Gminny program opieki nad zabytkami Miasta STARACHOWICE na ...

Załącznik nr 1
do Uchwały nr XIV/9 /2011
Rady Miejskiej w Starachowicach
z dnia 29 grudnia 2011 r.
Gminny program opieki nad zabytkami
Miasta STARACHOWICE
na lata 2012 – 2016
Piotr Ambroszczyk
Urząd Miejski
w Starachowicach
STARACHOWICE 2011
1

SPIS TREŚCI
1. WPROWADZENIE 3
2. PODSTAWA PRAWNA I ZAŁOŻENIA 4
3. ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO 9
3.1 Rys historyczny 9
3.2 Obiekty nieruchome z terenu Starachowic umieszczone w Rejestrze
Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków 12
3.3 Szczegółowy wykaz obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków
Miasta Starachowice 17
3.3.1 Spis Miejsc Pamięci Narodowej 24
3.3.2 Mała Architektura Sakralna 27
3.3.3 Pomniki 29
3.4 Muzea 30
4. POSTULATY 31
5. POMNIKI HISTORII I REZERWATY 33
5.1 Krajobraz kulturowy 33
5.2. Zasoby archeologiczne 34
6. CELE STRATEGICZNE W OCHRONIE I OPIECE NAD ZABYTKAMI 36
6.1. Metody realizacji celów strategicznych 39
6.2. Program Nauczania Historii Regionalnej Starachowic 45
6.3. Wykaz ścieżek edukacyjnych 45
2

1. WPROWADZENIE
Celem Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta Starachowice jest
wypełnienie obowiązków, jakie spoczywają na samorządzie gminnym w zakresie ochrony zasobów
dziedzictwa kulturowego. Opracowanie Programu miało na celu próbę stworzenia planu opieki nad
zabytkami na terenie gminy obejmującego ochronę i poprawę stanu zasobów środowiska
kulturowego, promocję i turystyczne udostępnienie zabytkowych atrakcji gminy, uwzględnienie
otoczenia obiektów zabytkowych, parków kulturowych i krajobrazowych przy planowaniu
inwestycji, a także szeroko pojętą edukację regionalną, budowanie tożsamości kulturowej oraz
rozwój gospodarczy.
Zainicjowanie zintegrowanych działań służb konserwatorskich, właścicieli obiektów
zabytkowych, jednostek samorządu terytorialnego oraz środowisk naukowych i badawczych na
rzecz opieki nad zabytkami i upowszechnienia dziedzictwa kulturowego, to główne zamierzenia
prezentowanego Programu. Podjęte w oparciu o niniejsze opracowanie działania winny sprzyjać
również pobudzaniu aktywności lokalnej społeczności na rzecz zachowania wielowiekowego
dziedzictwa kulturowego ziemi starachowickiej.
Przedstawiony Gminny Program Opieki nad Zabytkami stanowić może materiał wyjściowy
do bardziej szczegółowych opracowań. Poddany społecznej konsultacji i ocenie będzie
sukcesywnie uzupełniany i aktualizowany. Modyfikacja Programu uwzględniać będzie również
zmieniające się uwarunkowania prawne i administracyjne, a także społeczne, kulturowe i
gospodarcze oraz aktualny stan zachowania zabytków. Program będzie kompatybilny z Gminną
Ewidencją Zabytków ale zawierał będzie również wykaz i koncepcję zagospodarowania licznych
miejsc i obiektów nie będących w myśl definicji zabytkami, lecz stanowiących ważne dziedzictwo
historyczne czy kulturalne naszego miasta.
Wdrażanie Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta Starachowice poparte
jest działaniami informacyjno – edukacyjnymi w postaci sympozjów naukowych, paneli
edukacyjnych, publikacji związanych z historią i kulturą Starachowic w kontekście istniejących
zabytków oraz wydarzeń historycznych, jakie zaszły na terenie naszego miasta na przestrzenie
wieków (Broszura okolicznościowa - Święta Barbara Patronka Starachowic rok 2009, publikacja
popularno - naukowa pt. „Starachowicki Wrzesień 1939” - rok wydania 2010, Zeszyt Ćwiczeń –
zawierający 6 ścieżek edukacyjnych opracowany i wydany w 2011 roku w ramach realizacji
Projektu POKL „Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne dla uczniów Gimnazjów
w Starachowicach”).
3

2. PODSTAWA PRAWNA I ZAŁOŻENIA
Podstawę prawną do opracowania Gminnego programu opieki nad zabytkami stanowi
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162
poz.1568 z 2003 roku), która w art. 87 ust.1 zobowiązuje Urząd Gminy do sporządzenia na okres 4
lat Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami.
Gminny Program Opieki nad Zabytkami koresponduje z założeniami dokumentów
programowych gminy, powiatu starachowickiego, województwa świętokrzyskiego oraz
dokumentami krajowymi, w szczególności:
• Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami,
• Narodową Strategią Kultury na lata 2004-2013,
• Narodowym Programem Kultury „Ochrona Zabytków Dziedzictwa Kulturowego na lata
2004-2013”
• Programem Opieki nad Zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007-2011
• Strategią Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego,
• Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego,
• Strategią Rozwoju Turystyki w Województwie Świętokrzyskim na lata 2006-2014.
• Strategią Rozwoju Gospodarczego Powiatu Starachowickiego,
• Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta
Starachowice oraz Miejscowymi Planami Zagospodarowania Przestrzennego na obszarze
Starachowic (na dzień 07.12.2011 r. obowiązuje na terenie Starachowic 13 Miejscowych
Planów Zagospodarowania Przestrzennego w tym: A4, B3, B9, B12, C1, C2, C3, C7, E4,
E5, E6, E8, E11).
Gminny Program Opieki nad Zabytkami ma na celu:
włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających
z koncepcji zagospodarowania przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego, Powiatu
Starachowickiego i Miasta Starachowice,
uwzględnienie warunków ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i dziedzictwa
archeologicznego, łącznie z warunkami ochrony przyrody oraz równowagi ekologicznej,
zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich
4

zachowania,
wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,
podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych,
turystycznych i edukacyjnych oraz wspierających inicjatywy sprzyjające pozyskiwaniu
środków finansowych na opiekę nad zabytkami,
określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje
konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków,
podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych
z opieką nad zabytkami,
szeroko pojętą edukację regionalną w zakresie historii i kultury miasta Starachowice
w oparciu o zabytki i miejsca o znaczeniu historycznym.
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie gminnym (Dz. Ust. Nr 91 poz.578,
art.4 poz.1 pkt.7 - z późniejszymi zmianami –Dz. Ust. Nr 142 poz.1592 z 2001 r.) wśród zadań
własnych o charakterze obligatoryjnym wymienia zadania z dziedziny kultury i ochrony jej dóbr,
zagospodarowania przestrzennego oraz turystyki. Samorządy zobowiązane są do uwzględniania
kwestii ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu oraz aktualizacji planów
zagospodarowania przestrzennego Gminy.
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadza
zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa formy ochrony,
kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji samorządowej) oraz formy
finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowanie, zabezpieczenie i dokumentowanie.
Zgodnie z ustawą podstawowe zadania to:
o zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe
zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;
o zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku;
o przeciwdziałanie niszczeniu i niewłaściwego korzystania z zabytków;
o przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;
o kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków;
o uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz
w działaniach niezbędnych przy kształtowaniu środowiska.
W myśl Ustawy opieka nad zabytkami sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza
5

i polega na zapewnieniu warunków do:
naukowego badania i dokumentowania zabytków
prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;
zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;
popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i
kultury.
Ustawa szczegółowo określa przedmiot, zakres, formy i sposób ich ochrony. Za zabytek uznaje się
nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z
jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży
w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Bez
względu na stan zachowania ochronie i opiece podlegają:
zabytki nieruchome będące w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami
urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury
i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki, a zwłaszcza
kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, cmentarzami,
parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi
wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;
zabytki ruchome będące w szczególności: dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła
artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów
zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje,
numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami,
pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, wytworami techniki, a zwłaszcza
urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze
materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki,
dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi,
instrumentami muzycznymi, wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami
etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność
wybitnych osobistości lub instytucji;
zabytki archeologiczne będące w szczególności: pozostałościami terenowymi
pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami
działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej.
Ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu
6

udowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Zgodnie z ustawą formami ochrony zabytków
są:
wpis do rejestru zabytków, który dla zabytków znajdujących się na terenie województwa
prowadzi wojewódzki konserwator zabytków
uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków lub
parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej
Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa
kulturowego (po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków).
utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania
wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi
dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej;
ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględniające
w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich
otoczenia; innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków;
parków kulturowych.
W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz
w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustala się również, w zależności od
potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone
ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym
obszarze zabytków.
Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa także kompetencje organów
ochrony zabytków, którymi są:
• Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego
zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;
• Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewódzki
konserwator zabytków.
Na szczeblu wojewódzkim organem zajmującym się ochroną zabytków jest Wojewódzki
Konserwator Zabytków, którego powołuje i odwołuje wojewoda na wniosek Generalnego
Konserwatora Zabytków lub za jego zgodą. Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków
wedle ustawy należy w szczególności:
o realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami;
7

o sporządzanie, w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania
ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;
o prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie
dokumentacji w tym zakresie;
o wydawanie, zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń
w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych;
o sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich,
architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i
innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych;
o organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad
zabytkami;
o opracowywanie wojewódzkich planów ochrony na wypadek konfliktu zbrojnego i
sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów;
o upowszechnianie wiedzy o zabytkach;
o współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony
zabytków.
Ustawa o ochronie zabytków zakłada również istnienie ciał opiniodawczo - doradczych.
Na szczeblu centralnym jest nim Rada Ochrony Zabytków, działająca przy ministrze właściwym do
spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, oraz Główna Komisja Konserwatorska,
działająca przy Generalnym Konserwatorze Zabytków.
Na szczeblu wojewódzkim organem opiniodawczym w zakresie ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami jest Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków, działająca przy wojewódzkim
konserwatorze zabytków. W jej skład chodzi od 5 do 10 członków powoływanych na okres 4 lat
przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, który zapewnia też jej obsługę administracyjną
i finansową.
2.1.Wykaz Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego obowiązujących na
terenie Miasta Starachowice.
Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego jest dość powszechna formą ochrony zabytków
uchwalany aktem prawa miejscowego. Mankamentem MPZP jest brak jednolitych uregulowań oraz
ograniczony obszar terytorialny ich obowiązywania, dlatego najodpowiedniejszą formą opieki nad
zabytkami na szczeblu gminy jest Gminny Program Opieki nad Zabytkami skorelowany z Gminną
Ewidencją Zabytków. Poniżej przedstawiamy wykaz Miejscowego Planu Zagospodarowania
8

Przestrzennego:
– Plan A1, A3, B1, B2 – Strefa
– Plan A4 Widokowych
– Plan B3 Centrum Manhatan
– Plan B9 Wierzbnika
– Plan B12 Cmentarz ze Strefą
– Plan C1 Łazy Zachód
– Plan C2 Brazylia Zachód
– Plan C3 Łazy – NNP – Krańcowa
– Plan C7 Łąki
– Plan E4 Nowowiejska 2
– Plan E5 Południe
– Plan E6 Pastwiska – (po zmianie)
– Plan E8 Podlesie
– Plan E11 Kolonijki 1
9

Rys. 1 Wykaz MPZP miasta Starachowice na dzień 11.08.2011
10

3 ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO
3.1.Rys historyczny
Starachowice położone są w północnej części województwa świętokrzyskiego na styku Gór
Świętokrzyskich, Wzgórz Suchedniowskich i Przedgórza Iłżeckiego w malowniczej dolinie rzeki
Kamiennej. Od najdawniejszych czasów północna część Gór Świętokrzyskich oraz dolina rzeki
Kamiennej były terenem intensywnej działalności człowieka. Pobliskie ulokowanie największego
„zagłębia przemysłowego” epoki neolitycznej – tj. Krzemionek Opatowskich oraz Rezerwatu
Archeologicznego Rydno (osadnictwo paleolityczne), świadczą o atrakcyjności tych stron pod
względem osadniczo – gospodarczym od wielu tysięcy lat. Nie przypadkowo też w czasach
średniowiecza, tereny te, jako jedne z zamożniejszych w ówczesnej Polsce, wchodzą w skład
posiadłości potężnych zakonów – Cystersów z opactwa w Wąchocku i Benedyktynów z opactwa
na Świętym Krzyżu.
Pierwsza wzmianka pisana dotycząca Starachowic, zawarta jest w dokumentach Cystersów
i pochodzi z 1547 r. Wymienia się w nim istnienie Minery Starzechowskiej (tj. kopalni rudy żelaza
wywodzącą swą nazwę od nazwiska dzierżawców kopalni – rodziny Starzechowskich). Wraz z
eksploatacją złóż rudy żelaza rozwinął się przemysł hutniczy. Wytapiano z miejscowej rudy żelazo
w piecach dymarkowych (kuźnicach). Można wnioskować że w II połowie XVI w. skala
produkcyjna kuźnicy musiała być znaczna, skoro w 1571 r. król Stefan Batory złożył zamówienie
na dostawę kul armatnich dla wojsk polskich. Prawdopodobnie amunicja ze Starachowic
dostarczana była również polskiej armii w trakcie wojen Stefana Batorego – wojny gdańskiej
(1577) i wojny z Rosją (1577 – 1582).
Przynależność własnościowa terenów obecnych Starachowic do dwóch wcześniej
wspomnianych zakonów, zaważył na rozwoju miasta, który przebiegał w sposób specyficzny. Aż do
XX w. oddzielnie rozwijały się dobra cysterskie i benedyktyńskie (w końcu XVIII w. dokonano
konfiskaty tych terenów za wypłaceniem odszkodowania ich dotychczasowym właścicielom zaś
prawo własności uzyskał skarb państwa). Tereny stanowiące pierwotnie własność Cystersów w
skład których wchodziła minera i kuźnica starzechowska, która w późniejszych czasach (głównie w
czasach działalności Stanisława Staszica) przekształciła się w największy kompleks zakładów
górniczo – hutniczych w Królestwie Polskim, stanowiły obszar intensywnego rozwoju
przemysłowego. Pomimo tego na terenach cysterskich powstało tylko przyfabryczne osiedle
robotnicze, które pomimo rozwoju w XIX i na początku XX wieku nie wykształciło się w ośrodek
miejski.
Inaczej rozwijały się obszary Starachowic stanowiące pierwotnie własność Benedyktynów.
11

Początkowo osadnictwo kształtowało się wokół wsi Krzyżowa Wola a następnie na niżej
położonym terenie nad brzegiem rzeki Kamiennej gdzie Benedyktyni ulokowali swoją osadę
młyńską. Dzięki staraniom opata świętokrzyskiego osada młyńska Wierzbnik uzyskała w 1624 r.
prawa miejskie, które nadał król Zygmunt III Waza. Wierzbnik dość szybko się rozwijał. Oprócz
uprawy roli i mielenia mąki, rozwinęło się rzemiosło oraz handel, czemu sprzyjała bliskość szlaku
handlowego, którym przepędzano woły z Mołdawii i Wołoszczyzny do Wielkopolski
i Brandenburgii. Nazwa Wierzbnik wywodzi się prawdopodobnie od herbu wierzbięta, którym
posługiwał się dzierżawca miasteczka (wbrew wcześniejszym domniemaniom jakoby nazwa
Wierzbnik powstała od wierzb licznie występujących na brzegach rzeki Kamiennej).
W 1657 r. Stanisław Sierakowski – ówczesny opat świętokrzyski, określa przywileje
i obowiązki mieszczan Wierzbnika, zaś w trzy dekady później w 1658 założona zostaje Parafia
Rzymskokatolicka pw. Świętej Trójcy, która istnieje po dzień dzisiejszy.
Na przestrzeni XVII i XVIII w. zaznacza się coraz większa symbioza przemysłowych
Starachowic oraz rolniczo – rzemieślniczo – handlowego Wierzbnika. Wierzbnik oraz okoliczne
wsie stanowią naturalny rezerwuar siły roboczej do rozbudowującego się kompleksu górniczo –
hutniczego w Starachowicach. Szczególnego przyspieszenia rozwoju starachowickiego przemysłu
dodała zmiana technologii wytopu żelaza. Stosowane dotychczas tradycyjne kuźnice zastąpiono w
1789 r. pierwszymi wielkimi piecami, co znacząco zwiększyło jego moc produkcyjną. Odtąd też
można stosować pojęcie zakładu, czy też zakładów w Starachowicach, choć pojęcie to nabierze
pełnego znaczenia trzydzieści lat później w czasach działalności Stanisława Staszica i Ksawerego
Druckiego – Lubeckiego. Wprowadzenie metody wytopu wielkopiecowego zbiegło się z konfiskatą
istniejących dóbr za odszkodowaniem, co zdynamizowało rozbudowę górnictwa i hutnictwa.
I połowa XIX w. to czas wielkiej prosperity Zakładów Starachowickich, przerywanej
klęskami żywiołowymi, które kilkakrotnie hamowały i opóźniały rozwój Starachowic. W latach
XX-tych XIX w. Starachowice stanowiły największy kompleks górniczo - hutniczy ni tylko w
Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym ale także w całym królestwie Polskim a nawet w rozległym
Cesarstwie Rosyjskim. W przededniu wybuchu Powstania Listopadowego a następnie wojny polsko
– rosyjskiej 1831 r. Królestwo Polskie było najlepiej (po Belgii) uprzemysłowionym krajem w
kontynentalnej Europie oraz bezspornym liderem w tej dziedzinie w imperium Romanowów.
Restrykcje polityczne i gospodarcze po powstaniu i wojnie spowodowały przejściowy regres
w rozwoju gospodarczym organizmów osadniczo – ekonomicznych, które w 1939 r. złączone
zostały w jeden organizm miejski. Połowa XIX w. stała się momentem ponownego rozwoju zakładu
wielkopiecowego w Starachowicach, który przerwał wybuch Powstania Styczniowego. W czasie
dwu letnich walk działały na tym terenie silne oddziały powstańcze, m.in.: Mariana Langiewicza
12

czy Karola Kality „Rębajły”. Po upadku Powstania wskutek polityki represyjnej caratu, nastąpił
ponowny regres gospodarczy obszaru dzisiejszych Starachowic. Wskutek reformy administracyjnej
w 1870 r. Wierzbnik utracił prawa miejskie i jako osada wszedł w skład powiatu iłżeckiego.
W czasie I wojny światowej, po zajęciu tych terenów przez wojska austro – węgierskie
i niemieckie, Wierzbnik, ze względu na linię kolejową oraz pobliże Zakładów Starachowickich, stał
się siedzibą powiatu iłżeckiego. Fakt ten zadecydował o dalszym rozwoju miasta i stał się siłą
napędową do wyjścia z trwającego kilka dziesięcioleci kryzysu.
W nocy z 30 października na 1 listopada 1918 r. miejscowy silny oddział Polskiej
Organizacji Wojskowej zaatakował koszary stacjonującego w Wierzbniku oddziału C.K. Armii
austro – węgierskiej, biorąc do niewoli cały garnizon. W ślad za nim skapitulował posterunek
pruskiej armii w Zakładach Starachowickich. 1 listopada 1918 roku Wierzbnik i Starachowice
odzyskały niepodległość a miejscowa POW i działacze społeczni sprawnie zorganizowali władze i
samorząd powiatowy, straż obywatelską, szkolnictwo oraz kompanię strzelecką, która kilka tygodni
później wyruszyła na odsiecz Lwowa obleganego wówczas przez Ukraińców.
W okresie międzywojennym Wierzbnik jako siedziba władz powiatowych rozwijał się
znacznie szybciej niż na przełomie XIX i XX w. Jednak jego rozwój odbywał się w cieniu
błyskawicznego skoku cywilizacyjnego Starachowic, stanowiąc w znacznej części rezerwuar siły
roboczej pobliskich zakładów. 1 kwietnia 1939 r. mocą reskryptu Ministra Spraw Wewnętrznych
połączono Wierzbnik i Starachowice wraz z przyległymi osiedlami w jedno miasto o nazwie
Starachowice - Wierzbnik.
Starachowicki przemysł przeżył poważny kryzys po upadku powstania styczniowego, kiedy
to ostatecznie zlikwidowano autonomię Królestwa Polskiego, zmieniając go w tzw. Kraj
Przywiślański. Władze carskie przejęły zarząd nad kompleksem dawnego Staropolskiego Zagłębia
Przemysłowego w tym nad zakładami Starachowickimi.
Pod koniec XIX wieku w epoce dynamicznego rozwoju dróg żelaznych oraz na początku
wyścigu zbrojeń epoki imperialno – kolonialnej mocarstw, władze carskie potrzebowały wydajnego
przemysłu żelaznego. Powstał w tym czasie w Zakładach Starachowickich obecny Wielki Piec.
Uruchomiony został w 1899 r. i pracował do 1968 r. Kiedy to został wygaszony. Dziś stanowi
główną atrakcję Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach i unikatowy na skalę światową
obiekt architektury techniczno – przemysłowej.
W okresie międzywojennym Starachowice stały się głównym dostawcą sprzętu
artyleryjskiego dla Wojska Polskiego oraz dla odbiorców z zagranicy. Ostatecznie w tym czasie
ukształtowały się tzw. Zakłady dolne – czyli hutniczo – odlewnicze oraz zakłady górne –
mechaniczno – narzędziowe. W latach 1938 – 1939 Zakłady Towarzystwa Starachowickich
13

Zakładów Górniczych S.A. Były najdynamiczniej rozwijającym się przedsiębiorstwem w Polsce.
Starachowice stały się mekką dla poszukujących pracy. Sami mieszkańcy bardzo szybko się
bogacili o czym świadczyć może większa liczba zarejestrowanych pojazdów silnikowych niż
w Kielcach.
W latach II wojny światowej okupant utworzył powiat starachowicki i administrował
miejscowymi zakładami zbrojeniowym włączając je do potężnego holdingu zakładów Hermann
Goering Werke. Pomimo tego Starachowice były obszarem wzmożonych działań partyzanckich
przez cały okres okupacji.
Po wojnie przemysł zbrojeniowy zastąpiono przemysłem motoryzacyjnym. Przez pół wieku
produkowano legendarne i kultowe samochody ciężarowe marki STAR, które stanowiły jedyną
markę produktu starachowickiego kojarzonego z miastem w skali całego kraju.
3.2.Obiekty nieruchome z terenu Starachowic umieszczone w Rejestrze
Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków
Obiekty zabytkowe o istotnym znaczeniu dla Gminy są wpisane do rejestru zabytków
Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Do rejestru wpisuje się zabytki nieruchome na podstawie decyzji wydanej z urzędu przez
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, lub na wniosek właściciela zabytku nieruchomego, jak
również użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek. W trybie określonym w
ustawie do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także
nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tegoż zabytku. Wpis do rejestru historycznego układu
urbanistycznego, ruralistycznego, lub historycznego zespołu budowlanego nie wyłącza możliwości
wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodzących w skład tych układów lub zespołów zabytków
nieruchomych.
Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości
na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego
zabytku.
Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru na wniosek wojewódzkiego konserwatora
zabytków stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości.
Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informację o wpisie zabytku nieruchomego do
rejestru ogłasza się w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym.
14

Lp. Wyszczególnienie zabytków Liczba
1. Zabytki nieruchome w rejestrze zabytków województwa świętokrzyskiego 6
2. Wielkoobszarowe założenia miejskie lub wiejskie wpisane do rejestru zabytków 0
(układ urbanistyczny, ulica, plac, etc.)
3. Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru 25
Tabela 1. - Liczba zabytków wpisana do rejestru ŚWKZ
Gmina Starachowice posiada sześć zabytków nieruchomych (obiektów pojedynczych oraz
zespołów) wpisanych do rejestru Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Obiekty te wpisane zostały również do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Starachowice
w pozycjach 001 – 006.
Wśród tych zabytków przeważają obiekty przemysłowe, nierozerwalnie związane z historią
gospodarczą miasta i należą do nich: Zespół Fabryczny Wielkiego Pieca (obecnie siedziba Muzeum
Przyrody i Techniki im. Jana Pazdura w Starachowicach), urządzenia wodne z tamą i przepustem na
osiedlu Michałów pochodzące z czasów działalności Stanisława Staszica, budynek administracyjny
dozorcy hutniczego przy ul. Krywki 1 oraz infrastruktura Starachowickiej Kolei Dojazdowej
(kolej wąskotorowa). Pozostałe zabytki nieruchome to: Zespół Kościoła Świętej Trójcy w
Starachowicach (Wierzbniku) oraz cmentarz żydowski (kirkut). Wspomniane zabytki
przedstawiono w Tabeli 2
Lp GEZ Rej. ŚWKZ Nazwa obiektu
1 001. A.823/1-17
(A.153)
Zespół Zakładu Wielkopiecowego
001.1. teren dawnych zakładów wielkopiecowych
001.2. wielki piec wraz z: halą spustową. nagrzewnicami
Cowpera, rurociągami oraz wieżą wyciągową i budynkiem
wyciągu
001.3. relikty trzech wielkich pieców
001.4. budynek maszynowni (późniejsza łaźnia),
001.5.budynek hali lejniczej (późniejsza cegielnia)
001.6. budynek dmuchawy parowej wraz z maszyną parową
001.7. budynek dmuchawy elektrycznej wraz z
elektroturbodmuchawą,
001.8. budynek oczyszczalni gazu wraz z filtrami Theissena
oraz zespołem urządzeń oczyszczania gazów
wielkopiecowych
001.9. budynek wieży ciśnień wraz z pompami
001.10. budynek kotłowni wraz z kotłami
001.11. budynek kalafoniarni
001.12. budynek administracyjny,
15

001.13. budynek Zarządu Huty
001.14. portiernia
001.15. wodny kanał technologiczny
001.16. baseny odstojnikowe
001.17. estakada kolejowa oraz torowisko w granicach
terenu dawnego zakładu wielkopiecowego
2 002. 822
(1096)
Cmentarz Żydowski (Kirkut) w Starachowicach
3 003. A.826
(190)
Kościół Parafialny Św. Trójcy
Kościół tworzący wraz z przyległymi budowlami (kaplica pogrzebowa,
ogrodzenie murowane z bramką) zespół stanowi ważną część układu
urbanistycznego Wierzbnika objętego MPZP B9 „Wierzbnik”. Zespół cytowany
jest w pozycji 048 przy opisie układu urbanistycznego Wierzbnika (starsza część
Starachowic).
16

4 004. 182 Urządzenia wodne z tamą i przepustem Zapora ziemna z falochronem
Zespół Fabryczny walcowni i pudlingarni (oś. Michałów)
budynki:
• hala produkcyjna budynek murowany, ul. Ostrowiecka 107, bud. w l.
1836- 41, zniszczony powodzią 1903 r. (w stanie reliktowym)
• magazyn, budynek murowany (obecnie mieszkalny), ul. Ostrowiecka
107, bud. w l. 1836 – 41.
• portiernia i budynek wagi (obecnie przebudowane i połączone w jeden
budynek) murowany z kamienia łamanego
urządzenia:
• urządzenia hydrotechniczne – tama i przepust , 2 poł. XIX, nr rej.: A.825
z 6.09.1971
• zapora ziemna z falochronem (stanowi cześć ul. Fryderyka Lempe)
• przepust kanału wlotowego bud. W l. 1836 – 41, ul. F. Lempe
17

5 005. 1184
(1995 r.)
Starachowicka Kolej Dojazdowa (wszystkie tory, rozjazdy i przepusty) pocz.
XX w.
6 006. 1191
(1997 r.)
Budynek administracyjny dozorcy hutniczego, ul. Krywki 1
18

Tabela 2. - Wykaz zabytków nieruchomych z terenu Gminy Starachowice wpisanych do
rejestru ŚWKZ.
3.3. Szczegółowy wykaz obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji
Zabytków Miasta Starachowice.
Lp.
GEZ
1 007. Willa Dyrektora Zakładów Starachowickich
(pierwotna nazwa zgodnie z przeznaczeniem jako Willa Dyrektora Fabryki Amunicji –
bud. w1922 r., obecna potoczna nazwa obiektu – PAŁACYK), ul. Konstytucji 3 Maja 15
2 008. Willa Dyrektora Lasów Zakładów Starachowickich (rok bud. 1922, obecnie siedziba
Hufca ZHP), ul. Harcerska 4
19

3 009. Dom osiedla Banku Polskiego przy ul. Sportowej 18 (budowany ok. 1836 – 1842 r.)
4 010. Cmentarz Parafialny (Katolicki) przy ul. Iłżeckiej (założony w II poł. XIX w.)
5 011. Cmentarz Parafialny (Katolicki) na Bugaju
(przy ul. Radomskiej, założony w 1928 r.)
6 012. Cmentarz Parafialny (Katolicki) Górny przy ul. Zgodna (założony na pocz. XX w.)
20

7 013. Cmentarz Parafialny (Katolicki) Dolny przy ul. Zgodna (założony na pocz. XX w.)
8 014. Budynek Dworca Kolejowego Starachowice Wschodnie (Wierzbnik) przy zbiegu ulic
Dworcowej i Kolejowej (pocz. XX w.)
9 015. Zespół Osiedla Urzędniczego Kopalni „Herkules”
(bud. w l. 1870 – 1878, murowane)
• 015.1 Dom, ul. Krywki 5
• 015.2 Dom, ul. Krywki 7
10 016. Remiza Strażacka, ul. Krywki 3 (bud. ok 1920 r., murowany, arch. Jan Borowski)
11 017. Domy Na Sztolni (Urzędnicze Osiedle Mieszkaniowe Kopalni „Herkules” -
drewniano-murowane, bud. 1915 - 1916)
• 017.1 Dom mur. ul. Krywki 11
• 017.2 Dom mur. ul. Krywki 13
• 017.3 Dom mur. ul. Krywki 15
ochrona konserwatorska obejmuje jedynie układ przestrzenny osiedla wraz z
zachowaną zabudową gospodarczą.
12 018. Zespół Osiedla Urzędniczego Kopalni „Herkules”przy ul. Hutniczej i Krywki
(bud. w latach 1897-1901)
• 018.1 Dom mur. ul. Hutnicza 8
• 018.2 Dom mur. ul. Hutnicza 10
• 018.3 Dom mur. ul. Krywki 9
13 019. Starachowickie Centrum Kultury (dawniej Dom Robotniczy i Dom Kultury FSC),
ul. Radomska 21 (bud. w l. 1939 – 1952), murowany
14 020. Układ urbanistyczny - zabudowa osiedla Bugaj, ul. Bugaj budynki nr
7,9,11,19,20,22,23,24,25,26,27,28,29,30,33,137? (bud. w l. 1917 – 1930, drewniane i
drewniano - murowane, parterowe wielorodzinne baraki)
OSIEDLA MIESZKANIOWE PRZY ZAKŁADACH STARACHOWICKICH
21

15 021. Układ urbanistyczny - domy osiedla Klarnerowo, ul. Partyzantów nr 1/3-81/83, 2/4-
22/24/28/30, 34/36-86/88, 85/87, 89/91, 90/92, 93/95, 94/96, 97/99, 98/100, 102/104,
101/103-105/109 arch. Stefan Sienicki. Ochronie konserwatorskiej podlega jedynie układ
przestrzenny osiedla.
16 022. Domy Osiedla Klarnerowo, ul. Mrozowskiego nr 6/8, 10/12 (bud. w l. 1932 – 1938
murowane arch. Stefan Sienicki)
17 023. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Konstytucji 3 Maja nr 2,4, 14,16,18
(bud. 1921-1922 r. murowane, arch. J. Borowski)
18 024. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Konstytucji 3 Maja nr 6,8,10,12 (bud.
1921 – 1922 r., drewniane)
19 025. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Krzosa nr 1,3,5,7 (bud. 1921 – 1922 r.,
drewniane)
20 026. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Parkowa nr 1,2,3,4 (bud. 1921 – 1922,
drewniane)
21 027. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Poprzeczna nr 1,3 (bud. 1921 – 1922,
dom nr 1 murowany dom nr 3 drewniany)
22 028. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Poznańska nr 1,2,3,4 (bud. 1921 – 1922,
murowane)
23 029. Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Radomska nr 40,42,44,46 (bud. 1921 –
1922, murowane)
24 030. Domy Osiedla „Nad Drugim Kamieniołomem”, ul. Mickiewicza nr 2,4,6,8,10,12,14
(bud. 1921-1922 r., murowane w tym domy nr 2,6,10,14 z budynkami gospodarczymi)
25 031. Domy Osiedla „Przy Domach Koksowych”, ul. Robotnicza nr 1,2,3,4,6,8,10,12,14 (bud.
1923-1924 r., murowane z budynkami gospodarczymi)– objęte Miejscowym Planem
Zagospodarowania Przestrzennego A-4 WIDOK (Uchwała Nr II/2/97 RM w
Starachowicach z dnia 28.01.1997 r.)
26 032. Domy Osiedla „Przy Domach Koksowych”, ul. Widok nr 3,4,6,8,10,12,14 (bud. 1923 –
1924 r., murowane z budynkami gospodarczymi) – objęte Miejscowym Planem
Zagospodarowania Przestrzennego A-4 WIDOK (Uchwała Nr II/2/97 RM w
Starachowicach z dnia 28.01.1997 r.)
27 033. Domy Osiedla „Przy Nadleśnictwie Zakładów Starachowickich”, ul. Bohaterów
Westerplatte nr 1,2,3,4 (bud. 1923 – 1924 r., murowano – drewniane) oraz Willa dyrektora
Fabryki Amunicji przy ul. Konstytucji 3. Maja nr 15 (skatalogowana odrębnie pod poz.
007) i Willa dyrektora Lasów Zakładów Starachowickich przy ul. Harcerskiej
(skatalogowana odrębnie pod poz. 008)
28 034. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Bohaterów Westerplatte nr 5,6 (bud. 1832 r.,
drewniane)
29 035. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Bohaterów Westerplatte nr 8,10,12,14,16 (bud. 1932
– 1965 r., murowane)
30 036. Domy Osiedla „Przykościelne”, 20-lecia nr 1,3,5,7,9 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)
31 037. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Spacerowa nr 2,4,6,8, (bud. 1932 – 1965 r.,
murowane)
32 038. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Śląska nr 3,5,7, (bud. 1932 – 1965 r., drewniane)
33 039. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Śląska nr 9,11 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)
34 040. Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Warszawska nr 1,2,3,4,5,6 (bud. 1932 – 1965 r.,
murowane)
22

35 041. Domy przy Łaźni, ul. Radomska 8,10, 16,18,22,24, 9a, 17 (murowane bud. 1934 - 1938)
36 042. Biurowiec, Zespół Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych SA
(murowany, bud.
37 043. Budynek Księgowości, ZTSZG SA, ul. 1 Maja 12a
(bud. 1926 r., murowany)
38 044. (ZTSZG) SA, ul. 1 Maja 12 (bud. 1926 r., murowany)
39 045. Budynek Kuźni
40 046. Budynek Pociskowni, ZTSZG SA, ul.
41 047. Budynek Starej Kotłowni
42 048. Układ urbanistyczny Wierzbnik
Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego (B-9 Wierzbnik) uchwalony Uchwałą
Nr XI/20/09 RM w Starachowicach z dnia 27 listopada 2009 r. dla obszaru w obrębie ulic:
ul. Wojska Polskiego do terenów ZDZ i wzdłuż południowej granicy terenów ZDZ do ul.
Słowackiego, ul. Słowackiego, ul. Kilińskiego, Al. Armii Krajowej, ul. Ks. Kardynała
Stefana Wyszyńskiego do przecięcia z torami kolejowymi i wzdłuż torów kolejowych do
ul. Wojska Polskiego – ma obszarze miasta Starachowice, zwanego umownie jednostką
B9 – Wierzbnik.
MPZP obejmuje obiekty zabytkowe, które w tejże GEZ został sklasyfikowane oddzielnie:
1. Zespół kościoła par. p.w. św. Trójcy (skatalogowany odrębnie w GEZ pod poz. 003)
- kościół par. pw. św. Trójcy, nr rej.: 424 z 24.01.1957 oraz 190 z 11.02.1967 A.826
- dzwonnica
- grodzenie z bramką cmentarza grzebalnego
2. w obrębie historycznego Wierzbnika (częściowo poza obszarem MPZP B-9)
ulokowane są również obiekty Starachowickiej Kolei Dojazdowej - wszystkie tory,
rozjazdy i przepusty, nr rej.: 1184 z 14.02.1995 827 (skatalogowana odrębnie w GEZ pod
poz. 004)
- dom przy ul. Iłżeckiej 2, murowany, pocz. XX w.,
43 049. Dom przy ul. Iłżeckiej 12/14, murowany, k. XIX w.,
44 050. Dom przy ul. Iłżeckiej 16, murowany, k. XIX w.,
45 051. Dom przy ul. Iłżeckiej 19, murowany, pocz. XX w.,
46 052. Dom przy ul. Iłżeckiej 21, murowany, pocz. XX w.,
47 053. Dom przy ul. Iłżeckiej 26, murowany, k. XIX w.,
48 054. Dom mieszkalny ul. Iłżecka 91 (pocz. XX w.)
49 055. Młyn ul. Iłżecka mur. Lata 30-te XX w.
50 056. Dom przy ul. Kilińskiego 1, murowano-drewniany, pocz. XX w.,
51 057. Dom przy ul. Kilińskiego 2, murowany, ok. 1930 r.,
52 058. Dom przy ul. Kolejowej 17, murowany, pocz. XX w.,
53 059. Dom przy ul. Kolejowej 19, murowany, pocz. XX w.,
54 060. Dom przy ul. Kościelnej 2, murowany, XIX w.,
55 061. Dom przy ul. Kościelnej 3, murowany, XIX w.,
56 062. Dom przy ul. Krętej 4, murowany, 1 ćw. XX w.,
57 063. Dom przy ul. Krętej 6, murowany, 1 ćw. XX w.,
58 064. Dom przy ul. Krętej 10, murowany, 1 ćw. XX w.,
23

59 065. Dom przy ul. Krętej 12, murowany, 1 ćw. XX w.,
60 066. Dom przy ul. Piłsudskiego 13, murowany, ok. 1930 r.,
61 067. Dom przy ul. Piłsudskiego 15, murowany, ok. 1930 r.,
62 068. Dom przy ul. Piłsudskiego 17, murowany, ok. 1930 r.,
63 069. Dom przy ul. Piłsudskiego 18, murowany, ok. 1930 r.,
64 070. Dom przy ul. Piłsudskiego 25, murowany, 1 ćw. XX w.,
65 071. Dom przy ul. Piłsudskiego 34, murowany, pocz. XX w.,
66 072. Dom przy ul. Piłsudskiego 40, murowany, 1 ćw. XX w.,
67 073. Dom przy ul. Piłsudskiego 46, murowano-drewniany, (1885 r.?) XIX w.,
68 074. Dom przy ul. Piłsudskiego 48, murowany, ok. 1930 r.,
59 075. Dom przy ul. Piłsudskiego 52, murowany, ok. 1930 r.,
70 076. Dom przy ul. Piłsudskiego 56, murowany, pocz. XX w.,
71 077. Dom przy ul. Piłsudskiego 58, murowany, ok. 1930 r.,
72 078. Dom przy ul. Piłsudskiego 62, murowany, ok. 1930 r.,
73 079. Dom przy ul. Piłsudskiego 66, murowany, pocz. XX w.,
74 080. Dom przy ul. Piłsudskiego 70, murowany, ok. 1920 r.,
75 081. Zespół: dom i oficyna przy ul. Piłsudskiego 26, murowane, pocz. XX w.,
76 082. Zespół fabryczny Zakładu Topienia Bazaltu przy ul. Piłsudskiego 68: budynek
administracyjny, hala produkcyjna, magazyn, murowane, ok. 1930 r.
77 083. Dom, budynek murowany, ul. Marszałka Piłsudskiego nr 104
78 084. Dom przy ul. Niskiej 1, murowany, ok. 1920 r.,
79 085. Dom przy ul. Rynek 12, murowany, pocz. XX w.,
80 086. Dom przy ul. Spółdzielczej 2, murowany, ok. 1920 r.,
81 087. Dom przy ul. Wysokiej 7, murowany, pocz. XX w.,
82 088. Dom przy ul. Wysokiej 16, murowany, 1 ćw. XX w.,
83 089. Dom przy ul. Wysokiej 18, murowany, 1 ćw. XX w.,
84 090. Zespół: dom przy ul Krótkiej 9 murowany i brama drewniana, ok. 1920 r.
85 091. Dom drewniany ul. 17 Stycznia 42 (bud. 1930 r.)
86 092. Dom, budynek drewniany ul. Franciszka Żwirki 7 (bud. ok. 1930 r.)
87 093. Dom, budynek drewniany ul. Zgodna 7 (przeł. XIX/XX w.)
88 094. Dom, budynek drewniany ul. Zgodna 9 (przeł. XIX/XX w.)
89 095. Dom, budynek drewniany ul. Ostrowiecka 79 (bud. Lata 30-te XX w.)
90 096. Domy osiedla robotniczego przy ul. Lenartowskiej nr 2,6,10, bud. W l. 1836 – 1841.
91 097. Dom, budynek drewniany, ul Wschodnia 21, (I dekada XX w.)
92 098. Dom wraz z budynkiem gospodarczym – murowane, ul. Radomska 51 (lata 30-te XX w.)
93 099. Dom, budynek murowany, al. Wyzwolenia nr 72 (lata 30-te XX w.)
94 100.
95 101.
24

96 102.
3.3.1. Spis Miejsc Pamięci Narodowej (mogiły i groby wojenne, tablice
pamiątkowe, pomniki o statusie grobów wojennych) – załącznik nr 2
Na terenie miasta znajduje się około 20 pomników (w tym 2 posiadają status grobów wojennych)
oraz ponad 30 tablic i płyt pamiątkowych. Upamiętniają one w większości osoby i wydarzenia
z najnowszej historii Polski, przede wszystkim w wymiarze lokalnym. Uroczystości patriotyczno -
rocznicowe, organizowane przez Gminę i Starostwo Powiatowe, odbywają się przede wszystkim
przy Pomniku Niepodległości (ul. Konstytucji 3 Maja), Krzyżu Ofiar Zbrodni Katyńskiej (Skwer
Ofiar Zbrodni Katyńskiej), Pomniku Żołnierzy Września „Gloria victis” (cmentarz rzymsko -
katolicki przy ul. Radomskiej) i Pomniku Obrońców Starachowic (skrzyżowanie Alei Wyzwolenia
i ul. 17 Stycznia). Na starachowickich cmentarzach (czterech rzymsko - katolickich, komunalnym
i żydowskim) znajduje się około 200 mogił osób, które na trwałe wpisały się w historię miasta.
Kilkanaście zbiorowych i bezimiennych mogił znajduje się w okolicznych lasach.
Ponadto przy Kościele pw. Wszystkich Świętych w Starachowicach powstaje Panteon
Pamięci zawierający kilkanaście płyt pamiątkowych oraz obelisk odnoszących się głównie do
działalności Armii Krajowej, „Solidarności” i Związku Harcerstwa Polskiego.
Spis Miejsc Pamięci Narodowej
(mogił i pomników o statusie grobów wojennych, tablic pamiątkowych)
I. Mogiły wojenne
1. mogiła pojedyncza (ofiara zbrodni hitlerowskich – Jan Brzyski) – Cmentarz Parafialny na
Bugaju ul. Radomska
2. mogiła pojedyncza (oficer kontrwywiadu Armii Krajowej Zygmunt Proch) – Cmentarz
Parafialny Górny ul. Zgodna
3. mogiła pojedyncza – Bolesław Papi (żołnierz Armii Krajowej, ornitolog) - Cmentarz
Parafialny Górny ul. Zgodna
4. mogiła pojedyncza – Jan Misztal (żołnierz Gwardii Ludowej) - Cmentarz Parafialny Górny
ul. Zgodna
5. mogiła zbiorowa - Żołnierzy Wojska Polskiego (Wrzesień 1939) – Cmentarz Parafialny
25

Dolny, ul. Zgodna
6. Pomnik „GLORIA VICTIS” - mogiła zbiorowa - Żołnierzy Wojska Polskiego (Wrzesień
1939) – Cmentarz Parafialny Bugaj, ul. Radomska
7. mogiła zbiorowa żołnierzy Armii Czerwonej (1945) z nagrobkiem w formie Pomnika
Wdzięczności Armii Czerwonej – ul. Marszałka Piłsudskiego (ulokowany na skwerku poza
pasem jezdni naprzeciw kamienicy nr 134)
II. Tablice Pamiątkowe
1.Tablica wmurowana w ścianę budynku dla uczczenia pamięci nauczycieli poległych w walce
o polskość w l. 1939 – 1945 – ul. Partyzantów 1a
2. Tablica Pamiątkowa poświęcona poległym: Bolesław Papi, Michał Nowak – Rynek 32
3. Tablica Pamiątkowa – kpt. Jan Sieroń „Kawka” - ul. Pogodna 45
4. Tablica Pamiątkowa poświęcona poległym w walce z Niemcami - Arseniuszowi Henrykowi
Kufalskiemu ps. „Twardy” - Leśna 16
5. Panteon Pamięci – Kościół pw. Wszystkich Świętych - ul. Świętej Barbary 1:
- Tablica Pamiątkowa w hołdzie poległym żołnierzom AK „Szarego”
- Tablica Pamiątkowa poświęcona Sybirakom
- Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic”
- Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic”
- Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic”
- Tablica Pamiątkowa poświęcona inwalidom wojennym
- Tablica Pamiątkowa poświęcona pamięci ks. Józefa Słabego
- Tablica Pamiątkowa Inspektoratu POMOST
- Tablica Pamiątkowa WARSZAWIACY
- Tablica Pamiątkowa Konspiracyjnej Medycznej Drużyny Harcerskiej MŁODY LAS
6. Tablica Pamiątkowa w hołdzie synom Ziemi Kieleckiej poległym w II wojnie światowej na
wszystkich frontach świata – Kościół pw. Świętej Trójcy - ul. Kościelna 12
7. Tablica Pamiątkowa poświęcona żołnierzom Armii Krajowej z oddziału „Szarego” - Kościół
pw. Św. Brata Alberta, ul. Bema 16
8. Tablica Pamiątkowa – Jerzy Szydłowski – ZSZ Nr 2 - ul. 1 Maja. 4
9. Tablica Pamiątkowa – Zdzisław Łęcki i Tadeusz Łęcki – ul. Mickiewicza 12
10. Tablica Pamiątkowa – Józef Piłsudski – Polska Organizacja Wojskowa – Kościół pw.
Świętej Trójcy, ul. Kościelna 12
26

11. Tablica Pamiątkowa poświęcona mieszkańcom z dzielnic Brazylia i Łazy, którzy zginęli w
latach 1939 – 1945, Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, al. Najświętszej Marii
Panny 7
12. Tablica Pamiątkowa w hołdzie ofiarom Katynia – Kościół pw. Świętej Trójcy -
ul. Kościelna 12
13. Tablica poświęcona ks. Jerzemu Popiełuszce – Kościół pw. Świętej Trójcy, ul. Kościelna 12
14. Tablica upamiętniająca udział uczniów junaków Przysposobienia Wojskowego w wojnie
obronnej 1939 r. - ZSZ nr 2, ul. 1 Maja 4
15. Tablica Pamiątkowa 23 ofiar z Wanacji zamordowanych 6.IX.1939 r. - Kościół pw. Matki
Bożej Nieustającej Pomocy, ul. Jana Pawła II 21
16. Tablica Pamiątkowa – Punkt kontaktowy AK „Baszta”- ul. Słoneczna 4
17. Tablica Pamiątkowa – Stanisław Łukawski, Jan Malinowski, Marian Woźniak
– ul. Widok 12
18. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21
19. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21
20. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21
21. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21
22. Tablica na ścianie holu Hufca ZHP dla uczczenia pamięci harcerek i harcerzy poległych za
wolną Polskę w latach 1939 – 1945 – ul. Harcerska 4
23. Tablica upamiętniająca Juliusza Dąbrowskiego (SP 13) – ul. Prądzyńskiego 2
24. Tablica Pamiątkowa na ścianie mieszkania por. Z. Procha – ul. Marszałka Piłsudskiego 46
25. Tablica Pamiątkowa na ścianie budynku hotelu „Senator” poświęcona ofiarom stalinizmu –
ul. Krywki 18 (zdemontowana – w trakcie przenoszenia do Izby Pamięci gen Antoniego
Hedy – Szarego w Gimnazjum nr 1 ul. Kielecka 3)
26. Tablica Pamiątkowa na ścianie piwnicy poświęcona ofiarom stalinizmu – ul. Krywki
18(zdemontowana – w trakcie przenoszenia do Izby Pamięci gen Antoniego Hedy – Szarego
w Gimnazjum nr 1 ul. Kielecka 3)
27. Tablica Pamiątkowa poświęcona Księdzu Prymasowi Polski Stefanowi Wyszyńskiemu –
Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21
28. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej
27

Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21
29. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21
30. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej
Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21
31. Tablica Pamiątkowa – Eugeniusz Aniołek – Kościół pw. Najświętszej Marii Panny -
ul. Lenartowska 23
III. Izby Pamięci
1. Izba Pamięci Generała Antoniego Hedy – Szarego – Gimnazjum Nr 1 im. gen. Antoniego
Hedy – Szarego w Starachowicach – ul. Kielecka 3
3.3.2. Mała Architektura Sakralna (kapliczki, figury, krzyże) – Spis kart
katalogowych - załącznik nr 2
I. Kapliczki
1. Kapliczka Matki Boskiej – al. Jana Pawła II (obok Kościoła pw. MBNP)
2. Kapliczka przydrożna otwarta, zawieszona na drzewie – ul. Bugaj
3. Kapliczka drewniana współczesna (posesja prywatna) – ul. Radomska 42
4. Kapliczka drewniana otwarta – ul. Ostrowiecka (teren lecznicy dla zwierząt)
5. Kapliczka drewniana (zawieszona na drzewie) – ul. Miodowa 21
6. Kapliczka otwarta słupowa – ul. Smugowa 73 (posesja prywatna)
7. Kapliczka drewniana zamknięta, zawieszona na drzewie – ul. Myśliwska (naprzeciw
posesji Myśliwska 47)
8. Kapliczka drewniana otwarta – ul. Iłżecka
9. Kapliczka otwarta, słupowa – ul. Iłżecka 118 (posesja prywatna)
10. Kapliczka drewniana otwarta – ul. Iłżecka 183 (w sąsiedztwie Nadleśn. Michałów)
11. Kapliczka drewniana zamknięta, zawieszona na drzewie – ul. Mickiewicza 19
(posesja prywatna – p. p.)
12. Kapliczka drewniana, otwarta, zawieszona na drzewie – ul. Mickiewicza 12 (p. p.)
13. Kapliczka św. Barbary – Patronki Starachowic, wykonana z piaskowca (lata 30. XX
w.) – ul. Krywki
28

14. Kapliczka murowana współczesna, przydrożna, św. Jana Nepomucena, al.
Wyzwolenia
15. Kapliczka drewniana, przydrożna, św. Jana Nepomucena, al. Wyzwolenia
16. Kapliczka drewniana, przydrożna, otwarta, zawieszona na drzewie – rozwidlenie
dróg przy ul. Leśna i Kościelna
II.
Figury
1. Figura Chrystusa – ul. Widok.
2. Figura Matki Boskiej – ul. Kościelna (obok Kościoła pw. Św. Trójcy)
3. Figura kamienna, słup, zwieńczona krzyżem – Michałów (na wzniesieniu obok dawnego
SKR-u)
4. Figura Chrystusa – ul. Kościelna (obok Kościoła Św. Trójcy)
5. Figura Chrystusa – ul. Św. Barbary 1 (przy Kościele pw. Wszystkich Świętych)
6. Figura Chrystusa – Michałów (przed Kościołem pw. NMP
III.
Krzyże
1. Krzyż przy Kościele „Św. Alberta” - ul. Bema
2. Krzyż żelazny obok przejazdu kolejowego – ul. Radomska
3. Krzyż przy Kościele Niepokalanego Poczęcia NMP – ul. Nowowiejska 1
4. Krzyż przydrożny – u zbiegu ulic Gliniana i Kopalniana
5. Krzyż przydrożny – Rataje
6. Krzyż wotywny przy kościele pw. Wszystkich Świętych – ul. Św. Barbary 1
7. Krzyż przy kościele pw. Wszystkich Świętych – ul. Św. Barbary 1
8. Krzyż przydrożny – ul. Kościelna
9. Krzyż misyjny przy kościele pw. NSJ – ul. Złota 1
10. Krzyż przydrożny – al. Armii Krajowej
11. Krzyż przy Kościele pw. Świętej Trójcy – ul. Kościelna
12. Krzyż przydrożny – u zbiegu ulic Wysockiego i Jana Pawła II
13. Krzyż przy Kościele pw. MBNP – al. Jana Pawła II
14. Krzyż przy Cmentarzu Rzymsko- Katolickim na Bugaju – ul. Radomska
15. Krzyż przy kościele pw. Matki Boskiej Częstochowskiej – oś. Łazy, al. NMP
16. Krzyż przy Kościele pw. NMPKP – oś. Michałów, ul. Lenartowska
29

17. Krzyż betonowy – ul. Kielecka 93
18. Trzy krzyże drewniane „nad wiaduktem” - os. Trzech Krzyży
19. Krzyż drewniany – ul. Moniuszki 132
20. Krzyż kamienny ul. Radoszewskiego 19
21. Krzyż kamiennych (Fabrykantów z Michałowa) – ul. Spółdzielcza
22. Krzyż kamienny – ul. Myśliwska
23. Krzyż kamienny – ul. Moniuszki
24. Krzyż kamienny – ul. Ostrowiecka
25. Krzyż misyjny przy Kościele NMPKP – os. Michałów, ul. Lenartowska
26. Krzyż drewniany na zboczu ulic Niskiej i Wysokiej – os. Wierzbnik
3.3.3. Pomniki – załącznik nr 2
1. Pomnik – Miejsce Straceń Polaków – Plac Rynek (planowany do przeniesienia w związku z
rewitalizacją Rynku)
2. Poległym za Ojczyznę – Plac Rynek
3. Pomnik „Obrońcom Starachowic 1939” - al. Wyzwolenia i ul. 17-go Stycznia
4. Pomnik poświęcony harcerzom – żołnierzom AK (Henryk Kliczewski, Bogusław Cielecki)
– ul. Ostrowiecka
5. Pomnik poległym w walce z hitlerowskim okupantem – ul. Partyzantów i Konstytucji 3.
Maja
6. Pomnik Niepodległości Polski poświęcony Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu – ul.
Radomska i Konstytucji 3 Maja
7. Pomnik „Bohaterom Starachowic” - ul. Partyzantów i Konstytucji 3 Maja
8. Pomnik – symbol walki o wolność – skwer k. budynku ZNP – ul. Mrozowskiego
9. Pomnik poświęcony Pracownikom Zakładów Starachowickich – ul. 1 Maja (dawniej zbieg
ulic: Radomska i 1 Maja)
10. Pomnik upamiętniający opanowanie niemieckiego więzienia przez oddział „Szarego” - ul.
Marszałka Piłsudskiego
11. Pomnik upamiętniający akcję żołnierzy AK na Ericha Schutze – Plac Rynek
12. Pomnik (wdzięczności Armii Czerwonej) i mogiła żołnierzy Radzieckich (ujęty również
w wykazie Miejsc Pamięci Narodowej) – ul. Marszałka Piłsudskiego
13. Pomnik poświęcony robotnikom polskim (głaz granitowy z tablicą) – Kościół pw.
Wszystkich Św. - ul. Św. Barbary 1
30

14. Pomnik pamięci Edmunda Massalskiego – zbieg ul. Ostrowieckiej i Lenartowskiej
15. Pomnik poświęcony Katarzynie i Donatowi oraz Wandzie Szczęsny Lesiowskiej – ul.
Perłowa 2
16. Pomnik poświęcony harcerkom i harcerzom walczącym o wolną Polskę – obok SP nr 10 –
al. Armii Krajowej.
17. Pomnik pamięci por. Zygmunta Procha (obok Komendy Policji) – al. Armii Krajowej 27
18. Pomnik w formie Krzyża Katyńskiego upamiętniający męczeństwo narodu polskiego –
Skwer Ofiar Zbrodni Katyńskiej
19. Pomnik poświęcony Batalionom Chłopskim – Kościół pw. NMPKP os. Michałów
20. Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II – Kościół pw. NMPKP os. Michałów
21. Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II – Kościół pw.NSJ – ul. Złota 1
22. Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II (płaskorzeźba) – Kościół pw. Wszystkich
Świętych – ul. Św. Barbary 1
23. Pomnik GLORIA VICTIS – Cmentarz na Bugaju (ujęty również w wykazie Miejsc Pamięci
Narodowej) – ul. Radomska
24. Pomnik – Eligiusz Gołaszewski – Zarżnięta Góra
3.4. Muzea
Muzea są skarbnicą historii regionu i narodu, owocem pasji ludzi tu wyrosłych, efektem
często wieloletnich, mozolnych zabiegów lokalnych instytucji, samorządów, towarzystw
regionalnych, mieszczańskiej inteligencji, duchownych, nauczycieli.
Są pozostałością, a często tylko śladem dawnych fortun, rodów, zdarzeń, dramatów, złotych
okresów, wojen, upadków i świetności. Stanowią dokumentację narodowej, religijnej i kulturowej
tożsamości, często niestety cząstkową. Są też, jak w przypadku Starachowic, pomnikiem przemysłu
ciężkiego – wytworu szalonej epoki stali, węgla i pary.
Instytucje te działają w oparciu o statuty nadane im przez organizatora (w tym
przypadku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub jednostki samorządu
terytorialnego bądź też inne osoby prawne) w trybie określonym w ustawie o muzeach
i ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Do rejestru zabytków nie
wpisuje się zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodzącego w skład narodowego
zasobu bibliotecznego.
Muzea stanowią najważniejszą formę organizacyjną opieki nad zabytkami ruchomymi.
Są to instytucje kultury, które gromadzą, rejestrują konserwują i przechowują oraz udostępniają
publiczności w formie wystaw dobra i wytwory kultury w zakresie sztuki, wiedzy i przyrody oraz
31

prowadzą działalność naukową, oświatową i popularyzatorską.
Pozyskany przez muzeum obiekt podlega wstępnej kwalifikacji określającej jego wartość
historyczną, artystyczną lub jako okaz przyrodniczy. Następnie dokonuje się jego komisyjnej wyceny.
Po dokonaniu kwalifikacji obiekt wpisuje się do księgi wpływów muzealiów. Następnie opracowuje
się kartę katalogu naukowego (dokładny opis, fotografię, stan zachowania, pochodzenie, autora,
bibliografię związaną z obiektem). Kolejną czynnością jest wpis do działowej księgi inwentarzowej
i założenie karty magazynowej, w której uwidacznia się miejsce przechowywania obiektu,
wystawienie w ekspozycji oraz wypożyczenie. Wymienione księgi są dokumentami ścisłego
zarachowania. Strony muszą być ponumerowane, przeszyte trwałym sznurem, a jego końce
opieczętowane pieczęcią lakową.
Wykreślenie zabytku z księgi inwentarzowej wymaga pisemnej decyzji Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego. Poza tym w każdym muzeum musi być założona na podobnych zasadach
księga ruchu muzealiów, do której wpisuje się obiekty obce przebywające czasowo w muzeum,
wypożyczone na czas ekspozycji z innych muzeów, lub depozyty. Zasadę prowadzenia opisanej
wyżej ewidencji eksponatów zaleca się także muzeom prywatnym.
Na terenie Gminy Starachowice działają następujące muzea: Muzeum Przyrody i Techniki
im. Jana Pazdura – Ekomuzeum, Muzeum Regionalne Polskiego Towarzystwa Turystyczno –
Krajoznawczego oraz powstające właśnie prywatne Muzeum Historyczno – Etnograficzne Regionu
Świętokrzyskiego.
4. POSTULATY
W celu należytego zabezpieczenia stanu materialnego zabytków, rozwoju badań oraz popularyzacji
dziedzictwa kulturowego Starachowic, sformułowane zostały następujące, zawarte poniżej,
postulaty.
Zespół Zakładu Wielkopiecowego
Zakładów Starachowickich – nr rej. A.
823/1-17 (153) (w ramach Muzeum
Przyrody i Techniki)
1) współpraca z powiatem starachowickim oraz MPiT w
zakresie ochrony oraz „edukacyjno – kulturalnego
zagospodarowania” Zespołu Fabrycznego Wielkiego Pieca,
2) Wspólna - wraz z powiatem, muzeum, szkołami,
instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi i
biznesowymi sektora turystycznego – zintegrowana kampania
reklamowa, pozwalająca w należyty sposób wykorzystać
walory Wielkiego Pieca oraz innych zasobów dziedzictwa
historyczno – kulturowego i przyrodniczego w celu
wypromowania Starachowic jako atrakcyjnego miejsca dla
turystyki indywidualnej i zorganizowanej.
3) Utworzyć Centrum Edukacji Doświadczalnej.
4) dalsza rewitalizacja poszczególnych obiektów Zespołu
Wielkopiecowego
32

Cmentarz Żydowski /Kirkut/ - nr rej. 1096 1) Skatalogowanie nagrobków i śladów miejsc pochówkowych
2) Nawiązanie stałej współpracy ze środowiskami żydowskimi
w celu rozbudowy ruchu turystycznego
Zespół Kościoła Parafialnego Św. Trójcy –
nr rej. 190
Zespół Fabryczny urządzeń wodnych w
Starachowicach - Michałowie
Starachowicka Kolej Wąskotorowa
(SKW)
Cmentarze Rzymskokatolickie (przy ul.
Iłżeckiej, Zgodnej i na Bugaju)
Rynek
Park Miejski wraz z pozostałościami
sztolni kopalni Herkules i żużlowiskiem
(z nawiązaniem do hałd kopalnianych
Majówka III i IV)
Zalew Pasternik
1) dodatkowe oznakowanie obiektu – jako najstarszego
budynku w Starachowicach
1) uprzątnięcie kompleksu oraz zabezpieczenie przed
dewastacją
2) poprowadzenie ścieżki edukacyjnej/szlaku turystycznego np.
Dzieje przemysłu górniczo – hutniczego w Starachowicach na
przestrzeni wieków
1) Odbudowa infrastruktury kolejowej (odtworzenie połączenia
z Iłżą) i zdynamizowanie działań turystycznych oraz
edukacyjnych z wykorzystaniem SKW
2) Stała ochrona infrastruktury i taboru oraz lokomotyw,
możliwość wzbogacenia posiadanego taboru SKW
1) skatalogowanie wszystkich zabytkowych nagrobków
i pomników oraz miejsc pamięci narodowej w celu objęcia ich
ochroną i opieką indywidualną
2) zapewnienie (w porozumieniu z właścicielami) należytej
ochrony nekropolii jako całości, m.in. poprzez wypracowanie
jednolitych standardów gospodarowania zasobami
cmentarnymi.
Rewitalizacja z zachowaniem cech małomiasteczkowych.
Zachowanie układu i parametrów zabudowy, przywrócenie
niektórych występujących przed laty obiektów (np. studnia,
latarnie uliczne, szyldy i witryny sklepowe, oznakowania
miejsc lub budynków w stylu: „w tym budynku mieściła się
siedziba wierzbnickiego Judenratu”, to jedna z ulic getta”, tu
wykonano zamach na Eriku Schutze, etc.)
Zagospodarowanie terenu pod turystykę i rekreację z
zachowaniem reliktów po kopalnianych wyrobisk terenowych.
Park wraz ze szlakowiskiem, kapliczką św. Barbary oraz
budynkiem Dozorcy Hutniczego (PTTK) stanowią bardzo
ciekawy kompleks zabytków materialnych i pomników
przyrody stanowiący piękną kompozycję ukształtowana
naprzemiennie: siłami natury i ręką człowieka. Istotne jest:
wyznaczenie zasięgu wyrobiska kopalni Herkules
(wyeksponowane na tablicy), rekonstrukcja dukli górniczej (w
tym systemie wydobywczym eksploatowano kopalnię
Herkules)
Kluczową rolą jest tutaj umiejętne połączenie: czynników
historycznych, zasobów dziedzictwa przyrodniczego, walorów
rekreacyjno – turystycznych z funkcjonalnością zbiornika
w sferze bezpieczeństwa wodnego. W związku z tym należy:
1) zbiornikowi (w części nie objętej statusem użytku
ekologicznego) przywrócić funkcje retencyjne
(odszlamowanie, pogłębienie, umocnienie wałów
przeciwpowodziowych);
2) zagospodarować pod względem rekreacyjno –
turystycznym(wybudowanie przystani dla kajaków i żaglówek,
miejsca kąpielowego) wyznaczenie i oznakowanie trasy
33

turystyczno – edukacyjnej w obrębie zbiornika
z uwzględnieniem użytku ekologicznego (również
w porozumieniu z Gminą Wąchock – umożliwić spływ
kajakowy i tratwami z Wąchocka (tama) do Starachowic
(tama);
3) prowadzić stały nadzór nad utrzymaniem zbiornika
w należytym stanie zarówno jak: zabytek, obiekt retencyjny,
rekreacyjno – turystyczny, rezerwat przyrody.
Zagospodarowanie i utrzymanie zbiornika we wszystkich
czterech postulatach będzie doskonałym połączeniem opieki
nad zabytkami, ochrony przyrody, działalności gospodarczej
i bezpieczeństwa przeciwpowodziowego.
Kościoły i inne obiekty sakralne
Miejsca Pamięci Narodowej
Kirkut i miejsca związane z judaiką
Centra pamięci i patriotyzmu (również gromadzenie na wzór
Panteonu Pamięci przy kościele Wszystkich Świętych,
wszelkich tablic pamiątkowych i obelisków, które z różnych
przyczyn mogą być w przyszłości demontowane).
Kultywowanie pamięci poprzez: 1) grupowe działania
edukacyjne np. organizowany od kilku lat przez SP 12
Dziecięcy Rajd Szlakiem Miejsc Pamięci Narodowej”, 2)
utrzymywanie ich w dobrym stanie technicznym, 3)
prowadzenie badań naukowych.
Opracowanie trasy turystycznej (edukacyjno – biznesowej) w
oparciu o Ścieżkę Żydowską stworzoną w ramach Projektu
„Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne dla
uczniów Gimnazjów w Starachowicach). Wytworzenie
produktu turystyczno – edukacyjnego dla turystów
zagranicznych poprzez: 1) oznakowanie miejsc związanych z
ludnością żydowską w Starachowicach, 2) zawarcie
porozumienia z ościennymi gminami czy powiatami, np.: z
Bodzentynem, Iłżą i Wąchockiem w celu opracowania
wspólnej 2 dniowej ofert turystycznej dla grup
zorganizowanych, 3) opracowanie programu edukacyjnego (w
zakresie współistnienia Polaków i Żydów) który pozwoli
zagranicznej młodzieży pochodzenia żydowskiego otworzyć
nowy punkt widzenia na sprawy polsko – żydowskie a tym
samym zwalczać negatywny stereotyp op Polakach
antysemitach o polskich obozach śmierci i również mocno
wypaczony pogląd o Żydach ofiarach wszystkich nacji w tym
również Polaków.
Kościoły i zespoły zabudowań
kościelnych
Utrzymywanie w należytym stanie technicznym i ładzie
przestrzennym.
Tabela 4. - Postulaty działań w celu poprawy ochrony i opieki dziedzictwa kulturowego
i przyrodniczego przy ich jednoczesnym wykorzystaniu do celów ekonomicznych miasta Starachowice
w l. 2012 - 2016
5. Pomniki historii i rezerwaty
5.1. Krajobraz kulturowy
Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami definiuje pojecie krajobrazu kulturowego, którym
jest ”przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca
34

wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”.
obszary posiadające szczególne walory krajobrazowe i kulturowe mogą zostać uznane za park
kulturowy. park kulturowy stanowi formę ochrony krajobrazu kulturowego dającą możliwość
stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania występujących na jego terenie wartości
historyczno - kulturowych, wiążąc je z ochroną środowiska naturalnego. dla terenu województwa
zidentyfikowano i opracowano obszary, które powinny być chronione w ramach formuły parków
kulturowych.
Powiat starachowicki a wraz z nim gmina Starachowice nie jest jednostką ukształtowaną w pełni
na podstawach historycznych a jedynie w rezultacie decyzji administracyjnych. Nie mniej w
obecnych granicach posiada znaczące wyodrębniające go walory zwłaszcza w zróżnicowanych
formach fizjograficznych. Można powiedzieć, że częściową osią gminy jest dolina rzeki
Kamiennej ze zbiornikiem wodnym „Pasternik” w zachodniej części miasta.
Na obszarze gminy mamy do czynienia z kilkoma formami krajobrazu kulturowego, a są to:
• Zespół Wielkiego Pieca Zakładów Starachowickich wraz z elementami
infrastruktury przemysłowej
• dolina rzeki Kamiennej z jej dopływami, wzdłuż której w XVII – XIX wieku
powstał ciąg zakładów przemysłowych, głównie hutniczych, oraz przemysł
ceramiczny,
Wymienione obszary posiadają szczególne walory krajobrazowo – kulturowe i jako takie powinny
zostać uznane za parki kulturowe. Park kulturowy stanowi formę ochrony krajobrazu dającą
możliwość stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania występujących na jego terenie
wartości historyczno – kulturowych, wiążąc je z ochroną środowiska naturalnego. Jest to działanie
konieczne nie tylko dla zachowania istniejącego (miejscami mocno już zdekompletowanego)
krajobrazu kulturowego ale również do wytworzenia produktu turystycznego, który może wpłynąć
na ożywienie ruchu turystycznego w Starachowicach i na terenie powiatu starachowickiego
przysparzając tym samym realnych korzyści ekonomicznych. Atrakcyjność naturalną i materialną
można wzbogacić o rozwój oferty poprzez: utworzenie spływu kajakowego na odcinku rz.
Kamienna (Wąchock zapora – Pasternik zapora – Zalew w Brodach).
5.2. Zasoby archeologiczne
Stanowiska archeologiczne lokalizowane są na podstawie wiadomości, pochodzących z
różnych źródeł, jednak przeważająca ilość informacji dostarczana jest obecnie przez planowe
badania terenowe, od prawie trzydziestu lat realizowane w ramach programu Archeologicznego
Zdjęcia Polski (AZP). Prace te polegają na systematycznej prospekcji terenowej, połączonej z
35

weryfikacją powierzchniową stanowisk i obiektów znanych już wcześniej. Ich rezultaty pozwalają
na rozpoznanie intensywności osadnictwa w różnych rejonach gminy, w kolejnych epokach i
okresach pradziejów, średniowiecza i nowożytności, są też wykorzystywane w bieżących
działaniach konserwatorskich.
Na terenie gminy Starachowice nie prowadzono jak dotąd kompleksowych badań
archeologicznych. Pierwsze badania przeprowadzono na terenie Starachowic w 1923 r. (Irena
Sawicka), następnie w latach 1930 – 1932 (Konrad Jażdżewski odkrył cmentarzysko kultury
przeworskiej). Kolejne badania prowadzono już po II wojnie światowej począwszy od 1957 r. aż po
lata 90-te XX w. Niestety wszystkie z tych badań miały charakter punktowy bądź niewielki
obszarowo, co przesądziło o braku solidnych badań powierzchniowych na całkowitej powierzchni
Starachowic. Pełne badanie terenowe obszaru Starachowic w ramach AZP pozostaje nadal
postulatem, który należy w niedalekiej przyszłości zrealizować.
W związku z powyższym, na obszarze gminy Starachowice ustalono dotąd tylko 25
stanowisk archeologicznych, związanych z osadnictwem, z czego część ma charakter znaleziska
luźnych. Kilka z nich jednak ma charakter osadniczy, grzebalny (cmentarzyska) bądź produkcyjny,
co potwierdza fakt, że obszar Starachowic był już zamieszkiwany w okresie neolitu i stanowił dość
atrakcyjny teren osadniczy na przestrzeni kilkudziesięciu wieków.
W świetle dotychczasowych badań archeologicznych, w tym w ramach programu
Archeologicznego Zdjęcia Polski prowadzonych na terenie miasta Starachowice ustalono
następujące stanowiska (Tabela 5).
Tabela 5. - Spis odkrytych i zweryfikowanych punktów osadniczych w układzie
chronologicznym AZP 82 – 67 (woj. świętokrzyskie)
Lp. Miejscowość Nr stanowiska
w miejscowości
Obszar AZP
Nr stanowiska
na obszarze
AZP
Funkcja, chronologia, kultura
1 Starachowice miasto 15 82 - 67 16 Ślad osadnictwa – okres
neolityczny
2 Starachowice miasto 17 82-67 18 Osada – okres neolityczny
3 Starachowice miasto 10 82-67 8 Ślad osadnictwa – okres
neolityczny
4 Starachowice miasto 7 82-67 5 Ślad osadnictwa – epoka
kamienna
5 Starachowice miasto 9 82-67 7 Ślad osadnictwa – epoka
kamienna
6 Starachowice miasto 18 82-67 19 Ślad osadnictwa – epoka
kamienna
7 Starachowice miasto 19 82-67 20 Ślad osadnictwa – epoka
36

kamienna
8 Starachowice miasto 20 82-67 21 Ślad osadnictwa – epoka
kamienna
9 Starachowice miasto 16 82-67 17 Osada – kultura mierzanowicka
10 Starachowice miasto 14 82-67 15 Osada – kultura trzciniecka
11 Starachowice miasto 13 82-67 14 Cmentarzysko – kultura łużycka
12 Starachowice miasto 1 82-67 4 Cmentarzysko – kultura
przeworska
13 Starachowice miasto 6 82-67 3 Ślad osadnictwa – osadnictwo
prahistoryczne
14 Starachowice miasto 8 82-67 6 Ślad osadnictwa – osadnictwo
prahistoryczne
15 Starachowice miasto 6 82-67 3 Ślad osadnictwa – późne
średniowiecze (?)
16 Starachowice miasto 12 82-67 10 Ślad osadnictwa – późne
średniowiecze - nowożytność
17 Starachowice miasto 4 82-67 1 Osada – nowożytność (XVI –
XVII w.)
18 Starachowice miasto 5 82-67 2 Osada - nowożytność (XVII –
XVIII w.)
19 Starachowice miasto 6 82-67 3 Osada – nowożytność (XVII –
XIX w.)
20 Starachowice miasto 11 82-67 9 Ślad osadnictwa – nowożytność
(XVII – XIX w.)
21 Starachowice miasto 4 82-67 1 Ślad produkcji hutniczej -
nowożytność
22 Starachowice miasto 5 82-67 2 Ślad produkcji hutniczej -
nowożytność
23 Starachowice miasto 6 82-67 3 Ślad produkcji hutniczej -
nowożytność
24 Starachowice miasto 4 82-67 12 Znalezisko luźne – czas
nieokreślony
25 Starachowice miasto 5 82-67 13 Znalezisko luźne – czas
nieokreślony
Źródło: Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach
6. CELE STRATEGICZNE W OCHRONIE I OPIECE NAD ZABYTKAMI
CEL STRATEGICZNY I
MIASTO (MIASTECZKO I OSIEDLA PRZEMYSŁOWE).
Województwo świętokrzyskie nie należy do terenów mocno zurbanizowanych. Prócz
Kielc, oraz kilku miast z terenu doliny Kamiennej (Skarżysko, Starachowice, Ostrowiec)
37

niewiele tu miast, które można by zaliczyć do miast średniej wielkości. Miasta będące
siedzibami powiatów nie przekraczają kilkunastu tysięcy mieszkańców, zaś charakter ich
zabudowy – z wyłączeniem obiektów zbudowanych w wieku XX, nadaje im kształt raczej
miasteczek niż miast.
Jest też w województwie świętokrzyskim sporo jednostek osiedleńczych, które utraciły swą
miejskość albo na skutek załamania się koniunktury w wieku XVIII i XIX lub też na skutek
administracyjnej decyzji władz carskich. Należy przy tym podkreślić, że decyzje administracyjne
władz carskich mniej wspólnego miały z inicjatywą rozwoju społeczno – ekonmicznego a bardziej
z aspektami militarno – policyjnymi w „Kraju Przywiślańskim”.
Mamy więc w województwie do czynienia z jednostkami osiedleńczymi, które niezależnie
od faktycznej ilości mieszkańców, w swych centrach mają małomiasteczkowy charakter (np.
Wierzbnik).
Ten charakter i klimat, tę specyfikę, należy ochronić i zachować, zaś w miarę możliwości, nawet
starać się przywrócić, usuwając zabudowę o nieodpowiedniej skali, wzniesioną w drugiej połowie
XX stulecia. Drugim elementem, którego istnienie także wynika raczej z braku koniunktury,
niż z dynamicznego rozwoju, jest zachowanie (szczątkowe) starych układów ruralistycznych,
szczególnie we wsiach oddalonych od głównych miast regionu. Realizacja tego celu powinna
polegać na właściwym ukierunkowaniu prac planistycznych i ich realizacji, tak aby posiadane przez
miasta, miasteczka i wsie regionu walory nie uległy zatraceniu – zaś tu gdzie jest to możliwe –
dążyć należy do przywrócenia utraconych w ostatnim półwieczu wartości. Szczególnie bogate
walory zespołu wielkopiecowego – unikatowego w skali Europy i świata, dają ogromne szanse na
przywrócenie Starachowicom miasta o klimacie przemysłowo – rzemieślniczym przełomu XIX
i XX wieku.
Elementy będące wartościami kulturowego dziedzictwa winny stać się wyróżnikami
tożsamości regionu a także czynnikami, które swą atrakcyjnością stymulować będą rozwój.
Planowanie przestrzenne i decyzje o nowych inwestycjach winny uwzględniać zasoby dziedzictwa
kulturowego jako instrument w planach przestrzennego zagospodarowania. Zachowanie właściwej
skali urbanistycznej, usuwanie popełnionych błędów lokalizacyjnych, dbałość o wyeksponowanie
walorów zabytkowych, odpowiednia mała architektura, dają szanse do stworzenia w jednostkach
osiedleńczych w naszym regionie klimatu, w którym harmonijnie łączyć się będą wartości
kulturowe i przyrodnicze optymalne dla ludzkich potrzeb i upodobań.
Bogaty krajobraz kulturowy regionu świętokrzyskiego, połączony z niezwykle
zróżnicowanym i atrakcyjnym środowiskiem naturalnym, przy odpowiedniej dbałości o stan
38

i promocji dziedzictwa kulturowego, może stać się lokomotywą napędzającą dynamiczny
rozwój turystyki.
CEL STRATEGICZNY II
KRAJOBRAZ KULTUROWY W POWIĄZANIU Z UKŁADAMI
URBANISTYCZNYMI (np. przemysłowe Starachowice i rzemieślniczy Wierzbnik)
w oparciu o granice parków kulturowych i szlaki turystyczne. Na terenach posiadających
szczególne walory przyrodniczo - kulturowe jednostki osiedleńcze powinny otrzymać
szczególnie atrakcyjną oprawę architektoniczną, a jej inspiracją powinny być wartości
kulturowe. Dla wielu jednostek osiedleńczych posiadane przez nie walory w postaci
wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i kulturowego winny stanowić elementy
stymulujące ich rozwój – rozwój harmonijny, głównie podporządkowany tym walorom
i wykorzystywany jako tzw. przemysł turystyczny. Środkiem wiodącym do tego celu będzie
tworzenie parków kulturowych, jako elementów ograniczających możliwość zniekształcania
krajobrazu kulturowego i naturalnego, przy jednoczesnej koncentracji środków finansowych
na poprawę stanu zachowania dziedzictwa kulturowego.
Elementami wskazującymi na właściwy kierunek działań, będą: ilość tworzonych
parków kulturowych oraz ilość i oczywiście, jakość projektów waloryzujących wartość
krajobrazu kulturowego i jego elementów składowych.
CEL STRATEGICZNY III:
DZIEDZICTWO ŻYWE (dokumentowanie, promocja, edukacja, popularyzacja, rekonstrukcja)
realizowane przez: instytucje kultury na terenie województwa, samorządy wszystkich szczebli,
i organizacje pozarządowe.
Przyspieszony rozwój społeczno - polityczny, mentalno – ekonomiczny (globalizacja,
konsumpcjonizm) dokonujący się w naszym kraju w ostatnich dwudziestu latach poprzez procesy
transformacji – w tym wpływ akcesji do Zjednoczonej Europy- prócz czynników pozytywnych,
przynosi także szereg potencjalnych zagrożeń. Szczególnie niebezpieczne są - wynikające z tempa
przemian i bezkrytycznym często przejmowaniem obcym wzorców - kwestie zagrożenia utratą
tożsamości kulturowej. By im przeciwdziałać, konieczne wydaje się wzmożenie nacisku na
właściwe procesy edukacyjne i odpowiednio mocne działania popularyzatorskie, aby wdrażanie
programu ochrony wartości kulturowych i ich wykorzystywania, nie było wymuszane nakazami
39

administracyjnymi, a stało się procesem naturalnym, i przez to było wielokrotnie bardziej
skuteczne. Odpowiednim działaniom w sferze świadomości (edukacja, popularyzacja) towarzyszyć
musi właściwie prowadzona działalność planistyczna (planowanie przestrzenne i gospodarcze), aby
dziedzictwo kulturowe zostało włączone w postaci istotnego elementu w rozwoju regionu. Ochrona
i zachowanie dziedzictwa, ale także harmonijne wykorzystanie i odpowiednie jego przekształcanie
(dostosowujące je do dynamicznie zmieniających się potrzeb) mogą i powinny być elementami
zwiększającymi turystyczną atrakcyjność regionu i wynikający stąd wzrost ilości miejsc pracy.
Przede wszystkim jednak, Żywe dziedzictwo stanie się panaceum na stopniowe zatracanie
pierwiastka tradycjonalizmu i odrębności narodowej społeczności lokalnych w Polsce, regionie
świętokrzyskim i w Starachowicach pod wpływem napływających (a często wymuszanych
standaryzacją) z Unii Europejskiej wzorców konsumpcjonizmu, pragmatyzmu i globalizacji.
Ujednolicanie ma swoje zalety i pozytywy, jednak nie zawsze wskazane jest i możliwe do
realizacji przy odmiennych czynnikach dziedzictwa kulturowego, warunków mentalno –
społecznych czy ekonomicznych.
Ożywianie naszego dziedzictwa kulturowego stanowić będzie w przyszłości ogromny
kapitał dla tych regionów i miast, które zachowają dorobek kulturowy i materialny swoich
przodków. Szczególnie w dobie postępującej globalizacji.
6.1. METODY REALIZACJI CELÓW STRATEGICZNYCH
Cel strategiczny I
WIEŚ i MIASTECZKO (Układy urbanistyczne i ruralistyczne) -
Realizację celu stanowić będzie zespół kompleksowych działań łączących procesy
rewitalizacji zabytkowych układów (modernizacja infrastruktury, remonty i konserwacja obiektów)
oraz wprowadzanie zmian funkcjonalnych wynikających ze zmieniających się potrzeb
i pobudzających impulsy do harmonijnego rozwoju jednostek osiedleńczych. Działania te powinny
zwiększyć koncentrację środków finansowych na poprawę stanu zachowania obiektów
zabytkowych znajdujących się na terenie objętych programem miast i wsi. Przyniesie to w efekcie
poprawę warunków życia mieszkańców, sprzyjać będzie rozwojowi oraz stymulować będzie wzrost
atrakcyjności turystycznej regionu (a zatem korzyści ekonomicznych). Rozgraniczenie na wieś
i miasteczko należy rozumieć w sensie ukształtowania Starachowic. Obecnie Starachowice są
średniej wielkości miastem, jednak jego krajobraz kulturowy (poza częścią fabryczną Starachowic )
odpowiada układowi miasteczka (Wierzbnika) oraz wsi (Starachowice, Krzyżowa Wola, Wanacja,
Michałów), które funkcjonowały w obrębie i stanowią część dzisiejszych Starachowic.
40

Cele szczegółowe:
• ożywianie centrów historycznych miast i miasteczek poprzez eliminacje funkcji
niepożądanych i zastępowanie ich funkcjami dla centrów odpowiednimi, jak: handel,
kultura, usługi. Przywracanie właściwej skali zabudowy, sanacje ciągów ulicznych, pierzei
itp., (w Starachowicach – rozpoczęta inwestycja rewitalizacji Rynku i ulic przyległych)
w konsekwentnym stosowaniu się do wytycznych konserwatorskich – czego efektem będzie
„rehabilitacja” urbanistyczna zabytkowych układów. Usprawnianie układów
komunikacyjnych, co poprawi dostępność do obiektów turystycznie atrakcyjnych.
• sanacja zasobów mieszkalnych: winno się to dokonać poprzez zapewnienie właściwej
infrastruktury technicznej, termomodernizację obiektów. Niezbędna jest także zwykła
modernizacja budynków, których stan techniczny jest w większości przypadków dalece
niezadowalający (na skutek niewłaściwej polityki remontowej i specyficznych problemów
własnościowych i ekonomicznych minionych dziesięcioleci),
• na obszarach wiejskich (w tym przypadku gmin i miejscowości przyległych do Starachowic
– wskazana w tym celu silna współpraca samorządów i społeczności tych gmin) należy
dążyć do umacniania tradycyjnych form działalności gospodarczej, charakterystycznych dla
wsi (drobne usługi i drobna wytwórczość), rozszerzając ich zakres o szeroko pojęte usługi
turystyczne,
• w przypadku wsi (obszary peryferyjne Michałowa i Kornatki) należy dążyć do ochrony skali
i charakteru zabudowy, a w miarę możliwości zachowania charakterystycznych brył i form.
Ideałem byłoby także zachowanie materialnej substancji, ale biorąc pod uwagę skromny
stan zachowania, stan potrzeb wynikających z cywilizacyjnych oczekiwań oraz stosunki
własnościowe (są to głównie obiekty prywatne), jest oczywistym, ze rewaloryzacja
zabytkowych zespołów zabudowy udać się może w wyjątkowych okolicznościach. Do
takich należą np. relikty dawnej zabudowy w Daleszycach, Małogoszczu, Szydłowie, które
dobrze byłoby poddać rewaloryzacji, po znalezieniu w tych przypadkach nowych sposobów
użytkowania (a być może także zmianie właścicieli – zastępując ludzi zajmujących się
rolnictwem, osobami z kręgu ludzi kultury, rzemiosła),
• w pracach planistycznych należy dążyć do zapobiegania rozproszeniu zabudowy wiejskiej
(w przypadku Starachowic – obszarów peryferyjnych np.: Michałów, Kornatka - ostatnio
zjawisko rozprzestrzeniana się wsi wzdłuż dróg nabrało niepokojącego przyspieszenia),
poprzez eliminacje ruchu tranzytowego z obszarów wsi, zagęszczanie zabudowy w centrum
wsi (przedmieścia) oraz projektowanie nowych siedlisk na terenach o większej
41

intensywności zaludnienia, przygotowanych pod względem prawnym i prawidłowo
uzbrojonych, z odpowiednią infrastrukturą,
• ochrona najcenniejszych obiektów we wsi: dotyczy to zarówno starszych obiektów
mieszkalnych, jak i wszelkiego rodzaju budynków użyteczności publicznej (także
gospodarczej lub przemysłowej – np. nieczynne dworce kolejowe, gorzelnie, cegielnie),
którym – w przypadku utraty dotychczasowej ich funkcji, należy znaleźć nową, tak aby
obiekt mógł nadal istnieć, utrzymując rolę dominanty wśród zabudowy mieszkalnej,
• obszary poprzemysłowe (w tym także zdegradowane obszary o innym przeznaczeniu),
wchodzące w obręb miast i miasteczek, powinny ulec rewitalizacji (w Starachowicach:
Zespół Wielkiego Pieca wraz z systemem kanałów, Starachowicka Kolej Wąskotorowa,
Park Miejski, Zalew Pasternik wraz z odcinkiem rz. Kamienna od zapory w Wąchocku z
możliwością uruchomienia spływu turystycznego, Zespół urządzeń poprzemysłowych na
osiedlu Michałów, hałdy i wyrobiska kopalniane – głównie kopalni Majówka III i IV oraz
Herkules, itp.). Nadanie im nowych funkcji, właściwych ze względu na bliskość miejskich
centrów, będą stanowić właściwe tło dla obszarów śródmiejskich, a zarazem korzystnie
wpłyną na ich rozwój i wzrost ilości miejsc pracy,
• wszelkiego rodzaju działania winny być owocem harmonijnej współpracy lokalnych
społeczności, władz samorządowych, służb konserwatorskich i inwestorów.
Optymalnym rozwiązaniem gwarantującym taką współpracę wydaje się być
powoływanie „towarzystw odnowy”, opartych na schemacie działań spółek prawa
handlowego. Ważnym elementem stać się powinno tworzenie specjalnych funduszy
przeznaczonych na sanację miast oraz udzielanie odpowiednich ulg inwestorom.
Celom integracyjnym, niezwykle ważnym dla wytworzenia odpowiedniego klimatu
do proponowanych działań, sprzyjać będzie aktywizowanie lokalnych społeczności i
wzmacnianie ich własnych tożsamości poprzez szeroko pojętą działalność kulturalną
(wszelkiego rodzaju imprezy, w tym sportowe, historyczne: rekonstrukcje,
inscenizacje) i popularyzatorską oraz oświatową (przywracania dawnych zawodów,
które zanikły).
Cel strategiczny II
KRAJOBRAZ KULTUROWY W POWIĄZANIU Z UKŁADAMI URBANISTYCZNYMI
Oprócz zespołu działań nad współpracą przy tworzeniu w planach zagospodarowania
42

przestrzennego krajowej sieci powiązań przyrodniczych oraz tworzeniu nowych parków
kulturowych, szczególny nacisk należy położyć na sytuacje, w których mamy do czynienia
z powiązaniem krajobrazu kulturowego z układami urbanistycznymi. Na terenie województwa
istnieje szereg takich przypadków, gdzie układ urbanistyczny (lub ruralistyczny) bezpośrednio łączy
się i przenika z krajobrazem naturalnym. Takim przykładem jest miasto w dolinie rzeki Kamiennej,
Zespół Wielkiego Pieca oraz naturalne odsłonięcia geologiczne połączone ze sztucznie
uformowanym szlakowiskiem z odpadów procesu hutniczego w Starachowicach.
Cele szczegółowe:
• najważniejszym elementem działań będzie tworzenie parków kulturowych w oparciu
o przygotowane już prace studialne, w których na podstawie rozpoznania zasobów
dziedzictwa kulturowego wyodrębniono poszczególne parki kulturowe i określono ich
granice,
• kolejnym etapem jest tworzenie dla poszczególnych parków konkretnych programów
obejmujących prace zabezpieczające, konserwatorskie i rewaloryzacyjne oraz określanie
metod i sposobów finansowania ich realizacji. Programy powinny mieć kompleksowy
charakter i obejmować mogą poszczególne obiekty lub całe ich zespoły a założone cele
winny być realizowane w możliwie najkrótszym czasie. Opracowywanie programów
powinno dokonywać się na poziomie właściwych szczebli samorządów, w zależności od
charakteru i zakresu programu,
• w ramach powyższych działań należy wyodrębnić niektóre z ważniejszych elementów, jak:
zapewnienie bezpieczeństwa obiektów zabytkowych (przed pożarem, włamaniem i
dewastacją); zabezpieczenie (w tym przeciwdziałanie zniszczeniom) stanowisk
archeologicznych poprzez popularyzację tej problematyki i egzekwowanie przewidzianych
kar dla osób nie respektujących przepisów prawa; ochrona historycznych miejsc – pól
bitewnych, miejsc związanych z martyrologią; ochrona otoczenia obiektów zabytkowych,
zapewniająca właściwe relacje między obiektem a jego otoczeniem, szczególnie dotycząca
widoków z zabytku i widoków na zabytek;
• dekompozycja urbanistyczna: odtwarzanie w sylwetach jednostek osiedleńczych
dominant architektonicznych oraz osi widokowych, odsłanianie widoków na obiekty
zabytkowe (zasłoniętych przez niewłaściwe decyzje podjęte uprzednio),
porządkowanie przestrzeni z nadmiernie agresywnych reklam, sukcesywna realizacja
iluminacji obiektów zabytkowych.
43

Cel strategiczny III:
DZIEDZICTWO ŻYWE (dokumentowanie, rekonstrukcja, promocja, edukacja,
popularyzacja)
Skuteczność realizacji zadań w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa
kulturowego możliwa jest wyłącznie wtedy, kiedy wykreowany zostaje odpowiedni poziom
świadomości społeczeństwa i lokalnej tożsamości kulturowej. Konieczna więc jest intensyfikacja
działań edukacyjnych i popularyzatorskich prowadzonych w województwie, poszczególnych
powiatach, miastach oraz gminach. Dla właściwych działań konserwatorskich, ale także dla
wszelkiego rodzaju działań popularyzatorsko - edukacyjnych oraz promocyjnych, niezbędny jest
także jak najwyższy stan wiedzy na temat zabytków i szeroko pojętych zasobów dziedzictwa
kulturowego. To z kolei sprawia, że należy położyć ogromny nacisk na badania i dokumentowanie
posiadanych na terenie województwa świętokrzyskiego zasobów. Dotychczas brak uniwersytetu a
zatem własnej kadry badawczej sprawiał, że prowadzone na terenie województwa prace badawcze
przez uczelnie spoza regionu nie były dostatecznie kompleksowe i nie uwzględniały w pełni
lokalnych potrzeb. Realizowane w województwie świętokrzyskim programy badawcze zamiast
służyć lokalnym potrzebom, stanowiły (i jeszcze stanowią) raczej emanacją zainteresowań
poszczególnych uczelni z województw ościennych. Wydaje się więc zasadnym powołanie - dla
określenia najpilniejszych potrzeb badawczych, a następnie do współpracy przy realizacji działań
w tym zakresie - kolegialnego organu składającego się z przedstawicieli Wojewódzkich Służb
Konserwatorskich, Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, władz samorządowych
i oczywiście niedawno utworzonego Uniwersytetu Humanistyczno – Przyrodniczego im. Jana
Kochanowskiego w Kielcach.
1. Realizacja celu „Dziedzictwo żywe” polegać będzie na następujących działaniach:
1.1. intensyfikacja programów badawczych i ewidencyjnych zwiększających stopień
rozpoznania walorów dziedzictwa kulturowego w województwie, jako podstawy do
wszelkiego rodzaju zamierzeń planistycznych, konserwatorskich i edukacyjnopopularyzatorskich,
1.2. wzmocnienie edukacji na rzecz kulturowego dziedzictwa na wszelkich poziomach
nauczania, poprzez tworzenie nowych programów i rozszerzana działania programów już
istniejących. Kształcenie profesjonalnych kadr dla zarządzania zasobami dziedzictwa
w poszczególnych jednostkach samorządów i innych, których zakres działania dotyczy
strefy dziedzictwa kulturowego.
1.3. dążenie do wzmacniana oddziaływania służb i instytucji zajmujących się ochroną
44

zabytków oraz ich wpływów w szeroko pojętych procesach diagnostyczno -
inwestycyjnych
i w eksploatowaniu zasobów środowiska kulturowego i naturalnego,
1.4. podnoszenie rangi miejsc i ośrodków kultury z terenu województwa, poprzez ułatwienie
im współpracy na poziomie krajowym i europejskim, upowszechnianie osiągnięć
miejscowych jednostek kultury, ułatwianie przepływu informacji, poprzez organizowanie
szkoleń, seminariów, sesji naukowych i popularno - naukowych,
1.5. wspieranie i stymulowanie rozwoju lokalnych form kulturowej ekspresji, wynikających
z działalności społecznej i instytucji pozarządowych, poprzez ich promowanie a także
finansowe wspieranie ich działań w różnych formach: festiwali, przeglądów, warsztatów,
konkursów, wymiany kulturalnej itp.,
1.6. działania nad zwiększeniem roli i zasięgu społecznego partnerstwa opieki nad
zabytkami,
1.7. intensyfikacja współpracy z sektorem usług działających w sferze dziedzictwa
kulturowego: firm turystycznych, przedsiębiorstw budowlanych i remontowych,
przedsiębiorstw komunikacyjnych.,
1.8. współpraca z lokalnymi mediami dotycząca szeroko pojętego edukowania
społeczeństwa co do problematyki ochrony zabytków i popularyzowania dziedzictwa
kulturowego, a także co do możliwości wykorzystania zasobów dziedzictwa jako
elementu działalności gospodarczej.
2. Prowadzone działania w zakresie realizacji celu „Dziedzictwo żywe”
Prezydent Starachowic podjął działania zmierzające do wcielenia w czyn postulatu
„Dziedzictwa żywego”. W marcu 2008 r. powołany został (Zarządzenie Nr 38/09
Prezydenta Miasta Starachowice z dnia .. 2009 r.) przy Prezydencie Miasta Starachowice
Zespół zadaniowy do spraw ochrony dziedzictwa narodowego, odkrywania i popularyzacji
historii oraz tradycji Starachowic. Zespół ten przystąpił do opracowania
usystematyzowanej i spójnej polityki historycznej w zakresie prowadzenia badań
historycznych, publikacji, edukacji, promocji i ochrony dziedzictwa kulturowego. Zespół
opracowuje ścieżki edukacyjne (historyczne) których celem jest edukacja z zakresu historii
regionalnej Starachowic w oparciu o istniejące (i częściowo utracone już w sensie
materialnym) lokalne dziedzictwo kulturowe w powiązaniu z historią regionu i kraju. Każda
45

z tych opracowanych ścieżek posiadać będzie odpowiednik szlaku turystyczno –
edukacyjnego. Opracowanych jest pięć ścieżek dwu wariantowych (do realizacji w ramach
zajęć lekcyjnych (wersja skrócona) i do realizacji pozalekcyjnych (np. w trakcie wycieczki,
kolonii, półkolonii, obozu wędrownego, itp.) w pełnym wymiarze.
Stosownie do opracowanych ścieżek edukacyjnych do historii Starachowic
opracowano (w ramach Projektu „Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne
dla uczniów Gimnazjów w Starachowicach” zeszyt ćwiczeń a w dalszej perspektywie
postuluje się (przy współpracy z ośrodkiem akademickim) opracować monografię
Starachowic. Wszystkie te opracowania: ścieżki edukacyjne, zeszyt ćwiczeń (zawierający
tyle tematów ile jest opracowanych ścieżek) i w przyszłości monografia miasta są (będą) ze
sobą w pełni kompatybilne, usystematyzowane Programem Nauczania Historii Regionalnej
Starachowic. Program możliwy jest do realizacji we wszystkich typach szkół na terenie
miasta Starachowice w ramach dodatkowych lekcji historii (np. finansowanych z P.O.
Kapitał Ludzki), lub też przez instytucje kultury (muzea, placówki kultury) i organizacje
pozarządowe w ramach zajęć pozaszkolnych (np. w trakcie półkolonii wakacyjnych, rajdów
weekendowych, itp.).
6.2. Program Nauczania Historii Regionalnej Starachowic (zał. nr 3 do Uchwały RM w
Starachowicach).
Program Edukacji Dziedzictwa Historycznego, Kulturowego i Przyrodniczego Starachowic
i Ziemi Starachowickiej zakłada podstawowe zalecenia i wytyczne do realizacji zajęć lekcyjnych
i pozalekcyjnych (dodatkowych) oraz pozaszkolnych (wakacyjnych) dla szkół podstawowych,
gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w zakresie:
1. Historii Starachowicach
2. Dziedzictwa materialnego i kulturowego Starachowic oraz Ziemi Starachowickiej
3. Dziedzictwa przyrodniczego Starachowic oraz Ziemi Starachowickiej
6.3. Wykaz ścieżek edukacyjnych
1. Starachowice – Śladami Przyrody i Techniki
2. Starachowice miastem o korzeniach Benedyktyńskich i Cysterskich
3. Starachowice miastem przemysłowym o 500 letnich tradycjach jako ważny ośrodek
Centralnego Okręgu Przemysłowego
46

4. Starachowice miastem wielu narodów i kultur (ścieżka żydowska)
5. Starachowice w walce o niepodległość na przestrzeni wieków
6. Moje miasto wczoraj – śladami starachowickich zabytków (ścieżka ujmuje 6 głównych
zabytków miasta ujętych w Rejestrze Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków w Kielcach).
47