. Þjóðarsáttin
spratt hins vegar ekki upp í skyndi og eðli málsins samkvæmt gat
hún ekki orðið að veruleika nema mikill fjöldi einstaklinga á ýmsum
33

Samfelld velta kauphækkana,
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði
rekstrarforsendum fyrirtækja og þar
með atvinnuörygginu.
Mynd: Páll Stefánsson.
sviðum þjóðlífsins legðist á eitt. Um þó nokkurn tíma höfðu ASÍ
og VSÍ haft gagnkvæman vilja til að finna leiðir til að brjótast út úr
vítahringnum. Sérstaklega vil ég nefna samningana 1986, sem gengu
hins vegar ekki eftir, fyrst og fremst af tveimur ástæðum. Það var of
miklu velt á ríkisfjármálin og það komu ekki aðrir að málum en ASÍ
og VSÍ. Það skorti sem sagt breidd.
Hafði það áhrif að atvinnuleysi var orðið nokkurt á þessum
árum?
Atvinnuleysi var reyndar ekki mikið þegar
þjóðarsáttarsamn-ingarnir voru gerðir. Það var hins vegar verulegur
uggur í fólki um atvinnuöryggið. Samfelld velta kauphækkana,
gengisfellinga og verðbólgu ógnaði rekstrarforsendum fyrirtækja og
þar með atvinnuörygginu.
Margir voru vantrúaðir á það að hægt væri að viðhalda
þeim árangri sem náðist árið 1990 því að áður höfðu náðst
áfangasigrar í baráttunni við verðbólguna sem svo glutruðust
niður síðar. Sumir segja að aðgerðir stjórnarinnar árið 1991 hafi
riðið baggamuninn. Hvað skipti mestu máli um að varanlegur
árangur náðist?
Það er rétt að það voru margir vantrúaðir á að þjóðarsáttin mundi
skila sér. Háskólahagfræðingarnir voru til dæmis nokkuð samhljóða
í því að ekkert mundi breytast. Um vorið sýndi Gallup-könnun að
almenningur var vantrúaður á að verðbólga mundi hjaðna.
Það sem réð úrslitum var tvímælalaust að samstaða um aðgerðir
var breið. ASÍ og BSRB voru fullkomlega samstiga við
samningsgerðina og bændasamtökin komu líka að henni. Samtök
atvinnurekenda voru einnig einhuga, sem og bæði stjórnarflokkarnir
og stjórnarandstaðan. Það var eindreginn vilji til að fylgja málum
eftir og það var í mörgum atriðum gert með handafli. Bankarnir
lækkuðu vexti í trausti þess að verðbólgan færi niður og
verslunarfyrirtæki lækkuðu álagningu í trausti þess að þau þyrftu
ekki að leggja til hliðar fyrir vöxtum og gengisbreytingum eins og
áður. ASÍ og VSÍ unnu vel saman í því að ná þessum árangri og lögðu
sameiginlega að fyrirtækjum að vinna með aðgerðunum. Það var
sterkur meðbyr með þessari tilraun til að rjúfa vítahringinn og það
vildi enginn láta standa sig að því að hann gerði ekki sitt.
Það skipti líka miklu að jarðvegurinn hafði verið vel undirbúin.
Þegar áttin hafði verið mörkuð stöðvaði ég samningaviðræður í
mánuð til að færi gæfist til að fara yfir málin með stjórnum félaga
og félagsmönnum ASÍ. Þessi ákvörðun var umdeild því að margir
vildu keyra samningana í gegn strax. Ég er hins vegar viss um að
ákvörðunin var rétt. Félagsmennirnir komu að undirbúningi og
voru fyrir fram meðvitaðir um að verið væri að gera tilraun og
umræður sýndu að þeir vildu gera tilraunina. Þeir vildu láta á það
reyna hvort hægt væri að rjúfa vítahringinn. Á samráðsfundum eftir
samningagerðina og við framlengingu þeirra um haustið 1990 var
viljinn enn eindreginn.
Á árunum 1990 til 1995 skertist kaupmáttur frá því sem samið
var um í þjóðarsáttinni. Hvers vegna vildi verkalýðshreyfingin
ekki beita afli til þess að reyna að rétta sinn hlut?
Á þessu tímabili var verið að festa árangurinn í sessi. Það var
samstaða um að treysta undirstöðurnar til frambúðar.
Síðan 1995 hefur kaupmáttur styrkst ár frá ári og er nú um 50%
betri en þá. Verkföll á almennum vinnumarkaði hafa ekki verið
mörg eða löng á þessum tíma. Þýðir þetta að baráttan á árum
áður hafi verið á röngum forsendum?
Ég held að það segi hvorki eitt eða neitt um baráttuna á árum áður.
Það endurspeglar aftur á móti þá víðtæku samstöðu sem var um að
rjúfa vítahringinn 1990 og nýta þann ávinning sem þjóðarsáttin gaf.
Voru einhver tækifæri á þessum árum sem menn misstu af? Var
hægt að ná sambærilegum árangri fyrr?
Auðvitað misstu menn af mörgum tækifærum en það þurfti of
margt að breytast til að viðsnúningur gæti orðið. Það þurfti að leita
leiða og ná samskiptum á breiðum grundvelli og það tókst 1990. Það
tókst ekki fyrr.
Við verðum líka að muna að áhrif bæði verkalýðshreyfingar og samtaka
atvinurekenda hafa alltaf verið fyrst og fremst bundin við þau atriði sem beint
snúa að vinnumarkaðsmálum og kjörum. Þannig sýnist mér til dæmis að stórar og
endurteknar yfirlýsingar verkalýðshreyfingarinnar um herinn hafi aldrei skipt sköpum.
34

EDDUVERÐLAUNAÞÁTTURINN
Jón Ólafs á dagskrá Sjónvarpsins
kl. 19.40 öll laugardagskvöld
SKEMMTIÞÁTTUR ÁRSINS Í SJÓNVARPI