Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy - Wrzuta.pl
Share Embed Flag
Download ePaper

Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy - Wrzuta.pl

Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy - Wrzuta.pl Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy - Wrzuta.pl

c.wrzuta.pl
26.07.2014 Views

Zarządzanie i Marketing wydane W. Lenard, S. Strzelczak Organizacja gospodarki materiałowej, transportowej i magazynowej. Ćwiczenia, 1990, cena zł 0,70 J. Bałuk, W. Lenard Organizacja procesów produkcyjnych. Materiały pomocnicze do ćwiczeń, 1990, cena zł 1,15 W. Lenard, S. Strzelczak Organizacja gospodaiki materiałowej, transportowej i magazynowej w przedsiębiorstwie, 1990, cena zł 6,20 M. Zawadzki Ekonomika przemysłu. Przykłady i zadania, 1991, cena zł 1,40 T. J. Strzelecki Organizacja i normowanie pracy. Ćwiczenia, 1992, cena zł 3,00 R. Wolk, T. J. Strzelecki Badanie metod i normowanie pracy, 1993, cena z! 4,50 E. Kindlarski Kontrola i sterowanie jakością. Wyd. 4, 1993, cena zł 5,00 E. Górska, H. Juchelko Ergonomia i organizacja stanowisk roboczych. Ćwiczenia laboratoryjne, 1994, cena zł 3,50 M. Siudak Badaniu operacyjne. Wyd. 3 skrócone, 1994, cena zł 8,00 T. J. Strzelecki Organizacja pracy. Wyd. 1, 1995, cena zł 4,50 Ewa Górska Edwin Tytyk Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy Materiały pomocnicze do ćwiczeń projektowych u ^ OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ WARSZAWA 1996

Zarządzanie i Marketing<br />

wydane<br />

W. Lenard, S. Strzelczak<br />

Organizacja gospodarki materiałowej, transportowej i magazynowej.<br />

Ćwiczenia, 1990, cena zł 0,70<br />

J. Bałuk, W. Lenard<br />

Organizacja procesów produkcyjnych. Materiały pomocnicze do ćwiczeń,<br />

1990, cena zł 1,15<br />

W. Lenard, S. Strzelczak<br />

Organizacja gospodaiki materiałowej, transportowej i magazynowej<br />

w przedsiębiorstwie, 1990, cena zł 6,20<br />

M. Zawadzki<br />

Ekonomika przemysłu. Przykłady i zadania, 1991, cena zł 1,40<br />

T. J. Strzelecki<br />

Organizacja i normowanie <strong>pracy</strong>. Ćwiczenia, 1992, cena zł 3,00<br />

R. Wolk, T. J. Strzelecki<br />

Badanie metod i normowanie <strong>pracy</strong>, 1993, cena z! 4,50<br />

E. Kindlarski<br />

Kontrola i sterowanie jakością. Wyd. 4, 1993, cena zł 5,00<br />

E. Górska, H. Juchelko<br />

<strong>Ergonomia</strong> i organizacja <strong>stanowisk</strong> roboczych. Ćwiczenia laboratoryjne,<br />

1994, cena zł 3,50<br />

M. Siudak<br />

Badaniu operacyjne. Wyd. 3 skrócone, 1994, cena zł 8,00<br />

T. J. Strzelecki<br />

Organizacja <strong>pracy</strong>. Wyd. 1, 1995, cena zł 4,50<br />

Ewa Górska<br />

Edwin Tytyk<br />

<strong>Ergonomia</strong><br />

w <strong>projektowaniu</strong><br />

<strong>stanowisk</strong><br />

<strong>pracy</strong><br />

Materiały<br />

pomocnicze<br />

do ćwiczeń<br />

projektowych<br />

u<br />

^<br />

OFICYNA WYDAWNICZA<br />

POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ<br />

WARSZAWA 1996

Opiniodawca<br />

Jerzy Lewandowski<br />

SPIS TREŚCI<br />

Przedmowa<br />

1. WPROWADZENIE 7<br />

2. ISTOTA PROJEKTOWANIA ERGONOMICZNEGO 9<br />

Opracowanie redakcyjne<br />

Krzysztof P. Dąbrowski<br />

U<br />

© Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskie]. Warszawa 1996<br />

ISBN 83-86569-54-9<br />

Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, ul. Polna 50, 00-644 Warszawa, tel 25-75-18<br />

Wydanie I. Nakład 350 + 30 egz. Ark. wyd. 10,42. Ark. druk. 8,0. Papier offset, kl. III 80 g.<br />

Oddano do składu w październiku 1995 r. Druk ukończono w kwietniu 1996 r. Zam. tir 37/95<br />

Drukarnia Oficyny Wydawniczej, ul. Kopińska 12/16, 02-321 Warszawa, tel. 23-39-77<br />

3. DANE DO PROJEKTOWANIA ERGONOMICZNEGO 16<br />

3.1. Procesy diagnostyczne jako źródło danych 16<br />

3.2. Dane dotyczące fizjologii, biomechaniki ruchów i procesów intelektualnych 17<br />

3.3. Dane dotyczące wymiarów ciata człowieka 23<br />

3.3.1. Wykorzystanie zestawów danych antropometrycznych 23<br />

3.3.2. Metoda manekinów (fantomów) 25<br />

3.3.3. Metoda makiet 27<br />

3.3.4. Metoda wykorzystania schematów obszarów <strong>pracy</strong> 27<br />

3.3.5. Videosomatografia 28<br />

3.3.6. Wykorzystanie techniki komputerowej do projektowania systemów człowiek-<br />

-obiekt techniczny 30<br />

3.4. Dane dotyczące warunków percepcji informacji 37<br />

3.5. Dane dotyczące układów kontrolno-sterowniczych 41<br />

3.6. Dane dotyczące rozwiązań technicznych mających wpływ na warunki środowiskowe 49<br />

3.6.1. Źródła drgań mechanicznych i hałasu 4'J<br />

3.6.2. Emisja ciepła i pary wodnej 61<br />

3.6.3. Emisja zanieczyszczeń powietrza 70<br />

3.6.4. Emisja energii szkodliwej 76<br />

3.6.5. Światło, barwa i kształt 84<br />

3.7. Komputerowe systemy wspomagające diagnozowanie i projektowanie systemów<br />

<strong>pracy</strong> 90<br />

3.7.1. Systemy wspomagające programy CAD 90<br />

3.7.2. Systemy ekspertowe 92<br />

3.8. Wymagania prawne i normatywne 94<br />

4. PRZYKŁAD ROZWIĄZANIA ZADANIA PROJEKTOWEGO 97<br />

4.1. Sformułowanie zadania projektowego 97<br />

4.2. Założenia ergonomiczno-lechniczno-ekonomiczne (ZETE) do projektu 98<br />

4.3. Poszukiwanie koncepcji rozwiązania zadania projektowego 100<br />

4.3.1. Sformułowanie problemu technologicznego 100<br />

4.3.2. Sformułowanie problemu konstrukcyjnego 100<br />

4.4. Projektowanie wstępne 101<br />

4.4.1. Projektowanie procesu <strong>pracy</strong> 101<br />

4.4.2. Projektowanie przestrzeni <strong>pracy</strong> 102

4.43. Projektowanie układów kontrolnych i sterowniczych 104<br />

4.4.4. Projektowanie warunków środowiskowych 106<br />

4.5. Projektowanie szczegółowe i dokumentowanie konstrukcyjne 107<br />

4.(>. Budowa i badanie prototypu 107<br />

4.7. Weryfikacja dokumentacji projektowej 107<br />

5. ZADANIA PROJEKTOWE 109<br />

Zadanie I. Pod/.ial czynności i zadań pomiędzy człowieka i maszynę 109<br />

Zadanie 1. Prognoza obciążeń fizycznych pracownika 109<br />

Zadanie 3. Prognoza obciążenia psychicznego przyszłych użytkowników 110<br />

Zadanie 4. Metody <strong>pracy</strong> III<br />

Zadanie 5. Ustalenie wysokości manipulacyjnej i przestrzeni czynności ruchowych .... III<br />

Zadanie 6. Projektowanie <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong> w pozycji siedzącej 112<br />

Zadanie 7. Projektowanie struktury przestrzeni <strong>pracy</strong> w oparciu o dane antropometryczne 113<br />

Zadanie 8. Projektowanie koniecznej przestrzeni obserwacji 114<br />

Zadanie 'J. Architektura obiektu technicznego 114<br />

Zadanie 10. Projektowanie rozmieszczenia urządzeń sterowniczych i wskaźnikowych ... 115<br />

Zadanie 11. Konstrukcja i-dobór urządzeń sygnalizacyjnych i informacyjnych 116<br />

Zadanie 12. Konstrukcja i dobór typowych urządzeń sterowniczych 117<br />

Zadanie 13. Badanie prototypu 117<br />

Zadanie 14. Projektowanie modernizacji <strong>stanowisk</strong>a roboczego 118<br />

Zadanie 15. Projektowanie środowiska fizyczno-ehemiczno-biologicznego 118<br />

Załącznik 120<br />

Literatura 125<br />

PRZEDMOWA<br />

Skrypt jest przeznaczony przede wszystkim dla studentów czwartego roku<br />

studiów Wydziału Inżynierii Produkcji, kierunku Zarządzanie i Marketing do<br />

przedmiotu „podstawy projektowania ergonomicznego" oraz dla studentów<br />

studiów dziennych innych kierunków, magisterskich studiów wieczorowych,<br />

i tzw. studiów równoległych kierunku Zarządzanie i Marketing. Może służyć<br />

również studentom wyższych szkół technicznych, na kierunkach związanych<br />

z budową maszyn, technologią, organizacją produkcji i zarządzaniem. Może<br />

być także przydatny inżynierom-projektantom i konstruktorom pracującym<br />

w biurach projektowych, działach konstrukcyjnych i bhp w zakładach przemysłowych.<br />

Skrypt zawiera najważniejsze informacje dotyczące procesu projektowania<br />

systemów człowiek-obiekt techniczny (tzw. projektowania ergonomicznego),<br />

przykład rozwiązania zadania projektowego oraz tematy zadań projektowych.<br />

Podane przykłady rozwiązań ergonomicznych dotyczą w większości przedsiębiorstw<br />

przemysłu elektromaszynowego i opierają się na realizowanych w ich<br />

procesach.<br />

Skrypt ma stanowić pomoc dla studentów do samodzielnego rozwiązywania<br />

zadań w ramach ćwiczeń projektowych.

1. WPROWADZENIE<br />

<strong>Ergonomia</strong> z definicji jest nauką stosowaną. Zgodnie z poglądem T. Kotarbińskiego,<br />

nauki stosowane wyróżnia pewna specyficzna cecha — obecność<br />

procesów projektowania w obszarze ich działań. Praktyczne działania ergonomii<br />

w sferze techniki, technologii i organizacji <strong>pracy</strong> dzieli się tradycyjnie na<br />

korekcyjne i koncepcyjne. Między tymi dwoma nurtami nie ma ostrego podziału:<br />

oba się wzajemnie prze<strong>pl</strong>atają w praktycznych działaniach, choć mogą<br />

być widoczne w różnych proporcjach.<br />

Procesy projektowania są obecne zarówno w działaniach z zakresu ergonomii<br />

koncepcyjnej, jak i korekcyjnej. Każdą zmianę należy najpierw zaprojektować,<br />

a dopiero potem wprowadzić w życie. Jeśli zmiana dotyczy tak złożonego<br />

systemu jak układ człowiek-maszyna lub ludzie-obiekty techniczne, to<br />

proces projektowania musi być oparty na zasadach naukowych. Ryzyko podjęcia<br />

błędnych decyzji projektowych wiąże się w tym przypadku z poważnymi<br />

konsekwencjami natury ekonomicznej i społecznej.<br />

Interpretując to zagadnienie w kategoriach jakości, można powiedzieć, że<br />

działalność ergonomiczna ma na celu podwyższenie poziomu ergonomicznej<br />

jakości warunków <strong>pracy</strong> i życia, w szczególności podwyższenie ergonomicznej<br />

jakości maszyn, narzędzi i urządzeń technologicznych, sprzętów codziennego<br />

użytku itp.<br />

Każde podwyższenie poziomu jakości wiąże się z koniecznością posiadania<br />

określonej wiedzy oraz poniesienia określonych kosztów. Tak samo jest<br />

w przypadku podnoszenia jakości ergonomicznej: potrzebna jest wiedza<br />

z ergonomii i zwiększone będą koszty projektowania i wytwarzania. Nakłady<br />

te zwrócą się jednak z nawiązką w okresie eks<strong>pl</strong>oatacji obiektu technicznego<br />

w postaci zmniejszenia zmęczenia, poprawy jakości produkcji, zwiększenia:<br />

wydajności <strong>pracy</strong>, satysfakcji, zdrowotności ludzi itp.<br />

Inżynierom i technikom, na których spoczywa obowiązek dostosowywania<br />

techniki do możliwości, aspiracji i ograniczeń człowieka, potrzebne są: odpowiedni<br />

poziom wiedzy z zakresu ergonomii, motywacja (również finansowa)<br />

oraz takie metody projektowania, które stwarzają największe prawdopodobieństwo<br />

uzyskania rozwiązań technicznych i organizacyjnych zgodnych z wymaganiami<br />

i zaleceniami ergonomii.<br />

Niniejsza książka zawiera wybrany i ukierunkowany zasób wiedzy umożliwiający<br />

uwzględnienie zasad ergonomii w procesach projektowania ergonomicznego.

Treść książki obejmuje niezbędny zakres wiedzy teoretycznej dotyczący<br />

projektowania ergonomicznego (rozdział 2), zbiór danych, wytycznych, zaleceń,<br />

norm i reguł stosowanych w <strong>projektowaniu</strong> ergonomicznym (rozdział 3),<br />

przykład rozwiązania zadania projektowego (rozdział 4) oraz zbiór tematów<br />

zadań projektowych do samodzielnego rozwiązania (rozdział 5). Kolejność<br />

i treść zadań projektowych podporządkowane są specyficznej kolejności zagadnień<br />

rozwiązywanych zgodnie z procedurą tzw. projektowania ergonomicznego<br />

(pokazaną w przykładzie), czyli projektowania systemów: czlowiek-<br />

-obiekt techniczny.<br />

Poszczególne zadania projektowe można traktować również jako indywidualne<br />

tematy, stanowiące odrębną całość, dotyczącą określonych zagadnień<br />

szczegółowych. Zbiór wszystkich zadań może być wykorzystany do kom<strong>pl</strong>eksowego<br />

projektowania systemu człowiek-obiekt techniczny, realizującego<br />

określone funkcje.<br />

Liczne ilustracje i tablice prezentują przykładowe rozwiązania techniczne<br />

oraz ich ograniczenia. Podane są również przykłady złych rozwiązań, w myśl<br />

zasady, że lepiej się uczyć na błędach cudzych niż własnych. Spis literatury<br />

oraz załącznik z wykazem norm zawierają najistotniejsze pozycje źródłowe,<br />

godne polecenia Czytelnikowi.<br />

2. ISTOTA PROJEKTOWANIA<br />

ERGONOMICZNEGO<br />

Spośród wielu definicji ergonomii na uwagę zasługuje ta, którą sformułowało<br />

Polskie Towarzystwo Ergonomiczne:<br />

„<strong>Ergonomia</strong> jest to nauka stosowana, zmierzająca do dostosowania narzędzi,<br />

maszyn, urządzeń technologicznych, materialnego środowiska <strong>pracy</strong><br />

i życia człowieka oraz przedmiotów codziennego użytku do wymogów<br />

fizycznych i psychicznych człowieka" (wg Statutu PTErg. Rozdz. II § 6).<br />

Definicja ta podkreśla konieczność dostosowania techniki, technologii oraz<br />

zniekształconego przez nią środowiska <strong>pracy</strong> i życia do naturalnych możliwości<br />

człowieka.<br />

Modyfikacja celu, jaki należy osiągnąć, stwarza konieczność racjonalnej<br />

modyfikacji sposobu jego osiągania.<br />

Aby osiągnąć wyższy, wymagany poziom ergonomicznej jakości projektowej<br />

{ąuality of design) wyrobu, konieczne jest wprowadzenie istotnych zmian<br />

w metodach projektowania.<br />

Nowe podejście do procesu projektowania opiera się na trzech głównych<br />

założeniach metodologicznych.<br />

1. Przedmiotem projektowania jest systemem człowiek-obiekt techniczny,<br />

działający w określonym otoczeniu i w określonym czasie.<br />

2. W całym procesie projektowania systemu, począwszy od fazy studiowania<br />

problemu i formułowania założeń, kryteria decyzyjne o charakterze huinanocentrycznym<br />

uznawane są za priorytetowe i mają co najmniej taki sam<br />

wpływ na tworzenie i wybór koncepcji rozwiązań projektowych jak kryteria<br />

techniczne i ekonomiczne. W przypadku projektowania zespołów i<br />

elementów maszyn oddziałujących bezpośrednio na człowieka (np. elementy<br />

sygnalizacyjne, sterownicze, urządzenia generujące drgania mechaniczne,<br />

hałas, wpływające na zanieczyszczenia powietrza) kryteria ergonomiczne<br />

powinny być traktowane jako nadrzędne w stosunku do kryteriów ekonomicznych.<br />

3. Kryteria ergonomiczne, jako integralne składniki procedury projektowej, są<br />

odpowiednio dobrane do każdego kroku procedury i zawierają informacje<br />

niezbędne do zaprojektowania każdego elementu systemu oraz powiązań<br />

między nimi w taki sposób, aby uzyskać pożądaną zgodność cech systemu<br />

z wymaganiami ergonomii.<br />

9

Ukierunkowane w taki sposób projektowanie nazwano „projektowaniem<br />

ergonomicznym" i zaproponowano definicję sformułowaną z pozycji prakseologic/.nej:<br />

„ Projektowanie ergonomiczne jest to realizacja takiej procedury projektowania<br />

systemu czlowiek-obiekt techniczny, która stwarza największą szansę<br />

uzyskania projektu o pożądanym poziomie ergonomicznej jakości "I64J.<br />

Czynnikami wspomagającymi i kierunkującymi decyzje projektowe są kryteria<br />

ergonomiczne. Są one integralnymi składnikami procedury. Nie są tożsame<br />

z kryteriami diagnostycznymi (zawartymi np. w ergonomicznych listach kontrolnych),<br />

gdyż specyfika procesów projektowych różni się od specyfiki procesów<br />

diagnozowania — głównie stopniem konkretyzacji przedmiotu (obiektu) działań.<br />

Kryteria projektowe spełniają trzy ważne role, wzajemnie się uzupełniające:<br />

1) są źródłem informacji ergonomicznej;<br />

2) uruchamiają mechanizmy skojarzeń i analogii, kierunkując myśli<br />

projektanta w stronę rozwiązań poprawnych z punktu widzenia ergonomii;<br />

.1) mogą wskazywać możliwości zastosowania gotowych rozwiązań, sprawdzonych<br />

w praktyce, wzorcowych pod względem ergonomicznym.<br />

Treść i kolejność występowania kryteriów w procedurze projektowania wynika<br />

z porządku zagadnień pojawiających się podczas projektowania systemu<br />

człowiek-obiekt techniczny. Zestawiono je w tablicy nr 2.1.<br />

E-1 Projektowanie procesu <strong>pracy</strong><br />

Treść <strong>pracy</strong><br />

Ergonomiczne kryteria projektowe (poziom ogólny)<br />

stopień autonomii <strong>stanowisk</strong>a<br />

zadania człowieka<br />

zadania maszyny (obiektu technicznego)<br />

optymalizacja fizycznego obciążenia człowieka<br />

optymalizacja psychicznego obciążenia procesem <strong>pracy</strong><br />

wymagane kwalifikacje i możliwości personelu<br />

Tablica 2.1<br />

cd. ta 1)1. 2.1<br />

Przestrzeń czynności ruchowych i <strong>pracy</strong> przestrzeń <strong>pracy</strong> rąk i nóg<br />

wzroku<br />

rozmieszczenie wyposażenia technologicznego<br />

przejścia i dojścia<br />

przestrzeń <strong>pracy</strong> wzroku i warunki widoczności<br />

Architektura obiektu technicznego<br />

przestrzenna alokacja zespołów funkcjonalnych obiektu technicznego<br />

wstępny kształt zespołu scalającego (korpusu)<br />

rozmieszczenie materiałów i pomocy warsztatowych<br />

składowanie i przemieszczanie materiałów<br />

estetyka lormy i barwy obiektu technicznego<br />

E-3 Projektowanie elementów informacyjnych, sygnalizacyjnych i sterowniczych<br />

Elementy inlormacyjne i sygnalizacyjne dobór nośników informacji<br />

dobór typów urządzeń sygnalizacyjnych i informacyjnych<br />

rozmieszczenie urządzeń sygnalizacyjnych i informacyjnych<br />

Elementy sterownicze<br />

dobór typów urządzeń sterowniczych do rodzaju spełnianych funkcji<br />

oznaczenie elementów sterowniczych i powiązanie ich z elementami<br />

sygnalizacyjnymi i informacyjnymi<br />

rozmieszczenie elementów sterowniczych<br />

E-t Projektowanie środowiska łizyczno-chemiczno-biologicznego<br />

Źródła zanieczyszczeń powietrza<br />

zmniejszenie energii<br />

hermetyzacja źródeł<br />

instalacje ochronne<br />

Źródła zakłóceń mikroklimatu<br />

eliminacja lub osłabienie zakłóceń<br />

hermelyzacja lub ekranowanie zakłóceń<br />

instalacje obronne<br />

Źródła drgań mechanicznych i hałasu zmniejszenie mocy źródeł<br />

izolowanie źródeł<br />

ochrona indywidualna człowieka<br />

Źródła pól stacjonarnych i promieniowania zmniejszenie mocy źródeł<br />

izolowanie źródeł<br />

ochrona indywidualna człowieka<br />

Metoda <strong>pracy</strong><br />

Funkcja wyposażenia technologicznego<br />

E-2 Projektowanie przestrzeni <strong>pracy</strong><br />

Uwarunkowania pozycji ciała<br />

10<br />

struktura ruchów roboczych<br />

struktura <strong>pracy</strong> koncepcyjnej<br />

tempo i rytm <strong>pracy</strong><br />

przerwy wypoczynkowe<br />

funkcje maszyny podstawowej<br />

funkcje pomocy warsztatowych<br />

środki transportu materiałów<br />

funkcje wyposażenia pomocniczego<br />

zakres zmienności pozycji ciała<br />

wysokość manipulacyjna<br />

siedzisko, oparcie, podtokielniki, podnóżek<br />

podest<br />

Źródła światła<br />

Źródła szkodliwych substancji<br />

dobór mocy źródeł i barwy światła<br />

rozmieszczenie oświetlenia miejscowego i ogólnego<br />

eliminacja lub hermetyzacja źródeł<br />

neutralizacja szkodliwych substancji<br />

ochrona indywidualna człowieka<br />

Z uwagi na charakterystyczny przedmiot projektowania, jakim jest system<br />

czlowiek-obiekt techniczny, struktura procesu projektowania ergonomicznego<br />

ma inną postać niż tradycyjne struktury procesów projektowania technicznego,<br />

wielokrotnie i w różnych ujęciach przedstawiane w literaturze. Na rys. 2.1<br />

pokazano przykład kom<strong>pl</strong>eksowego ujęcia procesu projektowania technicznego.<br />

Dominuje w nim liniowa sekwencja kroków, zazwyczaj powiązanych pęllarni<br />

iteracyjnymi. Istnieje uzasadniony pogląd, że iteracje w procesie projek-<br />

II

towym są złem koniecznym i nieuniknionym [55], a ich obecność dowodzi, że<br />

nasza znajomość istoty i skutków decyzji projektowych jest bardzo powierzchowna.<br />

Struktury procesów projektowania technicznego dobrze odzwierciedlają<br />

procesy konstruowania takich obiektów technicznych i ich części, które<br />

nie są silnie związane z człowiekiem podczas ich działania.<br />

Potrzeba realizacji funkcji (zadania) ]<br />

przez urządzenie techniczne J<br />

Zapotrzebowanie społeczne<br />

Określenie granic projektowanego<br />

systemu<br />

Sformułowanie i rozdzielenie zadań<br />

projektowanego systemu (produkcyjnych<br />

i serwisowych)<br />

Związki funkcjonalne i emocjonalne<br />

z innymi systemami<br />

Cechy konstrukcyjno-<br />

-technologiczne<br />

Warunki techniczno-<br />

-ekonomiczne produkcji<br />

i eks<strong>pl</strong>oatacji<br />

Założenia techniczno-ekonomiczne xne~]<br />

do projektu<br />

Koncepcja zespołu narzędziowego<br />

Koncepcja zespołu napędowego<br />

Koncepcja zespołu scalającego (korpusu)<br />

Koncepcja zespołu kontrolno-sterowniczego<br />

Koncepcja zespołu pomocniczego<br />

Koncepcja zabezpieczeń człowieka<br />

Wymagane osiągi<br />

techniczno-<br />

-eks<strong>pl</strong>oatacyjne<br />

Określenie zadań człowieka (CZ)<br />

Określenie wymaganych cech człowieka<br />

Wstępne projektowanie metod <strong>pracy</strong><br />

\Możliwości nadsystemu.<br />

L_<br />

Określenie zadań obiektu<br />

technicznego (OT)<br />

Określenie wymaganych cech<br />

użyteczności OT<br />

Opracowanie koncepcji konstrukcji<br />

zespołów funkcjonalnych<br />

Konstrukcja zespołu narzędziowego<br />

Konstrukcja zespołu napędowego<br />

Konstrukcja korpusu<br />

Konstrukcja zespołu kontrolno-sterowniczego<br />

Konstrukcja zespołu pmocniczego (instalacje)<br />

Konstrukcja zabezpieczeń człowieka (bhp)<br />

I<br />

f Realizacja i badanie prototypu j<br />

Projektowanie pozycji ciała człowieka<br />

Określenie parametrów przestrzeni<br />

manipulacyjnej człowieka<br />

Prognozowanie wielkości obciążeń<br />

człowieka<br />

Wstępne projektowanie<br />

architektury OT<br />

Zlokalizowanie zespołu sygnalizacyjno-<br />

-sterowniczego oraz strefy manipulacji<br />

technologicznej<br />

zzzzznzzzz<br />

Projektowanie konstrukcji zespołów<br />

funkcjonalnych (źródeł środowiska<br />

fiz-chem-biol)<br />

Rys. 2.1. Struktura procesu projektowania technicznego<br />

Określenie przedmiotu projektowania jako systemu człowiek-obiekt techniczny<br />

spowodowało istotną modyfikację struktury procesu (rys. 2.2).<br />

Proces projektowania ergonomicznego ma strukturę dwutorową, ze ścisłym<br />

i ukierunkowanym powiązaniem obu nurtów. Dualizm ten jest skutkiem konieczności<br />

zróżnicowanego traktowania składnika „ludzkiego" i składnika „technicznego"<br />

projektowanego systemu.<br />

Projektowanie składnika „ludzkiego" wnosi do procedury określone niezmienniki<br />

wynikające z poznanych, uśrednionych własności fizjologicznych,<br />

psychicznych i antropometrycznych populacji przyszłych użytkowników obiektu<br />

technicznego. Niezmienniki te są jednocześnie ograniczeniami i irn<strong>pl</strong>ikatorami<br />

określonych rozwiązań w obrębie projektowanego obiektu technicznego<br />

|62, 64J.<br />

Wykonanie i badanie prototypu<br />

Weryfikacja dokumentacji<br />

Rys. 2.2. Ogólny schemat projektowania ergonomicznego<br />

Z uwagi na wysoki stopień ogólności prezentacji procedury projektowania,<br />

na rys. 2.2. nie zostały zaznaczone pętle iteracyjne, występujące zwykle w każdym<br />

kroku decyzyjnym.<br />

W fazie formułowania założeń do projektu najistotniejszym problemem<br />

ergonomicznym jest rozdzielenie pomiędzy człowieka i obiekt techniczny<br />

zadań, jakie ma wykonać system. Tradycyjne podejście sprowadza się do o-<br />

kreślenia poziomu mechanizacji i automatyzacji prac, a decyzje podejmowane<br />

12

są na podstawie przestanek techniczno-ekonomicznych takich, jak: dopuszczalny<br />

koszt obiektu technicznego, możliwości realizacyjne, przeznaczenie technologiczne<br />

(do realizacji technologii w produkcji jednostkowej, seryjnej, masowej),<br />

możliwość zestawiania obiektów w linie produkcyjne, rynek <strong>pracy</strong>, wymagane<br />

kwalifikacje operatora, itp.<br />

Do tego zestawu uwarunkowań konieczne jest włóczenie zbioru kryteriów<br />

ergonomicznych, opisanych na poziomie ogólnym hasłem: „proces <strong>pracy</strong>" —<br />

El (patrz: rys. 2.2, tablica 2.1).<br />

W fazie tworzenia koncepcji rozwiązań technicznych i projektowania wstępnego<br />

przydatne są kryteria obejmujące inne kręgi zagadnień ergonomicznych.<br />

l'o rozdzieleniu zadań między oba składniki systemu i wstępnym określeniu<br />

metod <strong>pracy</strong> człowieka (przy uwzględnieniu między innymi biomechanicznych<br />

reguł wykonywania ruchów roboczych) należy określić zalecane i dopuszczalne<br />

pozycje ciała człowieka przy wykonywaniu <strong>pracy</strong>, korzystając z danych antropometrycznych<br />

oraz informacji z obszaru fizjologii <strong>pracy</strong> (zbiór kryteriów E-2).<br />

Na lej podstawie można opracować wstępny projekt przestrzennej konfiguracji<br />

obiektu technicznego, realizujcie jeden z podstawowych postulatów ergonomii:<br />

„doprojektowanie" maszyny do człowieka. W tej fazie należy również opracować<br />

koncepcje działania niezbędnych zespołów funkcjonalnych obiektu technicznego<br />

oraz uwzględnić pewne wymagania estetyki, głównie dotycza.ee formy,<br />

w powiązaniu z funkcja projektowanego zespołu.<br />

Następnie, na podstawie informacji dotyczących ergonomicznych cech<br />

przeznaczenia, konstrukcji i rozmieszczenia określonych typów urządzeń<br />

kontrolnych, informacyjnych i sterowniczych (kryterium E-3), należy<br />

opracować wstępny projekt zespołu kontrolno-sterowniczego. Korzystając<br />

z danych antropometrycznych (Łi-2), należy także zaprojektować strefę<br />

manipulacji człowieka oraz strefę manipulacji technologicznej zespołu<br />

narzędziowego w laki sposób, aby zadania, które wykonuje cały system, przebiegały<br />

bezpiecznie dla człowieka i środowiska, a ponadto — sprawnie i wydajnie.<br />

Pierwszym krokiem w etapie projektowania szczegółowego (konstruowania)<br />

jest prognozowanie wielkości obciążeń człowieka w systemie, na podstawie<br />

przewidywanych własności ergonomicznych zespołów funkcjonalnych. Są<br />

lo obciążenia: fizyczne (dynamiczne, statyczne, hipokinetyczne), psychiczne<br />

(emocjonalne i intelektualne) oraz sensoryczne. Jeżeli prognoza wypadnie<br />

pomyślnie, to znaczy wykluczona zostanie możliwość wystąpienia nadmiernych<br />

lub niedostatecznych obciążeń (uwzględniając czas narażenia), uzasadnione<br />

będzie przejście do następnego kroku procedury. Są to typowe prace<br />

inżynierskie, związane z optymalizacją konstrukcji zespołów funkcjonalnych<br />

zgodnie z przyjętymi koncepcjami.<br />

Poszczególne zespoły funkcjonalne oraz specyfikacja realizowanej<br />

technologii i materiałów mogą być źródłami uciążliwych czynników<br />

fizycznych, chemicznych lub biologicznych (drgania, hałas, ciepło, światło,<br />

promieniowanie i pola elektromagnetyczne, zanieczyszczenia powietrza, kontaktujące<br />

się z ciałem człowieka substancje brudzące, agresywne, uczulające,<br />

chorobotwórcze itp.). Poszczególne zespoły funkcjonalne należy potraktować<br />

jako źródła emisji takich czynników i, korzystając z informacji zawartych<br />

w kryteriach projektowych dotyczących kształtowania czynników środowiskowych<br />

(13-4), przyjąć takie rozwiązania, które pozwolą utrzymać stężenia i natężenia<br />

tych czynników na poziomach zgodnych z wymaganiami odpowiednich<br />

norm ergonomicznych. Podstawowe kierunki poszukiwania rozwiązań<br />

wskazywane są układem i treścią strategicznych kryteriów należących do<br />

grupy E-4, natomiast kryteria szczegółowe z tej grupy wskazywać mogą konkretne<br />

sposoby rozwiązań.<br />

Ostatnim etapem procedury projektowania jest wykonanie prototypu (lub<br />

makiety albo modelu) obiektu technicznego oraz badanie systemu, którego on<br />

jest składnikiem. Wyniki badań są podstawą do weryfikacji dokumentacji<br />

projektowej. Badania należy prowadzić- zgodnie z przewidzianą dla danego<br />

typu obiektów procedurą badań technicznych oraz zgodnie z przyjętą metodyką<br />

ergonomicznych badań diagnostycznych.<br />

Opisana wyżej procedura projektowania ergonomicznego jest ramą metodyczną<br />

sformułowaną na dość wysokim poziomie uogólnienia. Może ona być<br />

podstawą do opracowywania bardziej szczegółowych procedur dla projektowania<br />

systemów określonego typu, przeznaczonych do wykonywania ściśle określonych<br />

zadań.<br />

14

oświetlenia na wydajność <strong>pracy</strong>, wpływ promieniowania elektromagnetycznego<br />

oraz zanieczyszczeń powietrza na zdrowie i samopoczucie.<br />

Odrębnym problemem jest możliwość przełożenia tych danych o charakterze<br />

diagnostycznym na informacje, które mogłyby być bezpośrednio wykorzystane<br />

w procesie projektowania.<br />

3. DANE DO PROJEKTOWANIA<br />

ERGONOMICZNEGO<br />

3.1. PROCEDURY DIAGNOSTYCZNE<br />

JAKO ŹRÓDŁO DANYCH<br />

Podstawowym celem diagnozowania ergonomicznego systemów człowiek-<br />

-obiekt techniczny jest określenie poziomu ich ergonomicznej jakości w fazie<br />

eks<strong>pl</strong>oatacji. Stwierdzenie faktu niespełniania wymaganego poziomu jakości<br />

jest równoznaczne z koniecznością sprecyzowania rozbieżności i podjęcia<br />

działań modernizujących. Informacje o rodzajach i wielkości odstępstw od<br />

kryteriów ergonomiczności mogą być wykorzystane w procesie projektowania<br />

jako wskazówki lub swoiste ostrzeżenia, jakich rozwiązań technicznych lub<br />

organizatorskich stosować nie należy. Istotną trudnością metodologiczną może<br />

być konieczność przełożenia obserwowanych skutków istniejących rozwiązań<br />

na przyczyny wywołujące te skutki oraz takie ukierunkowanie procesu<br />

<strong>projektowaniu</strong> nowego obiektu lub modernizacji istniejącego, aby tych przyczyn<br />

uniknąć. Potwierdzeniem tych spostrzeżeń jest fakt małej przydatności<br />

typowycli procedur diagnostycznych (np. listy dortmundzkiej ESAC i jej licznych<br />

odmian) dla procesów projektowania. Z tego powodu powstały listy<br />

kontrolne wprost przeznaczone do usprawniania procesów projektowych (np.<br />

lista Meistera lub CET 11), lecz ich zastosowanie miało sens w zasadzie dopiero<br />

w etapie badania prototypu urządzenia technologicznego.<br />

Podstawowa przydatność procedur diagnostycznych dla procesów<br />

projektowania polega na tym, że przy ich pomocy zebrano obszerny materiał<br />

empiryczny ukazujący zarówno złe, jak i dobre przykłady rozwiązań<br />

technicznych i organizatorskich. Dotyczy to zagadnień głównie z zakresu tzw.<br />

psychologii inżynieryjnej (np. konstrukcja i rozmieszczenie urządzeń<br />

sygnalizacyjnych i sterowniczych), fizjologii <strong>pracy</strong> (pozycje ciała przy <strong>pracy</strong>,<br />

biomechanika ruchów) oraz antropometrii (relacje przestrzenne pomiędzy<br />

ciałem człowieka a obiektem technicznym).<br />

Ważną rolę odgrywają dane dotyczące granic tolerancji organizmu ludzkiego<br />

na środowiskowe warunki <strong>pracy</strong>, np. dopuszczalne wartości poziomów drgań i<br />

hałasu, wpływ mikroklimatu na gospodarkę cie<strong>pl</strong>ną organizmu, wpływ jakości<br />

3.2. DANE DOTYCZĄCE FIZJOLOGII, BIOMECHANIKI<br />

RUCHÓW I PROCESÓW INTELEKTUALNYCH<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> procesu <strong>pracy</strong> człowieka należy korzystać z informacji<br />

o możliwościach energetycznych i kinetycznych ciała ludzkiego. Dane te<br />

uzyskano na podstawie przeprowadzenia wielu badań z zakresu fizjologii<br />

<strong>pracy</strong> i biomechaniki ruchów. Jedną z bardziej znanych i praktycznie użytecznych<br />

metod badań jest metoda chronometrażowo-tabelaryczna, opracowana<br />

przez niemieckiego fizjologa, Guntera Lehmana [40].<br />

Metodę tę wykorzystuje się często do określenia uciążliwości <strong>pracy</strong> na<br />

<strong>stanowisk</strong>u roboczym ze względu na łatwość jej stosowania oraz do prognozowania<br />

wielkości obciążeń fizycznych na projektowanym <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>.<br />

Duże znaczenie dla wielkości wydatkowanej energii, sił oraz zmęczenia<br />

mięśni ma sposób pokonywania oporów, czyli kinematyka części ciała<br />

podczas <strong>pracy</strong>. Na przykład, naciskanie nogą na pedał usytuowany blisko<br />

płaszczyzny symetrii ciała pozwala rozwijać siły o różnych wartościach maksymalnych<br />

(rys.3.1). W miarę oddalania pedału w bok siła wyraźnie maleje.<br />

100 50 cm 0<br />

odlegtość między opaiciem <strong>pl</strong>eców a stopniem<br />

TT7?>, 1J0kN<br />

1.60kN<br />

1,30kN<br />

2,00 kN<br />

1,90kN<br />

Rys. 3.1. Możliwość rozwijania maksymalnych sit: a) dla nóg (zależność siły nacisku nogi od<br />

położenia ciała), b) dla rąk<br />

16 17

Siła rąk zależy od kątów, jakie tworzą: przedramię, ramię i tułów oraz od<br />

wielkości zasięgu (rys. 3.la). Według badań W. Rohmerta, maksymalna siła<br />

ręki przy pchaniu w pozycji siedzącej wynosi 28 kG (-280 N), a siła nogi<br />

w tej samej pozycji — 107 kG (~ 1070 N), rys. 3.1b. Czas trwania wysiłku ma<br />

bardzo duże znaczenie dla procesów narastania zmęczenia.<br />

Projektowany proces <strong>pracy</strong> i przestrzenne rozlokowanie urządzeń sterowniczych<br />

oraz przedmiotów przemieszczanych powinny umożliwiać wykonanie<br />

ruchów roboczych po torach krzywoliniowych (rys. 3.2). Ruchy takie wykonywane<br />

są mniejszym nakładem energii oraz uwagi. Dokładność ruchów jest<br />

największa przy mchach stosunkowo krótkich (około 18 cm).<br />

o°<br />

20°<br />

40'<br />

Wzmożony wysiłek fizyczny powoduje intensyfikację produkcji ciepła<br />

w organizmie wskutek zwiększonej przemiany metabolicznej. Z tego powodu<br />

przy <strong>projektowaniu</strong> procesów <strong>pracy</strong> należy uwzględnić rodzaj odzieży oraz<br />

prognozować warunki mikroklimatyczne, decydujące o wymianie ciepła między<br />

ciałem człowieka a otoczeniem (temperatura powietrza, wilgotność, ruch<br />

powietrza).<br />

Należy wyraźnie podkreślić, że w działalności ergonomicznej bynajmniej<br />

nie chodzi o minimalizację wysiłku fizycznego związanego z wykonywaniem<br />

<strong>pracy</strong>. Nadmierna redukcja wysiłku zwykle prowadzi do powstania innych<br />

uciążliwości, powoduje dyskomfort psychiczny wskutek konieczności wykonywania<br />

<strong>pracy</strong> zbyt łatwej, poniżej możliwości i aspiracji wykonawcy, powoduje<br />

wzrost odczucia monotonii, może też wiązać się z fizycznym obciążeniem<br />

monotypowością mchów (np. przy wykonywaniu <strong>pracy</strong> wyłącznie przy<br />

pomocy ruchów palców) oraz hipokinezą (niedostatkiem ruchu i wysiłku).<br />

Lp.<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

5.<br />

6.<br />

7.<br />

Tablica 3.1<br />

Zmiany fizjologiczne zachodzące w organizmie człowieka podczas <strong>pracy</strong> fizycznej [40]<br />

Natężenie wysiłku<br />

fizycznego<br />

bardzo lekki<br />

lekki<br />

średni<br />

ciężki<br />

bardzo ciężki<br />

niezmiernie ciężki<br />

wyczerpujący<br />

Zużycie tlenu<br />

(l/min]<br />

3,0<br />

Wentylacja <strong>pl</strong>uć<br />

[Vmin]<br />

85<br />

Częstotliwość tętna<br />

na minutę<br />

[liczba uderzeń/minj<br />

180<br />

Temperatura ciała<br />

[°Cj<br />

< 37,1<br />

37,1 - 37,5<br />

37,6 - 38,0<br />

38,1 - 38,5<br />

38,6 - 39,0<br />

39,1 - 39,5<br />

>39,5<br />

100% -<br />

90 [cm]<br />

Rys. 3.2. Ruchy po torach krzywoliniowych<br />

Zmęczenie, które powstało wskutek <strong>pracy</strong> fizycznej można stosunkowo łatwo<br />

i w krótkim czasie usunąć, zwłaszcza jeżeli powstało w wyniku wysiłku dynamicznego,<br />

realizowanego przy udziale ruchów mięśni. Służą temu odpowiednio<br />

zaprojektowane przerwy. Ich wartość wypoczynkową ilustruje rys. 3.3.<br />

Zmęczenie spowodowane wysiłkiem fizycznym wywołuje w organizmie<br />

człowieka wiele zmian. Przebieg ich ukazano w tablicy 3.1.<br />

o.<br />

i<br />

i<br />

40%- -<br />

15%--<br />

5%--<br />

Rys. 3.3. Względna wartość wypoczynkowa poszczególnych części przerwy<br />

Zadaniem ergonomisty jest więc takie zaprojektowanie procesu <strong>pracy</strong>, aby<br />

zapewnić optymalny poziom wysiłku fizycznego wykonawcy. W tym celu<br />

18 19

opracowano tzw. zasady ekonomiki ruchów, składające się z 9 reguł, które<br />

należy stosować łącznie [47].<br />

1. Główne czynności manipulacyjne i ruchy kontrolowane powinny odbywać<br />

się w obrębie właściwych dla danego typu <strong>pracy</strong> stref wygody ruchów.<br />

2. Ręka nie powinna być wykorzystywana do długotrwałego podtrzymywania<br />

i celowania — ze względu na obciążenie statyczne.<br />

3. Praca statyczna powinna być zastępowana dynamiczną.<br />

4. Ruchy rąk powinny być równoczesne i symetryczne.<br />

5. Ruchy rąk powinny być rytmiczne.<br />

6. Ruchy rąk powinny być ciągłe, płynne i wykonywane spokojnie lub rzutowo.<br />

Uderzenia i przemieszczenia nie powinny być kierowane pod górę.<br />

7. Rozległe ruchy swobodne powinny przebiegać po trajektoriach zaokrąglonych.<br />

Ruchów po liniach prostych należy unikać. Ruchy swobodne są<br />

szybsze i łatwiejsze, niż ruchy kontrolowane.<br />

8. Należy preferować ruchy ręki i przedramienia, ale ruchy powinny być<br />

urozmaicone.<br />

9. Jeżeli zachodzi potrzeba stosowania ruchów prostych, to należy wyrabiać automatyzm<br />

ich wykonania. Sprzyja temu rytmiczne liczenie na 2, 3, lub 4 takty.<br />

Aby uniknąć lub ograniczyć monotonię przy takich pracach, należy robić<br />

przerwy, zmieniać wzajemnie obsadę na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> (rotacja) i urozmaicać<br />

sposoby wykonania <strong>pracy</strong>. Pożądana jest konsultacja psychologa.<br />

E. R. Tischauer [60] sformułował 15 zasad racjonalnego wykonywania ruchów<br />

i wysiłków:<br />

A. Zależności związane z pozycją przy <strong>pracy</strong>:<br />

1. Trzymać łokcie nisko.<br />

2. Minimalizować momenty sił działające na kręgosłup i <strong>pl</strong>ecy.<br />

3. Uwzględnić różnice anatomiczne i możliwości energetyczne wynikające<br />

z płci (np. kobiety są o około 10% słabsze).<br />

4. Optymalizować konfigurację pomiędzy różnymi częściami ciała.<br />

5. Unikać konieczności obserwacji pola <strong>pracy</strong> poza strefę wygodnego widzenia<br />

(kąt bryłowy max. 60°).<br />

B. Zależności związane z funkcjonowaniem systemu: człowiek-wyposażenie<br />

techniczne:<br />

6. Unikać długotrwałych nacisków na mięśnie i naczynia krwionośne.<br />

7. Unikać wibracji w zakresach częstotliwości rezonansowych.<br />

8. Stosować krzesło umożliwiające indywidualne dopasowanie do użytkownika.<br />

9. Trzymać dłoń prosto podczas skrętów przedramienia i ramienia.<br />

10. Unikać skupionych nacisków na kości i tkankę łączną.<br />

C. Zależności wynikające z kinematyki ciała:<br />

11. Stosować krótkie ruchy sięgania.<br />

12. Wykorzystywać naturalne możliwości ruchowe, bez wymuszeń.<br />

13. Unikać ruchów po liniach prostych.<br />

14. Stosować tylko dobrze zaprojektowane rękawice robocze.<br />

15. Projektować proces <strong>pracy</strong> tak, aby mięśnie obciążać symetrycznie.<br />

Prognozowanie wielkości obciążenia psychicznego indywidualnego<br />

człowieka jest bardzo trudne, gdyż wchodzi w grę w zasadzie niemierzalny<br />

wpływ takich czynników, jak stan zdrowia, wiek, uzdolnienia, zmęczenie, stan<br />

emocjonalny itp. Ponieważ obiektywne pomiary są bardzo skom<strong>pl</strong>ikowane<br />

(np. testy psychometryczne, elektroencefalografia, pomiar jednostek<br />

informacji) dokonuje się oceny szacunkowej, która może być podstawą do<br />

ustalenia kierunku postępowania w <strong>projektowaniu</strong> i usprawnianiu systemów<br />

<strong>pracy</strong>. Na wielkość obciążenia psychicznego składa się wysiłek psychiczny<br />

związany z pracą oraz towarzysząca jej monotonia.<br />

W celu określenia wysiłku psychicznego każdy proces <strong>pracy</strong> dzieli się na<br />

trzy etapy:<br />

1) uzyskiwanie informacji, czyli procesy na wejściu, polegające na odbiorze<br />

i odczytywaniu sygnałów zawierających określone informacje,<br />

2) podejmowanie decyzji, czyli procesy centralne, polegające na przetwarzaniu<br />

otrzymywanych informacji na odpowiednie decyzje,<br />

3) wykonywanie czynności (przekazywanie informacji), czyli procesy na wyjściu.<br />

We wszystkich trzech etapach procesu <strong>pracy</strong> istotnymi parametrami<br />

wysiłku psychicznego w odniesieniu do informacji, decyzji i czynności są:<br />

— złożoność,<br />

— zmienność,<br />

— powtarzalność,<br />

— ważność,<br />

— dokładność,<br />

— szybkość przebiegu danego zjawiska.<br />

Oceniając wysiłek psychiczny, należy każdy z etapów analizować z punktu<br />

widzenia wymienionych właściwości. Trzeba przy tym pamiętać, że wysiłek<br />

psychiczny:<br />

— zwiększa się przy wzroście złożoności, zmienności i ważności odbieranej<br />

informacji oraz dokładności i szybkości odbioru,<br />

— zmniejsza się przy informacjach powtarzających się.<br />

Szacowanie wysiłku psychicznego można oprzeć na następujących zasadach<br />

ogólnych, do których w następnych rozdziałach sprecyzowane zostaną<br />

wytyczne szczegółowe.<br />

I. Zasady dotyczące odbioru informacji<br />

Projektując układy przekazywania informacji, należy uwzględnić następujące<br />

fakty:<br />

1) przeciążenie kanału informacyjnego powoduje szybkie zmęczenie psychiczne<br />

i może doprowadzić do blokady kanału polegającej na zerwaniu transmisji<br />

między narządem zmysłu a centralnym układem nerwowym;<br />

2) przekazywanie ciągle tego samego bodźca przez dłuższy okres wywołuje<br />

zjawisko habituacji, czyli swoistego „uodpornienia się" narządu zmysłu na<br />

ten bodziec i zanik reakcji;<br />

20 21

3) czas reakcji na proste bodźce słuchowe i dotyk wynosi 0,16-0,21 s,<br />

na bodźce wzrokowe 0,19-0,26 s, a na sygnał złożony, np. układ świateł,<br />

zespół tonów nawet około 1 s;<br />

4) informacja do odbioru jednym rzutem oka nie może składać się z więcej<br />

niż pięciu elementów;<br />

5) należy unikać presji czasu w procesach percepcji informacji oraz podejmowania<br />

decyzji. Sygnały zawierające istotne informacje powinny mieć<br />

taki charakter oraz intensywność, aby możliwe było łatwe ich wyróżnienie<br />

z tła. W pomieszczeniach hałaśliwych należy preferować sygnały wzrokowe,<br />

sygnały akustyczne powinny się wyróżniać intensywnością, wysokością<br />

tonu, cyklicznością;<br />

6) jeżeli wymagana jest duża szybkość reakcji, to należy stosować sygnały<br />

dźwiękowe, krótkie i intensywne. Są one odbierane z różnych kierunków, a<br />

nie tylko w polu obserwacji jak sygnały wzrokowe.<br />

W tablicy 3.2 opisano sytuacje, w których należy stosować sygnalizację<br />

słuchową albo wzrokową.<br />

Tablica 3.2<br />

Warunki stosowania sygnalizacji słuchowej albo wzrokowej wg Morgana [52]<br />

Sygnalizację słuchowa stosować, gdy:<br />

1. Wiadomość jest prosta<br />

2. Wiadomość jest krótka<br />

3. Wiadomość nie musi być wykorzystywana później<br />

4. Wiadomość dotyczy zdarzeń w czasie<br />

5. Wiadomość wymaga natychmiastowego działania<br />

6. Narząd wzroku jest przeciążony<br />

7. Otoczenie nie sprzyja odbiorowi sygnałów wzrokowych<br />

(nadmiar lub niedobór światła, zmienność warunków o-<br />

świetlenia)<br />

8. Praca wymaga stałej zmiany usytuowania operatora<br />

Sygnalizację wzrokową stosować, gdy:<br />

1. Wiadomość jest złożona<br />

2. Wiadomość jesl długa<br />

3. Wiadomość musi być wykorzystana później<br />

4. Wiadomość dotyczy zdarzeń w przestrzeni<br />

5. Wiadomość nie wymaga natychmiastowego działania<br />

6. Narząd słuchu jest przeciążony<br />

7. Otoczenie jest zbyt hałaśliwe<br />

8. Praca nie wymaga zmian usytuowania operatora<br />

7) sygnały nie powinny pojawiać się w chwilach zaabsorbowania;<br />

8) wieloznaczność informacji umożliwia fałszywą jej interpretację.<br />

II. Zasady dotyczące podejmowania decyzji<br />

9) interpretowanie informacji i podejmowanie decyzji powinno być możliwie<br />

jak najbardziej automatyczne;<br />

10) ilość możliwych decyzji przypadająca na jednostkę czasu powinna być<br />

możliwie mała;<br />

11) konieczność rozpatrywania informacji różnych rodzajów albo z różnych<br />

źródeł powinna następować jak najrzadziej.<br />

22<br />

III. Zasady dotyczące wykonywania czynności<br />

12) liczba urządzeń sterowniczych oraz operacji sterowniczych powinna być<br />

sprowadzona do minimum koniecznego ze względu na przeznaczenie<br />

układu;<br />

13) powinien być tylko jeden tor sterowniczy dla spowodowania określonego<br />

skutku;<br />

14) urządzenia sterownicze powinny być łatwe do zidentyfikowania;<br />

15) urządzenia sterownicze powinny być tak zaprojektowane, aby uzyskać ich<br />

najlepsze wykorzystanie dla określonego celu; należy uwzględnić takie aspekty<br />

konstrukcji, jak rozmiar, kształt, położenie i nacisk;<br />

16) kierunek ruchu urządzeń sterowniczych powinien być zgodny ze skutkiem,<br />

jaki ma być spowodowany;<br />

17) przy rozmieszczaniu urządzeń sterowniczych powinny być uwzględnione<br />

prawidłowe zasady;<br />

18) położenie urządzeń sterowniczych powinno być w zasięgu rąk lub nóg<br />

pracownika;<br />

19) powinna być zapewniona jednoczesność ruchów;<br />

20) do kontroli wykonywanych ruchów powinien być zaangażowany nie tylko<br />

jeden zmysł (należy przewidzieć możliwość wyłączenia udziału wzroku).<br />

Korzystając z tych zasad, można dokonać szacunkowej oceny projektowanego<br />

procesu <strong>pracy</strong> z punktu widzenia przewidywanego obciążenia psychicznego.<br />

3.3. DANE DOTYCZĄCE WYMIARÓW<br />

CIAŁA CZŁOWIEKA<br />

Ważne znaczenie przy <strong>projektowaniu</strong> <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong> posiada prawidłowe<br />

rozmieszczenie w przestrzeni wszystkich punktów, które człowiek musi dostrzec<br />

(urządzenia wskaźnikowe) i na które musi oddziaływać (urządzenia sterownicze).<br />

Powinny być one tak rozmieszczone, aby pracownik odbierał dokładną<br />

informację o stanie urządzenia, a w wyniku tego mógł przeprowadzić<br />

zmiany w jego działaniu w sposób najbardziej bezpieczny i nie wymagający<br />

nadmiernego wysiłku.<br />

W zależności od stanu wiedzy i rodzaju metod projektowania stosuje się<br />

różne środki przy opracowywaniu nowoczesnych rozwiązań dostosowania <strong>stanowisk</strong>a<br />

<strong>pracy</strong> do cech antropometrycznych człowieka.<br />

3.3.1. Wykorzystanie zestawów danych antropometrycznych<br />

Jedną z podstawowych metod projektowania ergonomicznego jest projektowanie<br />

z wykorzystaniem danych antropometrycznych. Polega ono na dostosowaniu<br />

parametrów wymiarowych projektowanych struktur (maszyn, urządzeń,<br />

23

<strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>) do ekstremalnych cech wymiarowych użytkowników, wyrażonych<br />

kwantylami: górnym C95 i dolnym C5.<br />

Powoduje to konieczność wyrażania w liczbach wymiarów i proporcji człowieka.<br />

W celu ustalenia tych wielkości i proporcji wykonywane są pomiary<br />

cech antropometrycznych populacji ludności, dla której projektuje się określone<br />

urządzenia lub przedmioty; względnie pomiary pewnej grupy osób — przyszłych<br />

użytkowników produkowanych urządzeń i wyrobów.<br />

W wielu krajach, w tym również w Polsce, przeprowadzono pomiary antropometryczne<br />

ludności i opracowano atlasy antropometryczne [6], zawierające<br />

charakterystyki statystyczne obu płci. Większość wymiarów została zebrana<br />

przy określonej postawie statycznej człowieka, która w praktyce przemysłowej<br />

prawie nie występuje.<br />

Tablice antropometryczne, sporządzone dla potrzeb projektowania, zawierają<br />

gotowe wartości progowe (kwantyle) obliczone dla 90% populacji(por.[6]).<br />

Układ tablic jest następujący: rubryka pierwsza zawiera numer porządkowy<br />

wymiaru wg kartoteki macierzystej 1WP. Wszystkie wymiary w „Atlasie" — na<br />

szkicach i ilustracjach — oznaczone są tymi numerami. Będą one powtarzać<br />

się w kolejnych wydaniach „Atlasu", tak pełnych, jak i cząstkowych (nie należy<br />

mylić numeru wymiaru z jego wartością).<br />

W rubryce drugiej wyszczególniono cechy, stosując terminologię polską<br />

i łacińską. Opisy cech należy rozpatrywać łącznie ze szkicami wymiarowymi<br />

wyjaśniającymi ich istotę, gdyż ścisłe opisy słowne prowadziłyby do zbyt<br />

skom<strong>pl</strong>ikowanych sformułowań.<br />

Rubryki 3-8 zawierają wartości wymiarów z uwzględnieniem płci i podziału<br />

na kwantyle: rubryki 3-5 dotyczą wymiarów mężczyzn, 6-8 kobiet.<br />

W celu ujednolicenia nomenklatury, zgodnie ze stosowanym w antropologii<br />

nazewnictwem, przyjęto wymiary mierzone w pionie nazywać wysokościami, jeśli<br />

odkładane są od podstawy, długościami, gdy określają długości poszczególnych<br />

części ciała. Wszystkie pomiary w płaszczyznach równoległych do płaszczyzny<br />

czołowej nazywane są szerokościami, w płaszczyznach prostopadłych do<br />

niej — głębokościami. Obwodów na szkicach wymiarowych nie zaznaczono.<br />

Sposób posługiwania się tablicami zilustrowano za pomocą schematycznych<br />

przykładów, w których dla unifikacji zastosowano następujące oznaczenia:<br />

Symbol wartości wymiaru antropometrycznego, reprezentujący w zapisach<br />

operacji antropometrycznych wartości wymiaru, składa się z numeru porządu<br />

I<br />

159<br />

&<br />

¥<br />

— wymiar konstrukcyjny przedmiotu,<br />

— niezbędny dystans, luz, zapas miejsca itp.<br />

— liczba oznaczająca numer porządkowy wymiaru,<br />

— mężczyzna,<br />

— kobieta,<br />

5, 50,95 — wartości progowe (kwantyle).<br />

kowego, oznaczenia płci i oznaczenia kwantyla. Przykład oznaczenia wartości<br />

wymiaru:<br />

Numer porządkowy<br />

Pleć<br />

Kwantyl<br />

[159 d 5]<br />

Należy więc umiejętnie korzystać z atlasu antropometrycznego, gdyż nieprawidłowe<br />

użycie danych może doprowadzić często do błędów w <strong>projektowaniu</strong>.<br />

3.3.2. Metoda manekinów (fantomów)<br />

Atlas zawiera pojedyncze wymiary odniesione do współrzędnych<br />

prostokątnych. Fantomy stanowią zbiór wielu wymiarów ciała ludzkiego,<br />

wyrażony w postaci płaskiej ruchomej sylwetki. Fantomy pozwalają<br />

modelować dowolną liczbę sytuacji, w jakich może znaleźć się człowiek<br />

współpracujący z maszynami. Znajdują one zastosowanie zarówno przy ocenie<br />

istniejących, jak i przy <strong>projektowaniu</strong> nowych maszyn.<br />

Największe zastosowanie mają fantomy w fazie projektowania maszyn,<br />

urządzeń i <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong> (rys. 3.4, 3.5, 3.6).<br />

Układ przestrzenny <strong>stanowisk</strong>a bada się za pomocą zestawu manekinów wykonywanych<br />

dla maksymalnego i minimalnego osobnika w naturalnej wielkości,<br />

z zachowaniem autentycznych proporcji, z ruchomymi przegubami kończyn [7].<br />

Rys. 3.4. Wyznaczenie przestrzeni ruchów człowieka wykonującego określone czynności metodą<br />

obwiedniową przy użyciu fantomów<br />

24 25

Przy <strong>projektowaniu</strong> na płaszczyźnie korzysta się z kom<strong>pl</strong>etu fantomów<br />

zawierających sylwetki mężczyzn i kobiet w trzech wielkościach i trzech<br />

płaszczyznach. Podstawowe ograniczenia w stosowaniu fantomów płaskich<br />

wynikają z braku ograniczników zakresu ruchów kątowych oraz umowności<br />

punktów przegubów.<br />

Stopień przybliżenia fantomów do rzeczywistej sylwetki człowieka jest jednak<br />

na tyle duży, że prowadzi do zupełnie zadowalających rozwiązań projektowych.<br />

3.3.3. Metoda makiet<br />

Rys. 3.5. Ustalenie wysokości dźwigni wyłączającej sprzęgło frezarki<br />

Metoda ta wymaga sporządzenia makiety <strong>stanowisk</strong>a i jego wyposażenia,<br />

które można przestawiać. Na podstawie prób z pracownikami bada się najlepsze<br />

usytuowanie elementów. Jednocześnie można ustalić graniczne wymiary<br />

układu przestrzennego <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>. Jest to metoda szacunkowa, gdyż na<br />

jej dokładność wpływa rodzaj <strong>pracy</strong>, precyzja ruchów, wielkość obciążenia<br />

kończyn, jak również wysokość płaszczyzn <strong>pracy</strong> w stosunku do tułowia pracownika.<br />

3.3.4. Metoda wykorzystania schematów obszarów <strong>pracy</strong><br />

Rys. 3.6. Wymiary antropometryczne determinujące koncepcję i szczegóły rozwiązania konstrukcyjnego<br />

26<br />

Teoretyczny obszar <strong>pracy</strong> jest określony zasięgiem kończyn górnych<br />

przy założeniu, że pracownik nie zmienia ani pozycji, ani miejsca <strong>pracy</strong>. Praktycznie<br />

zasięg rąk wyznacza również ruch tułowia (rys. 3.7).<br />

Schematy obszaru <strong>pracy</strong> dla ludzi o wymiarach progowych i przeciętnych<br />

określa się na podstawie atlasu antropometrycznego. Schematy te nanosi się<br />

następnie na rysunki projektowanych <strong>stanowisk</strong> roboczych (rys. 3.8). W ten<br />

sposób bada się poprawność struktury przestrzennej w stosunku do możliwości<br />

zasięgowych człowieka.<br />

Rozróżnia się następujące zasięgi kończyn:<br />

- dosięgowy maksymalny - określony końcami kończyn górnych i dolnych<br />

przy wychyleniu ciała z postawy pionowej,<br />

- dosięgowy normalny - taki jak poprzednio, jednak bez wychylenia ciała,<br />

- manipulacyjny optymalny - określony ruchami kończyn wykonywanymi<br />

najbardziej sprawnie z punktu widzenia szybkości, zużycia siły i wpływu<br />

zmęczenia na człowieka.<br />

Powyższe metody są dość często wykorzystywane przy <strong>projektowaniu</strong> konstrukcji<br />

maszyn i urządzeń, a także <strong>projektowaniu</strong> <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>, są one<br />

jednak mało efektywne.<br />

Powstała więc konieczność zastąpienia niedoskonałej biomechaniki szablonów<br />

przez metody projektowania ukazujące człowieka w mchu.<br />

27

obszar optymalny<br />

granica obszaru<br />

maksymalnego<br />

ność struktury przestrzennej z punktu widzenia dostosowania jej do możliwości<br />

wymiarowych człowieka.<br />

Rys. 3.8. Przykładowe roz<strong>pl</strong>anowanie <strong>stanowisk</strong>a roboczego z uwzględnieniem obszaru rijk robotnika;<br />

a) w płaszczyźnie poziomej (<strong>stanowisk</strong>o tokarskie),b) w płaszczyźnie pionowej (<strong>stanowisk</strong>o<br />

wiertarki stołowej)<br />

Technika ta polega na rejestrowaniu na taśmie video wszystkich ruchów<br />

i pozycji ciała człowieka w warunkach naturalnych lub symulowanych procesu<br />

<strong>pracy</strong> (rys. 3.9). Zarejestrowane sytuacje można wielokrotnie odtwarzać, dokonywać<br />

analizy i określać rozwiązania zbliżone najbardziej do optymalnych,<br />

zarówno z punktu widzenia kinematyki ruchów, jak i płaszczyzny pola <strong>pracy</strong>.<br />

Stosując tę metodę, dokonuje się licznych zdjęć makiet <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong><br />

w różnych płaszczyznach. Kamery rejestrują ruchy operatora, który symuluje<br />

proces wykonania danej operacji.<br />

Następnie przy użyciu urządzenia miksującego nakłada się obraz poruszającego<br />

się człowieka na makietę <strong>stanowisk</strong>a. W ten sposób bada się popraw-<br />

750-<br />

Rys. 3.7. Normalne i maksymalne, funkcjonalne zasięgi ramion mężczyzn (C5) i kobiet (C5):<br />

a) w kierunku poziomym, b) w kierunkach pionowych — równoległym oraz prostopadłym do osi<br />

wzroku [16]<br />

3.3.5. Videosomatografia<br />

Rys. 3.9. Yideosomatografia wg techniki opracowanej przez Instytut Organizacji Pracy w Stuttgarcie<br />

[43]<br />

28 29

Duża. zaleta, tej metody jest rejestracja rzeczywistych ruchów w procesie<br />

<strong>pracy</strong>. Przyjmując że operator jest dostatecznie wytrenowany i potrafi wykonywać<br />

mchy i działania bez obiektów rzeczywistych (symulowane ruchy odpowiadają,<br />

działaniom przy obrabiarkach lub w kabinach samochodów), otrzymuje<br />

się projektowe wyniki będące w granicach tolerancji dopuszczalnego błędu.<br />

3.3.6. Wykorzystanie techniki komputerowej do projektowania<br />

systemów człowick-obiekt techniczny<br />

Rozwój mikroelektroniki stworzył szansę upowszechnienia metod i technik<br />

wspomagających projektowanie układów człowiek-maszyna w formie systemów<br />

(programów) komputerowych.<br />

Pierwotnie opracowanie tych programów, przedstawiających graficzny<br />

obraz przemieszczeń człowieka, było dla inżynierów i antropologów rodzajem<br />

gry komputerowej z wykorzystaniem rachunku prawdopodobieństwa. W działaniach<br />

tych było więcej przypadków niż naukowo popartych narzędzi do prawidłowego<br />

projektowania. Obecnie istnieje już wiele naukowo opracowanych<br />

systemów komputerowego wspomagania projektowania ergonomicznego (np.<br />

ERGODATA, APOLIN, ANTROPHOS) [28, 29, 43]. Pozwalają one również<br />

na wywołanie z odpowiednich baz danych obiektów prostych i złożonych oraz<br />

modeli manekinów o odpowiednich cechach. Umożliwiają wyświetlenie tych<br />

elementów na ekranie monitora, widocznych z dowolnego punktu przestrzeni<br />

projektowej.<br />

Realizują także funkcje typowo ergonomiczne, jak generowanie pola widzenia<br />

wybranego manekina, generowanie zbioru informacji biomechanicznych, czy<br />

też badanie zasięgów i wymiarów <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong> poprzez pozycjonowanie<br />

manekina i jego segmentów w przestrzeni. Koncepcję pulpitu projektowanego<br />

w systemie APOLIN [30] przedstawia rys. 3.10.<br />

Projektowanie ze wspomaganiem komputerowym pozwala wykonać badania<br />

i oceny ergonomiczne niemożliwe do wykonania za pomocą metod tradycyjnych.<br />

System typu CAD (Computer-Aided Desing) uzupełniony danymi i procedurami<br />

ergonomicznymi daje szansę upowszechnienia tych danych wśród szerokich<br />

grup projektantów.<br />

Dysponując rysunkami wszystkich elementów ciała człowieka, można na<br />

ekranie budować z nich manekiny (lub ich fragmenty) w zmiennym usytuowaniu<br />

i wzajemnych relacjach przestrzennych (rys. 3.11). Dodatkowym elementem<br />

systemu jest baza danych antropometrycznych o prostej konstrukcji i łatwej<br />

obsłudze.<br />

300<br />

Rys. 3.11. Model człowieka z piogramu ANTROPHOS (IST Gernsheim) [32\<br />

Rys. 3.10. Koncepcja pulpitu projektowanego w systemie APOLIN [30]<br />

Tego typu systemy nie zastąpią wprawdzie badań prototypów i modeli<br />

z rzeczywistymi ludźmi. Mogą jednak przyczynić się do znacznego zredukowania<br />

kosztów badań poprzez poprawne zaprojektowanie relacji wymiarowych<br />

oraz wychwycenie na etapie projektowania problemów, których nie można<br />

rozwiązać bez testowania na <strong>stanowisk</strong>ach rzeczywistych.<br />

30<br />

/ T 7 ^ 3.

System komputerowy powinien umożliwić:<br />

— wyświetlanie na ekranie monitora wymiarów antropometrycznych w zależności<br />

od populacji, pici, typu budowy, ilp.,<br />

— symulowanie ruchu manekina z możliwie największym podobieństwem do<br />

bioniechaniki człowieka,<br />

— generowanie pola widzenia i siatki kątowej w zależności od geometrii widzenia<br />

wybranego manekina,<br />

— ustalenie jakości i poprawności relacji przestrzennych przez odpowiednie<br />

ustawienie całości modelu i poszczególnych jego elementów,<br />

— ocenę prawidłowości zakresu regulacji elementów technicznych (dźwigni,<br />

siedzisk) w zależności od pozycji przy <strong>pracy</strong>,<br />

— przedstawienie maksymalnej siły i granicznego obciążenia przy podnoszeniu<br />

i dźwiganiu ciężarów w zależności od drogi, czasu i częstotliwości ich<br />

przemieszczeń,<br />

— generowanie zbiorów opisujących położenie fragmentów modelu ciała<br />

w trakcie konstruowania symulacji pozycji roboczych,<br />

— zapamiętywanie poszczególnych układów w odpowiedniej bazie danych,<br />

— przenoszenie zweryfikowanego modelu <strong>stanowisk</strong>a do profesjonalnego<br />

systemu CAD w celu wykonania rysunków technicznych na podstawie tego<br />

modelu,<br />

— stworzenie biblioteki, w której wszystkie dane dotyczące analiz mogą być<br />

gromadzone do ponownego zastosowania przy rozwiązywaniu podobnych<br />

zagadnień.<br />

Przykłady działań z wykorzystaniem danych antropometrycznych przedstawiono<br />

poniżej.<br />

PRZYKŁAD 1. Dobór siedziska<br />

Czynnikami zapewniającymi dobre siedzenie są: wysokość, długość, szerokość<br />

i pochylenie siedziska, oparcie dla <strong>pl</strong>eców oraz podparcie dla przedramienia<br />

(por. rys. 3.12). Wysokość siedziska w pozycji siedzącej należy ustalić<br />

w taki sposób, aby można było swobodnie oprzeć stopy na podnóżku i aby<br />

nie było nacisku na uda, utrudniającego normalny obieg krwi. Oparcie dla<br />

<strong>pl</strong>eców powinno się stykać z tułowiem w miejscu poniżej łopatek. Warunki,<br />

które ułatwiają utrzymanie równowagi ciała w czasie siedzenia i równocześnie<br />

zapewniają dużą swobodę ruchów nóg oraz gwarantują prawidłową pozycję<br />

ciała, tzn. nie męczącą, pozwalającą wykorzystać sprawność fizyczną użytkownika<br />

krzesła, a tym samym uzyskać dużą wydajność <strong>pracy</strong>, sprowadzić można<br />

do następujących zasad:<br />

— siedzenie powinno być lekko zaokrąglone z przodu, pochylone pod kątem<br />

5-7° do tyłu, modelowane. Siedzenie wyściełane powinno być mało sprężyste,<br />

dobrze odprowadzające ciepło,<br />

— wysokość siedzenia W musi być niższa o co najmniej 5 cm od długości<br />

podudzia PU wraz ze stopą S,<br />

— swobodna głębokość siedzenia (G min<br />

) powinna wynosić około 2/3 długości<br />

uda U.<br />

Na tej podstawie można ustalić następujące równości:<br />

W = P k<br />

~5 = Py+S-5<br />

[cm],<br />

W przybliżeniu można przyjąć, że S = 10 cm, zaś p = 6-f8 cm, stąd:<br />

W = P u +<br />

5<br />

G = 2/317 +(6*8)<br />

[cm],<br />

[cm],<br />

— wysokość oparcia tylnego nie powinna wypadać poniżej lędźwi, powinno<br />

ono wywierać permanentny kontakt z <strong>pl</strong>ecami użytkownika, a rozstawienie<br />

i wysokość oparć bocznych powinny być uzależnione od obwodu ciała<br />

i długości ramienia.<br />

Wysokość oparcia tylnego OT oblicza się z następującego wzoru:<br />

gdzie T — długość tułowia.<br />

szpara stawu<br />

kolanowego<br />

OT = 1/3 T,<br />

kręg<br />

szczytowy<br />

Rys. 3.12. Zasady określania wymiarów siedziska [21]<br />

07"« 1/3T<br />

Idealnym rozwiązaniem są krzesła dające się przystosować do poszczególnych<br />

osób. Konstrukcja takich siedzisk zapewnia możliwość dostosowania ich<br />

32 33

parametrów dla dowolnego osobnika z przedziału danej populacji. Odpowiednio<br />

dobrane zakresy regulacji pozwalają na przyjęcie wygodnej pozycji podczas<br />

<strong>pracy</strong>, odpoczynku, a także umożliwiają działania profilaktyczno-korekcyjne<br />

w przypadku narastającego zmęczenia. Kształt siedziska, oparcia, zakresy<br />

regulacji oraz ich synchronizację przedstawia rys. 3.13, na którym poszczególnym<br />

numerom przypisane są:<br />

©-"<br />

Double-Relax<br />

1. Regulacja wysokości siedzenia (system pneumatyczny z regulacją bezstop<br />

niową).<br />

2. Regulacja nachylenia oparcia poprzez bezstopniowo blokowany system<br />

pneumatyczny (kontakt permanentny); zachowanie stałego kontaktu oparcia<br />

z <strong>pl</strong>ecami; postępuje ono za ruchami tułowia osoby siedzącej we wszystkich<br />

przyjmowanych przez tę osobę pozycjach.<br />

3. Bezstopniowa regulacja nachylenia siedzenia (balans).<br />

4. Regulacja nachylenia siedzenia i oparcia z możliwością zablokowania<br />

w dowolnej pozycji (ruch na zasadzie synchronizacji punktowej); siedzenie<br />

i oparcie ulegają przemieszczeniu synchronicznie z ruchami osoby siedzącej,<br />

z zachowaniem właściwego stosunku kątowego. Nacisk wywierany<br />

przez oparcie na <strong>pl</strong>ecy można regulować zgodnie z indywidualnymi potrzebami.<br />

5. Regulacja stopnia sprężynowania.<br />

6. Regulacja wysokości oparcia.<br />

7. Regulacja głębokości siedzenia.<br />

8. Regulacja wysokości poręczy.<br />

PRZYKŁAD 2. Stanowisko dyspozytorskie<br />

Odległość k {<br />

pulpitu sterowniczego <strong>stanowisk</strong>a dyspozytorskiego (rys. 3.14)<br />

K t<br />

maksymalny zasięg przedni ręki (wymiar 134) dla operatora o najmniejszej<br />

długości rąk (kobieta, 5. centyl).<br />

W tym samym urządzeniu odległość k 2<br />

dolnej powierzchni <strong>stanowisk</strong>a od<br />

płaszczyzny podłogi nie może być mniejsza od wysokości górnej powierzchni<br />

kolana w pozycji siedzącej (wymiar 129) dla operatora o największej wysokości<br />

kolan (mężczyzna 95. centyl) z dodaniem odpowiedniego zapasu miejsca<br />

na obuwie, ciepłu odzież i możliwość ruchu. Płaszczyzny czołowe pulpitów<br />

sterowniczych powinny być prostopadłe do linii wzroku.<br />

PRZYKŁAD 3. Stanowisko montażowe<br />

Zgodnie z normą PN-81/N-0800I0 parametry wymiarowe <strong>stanowisk</strong>a powinny<br />

być lak dobrane, aby zapewniały wygodna pracę w pozycji stojącej<br />

i siedzącej. Na rys 3.15 pokazano przykład użycia fantomów płaskich o krańcowych<br />

charakterystykach centylowych C5 i C95 do projektowania <strong>stanowisk</strong>a<br />

stołu wyznacza dolny zakres regulacji siedziska, jego górne położenie określa<br />

analogiczna pozycja fantomu C5 (kobieta). Zakres regulacji podnóżka wyznaczyć<br />

można z siedzących pozycji fantomów obu skrajnych centyli.<br />

1200<br />

stolik<br />

nitówniczy<br />

pole optymalne<br />

, I . d l a montażu<br />

i ! +<br />

Rys. 3.16. Strefy zasięgu ruchów w rzucie na płaszczyznę stołu<br />

3.4. DANE DOTYCZĄCE WARUNKÓW<br />

PERCEPCJI INFORMACJI<br />

k1 = (1B7J95)<br />

- wysokość manipulacyjna<br />

k2 - (187 J 95) - (128 i 95) - minimalna wysokość siedziska<br />

Ak2 = (128 J 95; - (128 ! 5) - zakres regulacji wysokości siedziska<br />

1*3= (187 J 95)-(187 i 5J - zakres regulacji wysokości podestu<br />

k4 = k2-(123J95)<br />

- minimalna wysokość podnóżka<br />

&k4 - (123 195) -(123 I 5) + k2 - zakres regulacji wysokości podnóżka<br />

Rys. 3.15. Zalecane podstawowe wymiary <strong>stanowisk</strong>a montażu ręcznego<br />

montażu ręcznego z nitownicą radialną. Fantom C95 (mężczyzna) w pozycji<br />

stojącej wyznacza wysokość manipulacyjną, która powinna znajdować się 5-7<br />

cin powyżej jego łokcia. Fantom C5 (kobieta) pozwala zaprojektować górne<br />

położenie regulowanego podestu, a zasięgami rąk wyznacza ukształtowanie<br />

strefy manipulacji technologicznej (rys. 3.16). Fantom C95 (mężczyzna) w pozycji<br />

siedzącej z łokciem opartym o podłokietnik montowany na krawędzi blatu<br />

Człowiek może przyjmować informacje dotyczące przebiegu <strong>pracy</strong>, stanu<br />

maszyny oraz warunków otoczenia praktycznie wszystkimi zmysłami. Najwięcej<br />

informacji można przyjąć przez narząd wzroku (około 80% wszystkich informacji<br />

ze źródła zewnętrznego), w następnej kolejności przez narząd słuchu, dotyku<br />

i inne.<br />

Ukształtowanie pola widzenia jest jednym zasadniczych działań przy kształtowaniu<br />

<strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>. Od tego, czy pole widzenia będzie ukształtowane<br />

prawidłowo pod względem ergonomicznym (dostosowanie do człowieka), zależy<br />

z jednej strony wydajność <strong>pracy</strong>, zmniejszenie liczby błędów ewentualnie awarii,<br />

poprawa jakości produkcji, a z drugiej — zmniejszenie zmęczenia operatora,<br />

zmniejszenie zagrożeń wypadkiem przy <strong>pracy</strong>, właściwa higiena <strong>pracy</strong> oraz<br />

dobre samopoczucie w <strong>pracy</strong>.<br />

Najbardziej właściwym okresem kształtowania pola widzenia na określonym<br />

<strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong> jest faza projektowania i budowy tego <strong>stanowisk</strong>a. W tym<br />

okresie najłatwiej jest skoordynować wszystkie elementy <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong> tak,<br />

aby pole widzenia było optymalne.<br />

36 37

Pole widzenia to obszar, w którym za pomocą obojga oczu możemy bez<br />

poruszania ich i głowy zaobserwować dość duże spoczywające lub małe poruszające<br />

się przedmioty, a także sygnały optyczne.<br />

Pola widzenia można traktować zarówno jako płaszczyznę prostopadłą do<br />

centralnej linii widzenia prowadzonej od oka — wówczas wchodzą w grę średnice<br />

pola zależne od odległości obserwowanego przedmiotu od oczu — jak również<br />

jako przestrzeń zawartą w objętości bryły zbliżonej do stożka, którego wierzchołek<br />

znajduje się w oku, a podstawa przechodzi przez najdalszy obserwowany<br />

punkt. W związku z tym ostatnim rozumieniem pojęcia pola widzenia spotkamy<br />

często określenie: „wideosfera".<br />

Na rysunku 3.17 podano pole widzenia związane z przykładowym ustawieniem<br />

głowy i oczu tak, że centralna linia widzenia skierowana jest poziomo.<br />

Pole widzenia zawarte, jest w stożku o kącie wierzchołkowym około 80°, przy<br />

czym widoczny na rysunku węższy stożek o kącie wierzchołkowym 15° (po 7,5°<br />

odchylenia w każdą stronę od centralnej linii widzenia) dotyczy obszaru tzw.<br />

widzenia centralnego, a reszta obszaru poza stożkiem, ale zawarta w stożku<br />

szerszym dotyczy widzenia bocznego.<br />

W obszarze (zasięgu) widzenia centralnego widzimy przedmioty względnie<br />

dobrze tzn. dość „ostro", poza tym zasięgiem ostrość widzenia szybko spada i na<br />

krańcach pola widzenia widzimy już tylko zarys dużego przedmiotu i to wówczas,<br />

gdy on się porusza. Można to samemu sprawdzić, wpatrując się w jeden<br />

punkt oraz poruszając np. ręką, znajdującą się na krańcu pola widzenia.<br />

Ze względu na to, że zarówno głowa, jak i oczy mogą się poruszać w różnych<br />

kierunkach, mamy w zasadzie wiele pól widzenia, zależnie od ustawienia<br />

oczu i głowy. Nie wszystkie jednak pozycje głowy i oczu są jednakowo dogodne<br />

i nieuciążliwe. Na ogół im więcej głowa i oczy odchylają się od pewnej<br />

pozycji uznanej za normalną, najmniej uciążliwą i męczącą, tym uciążliwość<br />

i zmęczenie wzrastają.<br />

dłużej bez większego zmęczenia oraz z innych położeń do niego powraca. Położenie<br />

to jest związane z ustawieniem centralnej linii widzenia o 30° poniżej<br />

poziomu dla pozycji stojącej, a o 38° poniżej poziomu dla pozycji siedzącej.<br />

Widzimy więc, że normalnie głowa jest pochylona nieco w dól i wzrok również<br />

skierowany poniżej poziomu.<br />

W zasadzie istnieje tylko jedno normalne póle widzenia. Nie sposób jednak<br />

oczekiwać, aby człowiek utrzymywał stale tylko jedną pozycję przez<br />

dłuższy czas. Niewielkie w pewnych granicach ruchy głowy i oczu nie są na<br />

ogół zbyt uciążliwe i można przyjąć, że znajdują się w granicach tolerancji,<br />

dotyczącej optymalnego wysiłku. Granice te zostały również empirycznie o-<br />

kreślone. Wyznacza je am<strong>pl</strong>ituda przesunięć centralnej linii widzenia pokazana<br />

na rys. 3.19a. Przesunięcie centralnej linii widzenia w płaszczyźnie pionowej<br />

ograniczone tolerancją w granicach optymalnego wysiłku wynosi 50°, w płaszczyźnie<br />

poziomej przesunięcie to wynosi po 30° w lewo i w prawo, w tym<br />

15° przypada na nich głowy, a 25° na ruch oczu.<br />

Optymalne przesunięcia centralnej linii widzenia w płaszczyźnie pionowej<br />

i poziomej wyznaczają więc przestrzeń, w której jest najkorzystniej<br />

umieszczać wszelkie przedmioty obserwowane. Przestrzeń tę nazywamy<br />

optymalnym zasięgiem centralnego widzenia; jest ona wyznaczona (rys. 3.19)<br />

kątami (przy staniu) 7,5° powyżej poziomu oraz 57,5° poniżej poziomu czyli<br />

łącznie zawiera się w określonym przestrzennie kącie 65° (w płaszczyźnie<br />

pionowej) oraz 75° (w płaszczyźnie poziomej).<br />

poziom<br />

centralne pole<br />

widzenia<br />

Rys. 3.17. Dowolne pole widzenia<br />

Rys. 3.18. Normalne pole widzenia w pozycji stojącej i siedzącej<br />

Zasięg ten znajduje się prawie całkowicie poniżej poziomej linii centralne-<br />

go widzenia. Umieszczenie obserwowanych przedmiotów poza tym zasięgiem<br />

39<br />

Tak dochodzimy do pojęcia normalnego pola widzenia, które jest określone<br />

zarówno w przekroju pionowym, jak i poziomym. Jest ono dla człowieka<br />

najbardziej dogodne, najmniej uciążliwe. Położenie głowy i oczu, dające<br />

w efekcie normalne pole widzenia (rys. 3.18), człowiek zwykle utrzymuje naj-<br />

38

jest także dopuszczalne, ale należy się liczyć ze wzmożonym wysiłkiem obserwatora,<br />

zwłaszcza wówczas, gdy obserwacje są częste.<br />

Optymalny zasięg centralnego widzenia sugeruje, że istnieje też i całkowity<br />

zasięg centralnego widzenia oraz całkowity zasięg pól widzenia. Całkowite<br />

zasięgi ilustruje rys. 3.19b. Całkowity zasięg centralnego widzenia wyznaczają<br />

przesunięcia centralnej Unii widzenia w płaszczyźnie pionowej (50° powyżej i<br />

65° poniżej poziomu) oraz w płaszczyźnie poziomej (po 90° w każdą stronę).<br />

Przy wyznaczaniu optymalnych położeń dla obserwowanego przedmiotu pojawia<br />

się problem odległości przedmiotu od obserwatora. Gdy przedmiotem -<br />

tym jest np. przyrząd pomiarowy z tarczą, podziałkumi i wskazówką, to odległość<br />

optymalna warunkuje optymalny wysiłek przy odczytywaniu wskazań<br />

tego przyrządu. Optymalna odległość przy odczytywaniu wskazań przyrządu<br />

pomiarowego to odległość umożliwiająca przede wszystkim swobodne rozróżnianie<br />

kresek podporządkowanych i określenie położenia wskazówki. Podstawą<br />

do określenia tej odległości jest optymalna ostrość wzroku (rozróżnianie<br />

dwóch punktów leżących blisko siebie). Ostrość ta występuje — w badanym<br />

przypadku (biała tarcza, czarne kreski, dobrze oświetlona tarcza, właściwa jej<br />

konstrukcja) - wówczas, gdy odstęp między kreskami nie jest mniejszy niż<br />

wyznaczony kątem widzenia 10 minut kątowych.<br />

Przykładowe odległości płaszczyzny <strong>pracy</strong> od oczu przedstawia tablica 3.3.<br />

Grupa<br />

A<br />

B<br />

C<br />

D<br />

E<br />

Odległość płaszczyzny <strong>pracy</strong> od oczu dla poszczególnych <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong><br />

(wg Laissa i Wunscha)<br />

Odległość od oczu [min]<br />

120 - 250<br />

250 - 350<br />

przeważnie<br />

300 - 320<br />

do 500<br />

ponad 500<br />

ponad 500<br />

Pozycja<br />

wyłącznie siedząca<br />

siedząca,<br />

dopuszcza się<br />

stojącą<br />

siedząca lub stojąca<br />

stojąca lub siedząca<br />

na ogól stojąca<br />

Przykładowe rodzaje <strong>pracy</strong><br />

Tablica '.U<br />

montaż najmniejszych elementów, praca wykonywana<br />

częściowo przy posługiwaniu się lupą<br />

montaż sprzętu radiowego i telewizyjnego<br />

praca na prasach, wiertarkach, tokarkach<br />

pakowanie, grubsze prace szlifierskiie<br />

głównie prace polegające na posługiwaniu się długimi<br />

narzędziami (różnego rodzaju szczypce, dźwignie,<br />

uchwyly, np. w kuźni); nie stosuje się podpórek na<br />

stole roboczym dla kończyn górnych<br />

3.5. DANE DOTYCZĄCE UKŁADÓW<br />

KONTROLNO-STEROWNICZYCH<br />

Rys. 3.19. Pole widzenia w płaszczyźnie pionowej i poziomej; pozycja swobodna: a) strefa optymalna,<br />

b) strefa maksymalna<br />

Pomimo znacznych osiągnięć w zakresie doskonalenia maszyn pozostają<br />

one tylko narzędziami <strong>pracy</strong> człowieka. Maszyna odbiera sygnały, które z góry<br />

określił konstruktor, i tylko w takiej formie, jaka przez konstruktora została<br />

założona. Podobnie w przypadku przetwarzania maszyna ograniczona jest rozwiązaniami<br />

projektanta.<br />

Wraz z rozwojem ludzkiej pomysłowości doskonalone są urządzenia maszynowe,<br />

którym człowiek, odciążając siebie i doskonaląc sprawność układu,<br />

przekazuje coraz to nowe funkcje związane z odbiorem, przechowywaniem,<br />

przetwarzaniem oraz przekazywaniem informacji.<br />

Nośnikami niezbędnych informacji dostarczanych pracownikowi są sygnały.<br />

Stanowią one źródło informacji bezpośrednich o stanie maszyny lub procesu<br />

oraz informacji pośrednich emitowanych przez specjalnie do lego celu<br />

skonstruowane urządzenia wskaźnikowe. Urządzenia te, aby spełniały swoje<br />

zadania, muszą odpowiadać określonym wymaganiom wynikającym z możliwości<br />

odbioru sygnałów przez człowieka.<br />

Dzięki procesom uwagi człowiek nie reaguje w równym stopniu na wszyslkie<br />

sygnały, które do niego docierają, odbiera tylko te bodźce, których poja-<br />

40 41

wienia się oczekuje (tzw. uwaga dowolna) albo te, które wyróżniają się jakimiś<br />

swoistymi właściwościami, koncentrując na sobie uwagę (tzw. uwaga<br />

minimalna).<br />

Czynnikami wyróżniającymi, decydującymi o wyższości jednych sygnałów<br />

nad innymi są:<br />

— jakość,<br />

— siła,<br />

— wielkość,<br />

— kształt,<br />

— położenie,<br />

— ruch,<br />

— czas trwania.<br />

Poszczególne rodzaje wskaźników różnią się pod względem budowy, zastosowania<br />

i ich znaczenia. Zadania stawiane wskaźnikom mogą być bardzo<br />

różne, większość z nich można zaliczyć jednak do jednej z trzech grup:<br />

— wskaźniki ilościowe — emitowane przez nie sygnały dostarczają informacji<br />

o aktualnej wartości liczbowej mierzonej wielkości, np. liczba obrotów<br />

silnika,<br />

— wskaźniki jakościowe — dostarczają informacji o kierunku zmian w sterowanym<br />

procesie, wykazują odchylenia pełnej wielkości od wartości normalnej<br />

lub pożądanej, zazwyczaj z podaniem kierunku odchylenia lub określają<br />

czy mierzona wielkość zawarta jest w granicach pewnego przedziału,<br />

— wskaźniki alternatywne — stwierdzają istnienie lub nieistnienie pewnego<br />

stanu urządzenia, np. włączone-wyłączone.<br />

Najbardziej trudne i pracochłonne jest opracowanie prawidłowej podziałki<br />

przyrządu do wskazań ilościowych.<br />

Rozróżnia się wskaźniki:<br />

• wychyłowe:<br />

a) pionowe (cyfry wzrastają od dołu do góry, zalecane stałe zamocowanie<br />

tarczy, ruchoma wskazówka),<br />

b) poziome (cyfry wzrastają od lewej do prawej, zalecane stałe zamocowanie<br />

tarczy, ruchoma wskazówka),<br />

c) półokrągłe (cyfry wzrastają zgodnie z ruchem wskazówek zegara, wskazana<br />

tarcza stała, wykorzystywane przy śledzeniu ruchów wskaźnika lut<br />

nastawianiu na pożądaną wartość),<br />

d) okrągłe (cyfry wzrastają zgodnie z ruchem wskazówek zegara, wskazani<br />

przerwa w dole skali),<br />

e) okienkowe (cyfry wzrastają zgodnie z mchem wskazówek zegara, można<br />

stosować ruchome tarcze lub wskazówki, dwie cyfry powinny być widoczne);<br />

• cyfrowe (tempo zmian — maksymalnie dwie cyfry na sekundę, kierunek<br />

odczytywania od lewej do prawej, cyfry wzrastają, przesuwając się od dołu<br />

do góry lub pojawiają się przez zmianę układu świateł):<br />

I) liczniki elektroniczne,<br />

g) liczniki z ruchomym bębnem.<br />

42<br />

Rodzaje wskaźników oraz ich wpływ na łatwość odczytu przedstawiono na<br />

rys. 3.20.<br />

b)<br />

c)<br />

d)<br />

podzialka<br />

pionowa<br />

błędy odczytu w %<br />

w-<br />

10 20 30 40<br />

9-<br />

8-<br />

7-<br />

6-<br />

5-<br />

4-<br />

3-<br />

2<br />

1<br />

35,5<br />

O- 1<br />

0 1 2 3 4 5 \ 6 7 8 9 1 0<br />

I . I i I i I i I i I I I i I • I . I . I<br />

podzialka pozioma<br />

-o<br />

podzialka<br />

półokrągła<br />

podziafca<br />

okrągła<br />

e)<br />

5 6<br />

lii<br />

podzialka okienkowa<br />

f)<br />

licznik cyfrowy<br />

0 5 7 3<br />

0,5<br />

0,1<br />

10,9<br />

27,5<br />

Rys. 3.20. Procentowa liczba błędnych odczytów na sześciu różnych wskaźnikach<br />

Wyniki eksperymentalnych badań psychologicznych wykazały, że rozróżnienie<br />

stanów przyrządów wychyłowych zależy od następujących czynników:<br />

— kształtu tarczy — największą czytelność przyrządów uzyskano na tarczach<br />

okrągłych,<br />

— wielkości tarczy — w zależności od odległości obserwacji i liczby podziałek,<br />

zależność tę ilustruje tablica 3.4,

Tablica 3.4<br />

jest umieszczenie urządzeń na powierzchni kolistej wyznaczonej promieniem<br />

Zależność minimalnej średnicy tarczy od maksymalnej liczby działek na tarczy i odległości równym połowie odległości oczu obserwatora od centrum pola widzenia.<br />

tarczy od obserwatora |67J<br />

Odległość tarczy od<br />

oczu obserwatora [m]<br />

0,5<br />

0,9<br />

1.8<br />

3,7<br />

6,1<br />

Maksymalna liczba działek na tarczy<br />

5 9 19 38 50 70 100 150<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

2,5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

2,5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

2,5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

2,5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

Minimalne średnice tarczy [cm<br />

-<br />

3,3<br />

6,5<br />

13,1<br />

21,8<br />

2,5<br />

-<br />

-<br />

-<br />

-<br />

3,6<br />

6,5<br />

13,1<br />

26,1<br />

43,5<br />

5,4<br />

9,8<br />

19,6<br />

39,2<br />

65,3<br />

200 250 300 350<br />

— wielkości działek — najmniejsze błędy interpolacji występują przy działkach<br />

o szerokości 12-20 mm,<br />

— wielkości kresek podziałkowycli — w zależności od odległości tarczy przyrządu<br />

od oczu obserwatora (tablica 3.5),<br />

7,3<br />

13,1<br />

26,7<br />

52,3<br />

87,9<br />

9,1<br />

16,3<br />

32,7<br />

65,3<br />

108,9<br />

10,9<br />

19,6<br />

39,2<br />

78,4<br />

130,6<br />

12,7<br />

22,9<br />

45,7<br />

91,4<br />

152,0<br />

Tablica 3.5<br />

Odległość łarczy od oczu obserwatora [in]<br />

do 0,5<br />

0,5 - 0,9<br />

0,9- 1,8<br />

1,8-3,7<br />

3,7 - 6,1<br />

Zależność przeciętnej wysokości kresek podziałkowych od odległości tarczy od obserwatora<br />

[67|<br />

najwyższych<br />

5,6<br />

10,2<br />

19,8<br />

40,0<br />

66,8<br />

Wysokość kresek podziałkowych [mm|<br />

średnich<br />

4,1<br />

7,1<br />

14,2<br />

28,4<br />

47,5<br />

najniższych<br />

— wielkości i rozmieszczenia liter na tarczach (tablica 3.6),<br />

— cech wskazówek — długość powinna być tak dobrana, aby wskazówka nie<br />

zasłaniała kreski podzialkowej i nie utrudniała przyporządkowania.<br />

W przypadku gdy <strong>stanowisk</strong>o <strong>pracy</strong> wymaga stosowania większej liczby<br />

przyrządów wskaźnikowych, powstaje problem racjonalnego rozmieszczenia<br />

poszczególnych urządzeń. Płaszczyzna zajmowana przez zespół urządzeń wskaźnikowych<br />

powinna być maksymalnie zwarta; najkorzystniejszym rozwiązaniem<br />

2,3<br />

4,3<br />

8,6<br />

17,2<br />

28,7<br />

Zależność wielkości liter i cyfr od odległości tarczy od obserwatora [671<br />

Odległość tarczy od oczu obserwatora [ni]<br />

do 0,5<br />

0,5 - 0,9<br />

0,9- 1,8<br />

1,8-3,7<br />

3,7 - 6,1<br />

Wysokość liter i cytr [mm]<br />

2,3<br />

4,3<br />

8,6<br />

17,2<br />

28,7<br />

T a li I i c ii 3.6<br />

Ogólne zasady dotyczące projektowania elementów wskaźnikowych są następujące:<br />

— tablice i wskaźniki powinny znajdować się na wprost wygodnej pozycji<br />

oczu lub niżej; powyżej linii wzroku można umieszczać przyrządy mało<br />

ważne i rzadko używane,<br />

— w razie konieczności umieszczenia wskaźnika poza optymalnym polem widzenia<br />

należy umieścić go w polu widzenia ograniczonym łatwym ruchem<br />

głowy i optymalnym ruchem oczu,<br />

— największe odległości, w jakich można umieszczać wskaźniki, są takie, że<br />

można jeszcze wskazania na tych przyrządach odczytać,<br />

— tablice i wskaźniki, z których korzysta się w pozycji siedzącej, powinny<br />

być albo ustawione pionowo albo pochylone pod kątem 45° w stosunku do<br />

poziomu,<br />

— tablice i wskaźniki obsługiwane w pozycji stojącej powinny być ustawione<br />

od pionu do 30" w stosunku do poziomu,<br />

— obserwacja grupy przyrządów, na których odczytuje się wychylenia od położenia<br />

normalnego, jest szybsza i dokładniejsza, jeżeli położenia normalne<br />

są uporządkowane, a nie rozrzucone,<br />

— pary wskaźników mogą być wykorzystane bardziej efektywnie, jeżeli przy<br />

umieszczeniu poziomym (jeden obok drugiego) położenie normalne wskazówek<br />

odpowiada godzinie 9; przy rozmieszczeniu pionowym wskaźników<br />

(jeden nad drugim) najlepsze położenie normalne odpowiada godzinie 12.<br />

Do urządzeń sterowniczych zalicza się przyrządy, za pomocą których człowiek<br />

kieruje mechanizmami i maszynami (dźwignie, pedały, kierownice, przełączniki,<br />

przyciski, itp.). Przy <strong>projektowaniu</strong> przyrządów sterowniczych należy<br />

dążyć do tego, aby wysiłki, konieczne do ich przestawiania były zauważalne,<br />

ale nie przekraczały fizycznych możliwości człowieka. Jeżeli dany przyrząd<br />

jest często używany, to wysiłek konieczny do jego przestawiania należy<br />

zmniejszyć 3-5-krotnie.<br />

44 45

Na podstawie licznych badań sformułowano szereg wniosków dotyczących<br />

zależności między parametrami konstrukcyjnymi urządzeń sterowniczych<br />

a wydajnością posługującego się nimi człowieka. Najważniejsze problemy<br />

z tym związane dotyczą doboru urządzeń sterowniczych do różnych typów<br />

zadań (tablica 3.7) oraz do określonych wymagań.<br />

Dobór urządzeń sterowniczych dn różnych typów zadań [67]<br />

Przeznaczenie elementu sterowania<br />

+ 2 oddzielnych pozycji (stanów)<br />

Elementy sterowania<br />

przycisk ręczny lub nożny<br />

wyłącznik dżwigienkowy<br />

wyłącznik klawiszowy<br />

Tablica 3.7<br />

Skuteczność i wydajność wielu działań ludzkich zależy od stopnia wyuczenia<br />

się odpowiedzi na określone sytuacje życiowe. Odpowiednio do tego należy<br />

już w procesie projektowania dążyć do takiego ukształtowania urządzeń,<br />

aby prawdopodobieństwo popełnienia błędu wynikające z trudności w rozróżnianiu<br />

elementów sterowniczych było minimalne. Rozróżnienie elementów sterowniczych<br />

następuje zwykle na podstawie:<br />

— kształtu,<br />

— rozmiaru,<br />

— umiejscowienia,<br />

— barwy.<br />

Na rys. 3.21 przedstawiono trzy typy gałek do regulacji, które łatwo rozróżnić<br />

przez dotyk.<br />

+ 3 oddzielnych pozycji (stanów)<br />

przycisk ręczny<br />

wyłącznik dżwigienkowy<br />

Dla sil dużych<br />

+ od 4 do 24 pozycji (stanów)<br />

i regulacji ciągłej w małym zakresie 1 '<br />

wyłącznik pokrętny<br />

wyłącznik pokrętny<br />

koło ręczne<br />

koło ręczne<br />

korba, dźwignia 2 ', pedał<br />

Typ A: gaiki do wieloobrotowego pokręcania<br />

i regulacji ciągłej w dużym zakresie<br />

kolta<br />

-i- 2 oddzielnych pozycji (stanów)<br />

dźwignia 111 z zapadką<br />

przycisk ręczny (duży)<br />

+ od 3 do 24 pozycji (stanów)<br />

przycisk nożny<br />

dźwignia z zapadką<br />

Typ B: gałki do wycinkowego pokręcania<br />

Dla sił Rtalych<br />

t regulacji ciągłej w małym zakresie<br />

koła ręczne, korba<br />

pedał obrotowy<br />

dźwignia<br />

regulacji ciągłej w dużym zakresie<br />

duża korba<br />

pedał obrotowy<br />

11<br />

21<br />

Promień albo długość drogi poniżej 15 cm.<br />

Z powodu ograniczonych możliwości ruchu stawu ręki w stosunku do przedramienia dźwignie są odpowiednie dla:<br />

- mniej więcej prostego toru,<br />

- krótkiej drogi przy krzywym torze.<br />

Istnieją pewne zależności pomiędzy kierunkiem ruchu danego urządzenia<br />

a jego zasadniczą funkcją. Zależności te odczuwane są jako naturalne lub<br />

oczekiwane, ich właściwe wykorzystanie w konstrukcji urządzeń sterowniczych<br />

inoże się przyczynić do zmniejszenia ryzyka pomyłek w obsłudze maszyn<br />

i urządzeń.<br />

Typ C: gaiki do ustawienia zapadkowego<br />

Rys. 3.21. Trzy typy gałek do regulacji, które łatwo rozróżnić poprzez dotyk [48]<br />

Ogólne zasady dotyczące projektowania elementów sterowania podane są<br />

poniżej:<br />

— urządzenia sterownicze powinny mieć kształt zgodny z funkcją, jak i z danymi<br />

antropometrycznymi,<br />

— ich użytkowanie musi być wygodne i nie może powodować deformacji ręki,<br />

— materiał użyty do wykonania części chwytowej powinien być dostosowany<br />

do wymagań higienicznych i przyjemny w dotyku,<br />

46<br />

47

— elementy sterowania powinny być łatwo dostępne we wszystkich położeniach,<br />

— powinny znajdować się w optymalnym zasięgu ręki i nie powodować wymuszonej<br />

postawy operatora,<br />

— powinny być tak rozmieszczone, aby przy sterowaniu wzajemnie sobie nie<br />

przeszkadzały, nie powodowały zranienia operatora, uniemożliwiały przypadkowe<br />

ich włączenie,<br />

— największa siła, szybkość i dokładność wymagana przy sterowaniu nie może<br />

przekraczać psychofizycznych możliwości obsługującego,<br />

— układ elementów powinien być przejrzysty do tego stopnia, aby w krytycznych<br />

warunkach prawidłowy ruch został wykonany automatycznie,<br />

— urządzenia sterownicze wymagające szybkiej obsługi powinny być umieszczone<br />

jak najbliżej ręki,<br />

— urządzenia sterownicze powinny być umieszczone w optymalnym zasięgu<br />

ręki,<br />

— przy uruchamianiu elementów sterowania nie powinny występować nadmierne<br />

opory,<br />

— nakład siły potrzebnej do zmiany położenia elementu sterowania powinien<br />

być proporcjonalny do siły zaangażowanych grup mięśni,<br />

— urządzenia pełniące tę samą funkcję należy umieszczać obok siebie,<br />

— urządzenia awaryjne powinny być umieszczone w widocznym i dostępnym<br />

miejscu,<br />

— przy wyborze ręcznego elementu sterowania należy przede wszystkim stosować<br />

te, które umożliwiają ruch „w przód — w tył", następnie „w prawo -<br />

w lewo", ruch „w górę — w dół" lub obrotowy,<br />

— stosować urządzenia sterowane ręcznie, jeśli wymagana jest szybkość i dokładność,<br />

— dla przenoszenia dużej siły stosować sterowanie nożne,<br />

— urządzenia sterownicze powinny być łatwo rozpoznawalne,<br />

— kierunek ruchu elementu sterowania powinien być zgodny z kierunkiem,<br />

jaki chcemy spowodować.<br />

Istnieją określone powiązania pomiędzy urządzeniami wskaźnikowymi<br />

(UW) i urządzeniami sterowniczymi (US). Poznanie tych więzi umożliwia<br />

dokładne wykonywanie <strong>pracy</strong> i wydatnie obniża prawdopodobieństwo omyłek<br />

w <strong>pracy</strong> (rys. 3.22).<br />

Zasady uwzględniania tych powiązań są następujące:<br />

1. Zasada funkcjonalności. Urządzenia informacyjne UW i sterownicze US,<br />

spełniające jednakowe funkcje, należy lokalizować blisko siebie.<br />

2. Zasada ważności. Projektując rozmieszczenie zgodnie z tą zasadą należy<br />

uwzględnić fakt, że położenie urządzeń powinno zależeć od stopnia realizacji<br />

postawionego zadania; a więc UW i US, których użycie ma zasadniczy<br />

wpływ na wykonanie zadania, powinny znajdować się w miejscach najbardziej<br />

dogodnych do obserwacji i obsługi.<br />

3. Zasada kolejności. UW i US powinny być rozmieszczone w takiej kolejności,<br />

w jakiej są używane.<br />

4. Zasada częstości używania. UW i US powinny być rozmieszczone z uwzględnieniem<br />

częstości ich użycia. Częściej używane w polu centralnym, rzadziej<br />

w polu bocznym.<br />

5. Zasada optymalnego umiejscowienia. UW i US powinny zajmować miej<br />

sce odpowiednio do ich zastosowania<br />

(wygody, szybkości, dokładności,<br />

potrzebnej siły do ich<br />

obsługi). Np. UW wymagające<br />

stałej obserwacji — na wprost obsługującego,<br />

US używane na<br />

ślepo — przed obsługującym,<br />

poniżej wysokości jego ramienia.<br />

Jednoczesne uwzględnienie<br />

wszystkich zasad jest możliwe<br />

tylko w wyjątkowych wypadkach.<br />

Najczęściej istnieje konieczność<br />

stosowania rozwiązań kompromisowych<br />

lub arbitralnego nadania<br />

określonej zasadzie rangi dominującej<br />

w danych warunkach. Analiza<br />

zastosowań praktycznych wykazuje,<br />

że szczególnie ważną rolę<br />

odgrywają zasady: częstości i ko-<br />

lejności używania.<br />

O O<br />

A<br />

Rys. 3.22. Spodziewane powiązaniu pomiędzy<br />

urządzeniami sterowniczymi i wskaźnikowymi<br />

3.6. DANE DOTYCZĄCE ROZWIĄZAŃ TECHNICZNYCH<br />

MAJĄCYCH WPŁYW NA WARUNKI ŚRODOWISKOWE<br />

3.6.1. Źródła drgań mechanicznych i hałasu<br />

Istniejące normy, zarówno polskie, jak i międzynarodowe, określają dopuszczalne<br />

wartości charakteryzujące drgania oraz hałas zależnie od czasu ekspozycji<br />

oraz od pewnych cech istotnych z medycznego punktu widzenia.<br />

Drgania można analizować w dwóch aspektach: technicznym i higienicznym.<br />

Aspekt techniczny ma na celu analizę wpływu wytwarzanych przez maszynę<br />

drgań mechanicznych na stan sąsiednich urządzeń. Analiza z punktu widzenia<br />

higieny <strong>pracy</strong> pozwala na określenie stopnia narażenia człowieka na oddziaływanie<br />

drgań na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>.<br />

Rozróżnia się drgania o oddziaływaniu:<br />

— ogólnym — przenikające do organizmu ludzkiego przez nogi, miednicę, <strong>pl</strong>ecy<br />

lub boki,<br />

— miejscowym — przenikające do organizmu przez ręce operatora.<br />

48 49

Parametrami charakterystycznymi są wartość skuteczna lub skorygowani<br />

przyspieszenia drgań.<br />

Tablica 3.9<br />

Schemat przekazywania drgań oraz jego źródła przedstawiono w tablicy 3.8 Wielkości i czasy trwania obciążeń dynanucznych spotykanych w transporcie [10]<br />

Tablica 3J<br />

Przedmiot ruchu<br />

Przyspieszenie w<br />

jednostkach g<br />

(g = 9,81 m/s 2 )<br />

Czas trwania<br />

[m/s 2 ]<br />

Schemat przekazywania drgań oraz jego źródła<br />

Windy:<br />

Schemat przekazywania drgań<br />

środki transportu<br />

Źródła drgań<br />

- średnio dla wind szybkich<br />

- granica komfortu<br />

- hamowanie awaryjne<br />

0,1 -0,2<br />

0,3<br />

2,5<br />

1-5<br />

Transport publiczny (metro, pociąg):<br />

pasażer<br />

- zwykły start i zatrzymanie<br />

- hamowanie awaryjne - 80 km/h<br />

0,1 - 0,2<br />

0,4<br />

5<br />

2,5<br />

Samochody:<br />

operator<br />

samochody, maszyny budowlane, maszyny rolnicza, tramwaje,<br />

pociągi, samoloty, statki<br />

- zwykłe zatrzymanie<br />

- bardzo nieprzyjemne zatrzymanie<br />

- zatrzymanie awaryjne<br />

- zderzenie (możliwe do przeżycia)<br />

0,25<br />

0,45<br />

0,7<br />

20 - 100<br />

5-8<br />

3-5<br />

3<br />

0,1<br />

operator<br />

maszyny do obróbki metali i drewna, maszyny włókiennicze,<br />

wibro<strong>pl</strong>atformy, maszyny hutnicze<br />

Samoloty<br />

- zwykły start<br />

- start z katapulty<br />

- lądowanie awaryjne możliwe do przeżycia<br />

- wyrzucenie fotela z pilotem<br />

0,5<br />

2,5-6<br />

20-100<br />

10-15<br />

10<br />

1,5<br />

-<br />

0,25<br />

operator<br />

ręczne narzędzia udarowe (młotki pneumatyczne, kliniarki,<br />

ścinaki, żdzieraki itp).<br />

Człowiek:<br />

- otwarcie spadochronu z wysokości 12 km<br />

- otwarcie spadochronu z wysokości 1,8 km<br />

- lądowanie ze spadochronem<br />

- upadek w gniazdo strażaka<br />

- granica przeżycia przy dobrze rozłożonych siłach - głęboki dół śniegu<br />

33<br />

8,5<br />

3-4<br />

20<br />

200<br />

0,2 - 0,5<br />

0,5<br />

0,1 - 0,2<br />

0,1<br />

0,015-0,03<br />

Gdy ciaJo człowieka poddawane jest przemieszczaniu, działają na nie sil<br />

dynamiczne spowodowane zmianami przyspieszenia. Można je nazwać drga<br />

niami jednoimpulsowymi. Wielkość i czas trwania tych przyspieszeń podań<br />

w tablicy 3.9.<br />

Jak widać z tablicy, normalne operacje transportowe mogą dawać prz)<br />

spieszenia rzędu 10 g, natomiast operacje awaryjne nawet do 200 g. Liczb<br />

te należy wziąć pod uwagę, projektując nowy pojazd lub urządzenie tram<br />

portowe.<br />

Trwałość maszyn i wymagania technologiczne (np. dokładność obróbki) te<br />

mogą być przyczyną limitowania intensywności drgań. Ilustrują to dane a<br />

warte w PN-7I/B-02I70 i przedstawione w tablicy 3.10.<br />

Głowa:<br />

- dorosłego spadającego na twardą powierzchnię z wysokości 1,8 m<br />

- w hełmie, uderzenie tolerowane<br />

250<br />

18-23<br />

Drgania mechaniczne i hałasy, czyli tzw. zjawiska wibroakustyczne, powstają<br />

przy realizacji prawie wszystkich procesów technologicznych związanych<br />

z działaniem sił i przemieszczaniem materiałów. Są również ubocznym<br />

skutkiem współdziałania części maszyn: silników, przekładni, łożysk, par kinematycznych,<br />

itp.<br />

Dane normatywne dotyczące hałasu zgodnie z normą PN-81/N-0I306 wy-<br />

-korzystuje się w celu czynnego i biernego ingerowania w środowisko akustyczne.<br />

50 51<br />

0,007<br />

0,02

Klasa<br />

wrażliwość<br />

1<br />

II<br />

Charakterystyka<br />

maszyny lub<br />

urządzenia<br />

bardzo wrażliwe<br />

średnio wrażliwe<br />

Dopuszczalna<br />

prędkość drgań<br />

Nazwa maszyny lub urządzenia podłoża w jednym<br />

kierunku V p<br />

(mm/s)<br />

urządzenia do wyważania statycznego<br />

i dynamicznego sprawdzania<br />

i regulacji przyrządów optycznych,<br />

mikroskopy pomiarowe i inne doktadne<br />

przyrządy pomiarowo-kontrolne<br />

stale o dokładności do kilku<br />

0,1<br />

mikrometrów, urządzenia rektyfikacyjna<br />

przyrządów pomiarowych,<br />

sprzęt komputerowy<br />

szlifierki do gwintów, kól zębatych,<br />

ożysk, wiertarki i frezarki automatyczne,<br />

tokarki z tolerancjami do kilkunastu<br />

mikromelrów, automaty do-<br />

1,0<br />

dadne i obrabiarki dokładne<br />

Tablica 3.1!<br />

Klasy wrażliwości i dopuszczalne am<strong>pl</strong>itudy drgań maszyn |IU|<br />

Dopuszczalne am<strong>pl</strong>itudy<br />

przemieszczeń<br />

w jednym kierunku<br />

| urn]<br />

10 Hz 50 Hz<br />

1,6 0,3<br />

16 3,0<br />

runkowości źródła hałasu (w razie konieczności), poziom ciśnienia akustycznego<br />

i poziom dźwięku A. Moc akustyczna i odpowiadające jej poziomy hałasu<br />

dla przykładowych źródeł dźwięku przedstawia rys. 3.23.<br />

moc poziom szumów źródło szumów<br />

IWj jdB]<br />

100 140 -r- 140 syrena zwycięstwa w odlegi. 15 m w USA<br />

0,01<br />

0.0001<br />

0.00O0O1<br />

130<br />

120<br />

110-- 110<br />

-115 nitownica pneumatyczna w odlegt. 10 m<br />

- 105 metro<br />

104 strugarka do drewna<br />

1OO<br />

warsztat kotlarski; wiertarka pneum w odlegt 3 m<br />

tłocznie<br />

krosna<br />

maszyny do szycia<br />

90--90<br />

80<br />

70<br />

60-<br />

- 130 górna granica słyszalności (w przybliżeniu)<br />

-. 126 duży silnik odrzutowy w odlegi. 22 5 m<br />

125 kabina pilota w samolocie myśliwskim<br />

-120 samolot B-25 przy prędkości 290 km/h<br />

-85<br />

80<br />

przędzarki do bawełny<br />

tokarki; wnętrze samochodu przy prędkości 90 krn/h;<br />

bardzo duży ruch uliczny<br />

70 hala maszyn stenograficznych; bardzo hałaśliwa<br />

restauracja ; duży ruch uliczny w odlegi. 5-25m<br />

60 duży dom towarowy; spokojna ulica w dzielnicy<br />

III<br />

nalo wrażliwe<br />

zwykle tokarki, frezerki, wiertarki,<br />

szlifierki, obrabiarki zwykłej dokładności,<br />

maszyny włókiennicze, Ikaclie,<br />

typograficzne<br />

3,0<br />

50<br />

10<br />

O.OOOOOOO1<br />

50<br />

40-<br />

mieszkaniowej<br />

50 cichy samochód<br />

40 43 pokój spokojne w przeciętnym biuro mieszkaniu<br />

IV<br />

irawie niewrażliwe<br />

silniki, dłutownice, maszyny do<br />

szycia, obrabiarki do metali lekkich,<br />

drewna, prasy przemysłowe, przecinarki<br />

6,0<br />

100<br />

20<br />

O,0O0OOOQOO1<br />

30-<br />

20-<br />

30<br />

25 rozmowa szeptem w odlegi. 1,5 m<br />

20 studio radiofoniczne podczas przerwy w <strong>pracy</strong><br />

V<br />

zupełnie niewrażliwe<br />

wentylatory, kruszarki, młynki,<br />

wstrząsarki, stoły i sita wibracyjne,<br />

powyżej 6,0<br />

> 100<br />

>20<br />

10-<br />

10 studio dla filmów dźwiękowych<br />

jrzesiewacze, mioty, ilp.<br />

0,000000000001 O -L-<br />

próg słyszalności<br />

1. Czynna ingerencja wymaga określenia parametrów akustycznych ma<br />

szyn, rozpatrywanych jako oddzielne źródło hałasu w ustalonych warunkaci<br />

doświadczalnych i eks<strong>pl</strong>oatacyjnych. Parametrami tymi są: poziom mocy aku<br />

stycznej A lub poziom mocy akustycznej w pasmach częstotliwości (wyzna<br />

czone z pomiarów poziomu ciśnienia akustycznego), poziom dźwięku A n<br />

<strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong> (dla maszyn ze stałym <strong>stanowisk</strong>iem <strong>pracy</strong>), wskaźnik kie<br />

Rys. 3.23. Poziomy natężenia dźwięków spotykanych w typowych warunkach <strong>pracy</strong><br />

Wyżej wymienione parametry wyznacza się zgodnie z polskimi normami:<br />

PN-81/N-O13O6, PN-84/N-01330, PN-84/N-01331, PN-84/N01332, PN-85/N-0-<br />

1333, PN-85/N-01334. Obecnie normy te zostają poddawane nowelizacji w celu<br />

doprowadzenia ich do zgodności z normami międzynarodowymi ISO i europejskimi.<br />

52<br />

53

1100<br />

1105<br />

Przeciętne wartości poziomów hałasu najczęściej stosowanych maszyn i narzędzi<br />

mechanicznych zestawiono w tablicach 3.11, 3.12.<br />

Tablica 3.11<br />

ri<br />

: , , ca<br />

g o g o<br />

Q a

i !;<br />

— zwiększając gładkość powierzchni ruchowych,<br />

— redukując uieosiowość agregatów maszynowych,<br />

— redukując asymetrię sztywności elementów wirujących.<br />

4. Zmień przebieg wymuszenia na bardziej płynny:<br />

— wydłużając czas trwania uderzenia użytecznego,<br />

— stosując elastyczne przekładki pośrednie,<br />

— stosując stopniowe lub ukosowane wykrojniki pras,<br />

— projektując łagodne zmiany krzywizny mechanizmów sterujących,<br />

— stosując stopniowe (ukośne) otwarcie zaworów i upustów ujęć,<br />

— stosując transformację częstości niskich na wysokie, które łatwo wytłumić.<br />

5. Zmień rozkład przestrzenny wymuszania:<br />

— zastępując kontakt punktowy przez liniowy lub powierzchniowy,<br />

— zwiększając liczbę wibroizolatorów maszyn,<br />

— zastępując wibroizolatory punktowe powierzchniowymi (maty).<br />

6. Unikaj drgań rezonansowych i dodatniego sprzężenia zwrotnego:<br />

— przez zmianę wymiarów,<br />

— przez podział rurociągów itp. na nieregularne odcinki,<br />

— przez zmianę masy i sprężystości,<br />

— przez wprowadzenie dodatkowego tłumienia,<br />

— przez właściwe smarowanie par ruchowych,<br />

— stosując układy eliminacji drgań i hałasu,<br />

7. Ogranicz sferę hałasu do małego obszaru wokół źródła:<br />

— izolując element roboczy od reszty konstrukcji,<br />

— stosując absorbeję dźwięku lub eliminację w bezpośredniej okolicy źródła,<br />

— wykorzystując do tych celów istniejące osłony i kadłub maszyny,<br />

— stosując osłony i kożuchy dźwiękoizolacyjne.<br />

8. Zmień rozkład źródeł hałasu:<br />

— koncentrując źródła hałasu w jednym obszarze i tworząc w drugim strefę<br />

ciszy,<br />

— stosując izolację źródeł hałasu za pomocą naturalnych i sztucznych ekranów,<br />

— wykorzystując naturalną możliwość wzajemnej kompensacji.<br />

9. Zmniejsz efektywność promieniowania źródeł hałasu:<br />

— redukując powierzchnię promieniowania drgających konstrukcji,<br />

— stosując perforowane osłony maszyn zamiast jednolitych,<br />

— unikając umieszczania źródeł hałasu w narożach pomieszczeń,<br />

— unikając umieszczenia źródeł hałasu w pobliżu dużych powierzchni odbija<br />

jących,<br />

— rozdzielając duży układ wlotowy lub wylotowy czynnika na szereg mniejszych<br />

— odpowiednio odseparowanych.<br />

10. Zmniejsz efektywność propagacji drgań i hałasu:<br />

— stosując układy izolacji drgań,<br />

— stosując przekładki sprężyste w złączach dla izolowania fal naprężeń,<br />

— wytłumiając ściany, sufit i podłogę pomieszczenia,<br />

— stosując obniżony sufit akustyczny,<br />

— stosując wytłumione ekrany dźwiękochłonne,<br />

— stosując tłumiki hałasu wlotu i wylotu,<br />

— stosując tworzywa sztuczne zamiast metali.<br />

11. Zmniejsz zagrożenia osobiste i zakumulowaną dawkę drgań i hałasu:<br />

— używając zaprojektowanych osłon kabin, przegród i drzwi,<br />

— stosując buty, rękawice i maty antywibracyjne,<br />

— stosując konsekwentnie ochronniki słuchu,<br />

— stosując przerwy i <strong>pl</strong>anową organizację koniecznej ekspozycji.<br />

Przykładowe rozwiązania techniczne ograniczenia hałasu przedstawia tablica<br />

3.13.<br />

Przykładowe rozwiązania techniczne ograniczenia hałasu<br />

Źródło hałasu<br />

Maszyny stanowiące źródło energii (silniki spalinowe,<br />

sprężarki, maszyny elektryczne, transformatory,<br />

agregaty pianotwórcze)<br />

Narzędzia i silniki pneumatyczne (wiertarki, szlifierki,<br />

młotki, nilownice, zdzieraki, ubijaki)<br />

Maszyny do obróbki <strong>pl</strong>astycznej (prasy, młoty,<br />

ciągarki, prostownice, walcarki)<br />

Maszyny do rozdrabniania, kruszenia, przesiewania,<br />

przecinania, oczyszczania (sita wibracyjne,<br />

kraty wstrząsowe, młyny kulowe, piły, bębny do<br />

czyszczenia odlewów, piaskarki)<br />

Obrabiarki skrawające do metali (automaty tokarskie;<br />

tokarki kłowe, wielonożowe, rewolwerowe;<br />

szlifierki; frezarki; wiertarki)<br />

Obrabiarki skrawające do drewna (piły łańcuchowe,<br />

strugarki, frezarki, szlifierki, pilarki tarczowe i<br />

taśmowe)<br />

Maszyny włókiennicze (krosna, przędzarki, skręcarki,<br />

rozciągarki, przewijarki, koronarki, zgrzeblarki,<br />

dziewiarki osnowowe, automaty pończosznicze)<br />

Urządzenia przepływowe (wentylatory, zawory,<br />

reduktory, strumiennice, palniki, injektory, dysze<br />

w piecach)<br />

Urządzenia transportu wewnątrz zakładowego<br />

(przenośniki, podajniki, przesypy, suwnice)<br />

Poziom dźwięku A<br />

[dB]<br />

98-130<br />

90-120<br />

92 - 120<br />

96-111<br />

92-105<br />

92 - 108<br />

93-114<br />

98 - 120<br />

98-112<br />

Tu bl i cii 3.13<br />

Rozwiązania techniczne ograniczenia hałasu<br />

tłumiki akustyczne, obudowy dźwiękocłiłonno-izolacyjne<br />

zmiana technologii (precyzyjne odlewy, obróbka<br />

elektryczna, chemiczna, mechanizacja<br />

i automatyzacja)<br />

zmiana technologii na walcowanie, tłoczenie,<br />

eleklrosprężanie<br />

automatyzacja i zdalna obsługa, zabezpieczenia<br />

przeciwhałasowe<br />

zmiana technologii (obróbka elektrochemiczna)<br />

robotyzacja, obudowy dżwiękochlonno-izolacyjne<br />

obudowy dźwiękochłonno-izolacyjne, adaptacja<br />

akustyczna pomieszczeń, automatyzacja,<br />

wprowadzanie technologii bezczółenkowej<br />

tłumiki akustyczne, obudowy dźwiekochlonno-izolacyjne<br />

obudowy dźwiekochlonno-izolacyjne, automatyzacja<br />

56 57

Wiele przykładów rozwiązań konstrukcyjnych mających na celu ograniczeni!<br />

hałasu technologicznego oraz hałasu własnego maszyn (tzn. hałasu generowane<br />

go na biegu jałowym) opisano w literaturze [10], [12], [44], [54]. Niektón<br />

z nich pokazano na rys. 3.24-3.30 oraz w tablicy 3.14.<br />

IW7Z<br />

Rys. 3.25. Przykład amortyzatora, w którym<br />

zastosowano gumę jako maieria! sprężysty: 1 —<br />

śruba fundamentowa, 2 — podkładka metalowa,<br />

3 — nakrętki, 4 — elementy gumowe, 5 — tuleje<br />

gumowe, 6 — element korpusu maszyny [54]<br />

Rys. 3.26. Przykłady wytłumienia drgań<br />

kota zębatego (obniżenie hałasu<br />

o 6-8 dli): I - podkładki tłumiące, 2 -<br />

krążek z tworzywa sztucznego lub z melalu,<br />

3 - śruby, 4 - pierścień z innego materiału<br />

niż koło zębate [54]<br />

Rys. 3.24. Przykłady elementów amortyzujących przystosowanych do przenoszenia sił poziomych<br />

i pionowych [54]<br />

Zależności poziomu hałasu od sposobu posadowienia torów [54]<br />

Tablica 3.1<br />

60<br />

L<br />

dB(A)<br />

Sposób zamocowania torów<br />

Poziom hałasu [dB(C)j<br />

50<br />

Szyny wprost na betonie<br />

Szyny wprost na podkładach drewnianych, na żwirze, wypełnione brukowcem<br />

82-85<br />

78<br />

40<br />

Odcinek zalany asfaltem<br />

73<br />

30<br />

0 10 20 30 40 d.mm 50<br />

Podkłady na płycie betonowej z izolacją sprężystą<br />

60<br />

Rys. 3.27. Zależność poziomu hałasu L łożyska tocznego od jego średnicy d (54J<br />

59

Rys. 3.28. Nakładki lokalizujące drgania łożysk tocznych: a) budowa nakładki, b) sposób<br />

montażu [S4|<br />

= .1<br />

3.6.2. Emisja ciepła i pary wodnej<br />

Ciepło i zawartość <strong>pracy</strong> wodnej w powietrzu to czynniki, które mają duży<br />

wpływ na zdolność człowieka do wysiłku fizycznego. Z punktu widzenia ergonomii<br />

pożądane jest takie ukształtowanie czynników klimatycznych, aby<br />

przy określonym poziomie wysiłku fizycznego i przy określonej cie<strong>pl</strong>ej i/olacyjności<br />

odzieży roboczej zagwarantować pracującemu człowiekowi warunki<br />

komfortu cie<strong>pl</strong>nego. W tym przypadku suma zysków ciepła produkowanego<br />

przez organizm człowieka lub uzyskiwanego ze źródeł zewnętrznych równa<br />

się sumie strat ciepła oddawanego do otoczenia w wyniku konwekcji, przewodzenia,<br />

parowania i promieniowania. O intensywności oddawania ciepła przez<br />

ciało człowieka do otoczenia decydują cztery parametry mikroklimatu:<br />

— temperatura powietrza;<br />

— intensywność promieniowania cie<strong>pl</strong>nego, pochodzącego głównie od nagrzanych<br />

powierzchni aparatów technologicznych oraz obrabianego (przetwarzanego)<br />

materiału lub surowca;<br />

— wilgotność powietrza;<br />

— prędkość ruchu powietrza.<br />

Dwa pierwsze czynniki wyrażają tzw. ciepło jawne, trzeci - ciepło utajone<br />

(zawarte w formie ciepła parowania określonej ilości wody znajdującej się<br />

w stanie gazowym). Brak komfortu cie<strong>pl</strong>nego wywołuje liczne negatywne skutki<br />

(tablica 3.15).<br />

Wiele procesów technologicznych przebiega z wydzielaniem ciepła i pary<br />

wodnej do otoczenia. Ciało pracującego człowieka również jest źródłem ciepła,<br />

pary wodnej oraz dwutlenku węgla (tabl. 3.16). W tablicy 3.17 zawarte są<br />

dane dotyczące ilości powietrza potrzebnej człowiekowi w zamkniętym pomieszczeniu.<br />

Polskie normy dotyczące mikroklimatu mają zdecydowanie diagnostyczny<br />

charakter i prezentują metody oceny różnego typu mikroklimatów:<br />

umiarkowanego, gorącego i zimnego. Z tego powodu ich przydatność w procesach<br />

projektowania systemów <strong>pracy</strong> jest ograniczona.<br />

Rys. 3.2'J. Wentylacja osłony dźwiękoizolacyjnej silnika elektrycznego: 1 - osłona, 2 - wyciszon Przy <strong>projektowaniu</strong> procesów technologicznych oraz urządzeń technicznych<br />

kanały wentylacyjne, 3 - przegra przegroda mięy między doproadzonym doprowadzonym a odpwa odprowadzonym powietrzem, należy uwzględnić prognozowane wielkości emisji ciepła i pary wodnej do<br />

4 — wiol powietrza, 5 — wylot powietrza [44J<br />

otoczenia, spowodowanej:<br />

a) realizacją procesu technologicznego;<br />

b) obecnością pracujących w pomieszczeniu ludzi, przy uwzględnieniu<br />

poziomu ich aktywności fizycznej.<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> procesów technologicznych oraz maszyn, które mogą<br />

być źródłami emisji ciepła i pary wodnej do strefy przebywania ludzi, należy<br />

kierować się następującymi zasadami:<br />

a) dobierać technologie mające minimalny wpływ na warunki mikroklimatu;<br />

b) procesy technologiczne przebiegające ze znacznym wydzielaniem ciepła<br />

Rys. 3.30. Przykład izolacji przeciwdrganiowej szyny w postaci podkładek amortyzujących: I- i/lub pary wodnej należy realizować przy użyciu maszyn zapewniających herszyna,<br />

2 - podkładka pod uchwyt dociskający, 3 - podkładka pod szynę, 4 - podkładka mię* metyzację procesów albo ich automatyzację (w celu odsunięcia człowieka -<br />

szyną a podkładem [54]<br />

operatora od strefy zagrożenia lub uciążliwości);<br />

60 6I

Tablica 3.15<br />

20 °C<br />

21<br />

22<br />

23<br />

24<br />

25<br />

26<br />

ID 27<br />

JB 28<br />

| 29<br />

| 30<br />

1 3)<br />

I 32<br />

*~ 33<br />

34<br />

35<br />

40*-<br />

Wpływ wzrostu temperatury powietrza (przy 50% wilgotności względnej) na samopoczucie<br />

człowieka i jego stan psychofizjologiczny |15]<br />

temperatura komfortu cie<strong>pl</strong>nego<br />

uciążliwość<br />

podniecenie<br />

trudności zachowania uwagi<br />

spadek wydajności <strong>pracy</strong> umysłowej<br />

wzrost liczby błędów w <strong>pracy</strong><br />

spadek wydajności prac zręcznościowych<br />

wzrost liczby wypadków<br />

spadek wydajności <strong>pracy</strong> ciężkiej<br />

zaburzenia gospodarki wodno-solnej ustroju<br />

silne obciążenie układu krążenia<br />

silne zmęczenie i groźba wyczerpania<br />

najwyższa możliwa do zniesienia<br />

temperatura graniczna<br />

1 pełna zdolność do <strong>pracy</strong><br />

lekkie zaburzenia<br />

psychiczne<br />

zaburzenia<br />

psyctiofizjologiczne<br />

zaburzenia<br />

fizjologiczne<br />

zaburzenia<br />

fizjologiczna<br />

niu stężenia CO 2<br />

w powietrzu ponad 0,1%. Przekroczenie tej wartości powoduje<br />

wyraźny wzrost uczucia duszności, zwłaszcza przy podwyższonej wilgotności<br />

powietrza (ponad 70%), przy czym to uczucie duszności nie jest spowodowane<br />

brakiem tlenu.<br />

Tablica 3.17<br />

Ilość powietrza potrzebna człowiekowi w okresie 1 godziny w zamkniętym pomieszczeniu<br />

Pokoje mieszkalne<br />

i pożądana krotność wymiany powietrza [wg l'N-83/11-03430]<br />

Rodzaj pomieszczenia<br />

Szkoły dla dzieci do lal 12<br />

Szkoły dla dzieci powyżej łat 12<br />

Laboratoria<br />

Sale operacyjne w szpitalach<br />

Restauracje, kawiarnie<br />

Sale zebrań, w których pali się papierosy<br />

Teatry<br />

Kina<br />

Minimalna ilość powietrza<br />

|m 3 /osobę]<br />

15<br />

15-30<br />

20-40<br />

20-30<br />

20-30<br />

30-50<br />

30-50<br />

20-30<br />

20-30<br />

Zalecana krotność wymiany<br />

powietrza (1/h]<br />

1 -2<br />

2-3<br />

3-4<br />

5-15<br />

4-8<br />

10-12<br />

4-6<br />

10- 15<br />

10- 15<br />

Tablica 3.H<br />

Kuchnie duże<br />

40-50<br />

8-12<br />

Ilość wydzielanego ciepła, dwutlenku węgla i wody w ciągu jednej godziny przez człowieki<br />

ważącego 70 kg (na podstawie 174))<br />

Ilość w temperaturze + 20° C<br />

Rodzaj aktywności fizyczne)<br />

Ciepło [kJ/hl<br />

CO 2<br />

[I,]<br />

H 2<br />

O [cm a /h|<br />

Ustępy ogólne<br />

Pływalnie<br />

Łazienki<br />

40-50<br />

40-50<br />

40-50<br />

2-4<br />

2-4<br />

2-4<br />

1.<br />

2.<br />

3.<br />

4.<br />

Spoczynek<br />

Lekka praca fizyczna<br />

Średnia praca fizyczna<br />

Ciężka praca fizyczna<br />

c) jeśli nie można uniknąć nadmiernej emisji ciepła i pary wodnej do oto<br />

czenia, należy zaprojektować skuteczne układy <strong>stanowisk</strong>owej wentylacji od<br />

ciągowej, klimatyzacji oraz zaprojektować osłony skutecznie ekranujące źr6<br />

dła promieniowania cie<strong>pl</strong>nego.<br />

Projektując wentylację pomieszczeń, należy uwzględnić dane zawartt<br />

w PN-83/B-03430 oraz mieć na uwadze zalecenia higieniczne o nieprzekracza-<br />

420<br />

500<br />

840<br />

1260<br />

43<br />

46<br />

52<br />

64<br />

90<br />

125<br />

180<br />

310<br />

Technika regulacji temperatury powietrza w pomieszczeniach przemysłowych<br />

W chłodnej porze roku występuje konieczność ogrzewania pomieszczeń<br />

<strong>pracy</strong>. Jedynie w nielicznych przypadkach, na tzw. wydziałach gorących,<br />

gdzie emisja ciepła z urządzeń technologicznych jest bardzo duża, nie stosuje<br />

się dodatkowego ogrzewania pomieszczeń. Jest to rozwiązanie niekorzystne<br />

dla pracowników z uwagi na znaczne różnice temperatur w różnych punktach<br />

pomieszczenia oraz zimne przeciągi, będące powodem częstych chorób przeziębieniowych<br />

i reumatycznych. Pożądane są jak najmniejsze różnice temperatur<br />

w pomieszczeniu, również w przekroju pionowym — do wysokości człowieka.<br />

Korzystna jest przy tym nieco wyższa temperatura na poziomie nóg,<br />

a niższa — na poziomie głowy, lecz jest to trudne do uzyskania (należałoby<br />

62 63

stosować ogrzewanie posadzki, np. ciepłym powietrzem przepływającym p rZ<br />

y intensywnej wentylacji nawiewnej występuje niebezpieczeństwo spow<br />

kanałach). W praktyce tradycyjnie w pobliżu okien stosuje się grzejniki wodowania uciążliwości w postaci nadmiernej prędkości ruchu powietrza,<br />

rurowe ze spiralnym użebrowaniem oraz nagrzewnice wentylatorowe. Czynni- Ponadto prędkość ruchu powietrza musi być ograniczona ze względu na hałas<br />

kiem grzewczym jesl często woda ogrzewana w wymienniku ciepła od techno- ( ta<br />

bl. 3.18 i 3.19).<br />

logicznej pary odlotowej. W nagrzewnicach wentylatorowych powietrze tłoczone<br />

do pomieszczenia ogrzewane jest podczas przejścia przez wężownicę<br />

zasilaną parą odlotową lub przez grzejnik elektroniczny. Podobne konstrukcje<br />

stosuje się nad bramami wyjazdowymi z hali, realizujące tzw. kurtyny powietrzne,<br />

zapobiegające powstawaniu zimnych przeciągów.<br />

SB\)<br />

W konstrukcji budynku należy przewidywać i uwzględniać zyski ciepła pochodzące<br />

od promieniowania słonecznego. Dotyczy to przede wszystkim usytuowania<br />

i wymiarów powierzchni oszklonej, kątów nachylenia dachu, izolacji<br />

cie<strong>pl</strong>nej przegród i ich szczelności oraz orientacji budynku względem stron<br />

świata. Jest to bardzo ważne, gdyż w kabinie operatora suwnicy, znajdującej<br />

się blisko stropu hali, temperatura w upalne dni osiąga 70°C wskutek wtórnego<br />

promieniowania cie<strong>pl</strong>nego od nagrzanej słońcem powierzchni dachu.<br />

W praktyce stosuje się ochładzanie powietrza głównie poprzez wentylację nawiewną,<br />

wykorzystując niższą temperaturę powietrza zewnętrznego. Sposób<br />

ten zawodzi, gdy temperatura powietrza zewnętrznego zbliża się do temperatury<br />

powietrza wewnątrz hali, czyli w dni upalne. W takim przypadku należy<br />

d)<br />

stosować ochładzanie powietrza nawiewanego w wymiennikach ciepła zasilanych,<br />

np. zimną wodą.<br />

Wentylacja i klimatyzacja pomieszczeń przemysłowych<br />

Wentylacja jako świadomie realizowana wymiana powietrza w pomieszczę<br />

niu może mieć na celu:<br />

a) zmianę temperatury powietrza,<br />

b) zwiększenie ilości tlenu zużytego przez oddychanie,<br />

c) zmniejszenie stężenia zanieczyszczeń powietrza,<br />

d) osuszenie powietrza.<br />

Ze względu na sposób realizacji można ją podzielić na dwa rodzaje:<br />

• wentylację naturalną (grawitacyjną), działającą na zasadzie różnicy temperatur<br />

powierza (cie<strong>pl</strong>ejsze warstwy powietrza unoszą się, a na dół spływaj)<br />

chłodniejsze masy powietrza z zewnątrz pomieszczenia),<br />

• wentylację sztuczną (mechaniczną), polegającą na wymuszaniu mchu powietrza<br />

przy użyciu urządzeń mechanicznych (rys. 3.31 ).<br />

Niezależnie od tego podziału rozróżnia się wentylację ogólną (wymiani<br />

powietrza w całej hali) oraz wentylację miejscową, czyli lokalną wymianę powietrza<br />

na <strong>stanowisk</strong>u, w miejscu powstawania zanieczyszczeń, przy intensywnych<br />

źródłach ciepła itp.<br />

W pomieszczeniu mogą istnieć różnorodne przepływy powietrza (rys. 3.32).<br />

Zależnie od potrzeb, można w ten sposób zyskać skuteczniejsze ogrzewanie lub<br />

ochładzanie pomieszczenia.<br />

Rys. 3.31. Mechaniczne urządzenia wentylacyjne: a) wentylator osiowy, b) wentylator promieniowy,<br />

c) ejektor, d) dysze promieniowe tworzące wir stacjonarny, 1 — przewód sprężonego powietrza<br />

roboczego, 2 — komora ssania, 3 — dysza, 4 — komora mieszania, 5 — dyfuzor<br />

Tablica 3.18<br />

Wartości zalecanych prędkości wypływu powietrza z nawiewników [4]<br />

Sale koncertowe i teatry<br />

Rodzaj pomieszczenia<br />

Sale operacyjna i pokoje chorych<br />

Audytoria, biura, hotele, kina, sale posiedzeń<br />

Sale zebrań, restauracje, kawiarnie, domy towarowe<br />

Hale przemysłowe<br />

Dla nawiewników umieszczonych w strefie przebywania ludzi<br />

Dopuszczalny poziom głośności<br />

w fontach<br />

25<br />

30<br />

35<br />

40<br />

50-60<br />

-<br />

dźwięku<br />

w liczbach N<br />

64 65<br />

20<br />

25<br />

30<br />

35<br />

45-55<br />

-<br />

Zalecana<br />

prędkość<br />

3-4<br />

4<br />

5<br />

7<br />

7<br />

1-2

Tablica 3.r Urządzenia te umożliwiają formowanie i kierowanie strumienia powietrznego<br />

Wartości zalecanych prędkości powietrza we wlotach wywiewnych 14] za pomocą łopatek-kierujących, stałych i nastawnych, prostych lub pierścieniowych,<br />

dysz, talerzy, płyt perforowanych itp. (rys. 3.33).<br />

1. Poza strefą przebywania ludzi<br />

Położenie wylotu<br />

2. Z dala od miejsc stałego przebywania ludzi<br />

3. W pobliżu miejsc przebywania ludzi<br />

4. Otwory wyrównawcze w ścianie działowej lub drzwiach<br />

Prędkość<br />

[m/s]<br />

4<br />

3<br />

2<br />

1<br />

a) i//<br />

////////j,<br />

Rys. 3.32. Różne rodzaje przepływów powietrza w pomieszczeniu wentylowanym, przy różnyi<br />

usytuowaniu otworów nawiewnych i wywiewnych: a) z góry na dót (ogrzewanie pomieszczenia]<br />

b) z dołu do góry (ochładzanie powietrza), c) z góry do góry (ochładzanie pomieszczenia)<br />

Zmniejszenie prędkości powietrza wypływającego z otworów nawiewnyci<br />

— przy stałej objętości powietrza świeżego dostarczanego do pomieszczeni!<br />

w ciągu 1 godziny — można uzyskać przez stosowanie kanałów wentylacy}<br />

nych o większych powierzchniach przekroju oraz nawiewników na wylotacl<br />

kanałów, rozpraszających strumień powietrza na boki i zmniejszających jegt<br />

zasięg. Do tego celu stosuje się tzw. anemostaty. Z uwagi na miejsce usytuo<br />

wania rozróżnia się nawiewniki ścienne, sufitowe, podokienne i podłogowe<br />

Rys. 3.33. Podstawowe lypy nawiewników przemysłowych: a) nawiewnik ścienny z łopatkami<br />

rozbieżnymi, b) anemostal sufitowy, c) nawiewnik ekranowy, d) nawiewnik podokienny, e) nawiewnik<br />

sufitowy z łopatkami kierującymi i wytłumieniem<br />

Jedną z podstawowych wielkości przy obliczaniu parametrów układów<br />

wentylacyjnych jest tzw. krotność wymiany powietrza n:<br />

„ = ± [l/h]<br />

(3.1)<br />

gdzie: n — krotność wymiany powietrza,<br />

L — objętość powietrza dostarczanego do pomieszczenia w ciągu<br />

1 godziny,<br />

V — objętość pomieszczenia.<br />

66<br />

67

Przy <strong>projektowaniu</strong> lub sprawdzaniu parametrów wentylacji wymagam<br />

krotności wymiany powietrza dobiera się z tablic. Ustalone one zostały n;<br />

podstawie doświadczeń, i tak np.:<br />

• w mieszkaniach n = 1,<br />

• w biurach n = 2,<br />

• w szkołach n = 2 -r 2,5,<br />

• w kuchniach i łazienkach n = 2 ł 3,<br />

• w ubikacjach n = 3 ~ 5,<br />

• w halach fabrycznych n > 2.<br />

Wartości te odnoszą się do sytuacji, gdy nie ma w powietrzu żadnydt<br />

szkodliwych zanieczyszczeń gazowych i pyłowych. Jeżeli takie zanieczyszczę,<br />

nia występują, krotność należy zwiększyć o wartość:<br />

gdzie: S — istniejące stężenie zanieczyszczenia,<br />

S d<br />

— stężenie dopuszczalne.<br />

Stosuje się też inny wskaźnik, Izw. wielkość wietrzenia. Jest to ilość po<br />

wietrzą w m 3 , która powinna być doprowadzona do pomieszczenia podcza<<br />

I godz. na każdą pracującą tam osobę. Wskaźnik ten zależy między innym<br />

od objętości pomieszczenia przypadającej na jedną osobę. Najczęściej przyj<br />

muje się wartość 30 m'/h na 1 osobę.<br />

Zbędna ilość ciepła powinna być wyprowadzona z pomieszczenia wraz z usu<br />

wanym powietrzem. Krotność wymiany można więc obliczyć z zależności:<br />

gdzie:<br />

V<br />

At<br />

C<br />

L ~ [l/A], (3.3!<br />

suma zysków ciepła w pomieszczeniu po obliczeniu stra<br />

ciepła wskutek nieszczelności budynku, przewodnictwa pod<br />

łogi, itp.,<br />

objętość pomieszczenia,<br />

różnica temperatur powietrza wewnątrz pomieszczenia i po<br />

wietrzą nawiewnego,<br />

ciepło właściwe powietrza.<br />

Aby w pomieszczeniu utrzymane były żądane parametry klimatyczne, niezbędne<br />

jest odpowiednie przygotowanie nawiewnego powietrza. W zimie przygotowanie<br />

to polega na ogrzaniu i nawilżeniu powietrza, a latem — gdy ilość<br />

ciepła i wilgoci w powietrzu zewnętrznym jest wyższa od pożądanej w pomieszczeniu<br />

— powietrze nawiewne powinno być ochłodzone i osuszone. Uzdatnianie<br />

powietrza nawiewanego odbywa się w tzw. komorze klimatyzacyjnej, która zależnie<br />

od rodzaju obiegu wody (zamknięty lub otwarły) może nawilżać i ogrzewać<br />

lub osuszać i ochładzać powietrze dostarczane z zewnątrz (rys. 3.34).<br />

Rys. 3.34. Schemat komory klimatyzacyjnej pracującej z udziałem powietrza obiegowego<br />

Zabezpieczenia przed nadmiernym promieniowaniem cie<strong>pl</strong>nym<br />

Nadmierne promieniowanie cie<strong>pl</strong>ne pochodzące od słońca można ograniczyć<br />

poprzez odpowiednią konstrukcję i usytuowanie budynku, stosowanie żaluzji na<br />

oknach oraz stosowanie szyb ze specjalnego szkła, znacznie odbijającego promieniowanie<br />

cie<strong>pl</strong>ne. W praktyce przemysłowej stosuje się niekiedy malowanie<br />

szyb wapnem lub kredą jako środek doraźny i najtańszy. Nie należy go jednak<br />

zalecać ze względu na zmniejszenie trwałości okien i pogorszenie estetyki.<br />

Urządzenia technologiczne i materiał obrabiany w tzw. procesach gorących<br />

są często źródłami bardzo intensywnego promieniowania cie<strong>pl</strong>nego. Stosowane<br />

są tu najczęściej następujące zabezpieczenia:<br />

a) ekrany i obudowy na źródłach promieniowania (np. zasłony łańcuchowe<br />

i wodne na otworach pieców grzewczych),<br />

b) ekrany chroniące ludzi (np. przed otworem pieca grzewczego — ekran blaszany<br />

ma okno zasłonięte siatką stalową o gęstych oczkach, co umożliwia<br />

obserwację, a pochłania w znacznym stopniu promienie podczerwone),<br />

c) stosowanie odzieży, okularów, masek, rękawic, itp.; najlepsze są takie rozwiązania,<br />

które nie dopuszczają do rozprzestrzeniania się promieniowania<br />

(np. indukcyjne piece grzewcze zamiast gazowych) lub eliminują konieczność<br />

przebywania człowieka w strefie promieniowania (automatyzacja,<br />

stosowanie manipulatorów i robotów w hutnictwie, kuźnictwie, odlewnictwie<br />

itd.).<br />

68 69

Koncepcje projektowania warunków mikroklimatu<br />

j<br />

e) intensywność wentylacji płuc, wynikająca z intensywności wysiłku fizycznego.<br />

W celu uzyskania termicznych warunków <strong>pracy</strong> człowieka maksymalnie ••<br />

zbliżonych do stanu optymalnego (przy uwzględnieniu stopnia obciążenia [ Najwyższe dopuszczalne stężenia czynników szkodliwych dla zdrowia<br />

fizycznego) a stosuje się różne środki techniczne i organizacyjne.<br />

• w środowisku <strong>pracy</strong> ustala się jako:<br />

Środki techniczne to przede wszystkim urządzenia grzewcze, wentylacyjne, 1<br />

klimatyzacyjne oraz zabezpieczające przed nadmiernym promieniowaniem<br />

cie<strong>pl</strong>nym. Są lo środki stosowane najczęściej w celu złagodzenia niekorzystnego<br />

wpływu technologii oraz konstrukcji budynków przemysłowych na warunki<br />

mikroklimalyczne. Najlepszym, lecz niestety czysto teoretycznym rozwiązaniem<br />

byłoby takie wykorzystanie energii obecnie rozpraszanej w procesie<br />

1) najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS), średnie ważone, których oddziaływanie<br />

na pracownika w ciągu ośmiogodzinnego czasu <strong>pracy</strong> przez okres<br />

jego aktywności zawodowej nie powinno spowodować ujemnych zmian w jego<br />

stanie zdrowia oraz stanie zdrowia jego przyszłych pokoleń,<br />

2) najwyższe dopuszczalne stężenia chwilowe (NDSCh) — jako wartości<br />

średnie — które nie powinny spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia<br />

technologicznym, aby służyła ona do właściwego ogrzewania, nawilżania i pracownika oraz w stanie zdrowia przyszłych pokoleń, jeżeli utrzymują się<br />

i wymiany powietrza w pomieszczeniu. Ideę tę można częściowo choćby ; w środowisku <strong>pracy</strong> nie dłużej niż 30 minut w czasie zmiany roboczej,<br />

realizować, konstruując urządzenia i maszyny technologiczne hermetyzujące<br />

3) najwyższe dopuszczalne stężenie progowe (NDSP), które ze względu na<br />

procesy, które mogą wpływać ujemnie na mikroklimat, stosując rekuperację<br />

zagrożenie zdrowia lub życia pracownika nie mogą być w środowisku <strong>pracy</strong><br />

(odzysk) ciepła zawartego w spalinach, zużytej parze wodnej, gazach odloto- \<br />

przekroczone w żadnym momencie.<br />

wych o znacznej energii, wznosząc obiekty budowlane o dużej izolacyjności<br />

O szkodliwości pyłków decyduje ponadto wielkość ziaren. Budowa morfologiczna<br />

jamy nosowej i górnych dróg oddechowych przystosowana jest do<br />

ścian i stropów, umożliwiających regulowane wykorzystanie energii słonecznej<br />

(także ilo ochładzania budynku).<br />

Środki organizacyjne to głównie stosowanie odpowiedniego rytmu <strong>pracy</strong><br />

i wypoczynku, stosowanie rotacji pracowników zatmdnionych na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

najbardziej uciążliwych, organizowanie <strong>pracy</strong> <strong>stanowisk</strong> zimnych poza strefą<br />

wpływu <strong>stanowisk</strong> gorących (w hutach, kuźniach, odlewniach) oraz mechanizacja<br />

i automatyzacja procesów technologicznych (zmniejszenie obciążenia ;<br />

fizycznego oraz odsunięcie pracownika od strefy niekorzystnych warunków<br />

klimatycznych). Nie można również pominąć takich typowych działań z za- .<br />

kresu bhp, jak wyposażenia pracowników w ubrania ochronne, okulary, kapę- \<br />

lusze azbestowe, rękawice, buty, zaopatrzenie w napoje mineralizowane itp.<br />

Te ostatnie działania powinny być traktowane jako ostateczność, gdy są w danej<br />

chwili możliwe do wprowadzenia rozwiązania poprawiające warunki mikroklimatyczne.<br />

Ochrony osobiste z reguły są uciążliwe dla pracowników,<br />

utrudniają ruchy, zmniejszają wydajność wskutek zwiększenia wysiłku fizycznego<br />

(ciężar ochron) itd. W celu poprawienia warunków mikroklimatu w przemyśle<br />

stosuje się różnego rodzaju urządzenia techniczne stanowiące dodatkowe<br />

(poza technologicznym) wyposażenie pomieszczeń i oczywiście dodatkowo<br />

zużywające znaczne niekiedy ilości energii.<br />

3.6.3. Emisja zanieczyszczeń powietrza<br />

O szkodliwości zanieczyszczeń powietrza dla zdrowia człowieka decydują<br />

takie ich parametry, jak:<br />

a) skład chemiczny fazy rozproszonej,<br />

b) stężenie zanieczyszczeń,<br />

c) czas narażenia człowieka na działanie zanieczyszczeń,<br />

d) wielkość ziaren zanieczyszczeń pyłowych i mgieł,<br />

skutecznego zatrzymywania cząstek pyłu o średnicach powyżej 3 u.m. Ziarna<br />

mniejsze, o średnicach od 0,1 u,m c '° 2 p.m są zatrzymywane w pęcherzykach<br />

płucnych i dlatego są najbardziej szkodliwe. Decyduje o tym gwałtownie<br />

rosnąca — w miarę malenia średnic ziaren — ich łączna powierzchnia.<br />

Pyły najmniejsze, o rozdrobnieniu subkoloidalnym, wykazujące mchy<br />

Browna, są wyrzucane z płuc wraz z wydychanym powietrzem i dlatego ich<br />

szkodliwość jest zdecydowanie mniejsza.<br />

Wiele procesów technologicznych przebiega ze znacznym wydzielaniem<br />

pyłów, mgieł, par, dymów i gazów. Do najbardziej pyłotwórezych należą<br />

procesy: mielenia, tłuczenia, przesiewania, transportu i mieszania ciał sypkich,<br />

szlifowania, polerowania, itp. Mgły i pary powstają w procesach obróbki<br />

cie<strong>pl</strong>no-chemicznej, przy szlifowaniu i skrawaniu metali (parowanie i rozpryski<br />

chłodnicze), w procesach farbiarskich, przy produkcji żywności itp. Dymy<br />

i gazy to przede wszystkim produkty spalania paliw, lecz powstają też w dużych<br />

ilościach podczas spawania, zgrzewania, w procesach gorącej obróbki<br />

<strong>pl</strong>astycznej, w procesach odlewniczych, hutniczych itp.<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> procesów technologicznych oraz maszyn i urządzeń<br />

służących do ich realizacji należy poszukiwać rozwiązań eliminujących zagrożenie<br />

nadmierną emisją zanieczyszczeń. Szczególną uwagę poświęcić należy<br />

tym działaniom, które ingerują w źródła zanieczyszczeń, w pierwotne przyczyny<br />

ich powstawania oraz tym, które lokalizują te źródła, nic dopuszczając<br />

do rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń.<br />

Istnieje kilka możliwych kierunków takich działań:<br />

1. Zmiany procesu technologicznego i/lub surowca w celu zmniejszenia<br />

ilości wytwarzania i wydzielania się zanieczyszczeń powietrza, np. zastosowanie<br />

tzw. technologii mokrych w cementowniach, spalanie gazu ziemnego<br />

zamiast paliw stałych dla celów grzewczych, stosowanie nagrzewania induk-<br />

70 71

cyjnego lub oporowego zamiast grzania w piecach paliwowych, zastąpienie<br />

spawania przy użyciu elektrod — spawaniem w osłonie gazowej, itd.<br />

2. Zmiany charakterystyki zanieczyszczeń w celu ułatwienia procesów<br />

przechwytywania i neutralizacji, np. taki dobór narzędzi i parametrów obróbki<br />

ciał spoistych, aby powstawał pyl o grubych ziarnach, które łatwo oddzielić<br />

w urządzeniach odpylających, zraszanie powietrza w celu kondensacji zanieczyszczeń<br />

na kropelkach wody, itp.<br />

3. Hennelyzacja procesów emitujących zanieczyszczenia powietrza poprzez<br />

projektowanie szczelnych urządzeń technologicznych z własnymi systemami<br />

odciągowymi, odpylającymi neutralizującymi itp. Przykłady ilustrujące tę zasadę<br />

pokazano na rys. 3.35-3.38.<br />

4. Wentylacja <strong>stanowisk</strong>owa i ogólna. Jeśli nie jest możliwa skuteczna hermetyzacja<br />

źródeł zanieczyszczeń powietrza, należy stosować układy wentylacji<br />

<strong>stanowisk</strong>owej lub/oraz wentylacji ogólnej. Wentylacja <strong>stanowisk</strong>owa jest skuteczniejsza<br />

od ogólnej w przypadku, gdy możliwa jest lokalizacja źródeł zanieczyszczeń.<br />

Przykłady rozwiązań technicznych pokazano na rys. 3.39.<br />

Rys. 3.35. Obudowa <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong><br />

z górnym wyciągiem powietrza<br />

Rys. 3.36. Obudowa <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong><br />

z dolnym wyciągiem powietrza<br />

Rys. 3.37. Obudowa szlifierki stałej z wyciągiem<br />

powietrznym<br />

72<br />

Rys. 3.38. Obudowa szlilierki ruchomej<br />

z wyciągiem powietrznym<br />

Rys. 3.39. Sposoby rozwiązywania wentylacji <strong>stanowisk</strong>owej: a) instalacja wywiewna z odpylaniem,<br />

b) wadliwie usytuowany odciąg z okapem, c) i d) skierowanie zanieczyszczeń powietrza poza<br />

strefę zasięgu człowieka, e) hermelyzacja szlifierki tarczowej; I - maszyna (źródło zanieczyszczeń),<br />

2 - przewód odprowadzający zanieczyszczenia, 3 - kolektor, 4 - wentylator promieniowy, 5 - silnik,<br />

elektryczny, 6 - urządzenie odpylające (np.cyklon), 7 - pojemnik na pyły<br />

73

Wentylację ogólna, można stosować równolegle ze <strong>stanowisk</strong>ową. Zasady<br />

jej realizacji przedstawiono na rys. 3.40.<br />

bilans objętościowy powietrza nawiewnego i wydzielanego oraz kierunki<br />

rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń;<br />

kierunki przepływu powietrza w pomieszczeniu, które maja. wpływ na skuteczność<br />

ochładzania lub ogrzewania powietrza oraz powstawania Izw.<br />

zwarć wentylacyjnych lub sfer martwych;<br />

konieczność unikania nadmiernej prędkości powietrza nawiewnego i stosowania<br />

anemostatów (rys. 3.41, 3.42).<br />

M f/TTl<br />

j<br />

dyfuzor/ \nagrzewnica<br />

Rys. 3.41. Schemat urządzenia wentylacji mechanicznej ogólnej nawiewnej<br />

d)<br />

A<br />

Rys. :i.4O. Zasady realizacji wentylacji ogólnej: a) ze wspomaganiem wentylatorem osiowym,<br />

b) przy użyciu kanału wywiewnego (kolektora) i wentylatora promieniowego, c) przy użyciu<br />

wiru stacjonarnego, d) przy użyciu Izw. tłoka powietrznego<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> wentylacji należy uwzględnić:<br />

- bilans cie<strong>pl</strong>ny pomieszczenia - aby w porze zimowej nie obniżyć temperatury<br />

powietrza poniżej wartości wymaganej ze względu na odczucia cie<strong>pl</strong>ne ludzi;<br />

Rys. 3.42. Przykłady rozmieszczenia otworów w pomieszczeniu wentylowanym przy: a) nawiewie<br />

i wywiewie powietrza góra, b) nawiewie powietrza goni i wywiewic dołem, c) nawiewie<br />

powietrza dołem i wywiewie gónj<br />

74 75

5. Automatyzacja procesów technologicznych emitujących zanieczyszczenia<br />

powietrza oraz wyposażenie pracowników dozoru w skuteczne ochrony osobiste.<br />

Ten kierunek działań korekcyjnych jest słuszny wówczas, gdy inne działania<br />

nie mają uzasadnienia technicznego i ekonomicznego oraz gdy pracownicy<br />

dozoru przez niewielką część swego dnia <strong>pracy</strong> przebywają w strefie o nadmiernym<br />

zanieczyszczeniu powietrza. Pamiętać należy o tym, że wszelkie<br />

ochrony osobiste są uciążliwe przy długotrwałym ich użytkowaniu, a ponadto<br />

nie zabezpieczają człowieka we wszystkich sytuacjach, które mogą się zdarzyć'<br />

w procesie <strong>pracy</strong>: np. chronią drogi oddechowe, lecz nie chronią oczu,<br />

mogą być mało skuteczne w sytuacjach awaryjnych, itp.<br />

3.6.4. Emisja energii szkodliwej<br />

Pod pojęciem energii szkodliwej rozumiemy energię związaną z:<br />

— polami elektromagnetycznymi o dużym natężeniu,<br />

— promieniowaniem elektromagnetycznym wysokiej częstotliwości,<br />

— promieniowaniem laserowym,<br />

— promieniowaniem jonizującym,<br />

— elektrycznością statyczną.<br />

Częstotliwości i długości tych fal pokazano w tablicy 3.20.<br />

Pola elektryczne i magnetyczne o dużym natężeniu pochodzą od linii<br />

elektroenergetycznych najwyższych napięć oraz od urządzeń elektrycznych<br />

(domowych, przemysłowych i telekomunikacyjnych). Powszechnie stosowane<br />

częstotliwości to 50 Hz lub 60 Hz.<br />

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaproponowała w 1990 roku tymczasowe<br />

graniczne dopuszczalne wartości natężenia pól elektromagnetycznych.<br />

Kierowano się ograniczeniem gęstości prądu wywołanego przez pola zewnętrzne.<br />

Gęstość ta w ludzkim ciele nie powinna przekraczać 10 mA/m 2 .<br />

W przedziale 10-100 mA/m występuje już podrażnienie nerwów. Dla ogółu<br />

ludności w przypadku działania całodobowego dopuszcza się wartości natężeń<br />

pól:<br />

— elektrycznego — 5 kV/m,<br />

— magnetycznego — 0,1 mT,<br />

a w przypadku chwilowego działania w ciągu dnia odpowiednio: 10 kV/m<br />

oraz 1 mT.<br />

Dla pracowników narażonych podczas 8-godzinnej <strong>pracy</strong> dopuszczalne<br />

wartości pól elektromagnetycznych określono jako 10 kV/m oraz 0,5 mT.<br />

Wartości te nie zapewniają jednak poprawnego działania rozruszników serca<br />

każdej konstrukcji i w każdym położeniu ciała.<br />

W wyniku ostatnich badań dotyczących związku między słabymi polami<br />

magnetycznymi a występowaniem nowotworów zarysowuje się tendencja do<br />

radykalnego obniżenia dopuszczalnych natężeń tych pól, przy częstotliwościach<br />

przemysłowych, do wartości 0,1 -0,2 uT.<br />

76<br />

Częstotliwość<br />

(Hz]<br />

10 23 -<br />

10 19 ~<br />

10 22 ~<br />

- 10-"<br />

10 2 ' -<br />

- 10-"<br />

10'°-<br />

-m' J<br />

10 17 -<br />

-10°<br />

1O m ~<br />

— 1Q-'<br />

.,„15<br />

w — -10-"<br />

10 14 ~<br />

-10' 5<br />

10 13 ~<br />

-w- 4<br />

10 1i ~<br />

-io- 3<br />

10" -<br />

- 10' 2<br />

io">-<br />

-w 1<br />

10 9 ~<br />

w" -<br />

-10 1<br />

10 7 ~<br />

-ro 2<br />

w 6 -<br />

-10 3<br />

w 5 -<br />

-10 4<br />

W -<br />

-10 5<br />

10 3 -<br />

-10 6<br />

10 2 -<br />

- 10 7<br />

10 -<br />

-10 a<br />

1 -<br />

o u i<br />

Długość<br />

fal<br />

Im]<br />

-11<br />

- 10-1°<br />

n<br />

— \J<br />

prąd<br />

stały<br />

Zasady promieniowania elektromagnetycznego<br />

promieniowanie y<br />

twarde j,<br />

Rodzaj fal<br />

> średnie -2 J,<br />

miękkie<br />

promieniowanie<br />

nadfioletowe<br />

— ~> świfłtłn H/irfz/s'" 0<br />

L<br />

f<br />

j<br />

•2<br />

•2 8<br />

E<br />

1<br />

o/p<br />

15<br />

g<br />

submilimetrowe<br />

milimetrowe<br />

centymetrowe<br />

decymetrowe<br />

ultrakrótkie<br />

krótkie<br />

średnie<br />

długie<br />

bardzo długie .<br />

ID<br />

o*<br />

•1,<br />

s<br />

b- telewizja<br />

i<br />

i? c<br />

* o •g<br />

•5<br />

!5<br />

<br />

> jonizujące<br />

\~ laserowe<br />

\<br />

> elektromagnetyczne<br />

w.cz.<br />

77

Pola magnetyczne pojawiają się przy przepływie prądu elektrycznego,<br />

a ich ekranowanie nie jesl skuteczne. W życiu codziennym najsilniejsze pola<br />

magnetyczne występują przy korzystaniu z urządzeń elektrycznych blisko<br />

ciula, takich jak suszarki do włosów, golarki, wibratory, odkurzacze, wiertarki,<br />

itp. Skutecznym sposobem zmniejszenia wpływu pól elektromagnetycznych na<br />

człowieka jest stosowanie urządzeń elektrycznych o jak najmniejszej mocy<br />

i w zwiększonej odległości od ciała.<br />

Należy również unikać przebywania w pobliżu linii elektroenergetycznych,<br />

rozdzielni i stacji elektroenergetycznych. Jak dotąd nie prowadzi się systematycznych<br />

badań na temat wpływu pól elektro-inagnetycznych pochodzących od<br />

silników, transformatorów i innych urządzeń elektrycznych na pracowników<br />

mających z nimi bliski kontakt (maszyniści elektrowozów, motorniczy tramwajów,<br />

kierowcy wózków akumulatorowych, tokarze, frezerzy, szlifierze itd.).<br />

Promieniowanie elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości występuje<br />

w szerokim zakresie długości fal od IO S m do 10 ć m (300 Hz -r 300 GHz).<br />

Są to fale wykorzystywane w radiofonii, telekomunikacji, telewizji oraz tzw.<br />

mikrofale.<br />

Źródłami fal elektromagnetycznych wysokiej częstotliwości są przede<br />

wszystkim radiowe i telewizyjne urządzenia nadawcze, stacje radarowe i radiolokacyjne,<br />

technologiczne urządzenia grzewcze (piece, suszarki, zgrzewarki),<br />

urządzenia mikrofalowe między innymi domowe kuchenki mikrofalowe<br />

i wiele innych. Źródła tych fal wykorzystuje się też w badaniach naukowych<br />

(spektroskopia mikrofalowa i rezonans paramagnetyczny). Ludzie narażeni na<br />

działanie tych fal o dużym natężeniu pola elektrycznego lub dużej gęstości<br />

mocy odczuwają efekty cie<strong>pl</strong>ne oraz jonizujące, które wywołują zmiany przede<br />

wszystkim w układzie nerwowym i układzie krążenia krwi. Może też występować<br />

uszkodzenie soczewki oka. Obserwuje się objawy zaburzenia regulacji<br />

cie<strong>pl</strong>nej, bóle głowy, bezsenność, niepokój, depresję, osłabienie pamięci,<br />

suchość powiek — czyli tzw. chorobę radiotelegrafistów.<br />

Na podstawie badań poznano szkodliwości pól elektromagnetycznych<br />

i określono wartości natężenia pola oraz gęstości mocy (tablica 3.21).<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> urządzeń wytwarzających promieniowanie elektromagnetyczne<br />

wysokiej częstotliwości należy kierować się następującymi zasadami:<br />

— zabezpieczyć pracowników obsługujących urządzenia przed możliwością<br />

bezpośredniego dotknięcia ciałem metalowej konstrukcji lub metalowego<br />

wsadu; w tym celu miejsca prawdopodobnego kontaktu, np. okolice włączników,<br />

przycisków lub pedały sterowania nożnego, należy pokryć warstwą<br />

materiału izolującego;<br />

— ekranować źródła promieniowania przez osłonięcie miejsc stanowiących<br />

źródła pól rozproszonych (nieużytecznych) za pomocą blachy aluminiowej<br />

lub miedzianej o grubości co najmniej 0,5 mm albo gęstej siatki miedzianej<br />

lub mosiężnej; wszystkie części ekranu powinny być ze sobą połączone<br />

elektrycznie i dobrze uziemione lub zerowane;<br />

78<br />

— ekranować <strong>stanowisk</strong>o <strong>pracy</strong>, tzn. miejsce przebywania człowieka-operatora,<br />

np. wg rys. 3.43.<br />

0,1 - 10<br />

10-30<br />

30 - 300<br />

Zakres częstotliwości<br />

[MHz]<br />

300 - 300 000 pole stacjonarna<br />

300 - 300 000 pole niestacjonarne<br />

Dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych<br />

Wielkość normowana<br />

i jednostka<br />

E(V/mj<br />

E [V/mj<br />

E [V/rn]<br />

p (W/m 2 )<br />

p [W/m 2 ]<br />

Tablica 3.21<br />

Należenie pola elektrycznego E lub gęstości mocy p<br />

8h<br />

70<br />

20<br />

20<br />

2<br />

10<br />

4h<br />

140<br />

28<br />

28<br />

2,8<br />

14<br />

G = generator promieniowania<br />

EP = ekran pochłaniający<br />

Rys. 3.43. Przykład ekranowania <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong><br />

ekranować samego pracownika przez ubiór ochronny wykonany z tkaniny<br />

metalizowanej, uzupełniony o okulary ze szkłem metalizowanym albo z topioną<br />

siatką miedzianą oraz o hełm lub kaptur z siatki miedzianej lub mosiężnej;<br />

ze względu na uciążliwość spowodowaną koniecznością noszenia<br />

takiego ubioru ochrona taka może być stosowana tylko doraźnie, np. w sytuacjach<br />

awaryjnych;<br />

gdy jest to konieczne, wyznaczyć strefy niebezpieczne i rygorystycznie<br />

przestrzegać zakazu przebywania w tych strefach oraz skracać czas przebywania<br />

ludzi w strefach zagrożeń, korzystając z danych zawartych w tablicy<br />

3.22.<br />

1h<br />

560<br />

56<br />

56<br />

5,7<br />

2,8<br />

79

Zakres częstotliwości<br />

[MHz]<br />

0,1 - 10<br />

0,1 - 10<br />

10 - 300<br />

0,3 - 300 GHz<br />

Zależność czasu napromieniowania ud wartości należenia pola<br />

Rodzaj pola<br />

Składowa magnetyczna<br />

Składowa elektryczna<br />

Składowa elektryczna<br />

pole stacjonarne<br />

pole niestacjonarne<br />

Doza dopuszczalna<br />

80 (h-A/m)<br />

560 (hV/m)<br />

3200 (h-V 2 /m 2 )<br />

32 (h-WV)<br />

800 (h W 2 /m')<br />

Tablica 3.22<br />

Dopuszczalny czas<br />

ekspozycji<br />

["]<br />

80/H<br />

560/E<br />

3200/E 2<br />

32/p 2<br />

800/p 2<br />

— inechanizować lub automatyzować procesy <strong>pracy</strong>, w których występuje<br />

intensywne promieniowanie elektromagnetyczne wysokiej częstotliwości<br />

oraz unikać metalowych konstrukcji sprzętów <strong>stanowisk</strong>owych (stołów,<br />

krzeseł, regałów itp.).<br />

Promieniowanie laserowe lokuje się w obrębie promieniowania elektromagnetycznego<br />

świetlnego i podczerwonego. Lasery to optyczne źródła światła,<br />

które dzięki emitowaniu spójnego i niemal monochromatycznego promieniowania<br />

znajdują szerokie zastosowanie w holografii, interferometrii, medycynie,<br />

astronomii, radiologii, chemii, telekomunikacji i wielu innych dziedzinach.<br />

Dzięki dużej gęstości strumienia mocy — do kilkuset MW/cm 2 — promieniowanie<br />

laserowe umożliwia precyzyjne cięcie, przewiercanie otworów, spajanie zarówno<br />

tkanek organizmów żywych, jak i trudnoto<strong>pl</strong>iwych materiałów. Promieniowanie<br />

laserowe wykorzystuje się powszechnie w profesjonalnych i domowych<br />

urządzeniach audio, np. w odtwarzaczach płyt kompaktowych.<br />

Duże moce i gęstość energii promieniowania laserowego stanowią źródła<br />

zagrożeń dla ludzi pracujących przy urządzeniach laserowych. Wielkość<br />

zagrożenia zależy od długości fali, czasu trwania emisji, czasu ekspozycji<br />

i układu impulsów.<br />

Najbardziej wrażliwym narządem jest oko. Uszkodzenia mogą powstać<br />

wskutek przegrzania siatkówki lub rogówki oraz wskutek wpływu reakcji fotochemicznych<br />

na nerw wzrokowy.<br />

Podczas ekspozycji urządzeń laserowych powstają często szkodliwe dla<br />

człowieka substancje: jod, brom, cyjanki, tlenki ołowiu i rtęci. Promień lasera<br />

może też zainicjować pożar. Ochrona człowieka przed szkodliwym promieniowaniem<br />

laserowym polega na lakim <strong>projektowaniu</strong> urządzeń <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>,<br />

aby odizolować człowieka od źródła promieniowania. Jeżeli to nie jest możliwe,<br />

wiązka laserowa powinna być skierowana powyżej głowy pracownika,<br />

najlepiej w stronę absorbującej emisję przegrody. Miejsce padania wiązki<br />

powinno być tak obudowane, aby wydostające się na zewnątrz światło rozproszenia<br />

było jak najmniejsze. Systemy laserowe dużej mocy powinny być zaopatrywane<br />

w blokady, umożliwiając wyłączenie urządzenia w momencie<br />

zaistnienia niebezpieczeństwa. Ponadlo pracownicy zatrudnieni przy obsłudze<br />

laserów powinni korzystać z ochron osobistych wykonanych z materiałów<br />

rozpraszających i odbijających promieniowanie, a także ze specjalnych okularów<br />

zaopatrzonych w tzw. filtry laserowe.<br />

Promieniowanie jonizujące występuje w zakresie długości fal od 10 7<br />

m<br />

do 10~ 13<br />

m i obejmuje promieniowanie nadfioletowe (UV), Rentgenowskie<br />

(X), oraz gamma (y)- Źródła promieniowania jonizującego stosuje się w medycynie<br />

(UV, X), technice, w energetyce jądrowej oraz badaniach naukowych.<br />

Pochłonięcie przez ciało człowieka pewnej ilości promieniowania jonizującego<br />

rozpoczyna złożony cykl przemian fizykochemicznych, biochemicznych,<br />

patofizjologicznych i morfologicznych, które w razie przekroczenia krytycznej<br />

dawki mogą doprowadzić do poważnych zaburzeń w procesach życiowych,<br />

a nawet do śmierci ( tablica 3.23).<br />

Przybliżona wartość<br />

równoważnika dawki<br />

promieniowania<br />

[R/min]<br />

0-25<br />

25<br />

50<br />

75<br />

75 - 100<br />

100 - 200<br />

200 - 400<br />

400 - 600<br />

600 - 800<br />

powyżej 800<br />

Zmiany wywołane napromieniowaniem o różnych dawkacli<br />

Zmiany wywołane napromieniowaniem<br />

rzadkie występowanie nieznacznych objawów hematologicznych<br />

możliwe krótkotrwale zmiany we krwi<br />

prawdopodobne zmiany we krwi<br />

możliwe wystąpienie choroby popromiennej<br />

pojedyncze przypadki choroby popromiennej<br />

choroba popromienna u około 50% ludzi<br />

choroba popromienna u wszystkich ludzi<br />

choroba popromienna u wszystkich ludzi<br />

choroba popromienna u wszystkich ludzi<br />

choroba popromienna u wszystkich ludzi<br />

Tablica 3.23<br />

Śmiertelność w ciągu<br />

30 dni<br />

około 0,5%<br />

5%<br />

30%<br />

50%<br />

do 100%<br />

100%<br />

80<br />

81

Oddziaływanie promieniowania jonizującego na materię polega na przekazaniu<br />

jej energii fotonów promieniowania X i y oraz wchłonięciu cząstek a<br />

i (5 (protonów i elektronów). Stosując zatem osłony z odpowiednich materiałów<br />

i o odpowiedniej grubości, można spowodować całkowite pochłonięcie<br />

promieniowania korpuskularnego (a i p), znaczne ograniczenie promieniowania<br />

X, y oraz ilości neutronów przenikających przez osłonę ( rys. 3.44).<br />

a)<br />

li'<br />

—IIp<br />

p<br />

promieniowanie<br />

tt<br />

~ p<br />

p<br />

d>R„,<br />

glin<br />

b)<br />

Rys. 3.44. Pochłanianiu czystek bela przez osłony z. aluminium (a) oraz osłabianie fotonów gamma<br />

przez osłony z ołowiu (h)<br />

Praca przy źródłach promieniowania jonizującego wymaga najdalej posuniętej<br />

ostrożności ze względu na możliwość powstania skażeń promieniotwórczych.<br />

Zaleca się następujące ochrony przed<br />

Rys. 3.45. Znak ostrzegawczy przed<br />

promieniowaniem jonizującym*<br />

skażeniami:<br />

— stosowanie środków i urządzeń ochrony<br />

osobistej,<br />

— izolowanie miejsc <strong>pracy</strong> od reszty pomieszczenia,<br />

— zabezpieczenie przed rozprzestrzenianiem<br />

się substancji promieniotwórczych do<br />

otoczenia,<br />

— instruowanie ludzi pracujących przy<br />

źródłach promieniowania o zasadach<br />

bezpiecznej <strong>pracy</strong>, rygorystyczne przestrzeganie<br />

warunków i czasu <strong>pracy</strong> oraz<br />

stosowanie znaków ostrzegających przed<br />

promieniowaniem (rys. 3.45).<br />

Elektryczność statyczna jest to zespół zjawisk związanych z. powstaniem<br />

i zanikaniem ładunku elektrostatycznego. Zjawisko to występuje najczęściej<br />

w warunkach zetknięcia i następującego po nim rozdzielenia dwóch nienaelektryzowanych<br />

ciał.<br />

Zagrożenia elektrycznością statyczną są spowodowane bezpośrednim oddziaływaniem<br />

pola elektrycznego wytwarzanego przez nienaelektryzowane<br />

obiekty i oddziaływaniem wyładowań elektrostatycznych. Wyróżnić można<br />

trzy rodzaje zagrożeń:<br />

82<br />

— pożarowo-wybuchowe,<br />

— niekorzystne oddziaływanie na człowieka,<br />

— zakłócenie procesów technologicznych.<br />

Zagrożenie może być wywołane elektryzowaniem się:<br />

— ciał stałych w postaci zwartej w procesach ich produkcji i przerobu, a<br />

także w warunkach eks<strong>pl</strong>oatacji różnych wyrobów, np. przy przenoszeniu<br />

napędu przez paski klinowe i pasy transmisyjne, tarciu odzieży, toczeniu<br />

się kół pojazdów,<br />

— ciał rozdrobnionych, tj. pyłów, proszków, granulatów, w trakcie procesu<br />

technologicznego i zależy jego kinetyki oraz stopnia rozdrobnienia ciał,<br />

rośnie wraz ze wzrostem prędkości przemieszczania się ciał,<br />

— cieczy na skutek przepływu przez rurociągi, napełniania i opróżniania<br />

zbiorników, rozpylania, mieszania, filtrowania i wzrasta wraz ze wzrostem<br />

prędkości przepływu, średnicy rurociągu oraz stopnia szorstkości powierzchni<br />

wewnętrznej,<br />

— gazów, a właściwie kropelek wody lub mgieł zanieczyszczających gazy<br />

i jest skutkiem kontaktowania się tych cząstek ze sobą, ściankami naczynia,<br />

względnie rozrywania się kropelek.<br />

Ładunki elektrostatyczne mogą powstawać i gromadzić się na ludziach, na<br />

drodze kontaktowej w czasie chodzenia, zdejmowania odzieży, albo wykonywania<br />

czynności. Nieprzewodząca odzież jest najczęściej przyczyną elektryzacji<br />

człowieka, przy czym ciało może się naelektryzować wskutek tarcia o nie<br />

odzieży lub w wyniku indukcji od naelektryzowanej odzieży. Mechanizm<br />

elektryzacji człowieka od naelektryzowanej odzieży ilustruje rys. 3.46.<br />

Na rys. 3.47 podano niektóre substancje,<br />

których zapłon może być spowodowany<br />

przeskokiem iskry z naelektryzowanego<br />

człowieka. Na rysunku tym<br />

scharakteryzowano również odczucia<br />

człowieka podczas przeskoku iskry<br />

o różnych energiach i zaznaczono minimalne<br />

energie zapłonu różnych substancji.<br />

Do środków ochrony przed elektrycznością<br />

statyczną należą:<br />

— uziemienie — pozwalające na odprowadzenie<br />

ładunków z metalowych<br />

i przewodzących części urządzeń,<br />

+ Y _<br />

+ y<br />

-<br />

+ K -<br />

w<br />

Y/<br />

Y/<br />

— antystatyzacja — polegająca na zmianie właściwości materiałów i substancji<br />

w celu zmniejszenia ich elektryzacji i gromadzenia się ładunków,<br />

— nawilżanie powietrza — przy odpowiednio dużej wilgotności powietrza (minimum<br />

70%) na powierzchni materiałów następuje adsorpcja cienkiej warstwy<br />

wody, która ze względu na występujące zanieczyszczenia jonowe jest<br />

zwykle przewodząca,<br />

'/<br />

/<br />

/<br />

'/,<br />

/<br />

Rys. 3.46. Olektryzacja człowieka od naelektryzowanej<br />

odzieży<br />

83

[IIIJ]<br />

1000<br />

100<br />

10<br />

0,1<br />

0.01<br />

0,001 -<br />

minimalna<br />

energii)<br />

zapłonu<br />

-— sproszkowany cynk lub<br />

krzem<br />

-— sproszkowany artykuły<br />

spożywcze: mąka. ryż<br />

' węgiel<br />

-— guma<br />

•"— sproszkowana żywica<br />

fenolu<br />

a— propan<br />

*N^ butan<br />

\V~benyna<br />

\~ eter<br />

cyklopropan<br />

—— gaz miejski<br />

—— 10% eteru w 30% O,<br />

/ 60% N 2<br />

O<br />

-— eter z tlenem<br />

—— cyklopropan z tlenem<br />

• pyty<br />

gazy i pary<br />

w powietrzu<br />

gazy i pary<br />

z tlenem<br />

silny wstrząs<br />

grozi wybuchem<br />

100-400 pF. 20 kV<br />

nieprzyjemny wstrząs<br />

100-400pF, 7kV<br />

typowy przedział<br />

energii elektrostatycznej<br />

zgromadzonej w ciele<br />

człowieka, próg czułości<br />

na wstiząs<br />

100-400 pF, 7kV<br />

Rys. 3.47. Zależność minimalnej energii zapłonu od energii zgromadzonej w naelektryzowanym<br />

człowieku przy różnych pojemnościach i potencjałach<br />

- neutralizatory ładunku - są to urządzenia wytwarzające ładunek elektryczny<br />

służący do zobojętnienia ładunku na deelektryzowanym materiale, neutralizatory<br />

mogą działać w sposób bezpośredni, wytwarzając jony blisko<br />

declektryzowanej powierzchni lub z wymuszonym nadmuchem zjonizowanego<br />

powietrza,<br />

- zmiana parametrów procesów technologicznych - należą do nich: zmiana<br />

szybkości procesów, zwiększenie pojemności elektrycznej obiektów względem<br />

ziemi, prowadzenie procesów produkcyjnych niektórych materiałów<br />

w atmosferach obojętnych.<br />

3.6.5. Światło, barwa i kształt<br />

Projektowanie wamnków świetlnych na <strong>stanowisk</strong>u roboczym należy rozpatrywać<br />

w dwóch aspektach:<br />

— projektowania oświetlenia ogólnego,<br />

— projektowania oświetlenia miejscowego.<br />

84<br />

Parametry oświetlenia ogólnego projektuje się z uwzględnieniem gabarytów<br />

pomieszczenia <strong>pracy</strong>, jego przeznaczenia, proporcji oświetlenia naturalnego<br />

do sztucznego, współczynników odbić światła charakteryzujących ściany,<br />

sufit i posadzkę (barwy i faktura).<br />

Parametry oświetlenia miejscowego (<strong>stanowisk</strong>owego) należy projektować<br />

z uwzględnieniem wymogów związanych z charakterem wykonywanej <strong>pracy</strong>,<br />

kierunkowością i barwą światła oraz z koniecznością eliminacji olśnienia<br />

bezpośredniego i odbiciowego.<br />

Szczegółowe zasady, którymi należy się kierować przy <strong>projektowaniu</strong> wamnków<br />

świetlnych i barwnych, podano w dwóch normach:<br />

— PN-71/B-02380 Oświetlenie wnętrz światłem dziennym. Warunki ogólne;<br />

— PN-84/E-O2O33 Oświetlenie wnętrz światłem elektrycznym.<br />

W drugiej z wymienionych norm podano między innymi najmniejsze dopuszczalne<br />

średnie natężenia przy różnych rodzajach czynności lub w pomieszczeniach<br />

o różnych przeznaczeniach. Niezależnie od podanych wartości,<br />

przy <strong>projektowaniu</strong> wamnków oświetlenia należy unikać zbyt dużych różnic<br />

natężenia oświetlenia na sąsiadujących powierzchniach. Równomierność o-<br />

świetlenia, czyli stosunek minimalnego<br />

natężenia oświetlenia do jego średniej<br />

wartości powinien wynosić co najmniej<br />

0,65 na płaszczyźnie roboczej przy <strong>pracy</strong><br />

ciągłej, a co najmniej 0,4 przy pracach<br />

krótkotrwałych oraz w strefach komunikacyjnych.<br />

Wartości średnie natężenia oświetlenia<br />

na sąsiadujących płaszczyznach roboczych<br />

o różnych funkcjach lub na płaszczyźnie<br />

roboczej w stosunku do pozostałej,<br />

nie roboczej części pomieszczenia,<br />

lub w sąsiadujących pomieszczeniach,<br />

nie powinny przekraczać stosunku 5:1<br />

(np. jeśli natężenie oświetlenia na płaszczyźnie<br />

roboczej wynosi 1500 lx, w<br />

pozostałej części pomieszczenia powinno<br />

wynosić co najmniej 300 lx, a w przyległym<br />

korytarzu — 60 lx.<br />

Do oświetlenia miejscowego, a także<br />

ogólnego, stosuje się różne sztuczne<br />

źródła światła. Różnią się one między<br />

sobą sprawnością świetlną wyrażoną<br />

stosunkiem strumienia świetlnego do dostarczanej<br />

mocy elektrycznej w lumenach<br />

na wat (rys. 3.48) oraz kształtem widma<br />

Rys. 3.48. Poziom skuteczności świetlnej<br />

źródeł światła: lampy żarowej próżniowej<br />

(LŻP), lampy żarowej gazowanej (LŻG),<br />

lampy żarowej projekcyjnej (LŻPr), lampy<br />

żarowej halogenowej (LŻII), lampy fluorescencyjnej<br />

standardowej (LFS), lampy rtęciowej<br />

(LR), lampy metalohalogenkowej<br />

(LMH), lampy fluorescencyjnej trójpasmowej,<br />

tzw. nowej generacji (1..PT), lampy<br />

sodowej wysokoprężnej (LSW), z lampy<br />

sodowej niskoprężnej (LSN) [59]<br />

promieniowania, czyli barwą emitowanego światła (rys. 3.49).<br />

85

\<br />

\<br />

y<br />

1<br />

•rr777?*<br />

Ty-, , ,<br />

400 500 600 700 800<br />

X[nm]<br />

Q 400 500 600 700 [nm]<br />

A1<br />

\<br />

4 A w.<br />

—<br />

400 500 600 700 Inni]<br />

Z oświetleniem wiąże się problematyka stosowania barw w pomieszczeniach<br />

<strong>pracy</strong>. Nie należy kierować się tutaj wyłącznie efektami estetycznymi,<br />

ale także działaniem psychologicznym i fizjologicznym barw na pracownika.<br />

Barwy wykorzystuje się do subiektywnego kształtowania ocen środowiska.<br />

Poszczególne grupy barw wywierają określony psychologiczny wpływ na człowieka.<br />

Jest to związane ze skojarzeniami ludzi, wynikającymi z ich doświadczeń<br />

życiowych, obserwacji zjawisk w przyrodzie, bądź potocznej symboliki<br />

barw. O charakterze skojarzeń z konkretnymi barwami i ich swoistym wpływie<br />

na psychikę człowieka informuje tablica 3.24.<br />

Barwa<br />

przestrzeni<br />

Dzia^allie psychologiczne harw |50]<br />

Wpływ na odczuwanie<br />

temperatury<br />

wilgotności<br />

hałasu<br />

Tablica 3.24<br />

Działania psychologiczne<br />

J<br />

400 500 600 700 800<br />

X[nm]<br />

e n i m j i i i<br />

400 500 600 700 [nm]<br />

400 500 600 700 800<br />

X[nm]<br />

71<br />

J,I •rrrr<br />

i i i fir,<br />

i 4<br />

400 500 600 700 [nm]<br />

1<br />

\^77777 J ii ii I<br />

A-7V.<br />

425 475 525 575 625 675 400 500 600 700 [nm]<br />

X {nm]<br />

Rys. 3.4y. Względny widmowy rozkład promieniowania lamp: sodowej wysokoprężnej (a); rLcciowej<br />

wysokoprężnej: z bańki) przezroczysta, (b); pokryta, warstwy luminoforu (c); nielalolialogenowej<br />

z jodkami sodu, talu, indu (d); fluorescencyjnych: ciepiobialej de luxe do mieszkań<br />

(e); cieptobialej de luxe (I); cliłodnobiarcj de luxe (g); dziennej de luxe (h); dziennej<br />

do stosowania w klimacie gorącym (i) 159]<br />

86<br />

Czerwona<br />

Pomarańczowa<br />

Żółta<br />

Zielona<br />

Niebieska<br />

Fioletowa<br />

Brązowa<br />

przybliżający<br />

b. zbliżający<br />

podwyższający<br />

oddalający<br />

oddalający<br />

b. zbliżający<br />

b. zbliżający<br />

ciepło<br />

ciepło<br />

ciepło<br />

chłodno<br />

zimno<br />

zimno<br />

neutralny<br />

sucho<br />

sucho<br />

sucho<br />

wilgotno<br />

wilgotno<br />

-<br />

-<br />

głośno<br />

głośno<br />

cicho<br />

cicho<br />

-<br />

-<br />

-<br />

silnie pobudza umysłowo, przyspiesza<br />

oddychanie, tętno i reakcje mięśni,<br />

kojaizy się z zagrożeniem, wywołuje<br />

nerwowość<br />

nastraja pogodnie, zachęca do działania,<br />

pobudza do wytrzymałości, poprawia<br />

samopoczucie<br />

ożywia, nastraja pogodnie, wzbudza<br />

aktywność, inwencję, wzmaga siłę<br />

woli, przeciwdziała ociężałości fizycznej,<br />

sprzyja <strong>pracy</strong> umysłowej<br />

działa łagodząco i uspokajająco,<br />

wzmaga cier<strong>pl</strong>iwość, wpływa na wzrok<br />

kojąco, podtrzymuje aktywność,<br />

sprzyja <strong>pracy</strong> koncepcyjnej<br />

uspakaja, obniża tętno, sprzyja koncentracji<br />

umysłowej, zmniejsza napięcie<br />

nerwowe<br />

agresywna, niepokojąca, zniechęcaąca<br />

)obudzająca<br />

Wrażenie barwy światła jest zależne od natężenia oświetlenia. Z tablicy<br />

3.25 wynika, że przy niewielkich natężeniach oświetlenia przyjemne wrażenie<br />

daje światło o barwie ciepłej, czyli o widmie przesuniętym w stronę dłuższych<br />

87

lal. Światło lakie emitują żarówki i świetlówki o barwie cie<strong>pl</strong>ej. Przy dużych<br />

wartościach natężenia oświetlenia korzystne jest stosowanie źródeł emitujących<br />

światło o barwie chłodno-biatej „ Daylight".<br />

Tablica 3.25<br />

Ogólne wrażeniu towarzyszące różnym poziomom natężenia oświetlenia oraz różnym chromatycznościom<br />

światła [59]<br />

Poziom należenia oświetlania<br />

[lx]<br />

3000<br />

cie<strong>pl</strong>e<br />

przyjemne<br />

1<br />

pobudzające<br />

I<br />

nienaturalne<br />

Wrażenie chromatyczności świalla<br />

białe<br />

obojętne<br />

1<br />

przyjemne<br />

1<br />

pobudzające<br />

chłodne<br />

chłodne<br />

1<br />

obojętne<br />

1<br />

przyjemne<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> warunków świetlnych, barwnych i estetycznych <strong>stanowisk</strong>a<br />

<strong>pracy</strong> należy kierować się następującymi ogólnymi zasadami:<br />

1. Rodzaj, moc źródeł oraz barwę światła należy dobrać na podstawie charakleryslyki<br />

zadań wykonywanych przez człowieka. Wartości natężenia oświetlenia<br />

zgodnie z polski[ normą podaje tablica 3.26.<br />

Tablica 3.26<br />

Wartości natężenia oświetlenia w zależności od rodzaju pomieszczenia i wykonywanej <strong>pracy</strong> [36]<br />

Lp.<br />

Rodzaj pomieszczenia i wykonywanej <strong>pracy</strong><br />

Pomieszczenia, w których w zasadzie nie wykonuje się <strong>pracy</strong> wzrokowej (składy dużych przedmiotów,<br />

klatki schodowe, korytarze)<br />

Pomieszczenia, w których wykonuje się prace nie wymayające rozróżniania szczegółów (odlewnie<br />

żeliwa, walcownie grube, schody i korytarze o dużym ruchu)<br />

Pomieszczenia, w których wykonuje się prace wymagające rozróżniania grubszych szczegółów<br />

(proste formowanie, prace ciesielskie, mniej dokładna obróbka maszynowa)<br />

Pomieszczenia, w których wykonuje się prace wymagające rozróżniania szczegółów średniej<br />

wielkości (toczenie średnio dokładne, obsługa automatów, roboty stolarskie, krawieckie, biurowe<br />

i kreślarskie, linotypy, skład drukarski ręczny)<br />

Pomieszczenia, w których wykonuje się prace wymagające rozróżniania mniejszych szczegółów<br />

(dokładna obróbka metali, montowanie drobnych części, sortowanie wełny, tkanie bawełny)<br />

Pomieszczenia, w których wykonuje się bardzo dokładne prace (polerowanie szkieł optycznych,<br />

sprawdzanie drobnych części, grawerstwo, korekta drukarska, brakowanie tkanin)<br />

Oświetlenie<br />

10-20<br />

20-50<br />

50-100<br />

100 - 200<br />

200 - 500<br />

500-<br />

1000<br />

2. Źródła światła powinny być rozmieszczone tak, aby zapewniały równomierne<br />

oświetlenie całej powierzchni roboczej, o widmie zbliżonym do światła<br />

dziennego; w tym celu stosować urządzenia rozpraszające lub kierować promieniowanie<br />

świetlne na sufit dla uzyskania światła pośredniego.<br />

3. Źródła światła powinny być tak rozmieszczone, aby nie powodowały<br />

olśnienia; nie stosować zatem oświetlenia miejscowego bez ogólnego, w razie<br />

potrzeby stosować osłony przezroczyste.<br />

4. Źródła światła nie powinny być jednocześnie źródłami uciążliwych zjawisk,<br />

np. zauważalnego tętnienia światła, emisji ciepła oraz hałasu.<br />

5. W przypadku korzystania z oświetlenia dziennego nie ustawiać <strong>stanowisk</strong><br />

przodem do okna; światło powinno padać z boku, najlepiej z prawej strony.<br />

6. Oświetlenie <strong>stanowisk</strong> i otoczenia powinno podkreślać estetyczne walory<br />

kompozycji przestrzennej i barwnej.<br />

7. Kompozycja przestrzenna <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong> powinna posiadać określony<br />

wyraz wzorniczy (oryginalność, zgodność stylu elementów, moda), a przy tym<br />

zwartą, racjonalną formę, zharmonizowaną wymiarowo i kolorystycznie z otoczeniem.<br />

8. Struktura przestrzenna <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong> powinna charakteryzować się<br />

równowagą optyczną, a forma jego elementów powinna podkreślać ich funkcje.<br />

9. Kolorystyka <strong>stanowisk</strong>a roboczego powinna stwarzać poczucie komfortu,<br />

piękna i czystości oraz sprzyjać redukcji zmęczenia.<br />

10. Elementy decydujące o bezpieczeństwie powinny być wyróżnione barwą<br />

kontrastującą z tłem, a znaki informacyjne powinny być czytelne, komunikatywne,<br />

trwałe oraz zharmonizowane wymiarowo i barwnie z otoczeniem. Klasyfikację<br />

kontrastów barwnych według malejącej czytelności sygnału przedstawia<br />

tablica 3.27.<br />

11. Wszystkie elementy <strong>stanowisk</strong>a roboczego powinny być wykonane z dużą,<br />

widoczną starannością.<br />

Tablica 3.27<br />

Klasyfikacja kontrastów barwnych według malejącej czytelności<br />

sygnału [67]<br />

Kolejność<br />

1<br />

2<br />

3<br />

4<br />

5<br />

6<br />

7<br />

B<br />

9<br />

10<br />

11<br />

12<br />

13<br />

czarny<br />

zielony<br />

czerwony<br />

niebieski<br />

biaiy<br />

czarny<br />

żółty<br />

biały<br />

biały<br />

biały<br />

czerniony<br />

zielony<br />

czerwony<br />

Znak<br />

żółte<br />

białe<br />

białe<br />

białe<br />

niebieskie<br />

białe<br />

czarne<br />

czerwone<br />

zielone<br />

czarne<br />

żółte<br />

czerwone<br />

zielone<br />

Tło<br />

88<br />

89

3.7. KOMPUTEROWE SYSTEMY WSPOMAGAJĄCE<br />

DIAGNOZOWANIE I PROJEKTOWANIE<br />

SYSTEMÓW PRACY<br />

3.7.1. Systemy wspomagające programy CAD<br />

Cechą charakterystyczny ergonomii jest kom<strong>pl</strong>eksowe podejście do rozwiązywania<br />

problemów teoretycznych i praktycznych w systemie człowiek-technika.<br />

Uwzględnienie wszystkich czynników i wzajemnych oddziaływań zmiennych<br />

i obiektów na siebie nie jest możliwe, nawet przez zespól specjalistów,<br />

jeżeli ich praca nie będzie przebiegać w dialogu z dużym i szybkim systemem<br />

komputerowym.<br />

Nowa jakość działania człowieka przy rozwiązywaniu problemów ergonomicznych<br />

polega więc na efektywnym dialogu projektanta z komputerem.<br />

Ponadto projektowanie ze wspomaganiem komputerowym pozwala wykonać<br />

badania i oceny ergonomiczne niemożliwe do wykonania przy pomocy metod<br />

tradycyjnych. Poniżej opisany zostanie nieco szerzej profesjonalny system CAD,<br />

znajdujący coraz szersze zastosowanie w niemieckich biurach projektów.<br />

PROGRAM ANTHROPOS [32]<br />

Pakiet programowy ANTHROPOS jest jeszcze jedną a<strong>pl</strong>ikacja 3-wymiarowego<br />

oprogramowania 3D-CAD pod nazwą CAD-łCEY i może być wykorzystywany<br />

na komputerach klasy PC 80386 lub 80486 wyposażonych<br />

w 8 MB RAM, jak również na komputerach IRIS 4D25/35 i stacjach SUN.<br />

Użytkownik może wybierać między czterema poziomami trudności:<br />

- łatwy (LIGHT),<br />

- standardowy (STANDARD)<br />

- praktyczny (PRAX1S),<br />

- profesjonalny (PROF1),<br />

ewentualnie w zakresie projektowania ergonomicznego w [wjazdach samochodowych<br />

można wykorzystać pakiet specjalny SAES (Sociely of Automotive<br />

Engineer Standard).<br />

Dzięki świetnej komunikacji pomiędzy bankami danych do programu CAD<br />

i programu ANTHROPOS użytkownik może decydować, czy pracuje tylko<br />

z modelem, czy też model umieszcza w symulowanym przez siebie środowisku<br />

<strong>pracy</strong> za pomocą systemu CAD (lub przeniesionego z innego systemu za<br />

pośrednictwem układów dopasowujących, np. DXF).<br />

Przygotowane w profesjonalnych systemach CAD proste obiekty są transmitowane<br />

do systemu ANTHROPOS. Wewnątrz tego programu z poszczególnych<br />

elementów można budować modele złożonych <strong>stanowisk</strong> roboczych.<br />

Specjalny program generuje modele kinematyczne człowieka o zadanych rzeczywistych<br />

wymiarach lub w jednostkach cenlylowych.<br />

Odpowiedni manekin może służyć do weryfikacji wymiarów poszczególnych<br />

elementów symulowanego <strong>stanowisk</strong>a, rozmieszczenia urządzeń sterowniczych,<br />

pola widzenia, wysokości i kształtu pola <strong>pracy</strong>, pozycji człowieka przy <strong>pracy</strong>.<br />

90<br />

Z tych względów bardzo ważne jest zdefiniowanie zbiorów punktów należących<br />

do kolejnych ścian lub płaszczyzn odniesienia, które służą jako współrzędne<br />

połączeń dla pojedynczych lub równocześnie dla wszystkich efektorów.<br />

Są one ważnym punktem wyjścia (oprócz wprowadzenia danych) do kom<strong>pl</strong>eksowej<br />

animacji, np. animacja dojścia do punktu docelowego, animacja reakcji,<br />

poruszeń całej postaci, które mogą być wykorzystywane w dowolnej<br />

kolejności przez sterowanie za pomocą menu.<br />

Animacja dojścia do punktu celowego<br />

Przy animacji dojścia do punktu celowego ważne jest, aby łańcuch kinematyczny<br />

(np. dłoń i przedramię) przy uwzględnieniu obracania, rozciągania<br />

i zginania kończyny, był zgodny z punktem na obiekcie, przy czym łańcuch<br />

kinematyczny może zajmować różne położenia w przestrzeni. Sterując ustawieniem<br />

dłoni, poszukuje się najbardziej odpowiedniego punktu dla realizacji<br />

postawionego zadania. Przez zbiór dodatkowych komend można doprowadzić<br />

do sytuacji, w której dłoń modela obejmuje obiekt.<br />

Animacja reakcji<br />

Animacja reakcji przebiega z wydłużonym łańcuchem kinematycznym np.<br />

dłoń, ramię, kręgosłup. W ramach tego programu ruchy mogą być wykonywane<br />

z udziałem wszystkich efektorów, z uwzględnieniem geometrii widzenia<br />

oraz grawitacji stojącej figury. W przypadku dużego skłonu z jednoczesnym<br />

podnoszeniem określonego ciężaru, kiedy punkt ciężkości przesuwa się poza<br />

płaszczyzną podstawy, model automatycznie ustawia się w pozycji utrzymującej<br />

równowagę.<br />

Animacja ustawienia całej postaci<br />

Ta część programu komputerowego ustawia i porusza całą figurę (wszystkie<br />

efektory, geometrię widzenia) względem stałych punktów i płaszczyzn<br />

odniesienia w całym cyklu <strong>pracy</strong>. W trakcie poruszeń system automatycznie<br />

koryguje całościową animację postaci dla różnych pozycji przy <strong>pracy</strong><br />

(rys. 3.50). Na zakończenie każdej animacji można wydrukować syntetyczne<br />

dane łącznie z animowanym modelem i jego otoczeniem.<br />

Rejestracja sekwencji<br />

Moduł PROFI pozwala dzielić zapis przestrzennej animacji na dowolnie<br />

wiele sekwencji. Każda faza przedstawia zakres poruszeń kończyn, który może<br />

być zwymiarowany na płaszczyźnie lub w przestrzeni.<br />

Oprócz opisanych działań pożądane jest wydrukowanie listy danych antropometrycznych<br />

i biomechanicznych.<br />

Za pomocą specjalnego edytora modelującego użytkownik może wg własnych<br />

danych wprowadzić nową postać, dostosować do modeli standardowych<br />

i włączyć ją do systemu.<br />

91

konwencjonalnych ujęć algorytmicznych i w związku z tym są rozwiązywane<br />

tradycyjnymi metodami „ręcznymi" przez ludzi — ekspertów. Takim jest problem<br />

oceny <strong>stanowisk</strong> roboczych. Stąd naturalnym rozwiązaniem wydaje się<br />

stworzenie systemu wykorzystującego metodykę sztucznej inteligencji, a więc<br />

systemu ekspertowego dla oceny <strong>stanowisk</strong> roboczych.<br />

Systemy eksportowe będące jedną z najbardziej dynamicznie rozwijających<br />

się dziedzin Sztucznej Inteligencji znajdują zastosowanie w wielu dziedzinach<br />

zorganizowanej działalności np. medycynie, geologii, elektronice, inżynierii<br />

systemów, w wojskowości [2, 5, 8]. W ostatnich latach obserwuje się znaczne<br />

zainteresowanie metodyką systemów ekspertowych w odniesieniu do zagadnień<br />

organizacji produkcji.<br />

System Ekspertowy jest to system komputerowy rozwiązujący problemy<br />

w sposób inteligentny, który:<br />

— wykorzystuje raczej specjalistyczną wiedzę dotyczącą specyficznego obszaru<br />

problemowego, a nie zwykłą ogólnego przeznaczenia, która może<br />

być stosowana do każdego problemu,<br />

— stosuje raczej symboliczne wnioskowanie niż obliczenia numeryczne.<br />

Charakterystyka metody ESOSTAR [24]<br />

Rys. 3.50. Komputerowy model człowieka i jego możliwości ruchowych [34]<br />

Doświadczony użytkownik CAD opanowuje tę metodę po 3-dniowym<br />

przeszkoleniu, początkujący potrzebuje dwa razy tyle czasu. Zarówno programy,<br />

jak i metody projektowe, są stale doskonalone.<br />

Obecnie naukowców najbardziej interesują możliwości bezdotykowego<br />

przetwarzania obrazu oraz mierzenia sprzężenia kinematyki maszyny z biomechaniką<br />

człowieka.<br />

W skali międzynarodowej omówiony program komputerowy jest wykorzystywany<br />

do oceny konstrukcji maszyn i urządzeń, projektowania <strong>stanowisk</strong><br />

roboczych, a także w nauce. Obecnie istnieje już wiele naukowo opracowanych<br />

systemów komputerowych.<br />

3.7.2. Systemy ekspertowe<br />

Oprócz wykorzystania komputera do wspomagania projektowania ergonomicznego<br />

można go wykorzystywać w roli eksperta — konsultanta, który interpretuje<br />

zgromadzoną wiedzę i sugeruje określone działania.<br />

W ostatnich latach obserwuje się wzrost zainteresowania metodami sztucznej<br />

inteligencji w zastosowaniu do problemów, które są trudne dla typowych,<br />

92<br />

System doradczy oceny poziomu organizacji <strong>stanowisk</strong> roboczych zwany<br />

ESOSTAR wykorzystuje ekspertowe oraz konwencjonalne techniki komputerowe.<br />

System ESOSTAR zmierza w swojej koncepcji do automatyzacji procesu<br />

diagnozowania poziomu organizacji <strong>stanowisk</strong>a roboczego (z punktu widzenia<br />

technologii, organizacji i ergonomii).<br />

Diagnoza ta jest dwustopniowa i obejmuje:<br />

— wybór czynników oceny reprezentatywnych dla danych warunków produkcyjnych,<br />

— dokonanie oceny poziomu organizacji <strong>stanowisk</strong> roboczych w oparciu<br />

o stwierdzone stany wybranych czynników.<br />

System doradczy ESOSTAR opracowany w formule systemu ekspertowego<br />

charakteryzuje się prostotą i operatywnością przy jego wykorzystaniu.<br />

Istota nowego ekspertowego systemu oceny <strong>stanowisk</strong> roboczych wynika<br />

z następujących założeń:<br />

— na wejściu użytkownik udziela odpowiedzi na zadawane przez system pytania,<br />

— na wyjściu otrzymuje od systemu informację w różnych przekrojach dotyczącą<br />

ocenianego obiektu oraz propozycje priorytetów działań modernizacyjnych.<br />

W procesie oceny najpierw prowadzona jest konsultacja z użytkownikiem<br />

dla jednoznacznego ustalenia celu prowadzonych badań i możliwych kierunków<br />

usprawnień organizacyjnych. Po niej następuje wybór czynników nieodzownych<br />

dla oceny danego przedsiębiorstwa lub jego części (wydziału, oddziału,<br />

gniazda, <strong>stanowisk</strong>a).<br />

93

W ten sposób użytkownik otrzymuje bardzo proste narzędzie pozwalające<br />

mu nawet przy użyciu komputerów osobistych typu „lap-lop" lub „palm-top"<br />

dokonać oceny poziomu organizacji <strong>stanowisk</strong>a roboczego.<br />

Po dokonaniu przez użytkownika oceny wszystkich czynników na wszystkich<br />

<strong>stanowisk</strong>ach system podaje zestawienie ocenianych przez niego <strong>stanowisk</strong><br />

w następującym układzie: .<br />

1. Informację, które czynniki i na jakich <strong>stanowisk</strong>ach sa. szczególnie niezadowalaja.ee.<br />

2. lnlormację, na klórych <strong>stanowisk</strong>ach określony czynnik otrzymał ocenę<br />

negatywną.<br />

3. Listę <strong>stanowisk</strong> oraz odpowiadający im stopień pilności działań modernizacyjnych.<br />

4. Listę czynników według priorytetów ustalonych z punktu widzenia siły<br />

ich negatywnego oddziaływania na <strong>stanowisk</strong>o robocze (w podziale na obszary<br />

tematyczne).<br />

Dane te stanówki podstawę do wyznaczenia harmonogramu usprawnień,<br />

jakich należy dokonać w celu poprawienia funkcjonowania przedsiębiorstwa<br />

i poprawy efektywności jego gospodarowania.<br />

W tym celu został opracowany zbiór czynności modernizacyjnych wraz<br />

z podanym opisem wymagań niezbędnych do ich przeprowadzenia, dla każdego<br />

wytypowanego do poprawy czynnika.<br />

Dyskusja i analiza uzyskanych wyników pomaga w podjęciu decyzji co do<br />

kierunku i zakresu prowadzonych usprawnień w zależności od sił i środków<br />

będ;(cych w dyspozycji przedsiębiorstwa.<br />

3.8. WYMAGANIA PRAWNE I NORMATYWNE<br />

Istnieje wiele szczegółowych przepisów prawnych, uchwał i rozporządzeń<br />

organów państwowych wskazujących lub nakazujących stosowanie określonych<br />

sposobów postępowania w celu dokonania rzetelnej, obiektywnej oceny<br />

zagrożeń, na które narażeni są ludzie w procesach <strong>pracy</strong>.<br />

Ze względu na liczbę tych aktów prawnych oraz na ich ciągłą aktualizację<br />

cytowanie ich nie jest celowe. Bardziej stabilne i precyzyjne są wymagania<br />

sformułowane w Polskich Normach — jednakże nie mają one charakteru obligatoryjnego<br />

i wykonawczego.<br />

Od kilku lat trwa proces dostosowywania polskich wymagań i norm dotyczących<br />

warunków <strong>pracy</strong> oraz szeroko pojętej jakości wyrobów do wymagań<br />

przyjętych we Wspólnocie Europejskiej.<br />

Stan ten w odniesieniu do norm dotyczących czynników fizycznych środowiska<br />

<strong>pracy</strong> przedstawiono w tablicy 3.28.<br />

94<br />

Tablica 3.2K<br />

Slan prac dotyczących unifikacji norm w skali europejskiej [49]<br />

Czynnik fizyczny<br />

1. Hałas<br />

- ustalony<br />

W kraju<br />

PN-84/N-01307<br />

Dyrektywy EWG lub normy międzynarodowe<br />

dyrektywa EWG 86/188<br />

i nie ustalony<br />

w świetle dyrektywy obowiązująca w kraju PN powinna być znowelizowana. Powinny być<br />

wprowadzone odpowiednie zmiany w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej<br />

z dnia 1.12.1989 r.<br />

- infradżwiękowy PN-86/N-01338<br />

ISO/DP7196<br />

Wymagana harmonizacja<br />

- ultradźwiękowy<br />

2. Drgania<br />

PN-86/N-01321<br />

Seria norm PN-83/N<br />

Brak odpowiedników w EN i ISO<br />

ISO-5349 ISO-2631 (w trakcie nowelizacji)<br />

- 01350 (w trakcie<br />

-01351 nowelizacji)<br />

-01352<br />

-01353<br />

-01354<br />

3. Promieniowanie<br />

optyczne<br />

- promieniowanie Obowiązują 3 PN dotyczące: W EWG w styczniu 1991 r. przygotowano projekt umowy,<br />

nadfioletowe - pojęć podstawowych sygnowany CEN/TC 114 (WG N 11, <strong>pl</strong>.: .Protokół dotyczący<br />

- wymagań dla mierników pomiarów promieniowania emitowanego przez maszyny", w<br />

- metodyki wykonania pomiarów<br />

i oceny na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

<strong>pracy</strong>. NDN - w<br />

którym dokonano podziału całego widma elektromagnetycznego<br />

na 23 podzakresy, kończące się na nadfiolecie sąsiadującym<br />

z promieniowaniem jonizującym.<br />

trakcie zatwierdzania.<br />

- promieniowanie Obowiązują 3 PN dotyczące: W metodyce pomiarów EWG przewiduje obliczanie wartości<br />

podczerwone - pojęć podstawowych skutecznych z trzech ortogonalnych składowych natężenia<br />

- wymagań dla mierników pola. W normach krajowych stosuje się uproszczenie polegające<br />

- metodyki wykonania pomiarów.<br />

NDN - w trakcie<br />

zatwierdzania.<br />

na pomiarze kierunkowym wartości maksymalnej i pomi-<br />

nięciu składowych ortogonalnych, jeśli ich wartość jest mniejsza<br />

od 100% wartości składowej maksymalnej.<br />

- światło<br />

(oświetlenie)<br />

sinieje norma PN dotycząca:<br />

oświetlenia pomieszczeń światem<br />

elektrycznym, brak PN<br />

dotyczących olśnienia, tętnienia,<br />

nadmiernego oświetlenia<br />

95

cd. tabl. 3.28<br />

4. Promieniowanie<br />

laserowo<br />

5. Pola elektromagnetyczne<br />

Istnieje BDB, brak kom<strong>pl</strong>etu Rozwiązania zastosowane w normach krajowych różnią się<br />

norm do kontroli i oceny od stosowanych we wspomnianym projekcie EWG. Np. w<br />

zakresie częstotliwości 0,1 - 300 MHz w kraju normuje się<br />

naiężenia pola wyrażane w V/rn i A/m, natomiast w EWG<br />

zaleca się pomiar kwadratów tych wielkości.<br />

Istnieje 10 PN dotyczących pomiaru i oceny pól elektromagnetycznych w zakresie<br />

0 - 300 GHz; niektóre z nich wymagają nowelizacji (np. w zakresie 0,1 - 300 MHz)<br />

4. PRZYKŁAD ROZWIĄZANIA<br />

ZADANIA PROJEKTOWEGO<br />

6. Mikroklimat<br />

Stan normalizacji w Polsce w odniesieniu do mikroklimatu jest w pełni zgodny w zakresie<br />

metod pomiaru, sposobu oceny i obszaru zastosowania z wytycznymi Światowej Organizacji<br />

Zdrowia i zaleceniami Międzynarodowej Organizacji Standardów ISO.<br />

Większość norm z zakresu ergonomii dotyczy metod i kryteriów oceny warunków<br />

istniejących — mają zatem charakter diagnostyczny, maloprzydatny<br />

przy <strong>projektowaniu</strong>.<br />

Zbiór polskich norm przydatnych w procesach projektowania systemów<br />

czlowiek-obiekt techniczny zawiera Załącznik.<br />

Z uwagi na ograniczoną objętość tej książki przykład nie zawiera szczegółowego<br />

opisu całego procesu projektowego, lecz ukazuje jego strukturę, skupiając<br />

się na elementach najbardziej istotnych z dydaktycznego punktu widzenia.<br />

4.1. SFORMUŁOWANIE ZADANIA PROJEKTOWEGO<br />

Zaprojektować <strong>stanowisk</strong>o <strong>pracy</strong> realizujące proces technologiczny obróbki<br />

skrawaniem metali przez zastosowanie operacji:<br />

— toczenia,<br />

— wytaczania,<br />

— <strong>pl</strong>anowania czół,<br />

— wiercenia współosiowego,<br />

— gwintowania maszynowego.<br />

Procesy produkcyjne wykonywane na (projektowanym) <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong><br />

będą miały charakter jednostkowy lub maloseryjny.<br />

Wymagane są następujące podstawowe parametry obróbki oraz charakterystyczne<br />

cechy projektowanego systemu:<br />

— maksymalna średnica obrabianego przedmiotu: D m<br />

„,<br />

— maksymalna długość obrabianego przedmiotu: i,^,<br />

— maksymalna prędkość skrawania: V lrmx<br />

,<br />

— zakres posuwów: p^-f p^,<br />

— rodzaje obrabianego materiału: metale kolorowe, stal, żeliwo,<br />

— rodzaje stosowanych narzędzi technologicznych: noże tokarskie, wiertła,<br />

wytaczarki, gwintowniki,<br />

— materiał ostrzy narzędzi: węgliki spiekane, stal szybkotnąca,<br />

— kwalifikacje pracownika: tokarz,<br />

— płeć pracownika: mężczyzna lub kobieta,<br />

— populacja pracowników: polska,<br />

— zewnętrzne warunki <strong>pracy</strong> systemu: środowisko hali fabrycznej w klimacie<br />

umiarkowanym.<br />

97

Komentarz<br />

Projektowane <strong>stanowisk</strong>o <strong>pracy</strong> należy traktować jako system: człowiek-maszyna.<br />

Pierwszy element systemu, czyli człowiek, zostanie dobrany do określonego<br />

zadania (tzn. określone zostaną jego wymagane cechy jako wykonawcy<br />

zadania: <strong>pl</strong>eć, wiek, kwalifikacje). Drugi element systemu, czyli maszyna, zostanie<br />

„doprojektowana" do pierwszego, już określonego elementu.<br />

'Zadanie projektowe powinno być tak sformułowane, aby uniknąć sugerowania<br />

konkretnych, znanych już rozwiązań technicznych. Dlatego nie nazwano<br />

tutaj maszyny tokarką, aby uniknąć oczywistych skojarzeń dotyczących szczególnie<br />

kształtu maszyny i rozmieszczenia jej zespołów funkcjonalnych.<br />

W pierwszym kroku projektowym należy precyzyjnie opisać zadania, jakie<br />

powinien realizować projektowany system, oraz podstawowe warunki jego<br />

<strong>pracy</strong>.<br />

4.2. ZAŁOŻENIA ERGONOMICZNO-TECHNICZNO-<br />

-EKONOMICZNE (ZETE) DO PROJEKTU<br />

Uwzględniając określone wcześniej zadania technologiczne i uwarunkowania<br />

ze strony człowieka-operatora oraz ekonomiki i organizacji produkcji, należy<br />

sprecyzować zadania i funkcje realizowane w systemie, dokonując ich<br />

rozdzielenia pomiędzy człowieka i maszynę.<br />

Zadania człowieka-operatora:<br />

— wybór zadania technologicznego,<br />

— ustalenie kolejności operacji i zabiegów technologicznych,<br />

— mocowanie materiału w uchwycie przed obróbką oraz zdejmowanie materiału<br />

z uchwytu po obróbce,<br />

— manipulacje materiałem na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>,<br />

— dobór parametrów obróbki oraz rodzaju narzędzia,<br />

— włączenie i wyłączenie poszczególnych zespołów maszyny,<br />

— sterowanie ruchami materiału i narzędzi,<br />

— kontrola wymiaru i kształtów obrabianego materiału,<br />

— ocena jakości wykonania operacji technologicznej,<br />

— bieżący nadzór nad stanem technicznym maszyny i innego wyposażenia technicznego,<br />

— usuwanie wiórów, czyszczenie i smarowanie określonych zespołów maszyny.<br />

Zadania maszyny:<br />

— utrzymanie zamocowanego materiału niezależnie od wielkości obciążeń zewnętrznych,<br />

— zasilanie w energię elementów realizujących proces technologiczny,<br />

— stabilne utrzymanie zadanych parametrów obróbki (prędkości, wymiarów,<br />

temperatury),<br />

— podatność na sterowanie, dostosowana do fizycznych i psychicznych możliwości<br />

operatora,<br />

98<br />

— dostarczenie odpowiednich informacji o parametrach realizowanego procesu<br />

technologicznego i stanie technicznym maszyny,<br />

— dzielenie zespołów oraz maszyny jako całości z wymaganą niezawodnością,<br />

— zapewnienie pełnego bezpieczeństwa czlowiekowi-operatorowi oraz otoczeniu,<br />

— niewylwaizanie bądź niewydzielanie do otoczenia czynników uciążliwych<br />

i szkodliwych dla człowieka i środowiska naturalnego,<br />

— duża podatność serwisowa, czyli ułatwienie prac naprawczych, regulacyjnych<br />

i konserwacyjnych,<br />

— pozytywne oddziaływanie na ludzi poprzez wywoływanie estetycznych<br />

wrażeń związanych z odbiorem kształtów i barw.<br />

Charakter <strong>pracy</strong> człowieka-operatora nie wymaga użycia dużej siły i dużej<br />

swobody mchów. Z tego powodu maszynę należy zaprojektować tak, aby<br />

człowiek mógł przy niej wygodnie pracować w pozycji stojącej lub siedzącej,<br />

zależnie od swego indywidualnego i chwilowego upodobania.<br />

Przy maszynie będą pracowali zarówno mężczyźni, jak i -kobiety populacji<br />

polskiej.<br />

Komentarz<br />

Człowiekowi należy przydzielić te zadania, w których jako wykonawca jest<br />

lepszy od maszyn, a maszynie te, w których góruje nad człowiekiem oraz. te,<br />

które dla człowieka byłyby zbyt uciążliwe, lub niebezpieczne.<br />

Jako pomoc w podejmowaniu decyzji o rozdzieleniu zadań służyć może tzw.<br />

lista Fittsa oraz wiedza z zakresu fizjologii i psychologii <strong>pracy</strong>, dotycząca<br />

skutków fizycznych i psychicznych obciążeń człowieka w procesach <strong>pracy</strong>,<br />

a przede wszystkim — źródeł tych obciążeń.<br />

Decyzja o charakterze produkcji realizowanej na projektowanym <strong>stanowisk</strong>u<br />

(tu: jednostkowa lub małoseryjna) pociąga za sobą decyzje dotyczące rozdziału<br />

zadań w systemie.<br />

Wskutek dużego zróżnicowania zadań, ekonomicznie niecelowa jest automatyzacja<br />

niektórych operacji, zwłaszcza dotyczących manipulacji materiałem<br />

i sterowania ruchami narzędzi — te zadania może wykonać człowiek.<br />

Założenia dotyczące pozycji przemiennej przy <strong>pracy</strong>, zgodnie z wymaganiami<br />

PN-81/N-08010, skom<strong>pl</strong>ikują prace projektowe. Rozwiązanie tego problemu,<br />

pokazane w przykładzie, powinno uzmysłowić Czytelnikowi znaczenie decyzji<br />

podejmowanych w pierwszych krokach projektowych: formułowanie założeń to<br />

przecież podejmowanie decyzji o charakterze strategicznym dla całego procesu<br />

projektowania. Konsekwencje tych decyzji będą widoczne w każdym następnym<br />

kroku projektowym, a zwłaszcza — w rozwiązaniu finalnym.<br />

Kolejność obszarów zagadnień w fazie ZETE, najpierw ergonomiczne następnie<br />

techniczne i ekonomiczne, ukazuje priorytety wymagań, przyjęte w <strong>projektowaniu</strong><br />

ergonomicznym.<br />

W <strong>projektowaniu</strong> podsystemu maszynowego, oprócz uwarunkowań pochodzących<br />

od człowieka-operatora, należy uwzględnić uwarunkowania ze strony<br />

człowieka wykonującego prace serwisowe.<br />

99

W początkowym etapie procesu projektowania są one sformułowane ogólnie<br />

w grupie wymagań stawianych maszynie. Zagadnienia te będą szczegółowo<br />

rozwiązywane w późniejszym etapie projektowania i konstruowania poszczególnych<br />

zespołów funkcjonalnych maszyny.<br />

4.3. POSZUKIWANIE KONCEPCJI ROZWIĄZANIA<br />

ZADANIA PROJEKTOWEGO<br />

4.3.1. Sformułowanie problemu technologicznego<br />

Wybrać fizyczny sposób realizacji procesu oddzielania warstwy materiału<br />

za pomocą ostrza; przy czym musi wystąpić względny ruch materiału w stosunku<br />

do ostrza.<br />

Koncepcje rozwiązania problemu<br />

• Materiał nieruchomy, wirujące narzędzie wraz z suportem, zapewniającym<br />

wzdłużny i poprzeczny posuw narzędzia (skojarzenia: o<strong>pl</strong>atarka do węży<br />

ciśnieniowych, rotacyjna maszyna dziewiarska);<br />

• Narzędzie wykonuje posuw wzdłużny oraz poprzeczny w stosunku do osi<br />

obrabianego materiału, materiał obraca się wzdłuż swej osi (tradycyjny układ<br />

ruchów tokarki);<br />

• Narzędzie nieruchome, materiał obraca się w podtrzymującym go polu magnetycznym<br />

(skojarzenia: magnetyczne łożysko, magnetyczna poduszka pojazdu);<br />

oś obrotu materiału może być pozioma lub pionowa;<br />

• Materiał i narzędzia wirują w przeciwnych kierunkach; ruch posuwowy<br />

wzdłużny wykonuje materiał, ruch posuwowy poprzeczny — narzędzie.<br />

Wybór koncepcji rozwiązania problemu<br />

Pierwsze dwie koncepcje opierają się na znanych i sprawdzonych rozwiązaniach<br />

technicznych, pozostałe wymagałyby przeprowadzenia badań teoretycznych<br />

i empirycznych. Ze względów ekonomicznych i technicznych wybrano<br />

do opracowania projektowego koncepcję drugą, spotykaną w tradycyjnych maszynach<br />

technologicznych typu tokarka.<br />

4.3.2. Sformułowanie problemu konstrukcyjnego<br />

Opracować projektowo-konstrukcyjną koncepcję obiektu technicznego, który<br />

będzie:<br />

—• realizował określoną technologię według wybranego fizycznego sposobu<br />

jej przebiegu,<br />

— zapewniał człowiekowi wykonywanie <strong>pracy</strong> w sposób bezpieczny, sprawny<br />

i wygodny, a w szczególności: umożliwiał wykonanie przydzielonych człowiekowi<br />

zadań w wygodnej i preferowanej przez niego pozycji ciała,<br />

100<br />

— chronił człowieka i otoczenie przed wybuchem szkodliwych oraz uciążliwych<br />

czynników emitowanych w procesie technologicznym oraz generowanych<br />

przez niektóre zespoły i elementy maszyny.<br />

Tworzenie koncepcji oraz wybór jednej z nich do opracowania projektowo-<br />

-konstrukcyjnego są w tym przypadku ułatwione dzięki możliwości stosowania<br />

procedury projektowania ergonomicznego. Działania te ułatwia również<br />

konceptualny zabieg, polegający na wyodrębnieniu w projektowanej maszynie<br />

pewnych zespołów, które realizują określone funkcje. W każdej maszynie<br />

technologicznej można wyodrębnić te same tzw. zespoły funkcjonalne:<br />

— narzędziowy (realizujący technologię),<br />

— napędowy (silniki i przenoszenie napędów),<br />

— kontrolny,<br />

— sterujący,<br />

— scalający (korpus, obudowy),<br />

— instalacji i zabezpieczeń,<br />

pomocniczy (np. manipulacja materiałem, transport chłodziwa).<br />

Uświadomienie sobie znaczenia tych funkcji dla człowieka jako operatora<br />

i jako pracownika serwisu ma duże znaczenie przy <strong>projektowaniu</strong> systemu<br />

człowiek-obiekt techniczny.<br />

Komentarz<br />

Korzystna sytuacja występuje wówczas, gdy istnieje kilka lub nawet kilkanaście<br />

koncepcji rozwiązania określonego problemu. Większa liczba koncepcji<br />

sprzyja dokonaniu trafnego wyboru i uzyskaniu ąuasi-optymalnego rozwiązania<br />

zadania projektowego. Przy poszukiwaniu koncepcji należy korzystać ze<br />

znanych technik pobudzania zdolności twórczych: burzy mózgów (A.F. Osborna),<br />

synektyki (W. Gordona), analizy morfologicznej (F. Zwikcego) lub algorytmu<br />

rozwiązywania zadań wynalazczych (H. Altszulera).<br />

Przy poszukiwaniu koncepcji rozwiązania należy kierować się następującymi<br />

ogólnymi zasadami:<br />

— tworzyć jak najliczniejszy zbiór koncepcji rozwiązaniu,<br />

— tworzyć zespołowo, wykorzystując techniki twórczego myślenia,<br />

— odroczyć wartościowanie koncepcji odroczyć do momentu zamknięcia zbioru,<br />

— szukać przykładów z innych dyscy<strong>pl</strong>in i unikać nazw fachowych.<br />

4.4. PROJEKTOWANIE WSTĘPNE<br />

4.4.1. Projektowanie procesu <strong>pracy</strong><br />

Należy dokonać dokładnej specyfikacji wszystkich zadań i operacji, które<br />

będzie wykonywał człowiek-operator na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>, a także podstawowych<br />

zadań i operacji związanych z obsługą techniczną maszyny, wykonywaną<br />

przez pracowników serwisu.<br />

101

Podstawą tej części projektu jest wykaz zadań człowieka-operatora, sformułowany<br />

w założeniach do projektu (ZETE).<br />

Zaleca się wykonać prognozę wielkości wysiłku fizycznego i psychicznego,<br />

związanego z wykonywaniem tych zadań oraz określić niezbędne przerwy<br />

wypoczynkowe. W omawianym przypadku, uwzględniając zakres i charakter<br />

prac operatora opisany w fazie ZETE i zakładając, że będzie on pracował<br />

w pozycji przemiennej: siedzącej lub stojącej, można oszacować wielkość<br />

wysiłku fizycznego na poziomie lekkim lub średnim, a wielkość obciążenia<br />

psychicznego jako średnią.<br />

Komentarz<br />

Przy <strong>projektowaniu</strong> procesu <strong>pracy</strong> należy wykorzystać dane dotyczące wysiłku<br />

fizycznego oraz obciążenia psychicznego związanego z wykonywaniem<br />

poszczególnych zadań i operacji oraz uwzględnić reguły biomechaniki ruchów<br />

i wskazówki dotyczące percepcji i przetwarzania informacji (podrozdz: 3.1,<br />

3.2, 3.3).<br />

4.4.2. Projektowanie przestrzeni <strong>pracy</strong><br />

Prace projektowe mają swoją określoną kolejność. Poniżej przedstawione<br />

zostały czynności projektowe następujące po sobie:<br />

1. Określić wymiary antropometryczne przyszłych użylkowników-operatorów<br />

maszyny, dla skrajnych wartości centylowych: dla najniższej kobiety (? 5)<br />

oraz dla najwyższego mężczyzny (cf 95).<br />

2. Określić wysokość manipulacyjną dla sylwetki stojącej

W ramach ćwiczeń projektowych można dokonać specyfikacji tych różnic<br />

wraz Z komentarzem, w którym dokonana będzie ergonomiczna ocena rozwiązań.<br />

500<br />

Rys. 4.3. „Doprojeklowanie" maszyny do człowieka: architektura ergonomicznej tokarki<br />

Rys. 4.2. Określenie stref zasięgu rąk, nóg i wzroku w pozycji siedzącej wraz z zakresami<br />

regulacji wysokości siedzenia i podnóżków<br />

4.4.3. Projektowanie układów kontrolnych i sterowniczych<br />

Dane wejściowe:<br />

— zadania maszyny, opisane w fazie ZETE,<br />

— zadania człowieka, opisane w fazie ZETE,<br />

— dane dotyczące percepcji informacji (podrozdz. 3.4),<br />

— dane dotyczące układów kontrołno-sterowniczych (podrozdz. 3.5),<br />

— przestrzenne określenie stref manipulacji (rys.4.2, 4.3).<br />

104<br />

Komentarz<br />

Z uwagi na brak miejsca na suport narzędziowy oraz elementy sterowania,<br />

które w tradycyjnym rozwiązaniu znajdują się między tułowiem a osią wrzeciona<br />

i obrabianego materiału, istnieje konieczność innej lokalizacji tych zespołów<br />

funkcjonalnych.<br />

Pulpit sterowniczy może być wykonany jako dwudzielny — dla prawej i lewej<br />

ręki osobno i usytuowany symetrycznie po obu stronach ciała. Tradycyjnie<br />

stosowane koła sterowe i dźwignie o długich ramionach należy zastąpić elementami<br />

o znacznie mniejszych gabarytach (przyciski, włączniki dźwigienkowe),<br />

co pociąga za sobą konieczność wyposażenia układów sterowania w odrębne<br />

źródła napędów elektrycznych. Spowoduje to zmniejszenie wysiłku fizycznego<br />

związanego ze sterowaniem maszyną. Należy zwrócić uwagę na warunki widoczności<br />

i oświetlenie urządzeń sygnalizacyjnych i wskaźnikowych.<br />

105

od człowieka i otoczenia, hermetyzowane lub maksymalnie oddalone od strefy<br />

przebywania ludzi.<br />

Dla przykładu: główny silnik elektryczny oraz przekładnie należy zlokalizować<br />

w tylnej części korpusu maszyny, oddalając to źródło hałasu, drgań i promieniowania<br />

elektromagnetycznego od operatora i chroniąc go jednocześnie<br />

materiałem korpusu maszyny (p. 3.6.1, 3.6.4).<br />

W strefie obróbki, gdzie występuje silne parowanie chłodziwa, należy zainstalować<br />

wyciąg wentylacyjny, nie dopuszczając do rozprzestrzeniania się<br />

zanieczyszczeń powietrza (wg przykładów z p. 3.6.3).<br />

4.5. PROJEKTOWANIE SZCZEGÓŁOWE<br />

I DOKUMENTOWANIE KONSTRUKCYJNE<br />

Opracować konstrukcyjnie poszczególne zespoły funkcjonalne maszyny,<br />

przestrzegając zasady, że wymagania i ograniczenia związane z obecnością<br />

człowieka przy maszynie mają priorytet przed rozwiązaniami technicznymi.<br />

Przy korzystaniu z komputera i programów CAD z elementami optymalizacji<br />

ergonomicznej (por. podrozdz. 3.7) proces dokumentowania konstrukcji<br />

można znacznie przyspieszyć.<br />

Przy dokumentowaniu konstrukcyjnym należy wykorzystać wskazówki podane<br />

w PN-90/N-08011: <strong>Ergonomia</strong>. Dokumentacja techniczna systemów <strong>pracy</strong>.<br />

Wymagania.<br />

Rys. 4.4. Architeklma tradycyjnej tokarki<br />

4.4.4. Projektowanie warunków środowiskowych<br />

Dane wejściowe:<br />

— rodzaj technologii, charakterystyka fizyczna i chemiczna obrabianych materiałów,<br />

— dane dotyczące źródeł czynników środowiskowych (podrozdz. 3 6),<br />

— wymagania prawne i normatywne (podrozdz. 3.8),<br />

— dane z doświadczeń praktycznych (podrozdz. 3.1).<br />

Komentarz<br />

Maszynę oraz realizowaną za jej pomocą technologię należy traktować<br />

jako potencjalne źródła zakłóceń czynników środowiskowych, czyli emitujących<br />

drgania, hałas, ciepło, zanieczyszczenia powietrza, promieniowanie elektromagnetyczne,<br />

pole elektrostatyczne. Źródła tych czynników powinny być izolowane<br />

106<br />

4.6. BUDOWA I BADANIE PROTOTYPU<br />

Według opracowanej dokumentacji projektowej należy wykonać prototyp<br />

maszyny i zbadać go wszechstronnie, najlepiej w warunkach rzeczywistych,<br />

tzn. w hali produkcyjnej. Doświadczenie, uczy, że dopiero w fazie badania prototypu<br />

ujawniają się niektóre istotne błędy i usterki projektu. W celu usystematyzowania<br />

badań należy przeprowadzić je według ustalonej i sprawdzonej<br />

metody, wykorzystując do tego celu np. znane w Polsce tzw. „Ramowe wytyczne<br />

do oceny maszyn i urządzeń technicznych pod względem dostosowania<br />

ich do człowieka" [18], [19].<br />

4.7. WERYFIKACJA DOKUMENTACJI PROJEKTOWEJ<br />

W przypadku wystąpienia rozbieżności pomiędzy cechami konstrukcyjnymi<br />

zapisanymi w dokumentacji projektowej a cechami uzyskanymi na drodze<br />

praktycznej weryfikacji prototypu należy dokumentację uaktualnić.<br />

107

Faza weryfikacji dokumentacji jest w zasadzie ostatnią fazą procesu projektowego.<br />

W późniejszym okresie, po uruchomieniu produkcji seryjnej maszyny<br />

i po wprowadzeniu jej do praktyki przemysłowej, należy zbierać informacje<br />

od użytkowników o cechach jakościowych i użytkowych maszyny.<br />

Korygowanie usterek odbywa się wówczas w cyklu modernizacji maszyny,<br />

który trwa aż do wygaśnięcia „linii życia" tego typu konstrukcji.<br />

ZADANIE 1<br />

5. ZADANIA PROJEKTOWE<br />

PODZIAŁ CZYNNOŚCI I ZADAŃ POMIĘDZY CZŁOWIEKA I MASZYNĘ<br />

Cel zadania projektowego<br />

Przygotowanie do sformułowania założeń ergonomiczno-techniczno-ekonomicznych<br />

do projektowania określonego <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>.<br />

Wykształcenie umiejętności sformułowania zadania projektowego.<br />

Dane<br />

1. Techniczna i technologiczna charakterystyka <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong> (maszyny,<br />

urządzenia).<br />

2. Populacja przyszłych użytkowników.<br />

3. Formy rozwiązań organizacyjnych.<br />

4. Typ i rodzaj produkcji.<br />

5. Charakterystyka technologii.<br />

6. Charakterystyka przedmiotów <strong>pracy</strong>.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Sprecyzować zadania i funkcje realizowane w systemie.<br />

2. Dokonać podziału zadań pomiędzy człowieka i maszynę.<br />

3. Sformułować ogólne wymagania stawiane maszynie, biorąc pod uwagę<br />

uwarunkowania pochodzące od człowieka-operatora i człowieka-pracownika<br />

serwisu.<br />

4. Przeprowadzić dyskusję uzyskanych wyników i pojawiających się proble-<br />

ZADANIE 2<br />

PROGNOZA OBCIĄŻEŃ FIZYCZNYCH PRACOWNIKA<br />

Cel zadania projektowego<br />

Zebranie danych do wstępnego projektowania procesu <strong>pracy</strong>. Oszacowanie<br />

wielkości wysiłku fizycznego związanego z wykonywaniem poszczególnych<br />

czynności wynikających z dokonanego podziału zadań między człowieka i maszynę.<br />

Uświadomienie skutków fizycznych obciążeń człowieka w procesie<br />

<strong>pracy</strong> i wskazanie na źródła tych obciążeń. Wykorzystanie wiedzy z tego<br />

zakresu do podejmowania decyzji o zmianie podziału zadań w systemie człowiek-maszyna.<br />

109

Dane<br />

1. Populacja użytkowników.<br />

2. Rodzaj <strong>stanowisk</strong>a roboczego.<br />

3. Treść i metody <strong>pracy</strong>.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Określić funkcje i zadania, jakie będzie pełniło <strong>stanowisk</strong>o w procesie produkcji.<br />

2. Określić chronometraż <strong>pl</strong>anowanych do wykonania czynności wynikających<br />

z podziału zadań.<br />

3. Obliczyć koszt biologiczny związany z pracą dynamiczną na <strong>stanowisk</strong>u.<br />

4. Ustalić parametry <strong>pracy</strong> statycznej i monotypowości ruchów roboczych.<br />

5. Porównać z wartościami normatywnymi zalecanymi.<br />

6. W przypadku nadmiernych wysiłków dokonać korekty podziału zadań (np.<br />

przez wprowadzenie mechanizacji i automatyzacji),<br />

7. Określić niezbędne przerwy wypoczynkowe,<br />

8. Podać wytyczne do <strong>projektowaniu</strong> procesu <strong>pracy</strong>.<br />

Uwaga!<br />

Wykorzystaj metodę chronometrażowo-tabelaryczną do przeprowadzenia oceny<br />

następstw wysiłków związanych z wykonywaniem <strong>pracy</strong> fizycznej na projektowanym<br />

<strong>stanowisk</strong>u.<br />

ZADANIE 3<br />

PROGNOZA OBCIĄŻENIA PSYCHICZNEGO PRZYSZŁYCH UŻYTKOWNIKÓW<br />

Cel zadania projektowego<br />

Zebranie danych do projektu wstępnego procesu <strong>pracy</strong>. Uświadomienie skutków<br />

obciążeń psychicznych człowieka w procesie <strong>pracy</strong> powstających w związku<br />

z charakterem przebiegu procesów intelektualnych. Wskazanie na źródła obciążeń.<br />

Wykorzystanie tych zależności do ustalenia korekty podziału czynności<br />

i zadań w systemie człowiek-maszyna oraz warunków percepcji informacji.<br />

Dane<br />

1. Populacja użytkowników.<br />

2. Stopień mechanizacji i automatyzacji prac.<br />

3. Treść i metody <strong>pracy</strong>.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Przewidzieć obciążenie wynikające z odbioru informacji.<br />

2. Przewidzieć obciążenie wynikające z podejmowania decyzji.<br />

3. Przewidzieć obciążenie wynikające z wykonywania czynności.<br />

110<br />

Uwaga!<br />

Do oszacowania skutków obciążenia psychicznego pracą wykorzystać metodę<br />

szacunkową oceny obciążenia psychicznego.<br />

4. Zbadać możliwość wystąpienia czynników monotonii <strong>pracy</strong>.<br />

5. Wnioski: podać, co dominuje w obciążeniu psychicznym i na jakie działania<br />

należy zwrócić szczególną uwagę, określić zalecenia możliwe do wykorzystania<br />

w projekcie.<br />

ZADANIU 4<br />

METODY PRACY<br />

Cel zadania projektowego<br />

Dobranie właściwych metod <strong>pracy</strong> w celu zagwarantowania całkowitego bezpieczeństwa<br />

pracownikowi i otoczeniu.<br />

Dane<br />

1. Wykonawca.<br />

2. Funkcje i zadania <strong>stanowisk</strong>a.<br />

3. Wykaz wykonywanych czynności.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Zaprojektować sposób wykonania ruchów roboczych zgodnie z biomechanicznymi<br />

zasadami ekonomii ruchów:<br />

— ruchy równoczesne,<br />

— ekonomiczność mchów,<br />

— ciągłość i płynność ruchów,<br />

— przemieszczanie ciężarów,<br />

— rytm <strong>pracy</strong>,<br />

— ruchy kontrolowane i swobodne.<br />

2. Ustalić okresy <strong>pracy</strong> i wypoczynku w ciągu zmiany roboczej.<br />

3. Podać wytyczne do projektu maszyny, urządzenia, <strong>stanowisk</strong>a roboczego.<br />

ZADANIE 5<br />

USTALENIE WYSOKOŚCI MANIPULACYJNEJ I PRZESTRZENI CZYNNO-<br />

ŚCI RUCHOWYCH<br />

Cel zadania projektowego<br />

Ustalenie konkretnej, wiążącej się z daną operacją przestrzennej strefy <strong>pracy</strong>.<br />

Miarą położenia tej strefy w stosunku do wykonawcy jest tzw. wysokość ma-<br />

111

nipulacyjna, która zależy od pozycji i wymiarów ciała pracownika, rodzaju zajęcia,<br />

zasięgu czynnych poruszeń, obciążenia kończyn, kształtu i wymiarów<br />

wyposażenia. Prawidłowe ustalenie wysokości manipulacyjnej i przestrzeni<br />

czynności ruchowych ułatwi inżynierowi takie opracowania konstrukcyjne,<br />

które będą. odpowiadały możliwościom człowieka.<br />

Dane<br />

1. Użytkownik: najniższa kobieta oraz najwyższy mężczyzna.<br />

2. Rodzaj wykonywanej <strong>pracy</strong>.<br />

3. Pozycja przy <strong>pracy</strong>.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Określić wymiary antropometryczne przyszłych użytkowników.<br />

2. Określić wysokość manipulacyjna, dla maksymalnego użytkownika.<br />

3. Narysować w skali 1:10 sylwetki ekstremalnych centyli dla założonej pozycji<br />

przy <strong>pracy</strong>.<br />

4. Ustalić wysokość podestu (dla pozycji stojącej) oraz zakres regulacji wysokości<br />

siedziska i podnóżka (w przypadku <strong>pracy</strong> siedzącej lub przemiennej).<br />

5. Określić strefę wygody dla nóg.<br />

6. Określić strefę zasięgu ryk (PN-91/N-O8O18).<br />

7. Przedstawić na szkicu strefy zasięgu rąk, nóg wraz z zakresami regulacji<br />

wysokości podestu, siedzenia i podnóżka.<br />

ZADANIE 6<br />

PROJEKTOWANIE STANOWISKA PRACY W POZYCJI SIEDZĄCEJ<br />

Cel zadania projektowego<br />

Zapoznanie się z zasadami, jakie powinno spełniać krzesło na <strong>stanowisk</strong>ach,<br />

na których praca ze względu na jej charakter oraz czasochłonność jest szczególnie<br />

uciążliwa dla układu mięśniowo-szkieletowego. W przypadku <strong>pracy</strong> wymagającej<br />

długotrwałego siedzenia — zaprojektowanie takiego siedziska, które<br />

zapewniałoby wygodę <strong>pracy</strong> dla całej populacji.<br />

Dane<br />

1. Populacja użytkowników.<br />

2. Wysokość strefy manipulacyjnej.<br />

3. Rodzaj wykonywanego zadania.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Narysować w skali 1:10 sylwetki ekstremalnych centyli w pozycji siedzącej.<br />

2. Określić parametry struktury przestrzennej dla pozycji siedzącej.<br />

112<br />

3. Określić zakres regulacji siedziska.<br />

4. Określić regulację aktywną i pasywną pochylenia siedziska.<br />

5. Określić długość, szerokość i pochylenie siedziska.<br />

6. Ustalić regulację odchylenia oraz głębokości odsunięcia oparcia dla <strong>pl</strong>eców<br />

(aktywną i pasywną).<br />

7. Ustalić wysokość podłokietników.<br />

8. Określić położenie i zakres regulacji podnóżków.<br />

9. Określić minimalną przestrzeń potrzebną do odsunięcia krzesła.<br />

10. Wkomponować siedzisko w strukturę <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>.<br />

ZADANIU 7<br />

PROJEKTOWANIE STRUKTURY PRZESTRZENI PRACY W OPARCIU O DA-<br />

NE ANTROPOMETRYCZNE<br />

Cel zadania projektowego<br />

Właściwe zaprojektowanie stosunków przestrzennych na <strong>stanowisk</strong>u roboczym.<br />

Zapewnienie człowiekowi <strong>pracy</strong> w dogodnym dla niego zasięgu rąk,<br />

wygodnej pozycji ciała, możliwości wykonywania ruchów swobodnie i bez<br />

zbytniego wysiłku. Poznanie różnych metod i technik dostosowania struktury<br />

przestrzennej do wymiarów antropometrycznych populacji użytkowników.<br />

Dane<br />

1. Rysunek maszyny, urządzenia w skali.<br />

2. Użytkownik: kobieta ?, mężczyzna d" lub ? i d".<br />

3. Szablony, atlas antropometryczny, program komputerowy.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania wyników<br />

WARIANT A<br />

1. Zaznaczyć na rysunku wymiary konstrukcyjne i, itd. związane z cechami<br />

antropometrycznymi użytkownika.<br />

2. Wszystkie wymiary przedstawić za pomocą symboli wartości wymiaru antropometrycznego,<br />

np. Jt, = [133

4. Określić model antropometryczny człowieka w zależności od rodzaju <strong>pracy</strong><br />

i wyposażenia <strong>stanowisk</strong>a.<br />

5. Przeprowadzić projektowanie i analizę zgodnie z wybranym programem.<br />

6. Udokumentować wydrukami kolejne etapy projektowania (w pożądanych<br />

rzutach i perspektywie).<br />

7. Przedstawić projekt końcowy.<br />

ZADANIU 8<br />

PROJEKTOWANIE KONIECZNEJ PRZESTRZENI OBSERWACJI<br />

Cel zadania projektowego<br />

Zapewnienie w granicach przestrzeni roboczej strefy wygodnej obserwacji<br />

i identyfikacji wzrokowej. Dobra widoczność pola <strong>pracy</strong> (wykonywanych czynności),<br />

elementów informacyjnych, oznaczeń graficznych i barwnych oraz<br />

otoczenia jest warunkiem niezbędnym do prawidłowego i bezpiecznego wykonywania<br />

zadań na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>.<br />

Dane<br />

1. Wykonać rysunek urządzenia w skali.<br />

2. Pozycja przy obsłudze urządzenia.<br />

3. Wysokość płaszczyzny widzenia przy obsłudze urządzenia W pozycji:<br />

— stojącej: 1393- 1693 mm,<br />

— siedzącej: 1057-1310 mm,<br />

— wysokość podkolanowa w pozycji siedzącej: 387-476 mm.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Określić w dwóch płaszczyznach konieczną przestrzeń obserwacji, zwymiarować<br />

ją i określić odległości obserwatora.<br />

2. Określić pole widzenia — określenie optimum obserwacji dla maksymalnego<br />

i minimalnego użytkownika.<br />

3. Wyznaczyć minimalny szczegół obserwacji:<br />

— określić odległość obserwatora od szczegółu,<br />

— obliczyć kąt obserwacji,<br />

— porównać obliczenia z wartością optymalną (tg = 0,0029).<br />

4. Podać wytyczne do projektowania.<br />

ZADANIE 9<br />

ARCHITEKTURA OBIEKTU TECHNICZNEGO<br />

Cel zadania projektowego<br />

Ustalenie kształtu obiektu technicznego (<strong>stanowisk</strong>a roboczego, maszyny,<br />

urządzenia) oraz rozmieszczenia jego zespołów funkcjonalnych, elementów<br />

114<br />

ochrony itp. zgodnie z zajmowaną przez pracownika przestrzenią, pozycją ciała,<br />

strefami zasięgu rąk, nóg i wzroku. Zwrócenie uwagi na zakomponowanie<br />

wszystkiego w estetyczną całość oraz na to, że w warunkach idealnych sprzęt<br />

powinien jakby obudowywać robotnika naokoło.<br />

Dane<br />

1. Rodzaj wykonywanego zadania.<br />

2. Populacja użytkowników.<br />

3. Wysokość strefy manipulacyjnej.<br />

4. Strefa zasięgu rąk, nóg i wzroku.<br />

3. Pozycja przy <strong>pracy</strong>.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Przygotować szkic sylwetek ekstremalnych centyli w odpowiedniej pozycji<br />

ciała, zachowując w obu przypadkach ustaloną wcześniej wysokość manipulacyjną.<br />

2. Nanieść na rysunek strefy zasięgu rąk, nóg i wzroku.<br />

3. Obliczyć wielkość powierzchni <strong>stanowisk</strong>a roboczego oraz powierzchni pomocniczych.<br />

4. Dokonać analizy przebiegu procesu <strong>pracy</strong> w celu roz<strong>pl</strong>anowania wzajemnego<br />

rozmieszczenia środków i przedmiotów <strong>pracy</strong>.<br />

6. Podać wskazówki dotyczące kompozycji przestrzennej, kolorystyki, harmonii<br />

barwnej z otoczeniem, wyróżnić kolorem znaki informacyjne oraz elementy<br />

decydujące o bezpieczeństwie.<br />

7. Wykonać rysunek szkicując położenia podstawowych elementów <strong>stanowisk</strong>a<br />

(maszyny), wyposażenia i elementów ochrony pracownika.<br />

8. Porównać własne ergonomiczne rozwiązanie architektury <strong>stanowisk</strong>a z rozwiązaniem<br />

tradycyjnym.<br />

9. Dokonać ergonomicznej oceny rozwiązań na podstawie specyfikacji różnic.<br />

ZADANIE 10<br />

PROJEKTOWANIE ROZMIESZCZENIA URZĄDZEŃ STEROWNICZYCH<br />

I WSKAŹNIKOWYCH<br />

Cel zadania projektowego<br />

Umiejętność wykorzystania zasad rozmieszczenia urządzeń sterowniczych<br />

i wskaźnikowych i wzajemnych ich zależności w celu zapewnienia jak najsprawniejszej<br />

obsługi urządzenia i optymalnych wielkości wysiłków.<br />

Dane<br />

1. Rodzaj <strong>stanowisk</strong>a roboczego, maszyny, urządzenia.<br />

2. Typ wykonywanej <strong>pracy</strong>.<br />

3. Wykaz urządzeń sterowniczych i wskaźnikowych.<br />

115

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Scharakteryzować projektowane <strong>stanowisk</strong>o <strong>pracy</strong>, maszynę , urządzenie.<br />

2. Sporządzić wykaz urządzeń sterowniczych i wskaźnikowych i oznaczyć symbolami<br />

urządzenia sterownicze i wskaźnikowe.<br />

3. Sformułować algorytm postępowania operatora przy obsłudze maszyny<br />

(urządzenia , <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>):<br />

— określić częstotliwość użycia poszczególnych bloków sterowniczych<br />

i wskaźnikowych w ciągu 8 h <strong>pracy</strong>,<br />

— określić kolejność ich użycia,<br />

— określić bloki spełniające te same funkcje.<br />

4. Na podstawie algorytmu zbudować tablicę powiązań:<br />

US-UW, US-US, lub UW-UW.<br />

Uwaga!<br />

Poszczególne symbole tablicy mają następujące znaczenie:<br />

US|, US 2<br />

... USN — urządzenia sterownicze,<br />

UW,, UW 2<br />

... UWN — urządzenia wskaźnikowe,<br />

WI — wskaźniki ilościowe,<br />

WJ — wskaźniki jakościowe,<br />

WA — wskaźniki alternatywne.<br />

5. Określić, jakie zasady powinny być zastosowane przy <strong>projektowaniu</strong> <strong>stanowisk</strong>a<br />

(maszyny, urządzenia).<br />

6. Wykonać szkic rozmieszczenia UW i US na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong> (maszynie,<br />

urządzeniu).<br />

ZADANIE 11<br />

KONSTRUKCJA I DOBÓR URZĄDZEŃ SYGNALIZACYJNYCH I INFOR-<br />

MACYJNYCH<br />

Cel zadania projektowego<br />

Dokonanie optymalnego rozwiązania układu przez uwzględnienie takiego<br />

kształtu, cech i rozlokowania urządzeń wskaźnikowych, aby odegrały one swoją<br />

rolę w układzie w sposób jak najlepszy przy korzystaniu z nich przez operatora.<br />

Dane<br />

1. Zadania maszyny.<br />

2. Zadania człowieka.<br />

3. Wykaz urządzeń wskaźnikowych.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Opisać rodzaj i budowę urządzeń wskaźnikowych.<br />

2. Określić dane dotyczące percepcji informacji.<br />

116<br />

3. Określić strefy obserwacji w przestrzeni.<br />

4. Dokonać wyboru urządzeń wskaźnikowych i uzasadnić swoją decyzję<br />

z punktu widzenia wymagań projektowanego <strong>stanowisk</strong>a.<br />

5. Podać szkic rozlokowania urządzeń wskaźnikowych.<br />

ZADANIE 12<br />

KONSTRUKCJA I DOBÓR TYPOWYCH URZĄDZEŃ STEROWNICZYCH<br />

Cel zadania projektowego<br />

Zlokalizowanie urządzeń sterowniczych w strefach zasięgów operatora oraz<br />

właściwy dobór elementów do funkcji, które mają spełniać, ich kształtów, wymiarów,<br />

własności powierzchni, a także systematyczna analiza istniejących<br />

współzależności między nimi w celu stworzenia dobrych warunków sterowania.<br />

Dane<br />

1. Zadania maszyny.<br />

2. Zadania człowieka.<br />

3. Wykaz urządzeń sterowniczych.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Dokonać przeglądu dostępnych urządzeń sterowniczych.<br />

2. Dobrać urządzenia sterownicze odpowiednio do funkcji, jaką realizują<br />

sterowane zespoły maszyny.<br />

3. Dobrać kształt, opór i położenie do wymagań i możliwości człowieka.<br />

4. Określić przestrzenne strefy manipulacji.<br />

5. Wykonać szkic rozlokowania urządzeń sterowniczych na <strong>stanowisk</strong>u roboczym.<br />

ZADANIE 13<br />

BADANIE PROTOTYPU<br />

Cci zadania projektowego<br />

Przeprowadzenie badania prototypu w celu ujawnienia błędów i usterek projektu.<br />

Dane<br />

Stanowisko <strong>pracy</strong> (maszyna, urządzenie).<br />

Sposób wykonania i udokumentowania wyników<br />

1. Dokonać oceny prototypu pod względem bezpieczeństwa <strong>pracy</strong> i ergonomii,<br />

można wykorzystać do tego celu Arkusz oceny ergonomicznej.<br />

2. Określić cechy krytyczne prototypu.<br />

117

3. Oceny dokonać w zakresie:<br />

— bezpieczeństwa eks<strong>pl</strong>oatacji,<br />

— warunków i obciążenia pracą,<br />

— wymagań bhp w dokumentacji towarzyszącej.<br />

4. Przeprowadzić analizę wyników i dokonać oceny końcowej.<br />

ZADANIU 14<br />

PROJEKTOWANIE MODERNIZACJI STANOWISKA ROBOCZEGO<br />

Cel zadania projektowego<br />

Wykorzystanie programu komputerowego do projektowania nowego <strong>stanowisk</strong>a<br />

lub do projektowania usprawnień organizacji <strong>stanowisk</strong>a już istniejącego.<br />

Dane<br />

1. Wykonawca.<br />

2. Rodzaj technologii.<br />

3. Typ produkcji.<br />

4. Stopień mechanizacji i automatyzacji.<br />

5. Forma organizacji <strong>pracy</strong>.<br />

6. Stabilizacja produkcji.<br />

3. Źródła czynników środowiskowych.<br />

4. Normy, przepisy, zalecenia.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Określić wymagania stawiane <strong>stanowisk</strong>u ze względu na parametry akustyczne,<br />

optyczne (oświetlenia), mikroklimat, zanieczyszczenia powietrza.<br />

2. Sformułować zalecenia na podstawie porównania wymagań normatywnych<br />

z rzeczywistą charakterystyką środowiska produkcyjnego.<br />

3. Wskazać, z jakimi niekorzystnymi czynnikami można spotkać się na <strong>stanowisk</strong>u<br />

roboczym.<br />

4. Przeanalizować te czynniki.<br />

5. Wskazać sposoby usunięcia szkodliwego wpływu warunków środowiska<br />

oraz potencjalnych zagrożeń <strong>stanowisk</strong>a w stosunku do otoczenia.<br />

6. Sprecyzować zalecenia i wytyczne do projektu:<br />

— charakterystyka ocenianego czynnika,<br />

— opis założeń metodycznych,<br />

— dokumentacja koniecznych działań,<br />

— zestawienie wartości normatywnych zalecanych.<br />

Sposób wykonania i udokumentowania zadania<br />

1. Określić <strong>stanowisk</strong>o do usprawnień.<br />

2. Wykorzystując program ESOSTAR, dokonać oceny poziomu organizacyjnego<br />

<strong>stanowisk</strong>a.<br />

3. Na podstawie uzyskanych wydruków ustalić harmonogram usprawnień.<br />

4. Podać wytyczne do projektu modernizacji <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>.<br />

ZADANIE 15<br />

PROJEKTOWANIE ŚRODOWISKA FIZYCZNO-CHEMICZNO-BIOLOGICZ-<br />

NEGO<br />

Cel zadania projektowego<br />

Ustalenie potencjalnych zagrożeń i wymagań <strong>stanowisk</strong>a w stosunku do otoczenia.<br />

Określenie potencjalnych zagrożeń wynikająch z oddziaływania środowiska.<br />

Dane<br />

1. Rodzaj technologii.<br />

2. Charakterystyka fizyczna i chemiczna obrabianych materiałów.<br />

118

c d.<br />

Załącznika<br />

Projektowanie informacji, sygnalizacji i sterowania (E-3)<br />

Załącznik<br />

WYKAZ NORM Z ZAKRESU ERGONOMII ORAZ<br />

DOTYCZĄCYCH PROJEKTOWANIA I DIAGNOZOWANIA<br />

MASZYN I URZĄDZEŃ TECHNOLOGICZNYCH<br />

PN-64/N-01255<br />

PN-70/N-01270<br />

PN-68/N-02320<br />

PN-81/N-08010<br />

PN-B6/N-08014<br />

PN-83/Z-08200<br />

PN-84/Z-08202<br />

PN-84/Z08203<br />

PN-83/M-47027<br />

Barwy i znaki bezpieczeństwa<br />

Barwy ostrzegawcze i uzupełniające<br />

Barwy sygnałów świetlnych. Wymagania ogólne i metody pomiaru<br />

Ergonomiczne zasady projektowania systemów <strong>pracy</strong><br />

Sygnały dźwiękowe bezpieczeństwa w miejscach <strong>pracy</strong>. Wymagania akustyczne<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Maszyny i urządzenia produkcyjne. Ogólne wymagania bezpieczeństwa<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Elementy sterownicze maszyn i urządzeń produkcyjnych. Ogólne wymagania<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Maszyny i urządzenia produkcyjne. Ogólne wymagania dla <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong><br />

Maszyny do robót budowlanych ziemnych. Rozmieszczenie elementów sterowniczych. Wymagania<br />

Projektowanie procesu <strong>pracy</strong> (E-1)<br />

PN-81/N-08010 •<br />

PN-83/Z-08300<br />

Ergonomiczne zasady projektowania systemów <strong>pracy</strong><br />

Ochrona <strong>pracy</strong>, procesy produkcyjne. Ogólne zasady bezpieczeństwa<br />

Projektowanie przestrzeni <strong>pracy</strong> (E-2)<br />

PN-84/E-02033 • Oświetlenie wnęlrz światłem elektrycznym<br />

PN-84/N-08000<br />

PN-80/N-08001 *<br />

Dane ergonomiczne do projektowania. Wymiary ciała ludzkiego<br />

Dane ergonomiczne do projektowania. Granice zasięgu rąk<br />

PN-81/N-08002<br />

PN-90/N-08003<br />

PN-81/N-08010<br />

PN-83/Z-O82OO<br />

PN-83/Z-08203<br />

Dane ergonomiczne do projektowania. Granice ruchu stopy. Wymiary kątowe<br />

Dane ergonomiczne do projektowania. Przestrzeń ręki obejmującej uchwyt<br />

Ergonomiczne zasady projektowania systemów <strong>pracy</strong><br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Maszyny i urządzenia produkcyjne. Ogólne wymagania bezpieczeństwa<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Maszyny i urządzenia produkcyjne. Ogólne wymagania dla <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong><br />

PN-79/M-47028 Maszyny do robót budowlanych ziemnych. Dopuszczalne wartości sil uruchamiających elementy<br />

sterujące na <strong>stanowisk</strong>u operatora. Metody badań<br />

PN-81/M-55720.00 Obrabiarki do metali. Ochrona <strong>pracy</strong>. Ogólne wymagania bezpieczeństwa w konstrukcji<br />

Projektowanie środowiska fizyczno-chemiczno-biologicznego (E-4)<br />

PN-87/B-02156 Akustyka budowlana. Metody pomiaru poziomu dźwięku A w budynkach<br />

PN-88/B-02171 Ocena wpływu drgań na ludzi w budynkach<br />

PN-71/B-02380 • Oświetlenie wnętrz światłem dziennym. Warunki ogólne<br />

PN-82/B02402 Ogrzewnictwo. Temperatury ogrzewanych pomieszczeń w budynkach<br />

PN-74/B-02403 Ogrzewniclwo. Temperatury obliczeniowe otoczenia budynków i nie ogrzewanych przestrzeni<br />

zamykanych<br />

PN-78/B-03421 • Wentylacja i klimatyzacja. Parametry obliczeniowe powietrza wewnętrznego w pomieszczeniach<br />

przeznaczonych do stałego przebywania ludzi<br />

PN-83/B-03430 Wentylacja w budynkach mieszkalnych, zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej.<br />

Wymagania<br />

PN-88/Z-08204<br />

PN-88/Z-08205<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Urządzenia ochronne odległościowe do maszyn i urządzeń produkcyjnych.<br />

Ogólne wymagania<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Urządzenia ochronne oburęczne do maszyn i urządzeń produkcyjnych. Ogólne<br />

wymagania<br />

PN-90/E-01005<br />

PN-76/E-02032<br />

PN-84/E-02033<br />

Technika świetlna. Terminologia<br />

Oświetlenie dróg publicznych<br />

Oświetlenie wnętrz światłem elekliycznym<br />

PN-88/Z-08206<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Urządzenia ochronne bezdotykowe maszyn i urządzeń produkcyjnych. Wymagania<br />

ogólne<br />

PN-71/E-02034<br />

Oświetlenie elektryczne terenów budowy, przemysłowych, kolejowych i portowych oraz dworców<br />

i środków transportu publicznego<br />

PN-86/Z-08207<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Siedziska do maszyn i urządzeń produkcyjnych. Klasyfikacja i ogólne wymaga-<br />

PN-84/E-02035<br />

Urządzenia elektroenergetyczne. Oświetlenie elektryczne obiektów energetycznych<br />

nia<br />

PN-76/E-04040.00<br />

Pomiary lotometryczne i radiometryczne. Wymagania ogólne<br />

PN-89/Z-08208<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Osłony do maszyn i urządzeń produkcyjnych. Odległości bezpieczeństwa<br />

PN-76/E-04040.01<br />

Pomiary fotometryczne i radiometryczne. Pomiar strumienia świetlnego<br />

PN-80/N-49060<br />

Maszyny i urządzenia. Wejścia i dojścia. Wymagania<br />

PN-76/E-04040.03<br />

3 omiary lolometryczne i radiometryczne. Pomiar natężenia oświetlenia<br />

PN-81/M-55720.00<br />

Obrabiarki do metali. Ochrona <strong>pracy</strong>. Ogólne wymagania bezpieczeństwa w konstrukcji<br />

PN-76/E-04040.04<br />

Pomiary totometryczne i radiometryczne. Pomiar luminancji<br />

PN-81/M-55720.01<br />

Obrabiarki do metali. Ochrona <strong>pracy</strong>. Wymagania bezpieczeństwa w konstrukcji tokarek<br />

PN-76/E-04040.05<br />

3 omiary fotometryczna i radiomelryczne. Pomiar współczynników odbicia, przepuszczania i lumi-<br />

PN-83/Z-82001<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Osłony mechaniczne maszyn i urządzeń. Ogólne wymagania<br />

nancji<br />

120<br />

121

c cl. Z a 1 ii c t. n i k a<br />

cd.<br />

Załącznika<br />

PN-92/E-05201<br />

Ochrona przed elektrycznością statyczną. Metody oceny zagrożeń wywołanych elektryzacją<br />

materiałów dielektrycznych stałych. Metody oceny zagrożenia pożarowego i/lub wybuchowego<br />

PN-87/N-08016<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Środowisko termiczne. Przyrządy i metody służące do pomiaru wartości fizycznych<br />

PN-92/E-05202<br />

Ochiona przed elektryczności;! statyczną. Bezpieczeństwo pożarowe i/lub wybuchowe. Wymagania<br />

ogólne<br />

PN-90/N-08017<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Środowiska gorące. Analityczne określanie i interpretacja stresu cie<strong>pl</strong>nego w warunkach<br />

slosowania odzieży ochronnej na podstawie obliczania ilości polu<br />

PN-83/G- 02600<br />

PN-83/G-02U01<br />

PN-8l/J-01l)03.01<br />

Oświetlenie elektryczne podziemnych wyrobisk<br />

Oświetlenie elektryczne powierzchni kopalń głębinowych. Podstawowe wymagania<br />

Technika jądrowa. Promieniowanie jonizujące<br />

PN-83/S-04051<br />

PN-91/S-04100<br />

Pojazdy samochodowe i motorowery. Dopuszczalny poziom hałasu wewnętrznego. Wymagania i<br />

badania<br />

Drgania. Metody badań i oceny drgań mechanicznych na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> w pojazdach<br />

PN-81/J-01003.02<br />

PN-81/J-0I003.05<br />

PN-92/M-35200<br />

PN-86/M-47015<br />

PN-89/M-47017<br />

Technika jądrowa. Wielkości i jednostki<br />

Technika jądrowa. Narażenie na promieniowanie<br />

Dopuszczalne poziomy dźwięku w pomieszczeniach obiektów energetycznych<br />

Maszyny do robót budowlanych ziemnych. Dopuszczalny poziom I metody badań hałasu na<br />

<strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong> operatora<br />

Maszyny do robót budowlanych ziemnych. Dopuszczalne wartości i metody badań przyspieszenia<br />

drgań na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong> operatora<br />

PN-77/T-01025<br />

PN-72/T-04900<br />

PN-77/T-05685<br />

PN-77/T-05687<br />

PN-89/T-06580.0I<br />

Bezpieczeństwo <strong>pracy</strong> w polach elektromagnetycznych w zakresie częstotliwości 0,1 - 300 MHz.<br />

Nazwy i określenia<br />

Urządzenia mikrofalowe. Metody pomiaru gęstości strumienia mocy mikrofalowej<br />

Promieniowanie podczerwone. Nazwy, określenia, jednostki<br />

Ochrona przed promieniowaniem podczerwonym. Metody pomiaru promieniowania na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

<strong>pracy</strong><br />

Ochrona <strong>pracy</strong> w polach elektromagnetycznych częstotliwości 1 - 100 kHz. Terminologia<br />

PN-86/M-47251<br />

PN-81/N-01306<br />

Maszyny i urządzenia budowlane. Dopuszczalny poziom dźwięku i metody badań<br />

Hałas. Metody pomiaru. Wymagania ogólne<br />

PN-89/T-06580.03<br />

Ochrona <strong>pracy</strong> w polach elektromagnetycznych częstotliwości 1 - 100 kHz. Metody badania i<br />

oceny warunków <strong>pracy</strong><br />

PN-84/N-0I307<br />

Hałas. Dopuszczalne wartości poziomu dźwięku na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> i ogólne wymagania<br />

dotyczące przeprowadzania pomiarów<br />

PN-77/T-06582<br />

Ochrona <strong>pracy</strong> w polach elektromagnetycznych w.cz. w zakresie 0,1 - 300 MHz. Metody pomiaru<br />

natężenia pola na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong><br />

PN-87/N-01320<br />

PN-86/N-01321<br />

PN-86/N-01338<br />

PN-82/N-01350<br />

Metody określania parametrów akustycznych urządzeń ultradźwiękowych<br />

-lalas ultradźwiękowy. Dopuszczalne wartości poziomu ciśnienia akustycznego na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

jiacy i ogólne wymagania dotyczące wykonywania pomiarów<br />

Hałas infradżwiękowy. Dopuszczalne wartości poziomu ciśnienia akustycznego na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

>racy i ogólne wymagania dotyczące wykonywania pomiarów<br />

Drgania. Terminologia<br />

PN-907T-06583<br />

PN-90fl'-06584<br />

PN-79/T-06588<br />

Ochrona <strong>pracy</strong> w polach magnelostalycznych. Mierniki i melody pomiaru natężenia pola magnelostatycznego<br />

Ochrona <strong>pracy</strong> w polach elektromagnetycznych o częstotliwości 50 Hz. Mierniki i metody pomiaru<br />

natężenia pola magnetycznego o częstotliwości 50 Hz<br />

Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Promieniowanie nadfioletowe. Nazwy, określenia,<br />

jednostki<br />

PN-82/N-01351<br />

PN-82/N-01352<br />

PN-91/N-01353<br />

PN-91/N01354<br />

PN-90/N-01357<br />

Drgania. Podstawowe symbole i jednostki<br />

Drgania. Zasady wykonywania pomiarów na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong><br />

Drgania. Dopuszczalne wartości przyspieszenia drgań działających na organizm człowieka przez<br />

cończyny górne i metody oceny narażenia<br />

ligania. Dopuszczalne wartości przyspieszenia drgań o ogólnym oddziaływaniu na organizm<br />

człowieka i metody oceny narażenia<br />

)rgania. Metody pomiarów i oceny drgań maszyn pod względem bezpieczeństwa i higieny <strong>pracy</strong><br />

PN-79/T-06589<br />

PN-90/T-06591<br />

PN-91/T-06700<br />

PN-91/Z-01001.01<br />

Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Melody pomiaru promieniowania nadliolelowego<br />

na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong><br />

Ochrona przed promieniowaniem optycznym. Promieniowanie laserowe. Metody pomiarów<br />

Bezpieczeństwo przy promieniowaniu emitowanym przez urządzenia laserowe. Klasyfikacja<br />

sprzętu. Wymagania i wytyczne dla użytkownika<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Terminologia i jednostki związane z<br />

aerozolem i pyłem<br />

PN-90/N-01358<br />

PN-87/N-08009<br />

PN-B1/N-0BO10<br />

)ryania. Metody pomiarów i oceny drgań maszyn<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Środowiska zimne Metoda oceny ujemnego obciążenia termicznego oparta na wskaźnikach<br />

WCI i IREQ<br />

Ergonomiczne zasady projektowania systemów <strong>pracy</strong><br />

PN-74/Z-01001.02<br />

PN-74/Z-01001.03<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Nazwy, określenia i jednostki związane<br />

z cząstką pyłu lub fazy rozproszonej aerozolu<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Nazwy, określenia i jednostki związane<br />

z warstwą pyłu<br />

PN-85/N-08011<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Środowiska gorące. Wyznaczanie obciążeń termicznych działających na człowieka w<br />

PN-88/Z-01001.05<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Zagadnienia ogólne<br />

PN-85/N-0B013<br />

rodowisku <strong>pracy</strong>, oparte na wskaźniku WBGT<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Środowiska termicznie umiarkowane. Określenie wskaźników PMV, PPD i wymagań<br />

olyczących komfortu termicznego<br />

PN-89/Z-01001.06<br />

PN-84/Z-01001.09<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Terminologia dotycząca badań<br />

akości powietrza na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong><br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Jednostki miar<br />

122<br />

123

cd.<br />

Załącznika<br />

PN-83/Z-01001.10<br />

PN-88/Z-01001.11<br />

PN-84/Z-04008.00<br />

PN-91/Z-04018.01<br />

PN-91/Z-04018.02<br />

PN-91/Z-04018.03<br />

PN-91/Z-04018.04<br />

PN-91/Z-04018.05<br />

PN-91/Z-04018.06<br />

PN-80/Z-0B062<br />

PN-88/Z-70071<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Nazwy i określenia dotyczące emisji<br />

gazów z silników pojazdów samochodowych, motorowerów, ciągników, samojezdnych (samobieżnych)<br />

maszyn rolniczych i budowlano-drogowych<br />

Ochrona czystości powietrza. Nazwy, określenia i jednostki. Nazwy i określenia źródet zanieczyszczenia<br />

powietrza atmosferycznego<br />

Ochrona czystości powietrza. Pobieranie próbek. Postanowienia ogólne i zakres normy<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Postanowienia<br />

ogólne i zakres normy<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie<br />

wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> metodą spektrololomelrii<br />

absorpcyjnej w podczerwieni<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie<br />

wolnej krystalicznej krzemionki w pyle respirabilnym na <strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> metodą spektrofotometrii<br />

absorpcyjnej w podczerwieni<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości wolnej krystalicznej krzemionki. Oznaczanie<br />

wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym i respirabilnym w obecności krzemianów na<br />

<strong>stanowisk</strong>ach <strong>pracy</strong> metodą kolorymetryczną<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu całkowitego metodą<br />

liltracyjno-wagową<br />

Ochrona czystości powietrza. Badania zawartości pyłu. Oznaczanie pyłu respirabilnego na <strong>stanowisk</strong>ach<br />

<strong>pracy</strong> metodą filtracyjno-wagową<br />

Ochrona <strong>pracy</strong>. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące w procesie <strong>pracy</strong>. Klasyfikacja<br />

Ochrona radiologiczna w podziemnych zakładach górniczych. Limity narażenia górników na<br />

działanie izotopów promieniotwórczych i metody kontroli<br />

J.<br />

.7<br />

LITERATURA<br />

[I] Allszuller H.: Elementy teorii twórczości inżynierskiej. WNT, Warszawa 1983.<br />

[2] Atestacja <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong> w przedsiębiorstwach. Poradnik. Wyd. 1OPM, Warszawa 1986.<br />

[3] Balagurusamy E., iłowe J.: Expert Systems for Management and Engineering. Ellis (lorwood<br />

1990<br />

[4] Babiński Cz.: Elementy nauki o <strong>projektowaniu</strong>. WNT, Warszawa 1972.<br />

[5] Bandera J. E.: Auswahl unii Geslallung von ergonomisch richligen Fu/islellenteilen. Sistcinalic<br />

Dortinund 1989.<br />

[6] Batogowska A., Stowikowski J.: Atlas antropometryczny dorosłej ludności Polski dla potrzeb<br />

projektowania. Prace i Materiały, z. 149, IWP, Warszawa 1994.<br />

[7] Bulogowska A., Slowikowski i: Fantomy płaskie dla potrzeb projektowania. Prace i Materiały,<br />

z. 16, IWP, Warszawa 1973.<br />

[8) Bak J.: Technika świetlna. PWN, Warszawa 1981.<br />

[9) Bullinger H. J.: Ergonomie. Produkt- wid Arbeils<strong>pl</strong>atz-gestaltung. B. G. Tcuhner, Slutlgart<br />

1994.<br />

[10J Cempel Cz.: Drgania mechaniczne. Wprowadzenie. Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej,<br />

nr. 1060, Poznań 1982.<br />

[II] Cempel Cz.: Metody badań i minimalizacji hałasów i drgań. Wydawnictwo Politechniki<br />

Poznańskiej, nr. 544, Poznań 1975.<br />

[12] Cempel Cz.: Antyhatasowy przewodnik współczesnego inżyniera. W: Wibroakustyka stosowana.<br />

PWN, Warszawa 1989.<br />

[13] Dcgrcve T. B., Ayoub M. M.: A work<strong>pl</strong>ace design experl system, lnlcrnational Journal of<br />

Industrial Ergonomics, No. 1-2, 1987<br />

[14] Fibiger W.: Ocena wysiłku statycznego. IW CRZZ, Warszawa 1978.<br />

[15] Filipkowski S.: <strong>Ergonomia</strong> przemysłowa — zarys problematyki. WNT, Warszawa 1978.<br />

[16] Gasparski W. (red): Projektoznawstwo; Elementy wiedzy o <strong>projektowaniu</strong>. WNT,<br />

Warszawa 1988.<br />

[17] Gerlik M.: Melodyka usprawnień organizacyjnych. PWE, Warszawa 1982.<br />

[18] Gierasimiuk J.: Bezpieczeństwo <strong>pracy</strong> i ergonomia. Maszyny — <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>. Część I.<br />

Podstawowe kryteria, wymagania i zasady oceny. CZĘŚĆ II. Zestawienie tematyczne aktów<br />

prawnych i norm. CIOP, IWZZ, Warszawa 1984- 1985.<br />

[19] Gluski F., Gierasimiuk i: Ramowe wytyczne do oceny maszyn i urządzeń pod względem<br />

dostosowania ich do człowieka. CIOP, Warszawa 1974.<br />

[20] Górska E.: Diagnoza w małych przedsiębiorstwach przemysłowych w aspekcie ergonomii<br />

i organizacji. Ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, nr 7/93.<br />

[21] Górska E., Juchelko H.: <strong>Ergonomia</strong> i organizacja <strong>stanowisk</strong> roboczych — ćwiczenia<br />

laboratoryjne. WPW, Warszawa 1994.<br />

[22] Górska E.: Dane antropometryczne do projektowania <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>. Bezpieczeństwo<br />

Pracy, nr 6/94, 1994.<br />

[23] Górska E.: Ergonomiczne projektowanie <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong> wspomagane komputerowo.<br />

Bezpieczeństwo Pracy, nr 7-8 (276 - 277)/94, 1994.<br />

125

[241 Górska H.: Elastyczny system oceny poziomu organizacji <strong>stanowisk</strong> roboczych. Praca<br />

doktorska, Politechnika Poznańska, Poznań-Warszawa, maszynopis 1993.<br />

[25J Górska Ii.: Vrac.tic.al system for evaluation of the organizalional level of a work slation<br />

from the view point of ergonomics and work's arduousness. W: Marras W. S.,<br />

Karwowski W., Smilli J. L., Pacholski L.: The Ergonomics of Manuał Work. Taylor and<br />

l ; iancis, I.ondon-Wasliington D. C, 1993.<br />

1261 Grandjcan E.: Fizjologia <strong>pracy</strong> — zarys ergonomii. WZWL, Warszawa 1977.<br />

|27J Grobelny J.: CONCADHR. System komputerowego wspomagania projektowania<br />

ergonomicznego. Design-Wiadomości IWP, nr 3/89 Warszawa.<br />

|28| Grobelny J., Cyganek P.: AHANGRAF — mikrokomputerowy program wspomagający<br />

projektowanie rozmieszczenia elementów <strong>stanowisk</strong>a <strong>pracy</strong>. <strong>Ergonomia</strong>. Tom 11, nr 2,<br />

Wyil. PAN, Wrocław 1988.<br />

[29] Grobelny J., Cysewski P., Choroś K.. APOLIN — system komputerowego wspomagania<br />

projektowania ergonomicznego. <strong>Ergonomia</strong>. Tom 15, nr 2, Wyd. PAN, Wrocław 1992.<br />

130] Grobelny J.: Metoda agregowania lingwistycznych ocen obciążenia na <strong>stanowisk</strong>u <strong>pracy</strong>.<br />

<strong>Ergonomia</strong>. Tom 8, nr. 1-2, Ossolineum, PAN, Kraków 1985.<br />

|31] Ilansen A. (red); Ergonomiczna analiza uciążliwości <strong>pracy</strong>. 1W CRZZ, Warszawa 1970.<br />

|32| Ilanstein II. D., Neiimann K.: Analiza ekonomiczna poziomu tecimicznego produkcji<br />

przemysłowej. PWE, Warszawa 1970.<br />

[33] Ilempcl L.: Człowiek i maszyna. Model techniczny współdziałania. WKiŁ, Warszawa<br />

1984.<br />

|34) Ihyniewiecki ].: Projektowanie: refleksje metodologiczne. W: Projektowanie i Systemy.<br />

Tom I, Ossolineum, Wrocław 1978.<br />

[35] Juda ].: Zapylenie i technika odpylania. WNT, Warszawa 1968.<br />

[36] Kania J.: Metody ergonomiczne. PWE, Warszawa 1980.<br />

[37] Kłos J.: Rozwój koncepcji projektowania wspomaganego komputerem. Architektura,<br />

ni". 3/86.<br />

|38| Krasucki I'., Ogiński A.: Ergonomiczna lista kontrolna i jej zastosowanie. Ochrona Pracy,<br />

nr. 6/72, NOT, Warszawa.<br />

|39| Krichncr A.: Rawnlich — ergonomische Gestaltung. Dortinund 1990.<br />

[401 Lehrnann G.: Praktyczna fizjologia <strong>pracy</strong>. PZWL, Warszawa 1966.<br />

[4 11 Lippmann R.: Arbeitsgeslallung mit CAL) mul ANYBODY. REFA-Nachricliten 2/April,<br />

1988.<br />

|42| Lippmann R.: Ergonomische Metoden im Arbeilsschulz. In Die BG. 10/87, 1987.<br />

[43] Lippmann R.: Planungsverfahren zur ergonomischen Gestaltung der Arbeil.<br />

REFA-Nachrichlen, 6 Dezember 1991.<br />

[44] Lijczkowski R.: Wibroakustyka maszyn i urządzeń. WNT, Warszawa 1983.<br />

[45] Malieki M.: Wentylacja i klimatyzacja. PWN, Warszawa 1974.<br />

|46] Marlyniak Z.: Metodologiczne podstawy doskonalenia organizacji przedsiębiorstwa.<br />

1WZZ, Warszawa 1982.<br />

[47] Matczyński F., Smakuszewski J.: Organizacja <strong>pracy</strong> na <strong>stanowisk</strong>ach roboczych. WNT,<br />

Warszawa 1988.<br />

[48] McCormick 12.: Antropotechnika. Przystosowanie konstrukcji maszyn i urządzeń do<br />

człowieka. WNT, Warszawa 1964.<br />

|49] Ocena zagrożeń w środowisku <strong>pracy</strong>. Materiały szkoleniowe. Praca zbiorowa, CIOP,<br />

Warszawa 1991.<br />

1501 Olszewski J.: Podstawy ergonomii i fizjologii <strong>pracy</strong>. Wydawnictwo Akademii<br />

Ekonomicznej, Poznań 1988.<br />

[511 Paluch R.: Elementy ergonomii w <strong>projektowaniu</strong> <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>. Wyd. II poszerzone.<br />

Ośrodek Doskonalenia Kadr Technicznych NOT, Wrocław 1993.<br />

126<br />

[52] Paluszkiewicz L.: Ergonomiczne właściwości przyrządów sygnalizacyjnych<br />

i sterowniczych. IW CRZZ, Warszawa 1975.<br />

]53] Pmssak W., Tytyk E.: Komputerowo wspomagane projektowanie i ocena et gonomicznośc,<br />

obiektów technicznych. Materiały V Konferencji Naukowej <strong>pl</strong>. Problemy projektowania<br />

wdrażania z zakresu ergonomii i ochrony <strong>pracy</strong>. Wyd. PTErg., WSP, Zielona Góra 1990.<br />

|54| Puzyna Cz.: Ochrona środowiska <strong>pracy</strong> przed hałasem. WNT, Warszawa 1982.<br />

[551 Rohatyński R.: Proccss of technical design in operalional approach. W: 1'roceedings o<br />

buernalional Conference on Engineering Design, ICED '90, Dubrownik; Schiltenieidu<br />

Wdk 19, 1IEUR1STA, Zurieh 1990.<br />

[56] Kusuer J.: Podstawy ergonomii. PWN, Warszawa 1982.<br />

[57] The SAMMIE SYSTEM - System for Aiding Man-Machine Interaction Evalualion<br />

SAMM1E CAD Ltd., Information Uooklcl, Ed. 5, Loughborough, UK, 1985.<br />

]58] Slowikowski J.: Proces projektowania ergonomicznego w budowie maszyn. Inslylu<br />

Wzornictwa Przemysłowego. Prace i Materiały IWP, z. 43. Wyd. II, Warszawa 1983.<br />

[59] Slanioch W.: Oświetlenie pomieszczeń <strong>pracy</strong>. IWZZ, Warszawa 1982.<br />

[60] Tischauer E. R.: The biomcchanical basis of ergonomies. Anatomy ap<strong>pl</strong>icd to ihe desigi<br />

oj work situations. John Wiley & Sons, New York 1978.<br />

|6I] Tylyk E.: Melodyka określenia zależności pomiędzy poziomem nowoczesności stanowis,<br />

pmcy a ergonomiczną strukturą warunków <strong>pracy</strong> w przedsiębiorstwach przemyśli<br />

meblarskiego. Praca doktorska, Akademia Rolnicza Poznań 1978, maszynopis.<br />

[62] Tylyk E.: Metodologia projektowania ergonomicznego w budowie maszyn. Wyd. PP, seri;<br />

Rozprawy, nr. 252, Poznań 1991.<br />

[63] Tylyk E.: <strong>Ergonomia</strong> w <strong>projektowaniu</strong> maszyn i <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>. Rozprawa ni' 174, Wyd<br />

PP, Poznań 1986.<br />

[64] Tylyk E.: Elementy metodologii projektowania ergonomicznego. Design-Wiadomuśc<br />

IWP, nr 6/88.<br />

[65] Tytyk E.: Ap<strong>pl</strong>ying computers to ergonomie design of machines. W: Proceeditigs o<br />

2nd International Conference on Human-Compuler Interaction. llonolulu, Hawaii, Augus<br />

10-15 1987.<br />

[66] WiUcrman D. A.: A guide to Expert Systems. The Teknowledge Series in Knowledg,<br />

Engineeńng. Addison-Wesley. London 1986.<br />

[67] Wytyczne projektowania przestrzeni <strong>pracy</strong> <strong>stanowisk</strong> obróbki mechanicznej. Opracowani'<br />

zbiorowe, cz. 1 i II. Prace Instytutu Obróbki Skrawaniem, Kraków 1976.<br />

[68] Yoshikawa H.: Ogólna teoria projektowania a system komputerowego wspomaganii<br />

projektowania. W: Projektowanie i Systemy. Tom V, Ossolineum, Wrocław 1983.<br />

[69] Zbicliorski Z., Grzeszyk M.: Organizacja <strong>stanowisk</strong> roboczych z punktu widzenia blą<br />

Sympozjum — Bezpieczeństwo i Higiena Pracy w Zakładach Przemyślu Maszynowcg(<br />

Warszawa 1980.<br />

[70] Zbicliorski Z.: Organizacja <strong>stanowisk</strong> roboczych. IW CRZZ, Warszawa 1974.<br />

[71] Zbicliorski Z.: Ekonomika i organizacja produkcji. K1W, Warszawa 1981.<br />

[72] Zbichorski Z.: <strong>Ergonomia</strong> i ocena <strong>pracy</strong> w organizacji <strong>stanowisk</strong> roboczych. Materiał<br />

szkoleniowe ZZGPiH. Warszawa 1976.<br />

[73] Zbicliorski Z.: Zapewnienie jakości w małych i średnich przedsiębiorstwach przemyśli,<br />

wych. Seminarium — Praktyczne aspekty realizacji strategii totalnej jakości w polskie<br />

przedsiębiorstwach. Błażejewko k/Poznania 1993.<br />

[74] Ziobro E.: Ergonomiczne projektowanie <strong>stanowisk</strong> <strong>pracy</strong>. Wydawnictwo Politechnik<br />

Wrocławskiej, Wrocław 1979.<br />

12'

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!