26.07.2014 Views

fganh ds iz;ksx laca/kh vkns'kksa dk ladyu jktHkk"kk foHkkx

fganh ds iz;ksx laca/kh vkns'kksa dk ladyu jktHkk"kk foHkkx

fganh ds iz;ksx laca/kh vkns'kksa dk ladyu jktHkk"kk foHkkx

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

x`g ea=ky;<br />

}kjk<br />

la?k <strong>ds</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, tkjh fd, x,<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong><br />

¼tuojh] 1989 ls twu] 2005½<br />

GOVERNMENT OF INDIA<br />

MINISTRY OF HOME AFFAIRS<br />

DEPARTMENT OF OFFICIAL LANGUAGE<br />

COMPILATION OF ORDERS REGARDING<br />

THE USE OF HINDI<br />

ISSUED BY<br />

GOVERNMENT OF INDIA, MINISTRY OF HOME AFFAIRS<br />

DEPARTMENT OF OFFICIAL LANGUAGE<br />

FOR OFFICIAL<br />

PURPOSES OF THE UNION<br />

(From January, 1989 To June, 2005)<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

¼x`g ea=ky;½<br />

DEPARTMENT OF OFFICIAL LANGUAGE<br />

(MINISTRY OF HOME AFFAIRS)


<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong><br />

<strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong><br />

¼tuojh] 1989 ls twu] 2005½<br />

COMPILATION OF ORDERS REGARDING<br />

THE USE OF HINDI<br />

(FROM JANUARY, 1989 TO JUNE, 2005)


<strong>iz</strong>kDdFku<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, lafo/<strong>kk</strong>u jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ladYi] egkefge jk"Vªifr <strong>ds</strong> vkns'k] lalnh;<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij ikfjr vkns'k rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk tkjh funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>ladyu</strong> le;&le; ij <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djok, tkrs jgs gSaA<br />

blh J`a[kyk esa twu] 2005 rd <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> ;g <strong>ladyu</strong> <strong>iz</strong>Lrqr gSA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976] <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>dk</strong> ;g nkf;Ro gS fd vf/kfu;e] fu;eksa vkSj <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr<br />

djsA vk'<strong>kk</strong> gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ;g <strong>ladyu</strong> bl fn'<strong>kk</strong> esa mi;<strong>ksx</strong>h fln~è g<strong>ksx</strong>kA<br />

ubZ fnYyh<br />

¼<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>ar dqekj feJ½<br />

fnukad% ebZ] 2007 lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>kx<br />

SERVER5\973FDH\973_Pre(NEW).PM6.5<br />

(xii)


fofHkUu v/;k; vkSj mu<strong>ds</strong> fo"k;<br />

v/;k;&1<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lkafo/<strong>kk</strong>fud mica/k<br />

v/;k;&2<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa uhfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vkns'k<br />

v/;k;&3<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fofHkUu lfefr;ka&<strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka]<br />

uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka vkfn<br />

v/;k;&4<br />

foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>ds</strong>a] vkof/kd fjiksVZ rF<strong>kk</strong> fujh{k.k&<strong>iz</strong>i=<br />

v/;k;&5<br />

;kaf=d@bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> mi;<strong>ksx</strong><br />

v/;k;&6<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa@lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> miØeksa] Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa] iathd`r lfefr;ksa] jkT; lH<strong>kk</strong>@yksd lH<strong>kk</strong> lfpoky;]<br />

esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

v/;k;&7<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk,a<br />

v/;k;&8<br />

vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> mi;kssx <strong>laca</strong>èh uhfrxr vkns'k<br />

v/;k;&9<br />

HkrhZ@foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

v/;k;&10<br />

<strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tu<br />

v/;k;&11<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku] <strong>fganh</strong> i=&if=<strong>dk</strong>vksa ,oa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

v/;k;&12<br />

<strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa @ laxksf"B;ksa rF<strong>kk</strong> oSKkfud ,oa rduhdh lEesyuksa <strong>dk</strong> vk;kstu<br />

v/;k;&13<br />

fofo/k vkns'k


fo"k; lwph<br />

Øñ lañ<br />

v/;k;&1<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lkafo/<strong>kk</strong>fud mica/k<br />

(i) la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

(ii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr] 1967½ ----------------------------------------------------------------------------------<br />

(iii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ladYi] 1968 ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

(iv) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 ¼;aF<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr] 1987½-----------------------------------------------------------------------------------------<br />

(v) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>eq[k funs'k ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&2<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa uhfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vkns'k<br />

1- lkoZtfud LF<strong>kk</strong>uksa ij yxs cksMks± vkfn esa n~foH<strong>kk</strong>f"kdrk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@5@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 14-1-1988 ---------------------------------------------------------------------------<br />

2- <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>fganh</strong> ek/;e ls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, vfuok;Z iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa miyC/k djkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@8@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 7-9-1988 ----------------------------------------------------------------------------<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@10@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 26-6-1990 -------------------------------------------------------------------<br />

4- <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn <strong>dk</strong>s n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa tkjh djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 1@14034@8@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&1½] fnukad 31-5-1988 ------------------------------------------------------------------<br />

5- <strong>dk</strong>ñKkñlañ 1@14034@4@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&1½] fnukad 31-7-1990<br />

6- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> pkSFks [kaM esa dh xbZ flQkfj'ksa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr<br />

djus <strong>ds</strong> fy, tkap&fcanqvksa <strong>dk</strong>s lqn`


Øñ lañ<br />

12- ^^d** {ks= ls <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j esa <strong>iz</strong>frfu;qfDr ij vkus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa n~okjk <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14013@7@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&1½] fnukad 18-05-1994 ----------------------------------------------------------------<br />

13- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr] 1967½ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djuk] VsyhQksu<br />

funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djus dh vfuok;Zrk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14034@4@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&I½] fnukad 26-8-1992¼i½ ----------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14034@4@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&I½] fnukad 26-8-1992¼ii½ ---------------------------------------------------------------<br />

14- lkoZtfud LFkyksa ij yxk, tkus okys gks²Mxksa esa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14013@2@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 6-5-1996 -----------------------------------------------------------------<br />

15- lfpoksa dh lfefr <strong>ds</strong> fopkjkFkZ Hksts tkus okys uksV@fVIi.k n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>iz</strong>Lrqr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@16034@2@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 5-5-1997 ------------------------------------------------------------------<br />

16- jk"Vªh;@varjkZ"Vªh; egksRloksa] lekjksgksa] lEesyuksa vkfn esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>&cSuj] ukeiV~V] lwpuk iV~V vkfn<br />

n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa cuokdj yxk;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14013@8@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&1½] fnukad 24-5-1994 ------------------------------------------------------------------<br />

17- varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksg esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@15016@4@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 9-6-1998 -----------------------------------------------------------------<br />

18- varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksg esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14034@2@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 16-3-2000 -------------------------------------------------------------<br />

19- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= dh jkT; lj<strong>dk</strong>jksa vkSj O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s i= <strong>fganh</strong> esa Hkstuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12019@1@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&2½] fnukad 4-10-1999 --------------------------------------------------------------------<br />

20- <strong>fganh</strong>rj H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {ks=ksa esa fLFkr <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa n~okjk turk <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, QkeZ rF<strong>kk</strong> mudh lwpuk <strong>ds</strong><br />

fy, yxk, tkus okys uksfVl cksMks± vkfn <strong>dk</strong>s {ks=h; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa fy[kuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13034@34@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 2-01-2002 -----------------------------------------------------<br />

21- euhvkMZj QkeZ vkSj turk n~okjk bLrseky esa yk, tkus okys blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vU; Qkeks± <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>knsf'kd H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa eqnz.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 7@9@65&jkñH<strong>kk</strong>ñ] fnukad 25-3-1968 ----------------------------------------------------------------------------------------<br />

22- <strong>fganh</strong> esa ewy :i esa <strong>dk</strong>e djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12021@1@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 22-7-1994 ---------------------------------------------------------------------<br />

23- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa ^^v<strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij ^^vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** vFkok ^^ <strong>fganh</strong>rj H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14013@01@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 31-12-2004 ----------------------------------------------------------<br />

v/;k;&3<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fofHkUu lfefr;ka&<strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka]uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka]jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka vkfn<br />

24- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph esa ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa essa<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh fLFkfr dh tku<strong>dk</strong>jh nh tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@12013@3@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 16-5-1990 ------------------------------------------------------------------<br />

25- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu ,oa cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@64@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 11-1-1990 ----------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 4-5-1989 ------------------------------------------------------------------<br />

26- <strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@6@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 10-6-1992 ------------------------------------------------------------------<br />

27- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu dh <strong>iz</strong>fØ;k&jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vkSipkfjd lgefr <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@12@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 11-3-1994 ----------------------------------------------------------------<br />

28- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh vafre cSBd <strong>ds</strong> fopkj&foe'kZ rF<strong>kk</strong> mlesa fy, x, fu.kZ;ksa dh iquxZfBr <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr<br />

igyh cSBd esa leh{<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@43@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 17-10-1994 --------------------------------------------------------------<br />

(ii)<br />

i`ñ lañ<br />

21<br />

21<br />

21<br />

22<br />

22<br />

22<br />

23<br />

24<br />

24<br />

24<br />

24<br />

25<br />

25<br />

26<br />

26<br />

27<br />

27<br />

28<br />

28


Øñ lañ<br />

29- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@12@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 19-3-1997 --------------------------------------------------------------<br />

30- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa la'<strong>kk</strong>sf/kr O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@9@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 30-4-1997 ---------------------------------------------------------------<br />

31- fofHkUu ea=ky;ksa @foH<strong>kk</strong>xksa dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL; ukfer djus <strong>ds</strong> fy, lwph rS;kj djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@21034@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 18-3-1998 ---------------------------------------------------------------<br />

32- <strong>dk</strong>ñKkñlañ II@21034@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 19-4-1999---------------------------------------------------------------<br />

33- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s gokbZ tgkt ls vkus&tkus <strong>dk</strong> ekxZ O;; <strong>iz</strong>nku djokuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@7@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 2-6-1998 -----------------------------------------------------------------<br />

34- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lgh vkadM+s <strong>iz</strong>Lrqr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@9@2000&¼uhfr&2½] fnukad 30-3-2000 ----------------------------------------------------------------------<br />

35- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa n~okjk viuh cSB<strong>dk</strong>sa es fopkj fd, tkus okyh ensa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@8@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 7-4-2000---------------------------------------------------------------<br />

36- <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> p;u <strong>ds</strong> fy, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>ar<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@4@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 31-5-2000 -------------------------------------------------------------<br />

37- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko@Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@12013@1@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 9-2-1998 -----------------------------------------------------------------<br />

uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka<br />

38- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fu;fer :i ls vk;kstu vkSj muesa ofj"B vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x<br />

ysus dh vko';drkA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@9@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 20-12-1989 --------------------------------------------------------------------<br />

39- loksZRd`"V <strong>dk</strong>;Z djus okyh ujk<strong>dk</strong>lksa <strong>dk</strong>s fn, tkus okys iqjL<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> fy, ^^ekunaMksa** <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@1@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 22-4-1991 ---------------------------------------------------------------------<br />

40- {ks=h; lEesyuksa <strong>ds</strong> volj ij <strong>fganh</strong> esa mRd`"V <strong>dk</strong>;Z djus okys <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s iqjLd`r fd, tkus <strong>ds</strong> fy, ^^ekunaMksa ** <strong>dk</strong><br />

fuèkZj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20002@5@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 2-5-1991 ------------------------------------------------------------------------<br />

41- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa ij gksus okys [kpZ dh <strong>iz</strong>friwfrZ<br />

i= lañ 12024@6@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 7-4-1995-------------------------------------------------------------------------<br />

42- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh LF<strong>kk</strong>uh; cSB<strong>dk</strong>sa esa <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u@milaLF<strong>kk</strong>uksa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; vuqokn<br />

C;wjks <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s vkeaf=r fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@8@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&1½] fnukad 16-6-1995 -------------------------------------------------------------------<br />

43- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> lnL; lfpoksa <strong>dk</strong>s VsyhQksu lqfo/<strong>kk</strong> miyC/k djkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@25@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 1996-----------------------------------------------------------------------<br />

44- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu&<strong>dk</strong>;Zdykiksa ,oa <strong>dk</strong>;Zfof/k vkfn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ekud fVIi.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@2@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad Qjojh] 1997 ----------------------------------------------------------------<br />

45- uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu vkSj mudh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fu;fer :i ls rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>jxj


Øñ lañ<br />

v/;k;&4<br />

foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>ds</strong>a] vkof/kd fjiksVZ rF<strong>kk</strong> fujh{k.k&<strong>iz</strong>i=<br />

47- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr fujh{k.k<br />

<strong>iz</strong>i=ksa <strong>dk</strong>s vn~;ru fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12012@1@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 26-3-1993 ----------------------------------------------------------------------<br />

48- <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy, frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@2@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 13-7-1987-----------------------------------------------------------------------<br />

49- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk vius lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hksth tkus okyh Nekgh<br />

fjiksVZ <strong>dk</strong> jn~n fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 29-11-1988---------------------------------------------------------------------<br />

50- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fofHkUu lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@cSa<strong>dk</strong>sa@miØeksa@daifu;ksa@fuxeksa vkfn n~okjk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh lwpuk]<br />

<strong>dk</strong>;Zlwph@<strong>dk</strong>;Zo`Rr vkfn Hksts tkus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@4@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 6-8-1991 -----------------------------------------------------------------------<br />

51- <strong>ds</strong>anzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh 22oha cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ&<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh<br />

<strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s'ku<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@2@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 24-5-1993 ----------------------------------------------------------------------<br />

52- <strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@1@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 16-6-1995 -------------------------------------------------------------------<br />

53- lj<strong>dk</strong>jh cSa<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@3@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 23-2-1995 --------------------------------------------------------------------<br />

54- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@1@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 4-5-2000 -------------------------------------------------------------------<br />

55- lj<strong>dk</strong>jh cSa<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20003@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 9-6-2000 ----------------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&5<br />

;kaf=d@bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> mi;<strong>ksx</strong><br />

56- nsoukxjh esa ;akf=d lqfo/<strong>kk</strong>,a&lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ] [kaM&2 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@18@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 25-5-1990 ---------------------------------------------------------------------<br />

57- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh esa ;kaf=d lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13034@26@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 26-6-1991 --------------------------------------------------------------------<br />

58- n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkWfud VSysDl e'<strong>kh</strong>u dh VsysDl la[;k dh lwpuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@31@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 15-5-1992 ---------------------------------------------------------------------<br />

59- daI;wVjksa <strong>ds</strong> n~fofyih; <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkVos;j@gkMZos;j <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@26@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 15-10-1992 -------------------------------------------------------------------<br />

60- n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVjksa dh [kjhn@vk;kr<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@16@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 28-10-1992 -------------------------------------------------------------------<br />

61- n~foH<strong>kk</strong>f"kd bysDVªkWfud VsysDl@Vsyhf<strong>iz</strong>aVj dh ekax dh vkiwfrZ<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@36@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 18-11-1993 -------------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

44<br />

52<br />

57<br />

58<br />

60<br />

67<br />

73<br />

79<br />

84<br />

90<br />

93<br />

93<br />

94<br />

94<br />

94<br />

(iv)


Øñ lañ<br />

62- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa <strong>ds</strong>oy n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½<br />

bySDVªkWfud VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12015@15@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 13-12-1993 -------------------------------------------------------------------<br />

63- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12015@31@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 28-6-1996 ------------------------------------------------------------------<br />

64- n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVj&Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12015@41@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 1-2-1994 --------------------------------------------------------------------<br />

65- daI;wVj ij <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus gsrq <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12015@43@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rd-½] fnukad 12-3-1996 ------------------------------------------------------------------<br />

66- ^^fudusV** ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lwpuk <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13034@30@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 16-10-1998 -------------------------------------------------<br />

67- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> fjiksVZ <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQ<strong>kk</strong>fj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong><br />

<strong>laca</strong>/k esa&baVjusV <strong>ds</strong> ek/;e ls <strong>iz</strong>f'k{k.k dh fu%'kqYd O;oLF<strong>kk</strong> djokuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12015@101@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rd-½] fnukad 16-12-2004 -------------------------------------------------------------<br />

68- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong><br />

<strong>laca</strong>/k esa & n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa miyC/k VkbijkbVjksa o vU; ;a=ksa <strong>dk</strong> vf/kdf/kd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12021@1@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rd-½] fnukad 4-1-2005 --------------------------------------------------------------------<br />

69- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'k ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong><br />

<strong>laca</strong>/k esa /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12021@1@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 31-12-2004 --------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&6<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa@lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> miØeksa@Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa@iathd`r lfefr;ksa@jkT;lH<strong>kk</strong>@<br />

yksdlH<strong>kk</strong> lfpoky; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

70- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12019@3@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼H<strong>kk</strong>-½] fnukad 22-8-1989 -----------------------------------------------------------------------<br />

71- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa @Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa vkfn esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u&jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr ykxw gksus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k<br />

esa Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@14013@7@96&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr&1½] fnukad 27-1-1997 --------------------------------------------------------------<br />

72- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@24013@09@99&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr&1½] fnukad 9-12-1999------------------------------------------------------------<br />

73- fof/k <strong>ds</strong> {ks= esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu] [kaM&5 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij<br />

jk"Vªifr n~okjk ikfjr vkns'<strong>kk</strong>s <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

ladYi la- I@20012@04@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr&1½] fnukad 24-11-1998 -------------------------------------------------------------<br />

74- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@20012@01@99&jk-H<strong>kk</strong>- ¼uhfr&1½] fnukad 28-2-1999 ------------------------------------------------------------<br />

75- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@20012@01@99&jk-H<strong>kk</strong>- ¼uhfr&1½] fnukad 30-9-1999 ------------------------------------------------------------<br />

76- fons'k fLFkr H<strong>kk</strong>jrh; nwrkoklksa] mPpk;<strong>ksx</strong>ksa] <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] cS<strong>dk</strong>sa vkfn esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr lalnh;<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr th n~okjk ikfjr <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong> ladYi<br />

lañ I@12021@02@2003&jk-H<strong>kk</strong>- ¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 17-09-2004<br />

v/;k;&7<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk,a<br />

77- vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t djus <strong>ds</strong> fy, vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>ksRlkgu HkÙ<strong>kk</strong> nsuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13034@49@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 25-7-1994-----------------------------------------------------------------------<br />

78- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@4@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr ,oa le-½] fnukad 28-7-1998----------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

95<br />

95<br />

95<br />

96<br />

96<br />

100<br />

100<br />

100<br />

102<br />

102<br />

103<br />

103<br />

108<br />

108<br />

108<br />

121<br />

121<br />

(v)


Øñ lañ<br />

79- vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa n~okjk <strong>fganh</strong> esa fMDVs'ku nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ II@12013@1@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼d-&2½] fnukad 6-3-1989 ------------------------------------------------------------------<br />

80- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t ¼fVIi.k@vkys[ku½ ewy :i ls <strong>fganh</strong> esa djus rF<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa n~okjk <strong>fganh</strong> esa fMDVs'ku nsus <strong>ds</strong> fy,<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk&jkf'k esa o`n~fè<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12013@18@93&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr&2½] fnukad 16-9-1998 ----------------------------------------------------------------<br />

81- fofHkUu foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= ls <strong>laca</strong>f/kr rduhdh fo"k;ksa ij iqLrd fy[kus ij ns; <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk <strong>dk</strong>s<br />

mnkj vkSj vkd"kZd cukuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@12013@6@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 15-7-1992 ----------------------------------------------------------------<br />

82- bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk&ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong>s iqjLd`r djus gsrq ekunaMksa <strong>dk</strong> iqufu/<strong>kk</strong>Zj.k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ II@12011@18@95&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 15-2-1996 -------------------------------------------------------------<br />

83- <strong>fganh</strong> esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12013@2@94&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr&2½] fnukad 6-9-1996-------------------------------------------------------------------<br />

84- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12011@1@2000&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 14-2-2000 ----------------------------------------------------------------<br />

85- <strong>fganh</strong> esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j o"kZ] 2004&05<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12011@1@2005&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>dk</strong>-&2½] fnukad 13-5-2005 ----------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&8<br />

vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> mi;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>èh uhfrxr vkns'k<br />

86- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa n~okjk vaxzsth ls <strong>fganh</strong> esa vuqokn djrs le; ljy o lqcks/k <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@1@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 27-4-1988--------------------------------------------------------------------------<br />

87- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh fof/kd lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn dh O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@2@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 16-06-1988 ------------------------------------------------------------------------<br />

88- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>frosnu] [kaM&1 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fy,<br />

x, fu.kZ;ksa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@3@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 26-11-1990 -----------------------------------------------------------------------<br />

89- <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks esa vlkafof/kd lkfgR; <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z ekuns; <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij djokuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ- 13017@2@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 29-11-1991 ----------------------------------------------------------------------<br />

90- <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ikB; lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@2@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad ekpZ] 1992 -------------------------------------------------------------------------<br />

91- vaxzsth ls <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong> foijhr vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, ekuns; <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@2@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 29-12-1993 -----------------------------------------------------------------------<br />

92- lkoZtfud miØeksa vkfn n~okjk fof/kd vuqokn&Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@1@2000&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 2-5-2000-------------------------------------------------------------------------<br />

93- <strong>fganh</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s vuqokn in~/kfr vkSj rduhd <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ bZ&11024@33@74&jk-H<strong>kk</strong>- ¼,dd½] fnukad 24-6-1974 ------------------------------------------------------------<br />

94- vuqokn ls <strong>laca</strong>f/kr deZpkfj;ksa@vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, vuqokn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vfuok;Z O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ II@13017@12@75&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 5-5-1975-----------------------------------------------------------------------<br />

95- vuqokn <strong>dk</strong>;Z ls <strong>laca</strong>f/kr deZpkfj;ksa @vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, vuqokn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vfuok;Z O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@6@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 16-11-1987 ------------------------------------------------------------------------<br />

96- <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa ij fu;qDr loZ<strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s<br />

ns; ekuns; dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 21034@21@2003&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>iz</strong>f'k-½] fnukad 1-7-2003 ------------------------------------------------------------------<br />

97- <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa ij rSukr va'k<strong>dk</strong>fyd fyfi<strong>dk</strong>sa o pijkfl;ksa<br />

<strong>dk</strong>s ns; ekuns; ¼ikfjJfed½ dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 21034@21@2003&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>iz</strong>f'k-½] fnukad 29-7-2003 ----------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

121<br />

122<br />

123<br />

123<br />

125<br />

125<br />

128<br />

133<br />

133<br />

133<br />

137<br />

137<br />

138<br />

139<br />

139<br />

139<br />

140<br />

140<br />

141<br />

(vi)


Øñ lañ<br />

98- <strong>fganh</strong> Vad.k vkSj <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, f'k{k.k ;kstuk@foH<strong>kk</strong>xh; O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> varxZr<br />

LF<strong>kk</strong>fir va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa ij fu;qDr va'k<strong>dk</strong>fyd vuqns'k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s ns; ekuns; ¼ikfjJfed½<br />

dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14034@29@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>iz</strong>f'k-½] fnukad 14-9-2000 ------------------------------------------------------------------<br />

99- <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>fganh</strong> ijh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>'u i= cukus] ijh{kd] mÙkj iqfLr<strong>dk</strong> <strong>dk</strong> ewY;kadu<br />

djus vkfn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, ekuns;@ikfjJfed dh njsa<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14034@52@2000&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>iz</strong>f'k-½@2247] fnukad 4-7-2003 ---------------------------------------------------------<br />

100- H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> i=kpkj ¼<strong>iz</strong>cks/k@<strong>iz</strong>oh.k@<strong>iz</strong>kK½ dh mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa ¼fjLikal '<strong>kh</strong>V~l½ <strong>ds</strong> ewY;kadu 'kqYd esa o`fn~/k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 21034@29@2003&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>iz</strong>f'k-½] fnukad 25-2-2004 ----------------------------------------------------------------<br />

101- vaxzsth ls <strong>fganh</strong> vkSj fgaanh ls vaxzsth esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, ekuns; <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@2@96&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 25-2-2005 ------------------------------------------------------<br />

v/;k;&9<br />

HkrhZ@foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

102- v/<strong>kh</strong>uLFk lsokvksa vkSj xSj&rduhdh inksa dh HkrhZ ijh{<strong>kk</strong>vksa esa oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> ,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@6@87&jk- H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 16-2-1988 -----------------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@14012@34@75&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 6-1-1976-----------------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@6@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 21-5-1987 -------------------------------------------------------------------------<br />

103- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij inksUufr <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>'u&i=ksa<br />

<strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus <strong>dk</strong> fodYi<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@11@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 23-3-1988 ------------------------------------------------------------------------<br />

104- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij inksUufr <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>'u&i=ksa <strong>ds</strong><br />

mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus <strong>dk</strong> fodYi&<strong>laca</strong>f/kr iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqokn<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@11@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 1-7-1988--------------------------------------------------------------------------<br />

105- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij HkrhZ <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> ek/;e&foKkiu tkjh djrs<br />

le; Li"V mYys[k fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@9@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 27-6-1989-------------------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&10<br />

inksa <strong>dk</strong> l`tu<br />

106- <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> drZO; fu/<strong>kk</strong>Zfjr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@4@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 8-6-1988 ---------------------------------------------------------------------------<br />

107- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, inksa <strong>dk</strong> l`tu<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@4@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 12-7-1988--------------------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@3@80&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 27-4-1981 --------------------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13017@1@81&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 13-4-1987--------------------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13034@9@74&jk-H<strong>kk</strong>-¼d½] fnukad 10-1-1975 ------------------------------------------------------------------------<br />

108- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ekud iqu% fu/<strong>kk</strong>Zfjr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@3@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 5-4-1989 ---------------------------------------------------------------------------<br />

109- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@3@95&jk-H<strong>kk</strong>-¼uh-l-½] fnukad 22-7-2004 --------------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

141<br />

142<br />

143<br />

143<br />

145<br />

145<br />

146<br />

146<br />

146<br />

147<br />

148<br />

148<br />

148<br />

149<br />

150<br />

151<br />

153<br />

(vii)


Øñ lañ<br />

110- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@5@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 27-8-1992 -------------------------------------------------------------------------<br />

111- <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> lfefr dh flQkfj'k<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@3@91&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 23-4-1991 -------------------------------------------------------------------------<br />

112- <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok&<strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s lekIr dj<strong>ds</strong> fdQk;r fn[<strong>kk</strong>;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12@6@90&jk-H<strong>kk</strong>- ¼lsok½] fnukad 12-5-1994 --------------------------------------------------------------------------<br />

113- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s of/kZr foÙ<strong>kh</strong>; 'kfDr;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>R;k;kstu foÙk ea=ky;<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 10@04@LF<strong>kk</strong>-&¼leUo;½@85] fnukad 8-6-1988 ------------------------------------------------------------------------<br />

114- fujh{k.k rF<strong>kk</strong> ekuhVfjax <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tu] cSB<strong>dk</strong>sa] lEesyuksa] ifjxksf"B;ksa esa vkeaf=r O;fDr;ksa<br />

n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa fopkj O;Dr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13034@34@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 16-4-1992-----------------------------------------------------------------------<br />

115- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa vk'kqfyfid inksa ij <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikr<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@7@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 28-1-1988--------------------------------------------------------------------------<br />

116- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgnh <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@14@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 1-2-1988 -------------------------------------------------------------------------<br />

117- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, nsoukxjh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I/14013@9@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼<strong>dk</strong>-&1½] fnukad 9-2-1990 -----------------------------------------------------------------<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@14012@19@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 19-12-1990 -------------------------------------------------------------------<br />

118- o"kZ 1990&91 <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikr fuèkZfjr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 9-2-1990 -------------------------------------------------------------------------<br />

119- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@14@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 28-1-1991 -----------------------------------------------------------------------<br />

120- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 12-2-1992 -------------------------------------------------------------------------<br />

121- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@1@93&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 22-1-1993 -------------------------------------------------------------------------<br />

122- <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong>s iwjk djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 19-6-1992 ------------------------------------------------------------------------<br />

123- nsoukxjh VkbijkbVjksa@<strong>fganh</strong> VkbfiLVksa@<strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> iqu%fu/<strong>kk</strong>Zj.k rF<strong>kk</strong> vc rd tkjh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong><br />

<strong>dk</strong>s lesfdr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@2@94&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 15-4-1994 ------------------------------------------------------------------------<br />

124- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@3@97&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 22-4-1997 -----------------------------------------------------<br />

125- <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ea=h th dh v/;{krk esa 2-12-87 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> lfefr dh 21oha cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk <strong>ds</strong> en la- 5-5¼2½<br />

ij <strong>dk</strong>jZokbZ&<strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr dh lqfo/<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> vyx ls laoxZ xfBr djuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 17@5@88&jk-H<strong>kk</strong>-¼lsok½] fnukad 6-4-1988 -----------------------------------------------------------------------------<br />

126- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 9@5@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼lsok½] fnukad 13-11-1990 ---------------------------------------------------------------------------<br />

127- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 9@5@90&jk-H<strong>kk</strong>-¼lsok½] fnukad 25-4-1991 ----------------------------------------------------------------------------<br />

128- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 9@2@97&jk-H<strong>kk</strong>-¼lsok½] fnukad 15-4-1997 ----------------------------------------------------------------------------<br />

129- <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 9@2@97&jk-H<strong>kk</strong>-¼lsok½] fnukad 23-3-1999 ----------------------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

154<br />

155<br />

155<br />

155<br />

156<br />

157<br />

158<br />

159<br />

160<br />

160<br />

161<br />

161<br />

161<br />

162<br />

162<br />

164<br />

164<br />

165<br />

165<br />

166<br />

166<br />

(viii)


Øñ lañ<br />

130- vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> U;wure ;ksX;rk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@2@96&jk-H<strong>kk</strong>-¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 12-6-1996 -------------------------------------------------------<br />

131- foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa rF<strong>kk</strong> fuxeksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>èh inksa <strong>dk</strong> laoxhZdj.k djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 9@2@97&jkñHkñ ¼lsok½] fnukad 14-8-1997 -----------------------------------------------------------------------------<br />

132- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>èh inksa <strong>dk</strong> laoxhZdj.k djuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 9@5@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 28-9-1999 ----------------------------------------------------------------------------<br />

133- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu rF<strong>kk</strong> mUgsa Hkjus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13035@1@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr o leUo;½] fnukad 8-2-2000 ----------------------------------------------------------<br />

134- <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok laoxZ <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> laoxZ ckg~; inksa gsrq vkosnu i= vxzsf"kr<br />

djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 7@97@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 23-2-2000----------------------------------------------------------------------------<br />

135- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> U;wure <strong>fganh</strong> in<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 15@4@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 22-2-2005-------------------------------------------------------------------------<br />

136- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'k ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu <strong>laca</strong>è@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa@<strong>iz</strong>fr"Bkuksa <strong>ds</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

laoxZ ugha cus gSa muesa <strong>dk</strong>;Zjr <strong>fganh</strong> deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, inksUufr <strong>ds</strong> i;kZIr volj miyCè djokus gsrq jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

laoxZ dh O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 15@6@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 7-4-2005 --------------------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&11<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku] <strong>fganh</strong> i=&if=<strong>dk</strong>vksa ,oa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

137- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 20034@6@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½] fnukad 5-3-1990 --------------------------------------------------------------------<br />

138- lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa vkfn <strong>dk</strong> n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 20034@53@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vñfoñ½] fnukad 17-7-1992 -----------------------------------------------------------------<br />

139- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa lgk;d] lanHkZ lkfgR;] 'kCnkofy;ksa vkSj 'kCn<strong>dk</strong>s'<strong>kk</strong>sa vkfn dh O;oLF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 20034@53@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vñfoñ½] fnukad 17-7-1992 -----------------------------------------------------------------<br />

140- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> lkFk vU; H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa dh iqLr<strong>ds</strong>a [kjhnus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa<br />

Li"Vhdj.k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ II@20015@21@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>ñ&2½] fnukad 6-1-1995 ---------------------------------------------------------------<br />

141- x`g if=<strong>dk</strong>vksa@lwpuk i=ksa <strong>dk</strong>s vkSj vfèd mi;<strong>ksx</strong>h rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>Hko'<strong>kk</strong>yh cukuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ I@14011@1@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ&1½] fnukad 12-7-1996-----------------------------------------------------------------<br />

142- <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11015@16@2006&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼iñ½] fnukad 18-4-2000 ------------------------------------------------------------------<br />

143- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] <strong>laca</strong>è@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lkoZtfud {ks= <strong>ds</strong> miØeksa] Lok;Ùk'<strong>kk</strong>lh fu<strong>dk</strong>;ksa@<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa<br />

vkfn esa 'kCn<strong>dk</strong>s"k ¼vaxzsth&<strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong>&vaxzsth½ vkSj fofHkUu fo"k;ksa dh vn~;ru 'kCnkofy;ksa dh [kjhn<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13011@8@2001&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 1-5-2001 -----------------------------------------------------<br />

144- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11011@15@2002&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vuqñ½] fnukad 14-11-2003 ---------------------------------------------------------------<br />

145- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11011@14@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vuqñ½] fnukad 16-3-2005-----------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

166<br />

167<br />

167<br />

167<br />

168<br />

168<br />

168<br />

170<br />

171<br />

171<br />

172<br />

173<br />

173<br />

173<br />

174<br />

174<br />

(ix)


Øñ lañ<br />

146- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ flQkfj'k ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11011@14@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vuqñ½] fnukad 17-3-2005 -----------------------------------------------------------------<br />

v/;k;&12<br />

<strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa@laxks"B;ksa oSK<strong>kk</strong>fud vkSj rduhdh lEesyuksa <strong>dk</strong> vk;kstu<br />

147- <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus okys deZpkfj;ksa dh lgk;rk <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu&ekuns; dh èujkf'k c


Øñ lañ<br />

164- lH<strong>kh</strong> daifu;ksa@fu<strong>dk</strong>;ksa@miØeksa vkfn <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>jrh; uke j[kuk vkSj iathd`r djk;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ I@20012@09@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 7-4-2005 ------------------------------------------------------------<br />

165- H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRokèhu ;k ml<strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu lj<strong>dk</strong>jh miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa@Lok;Ùk laxBuksa fuxeksa vkfn <strong>ds</strong><br />

deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>cksè] <strong>iz</strong>oh.k] <strong>iz</strong>kK vkSj <strong>fganh</strong> Vad.k ,oa vk'kqfyfi dh ikB; iqLr<strong>ds</strong>a fu%'kqYd miyCè djkuk<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12013@1@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 8-4-2005 --------------------------------------------------------------------<br />

166 <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s fn, tk jgs <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k o"kZ 2005 rd iwjk fd;k tkuk<br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14034@17@2005&jk- H<strong>kk</strong>- ¼<strong>iz</strong>f'k-½] fnukad 9-6-2005 ---------------------------------------------------------------<br />

167- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> [kaM&7 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr th <strong>ds</strong> vkns'k<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11011@5@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vuqñ½] fnukad 13-7-2005 -------------------------------------------------------------------<br />

i`ñ lañ<br />

186<br />

186<br />

187<br />

188<br />

(xi)


1<br />

ifjf'k"V I<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>èh lkafoèkfud micaè<br />

la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr<br />

H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> lafoèkuμH<strong>kk</strong>x 5 ¼120½] H<strong>kk</strong>x 6 ¼210½ vkSj H<strong>kk</strong>x 17<br />

H<strong>kk</strong>x 5<br />

laln esa <strong>iz</strong>;qDr gksus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

120- ¼1½ H<strong>kk</strong>x 17 esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] fdUrq vuqPNsn 348 <strong>ds</strong> micaèksa <strong>ds</strong> vèhu jgrs gq,] laln esa <strong>dk</strong>;Z fgUnh esa ;k vaxzsth esa fd;k<br />

tk,xk(<br />

ijUrq] ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] jkT;lH<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> lH<strong>kk</strong>ifr ;k yksd lH<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> v/;{k vFkok ml :i esa <strong>dk</strong>;Z djus okyk O;fDr fdlh lnL; <strong>dk</strong>s] tks fgUnh ;k<br />

vaxzsth esa viuh i;kZIr vfHkO;fDr ugha dj ldrk gS] viuh ekr`&H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa lnu <strong>dk</strong>s lacksfèr djus dh vuqKk ns l<strong>ds</strong>xkA<br />

¼2½ tc rd laln fofè }kjk vU;F<strong>kk</strong> micaè u djs rd rd bl lafoèku <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjaHk ls 15 o"kZ dh vofè dh lekfIr <strong>ds</strong> i'pkr~ ;g vuqPNsn<br />

,sls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh g<strong>ksx</strong>k ekuksa ^^;k vaxzsth esa** 'kCnksa <strong>dk</strong> mlesa ls yksi dj fn;k x;k gksA<br />

H<strong>kk</strong>x&6<br />

foèku&eaMy eas <strong>iz</strong>;qDr gksus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

210- ¼1½ H<strong>kk</strong>x 17 esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] fdUrq vuqPNsn 348 <strong>ds</strong> micaèksa <strong>ds</strong> vèhu jgrs gq,] jkT; <strong>ds</strong> foèku&eaMy esa <strong>dk</strong>;Z jkT; dh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ;k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa ;k fgUnh esa ;k vaxzsth esa fd;k tk,xk%<br />

ijUrq] ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] foèkulH<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> v/;{k ;k foèku ifj"kn~ <strong>dk</strong> lH<strong>kk</strong>ifr vFkok ml :i esa <strong>dk</strong>;Z djus okyk O;fDr fdlh lnL; <strong>dk</strong>s] tks<br />

iwoksZDr H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa ls fdlh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa viuh i;kZIr vfHkO;fDr ugha dj ldrk gS] viuh ekr`&H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa lnu <strong>dk</strong>s lEcksfèr djus dh vuqKk ns l<strong>ds</strong>xkA<br />

¼;g vuqPNsn tEew&d'ehj ij ykxw ugha gSA½<br />

¼2½ tc rd jkT; <strong>dk</strong> foèku&eaMy fofè }kjk vU;F<strong>kk</strong> micaè u djs rc rd bl lafoèku <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjaHk ls iUnzg o"kZ dh vofè dh lekfIr<br />

<strong>ds</strong> i'pkr~ ;g vuqPNsn ,sls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh g<strong>ksx</strong>k ekuks ^^;k vaxzsth esa** 'kCnksa <strong>dk</strong> mlesa ls yksi dj fn;k x;k gksA<br />

^^ijUrq fgekpy <strong>iz</strong>ns'k] ef.kiqj] es?<strong>kk</strong>y; vkSj f=iqjk jkT;ksa <strong>ds</strong> foèku eaMyksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa ;g [kaM bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh g<strong>ksx</strong>k ekuksa blesa vkus okys<br />

^^iUnzg o"kZ** 'kCnksa <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij ^^iPphl o"kZ** 'kCn j[k fn, x, gksaA**<br />

H<strong>kk</strong>x 17¹<br />

la?k dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

343- ¼1½ la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh vkSj fyfi nsoukxjh g<strong>ksx</strong>hA<br />

la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus okys va<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> :i H<strong>kk</strong>jrh; va<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vUrjkZ"Vªh; :i g<strong>ksx</strong>kA<br />

¼2½ [k.M ¼1½ esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] bl lafoèku <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjEHk ls iUnzg o"kZ dh vofè rd la?k <strong>ds</strong> mu lH<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy,<br />

vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkrk jgsxk ftu<strong>ds</strong> fy, ml<strong>dk</strong> ,sls <strong>iz</strong>kjEHk ls Bhd igys <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk jgk F<strong>kk</strong>%<br />

ijUrq jk"Vªifr mDr vofè <strong>ds</strong> nkSjku] vkns'k }kjk] la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa esa ls fdlh <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vfrfjDr fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong><br />

vkSj H<strong>kk</strong>jrh; va<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vUrjkZ"Vªh; :i <strong>ds</strong> vfrfjDr nsoukxjh :i <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r dj l<strong>ds</strong>xkA<br />

* bl H<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> micU/k tEew vkSj d'ehj jkT; <strong>dk</strong>s <strong>ds</strong>oy ogha rd ykxw gksasxs tgka rd fd os%—<br />

(i) la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>]<br />

(ii) ,d jkT; vkSj nwljs jkT; <strong>ds</strong> chp vFkok fdlh jkT; vksj la?k <strong>ds</strong> chp lapkj dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] vkSj<br />

(iii) mPpre U;k;ky; esa <strong>dk</strong>;Zokfg;ksa dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 1


2<br />

¼3½ bl vuqPNsn esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] laln mDr iUnzg o"kZ dh vofè <strong>ds</strong> i'pkr~] fofè }kjk —<br />

¼d½ vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>] ;k<br />

¼[k½ va<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> nsoukxjh :i <strong>dk</strong>],sls <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> micafèr dj l<strong>ds</strong>xh tks ,slh fofè esa fofufnZ"V fd, tk,aA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa vk;<strong>ksx</strong> vkSj laln dh lfefr<br />

344- ¼1½ jk"Vªifr] bl lafoèku <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjEHk ls ikap o"kZ dh lekfIr ij vkSj rRi'pkr~ ,sls <strong>iz</strong>kjEHk ls nl o"kZ dh lekfIr ij] vkns'k }kjk<br />

,d vk;<strong>ksx</strong> xfBr djsxk tks ,d v/;{k vkSj vkBoha vuqlwph esa fofufnZ"V fofHkUu H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfufèRo djus okys ,sls vU; lnL;ksa ls feydj<br />

cusxk ftu<strong>dk</strong>s jk"Vªifr fu;qDr djsa vkSj vkns'k esa vk;<strong>ksx</strong> }kjk vuqlj.k dh tkus okyh <strong>iz</strong>fØ;k ifjfuf'pr dh tk,xhA<br />

¼2½ vk;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong> ;g drZO; g<strong>ksx</strong>k fd og jk"Vªifr <strong>dk</strong>s —<br />

¼d½ la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fèd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>(<br />

¼[k½ la?k <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ;k fdUgh '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ij fucZUèuksa(<br />

¼x½ vuqPNsn 348 esa mfYyf[kr lH<strong>kh</strong> ;k fdUgha <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>(<br />

¼?k½ la?k <strong>ds</strong> fdlh ,d ;k vfèd fofufnZ"V <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd, tkus okys va<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> :i(<br />

¼³½ la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> la?k vkSj fdlh jkT; <strong>ds</strong> chp ;k ,d jkT; vkSj nwljs jkT; <strong>ds</strong> chp i=kfn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vkSj mu<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa jk"Vªifr }kjk vk;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s funsf'kr fd, x, fdlh vU; fo"k;]<br />

<strong>ds</strong> ckjs esa flQkfj'k djsA<br />

¼3½ [k.M ¼2½ <strong>ds</strong> vèhu viuh flQkfj'ksa djus esa] vk;<strong>ksx</strong> H<strong>kk</strong>jr dh vkS|ksfxd] lkaLd`frd vkSj oSKkfud mUufr <strong>dk</strong> vkSj yksd lsokvksa<br />

<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {ks=ksa <strong>ds</strong> O;fDr;ksa <strong>ds</strong> U;k;laxr nkoksa vkSj fgrksa <strong>dk</strong> lE;d~ /;ku j[<strong>ksx</strong>kA<br />

¼4½ ,d lfefr xfBr dh tk,xh tks rhl lnL;ksa ls feydj cusxh ftuesa ls chl yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; gksaxs vkSj nl jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL;<br />

gksaxs tks Øe'k% yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL;ksa vkSj jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL;ksa }kjk vkuqikfrd <strong>iz</strong>frfufèRo i)fr <strong>ds</strong> vuqlkj ,dy laØe.<strong>kh</strong>; er }kjk fuokZfpr<br />

gksaxsA<br />

¼5½ lfefr <strong>dk</strong> ;g drZO; g<strong>ksx</strong>k fd og [k.M ¼1½ <strong>ds</strong> vèhu xfBr vk;<strong>ksx</strong> dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa dh ijh{<strong>kk</strong> djs vkSj jk"Vªifr <strong>dk</strong>s mu ij viuh<br />

jk; <strong>ds</strong> ckjs esa <strong>iz</strong>frosnu nsA<br />

¼6½ vuqPNsn 343 esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] jk"Vªifr [k.M ¼5½ esa fufnZ"V <strong>iz</strong>frosnu ij fopkj djus <strong>ds</strong> i'pkr~ ml lEiw.kZ <strong>iz</strong>frosnu<br />

<strong>ds</strong> ;k ml<strong>ds</strong> fdlh H<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vuqlkj funs'k ns l<strong>ds</strong>xkA<br />

<strong>iz</strong>knsf'kd H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>,a<br />

jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ;k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>,a<br />

345- vuqPNsn 346 vkSj vuqPNsn 347 <strong>ds</strong> micaèksa <strong>ds</strong> vèhu jgrs gq,] fdlh jkT; <strong>dk</strong> foèku&e.My] fofè }kjk] ml jkT; esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus<br />

okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa ls fdlh ,d ;k vfèd H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>s ;k fgUnh <strong>dk</strong>s ml jkT; <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ;k fdUgha '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

;k H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> :i esa vaxh<strong>dk</strong>j dj l<strong>ds</strong>xk%<br />

ijUrq tc rd jkT; <strong>dk</strong> foèku&e.My] fofè }kjk] vU;F<strong>kk</strong> micUè u djs rc rd jkT; <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj mu '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxzsth<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkrk jgsxk ftu<strong>ds</strong> fy, ml<strong>dk</strong> bl lafoèku <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjEHk ls Bhd igys <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk jgk F<strong>kk</strong>A<br />

,d jkT; vkSj nwljs jkT; <strong>ds</strong> chp ;k fdlh jkT; vkSj la?k <strong>ds</strong> chp i=kfn dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

346- la?k esa '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd, tkus <strong>ds</strong> fy, rRle; <strong>iz</strong>kfèd`r H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] ,d jkT; vkSj nwljs jkT; <strong>ds</strong> chp rF<strong>kk</strong> fdlh jkT;<br />

vkSj la?k <strong>ds</strong> chp i=kfn dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> g<strong>ksx</strong>h%<br />

ijUrq ;fn nks ;k vfèd jkT; ;g djkj djrs gSa fd mu jkT;ksa <strong>ds</strong> chp i=kfn dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> g<strong>ksx</strong>h rks ,sls i=kfn <strong>ds</strong> fy, ml H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk l<strong>ds</strong>xkA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 2


3<br />

fdlh jkT; dh tula[;k <strong>ds</strong> fdlh H<strong>kk</strong>x }kjk cksyh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa fo'ks"k micaè<br />

347- ;fn bl fufeÙk ekax fd, tkus ij jk"Vªifr <strong>dk</strong> ;g lekèku gks tkrk gS fd fdlh jkT; dh tula[;k <strong>dk</strong> i;kZIr H<strong>kk</strong>x ;g pkgrk gS fd<br />

ml<strong>ds</strong> }kjk cksyh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s jkT; }kjk ekU;rk nh tk, rks og funs'k ns l<strong>ds</strong>xk fd ,slh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> ml jkT; esa loZ= ;k ml<strong>ds</strong> fdlh H<strong>kk</strong>x<br />

esa ,sls <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy,] tks og fofufnZ"V djs] '<strong>kk</strong>ldh; ekU;rk nh tk,A<br />

mPpre U;k;ky;] mPp U;k;ky;ksa vkfn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

mPpre U;k;ky; vkSj mPp U;k;ky;ksa esa vkSj vfèfu;eksa] foès;<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

348- ¼1½ bl H<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> iwoZxkeh micUèksa esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>]tc rd laln fofè }kjk vU;F<strong>kk</strong> micUè u djs rc rd —<br />

¼d½ mPpre U;k;ky; vkSj <strong>iz</strong>R;sd mPp U;k;ky; esa lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;Zokfg;ka vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa gksaxh]<br />

¼[k½ (i) laln <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd lnu ;k fdlh jkT; <strong>ds</strong> foèku&e.My <strong>ds</strong> lnu ;k <strong>iz</strong>R;sd lnu esa iqj%LF<strong>kk</strong>fir fd, tkus okys lH<strong>kh</strong><br />

foès;<strong>dk</strong>sa ;k <strong>iz</strong>Lrkfor fd, tkus okys mu<strong>ds</strong> la'<strong>kk</strong>sèuksa <strong>ds</strong>]<br />

(ii) laln ;k fdlh jkT; <strong>ds</strong> fo/<strong>kk</strong>u&e.My }kjk ikfjr lH<strong>kh</strong> vf/kfu;eksa <strong>ds</strong> vkSj jk"Vªifr ;k fdlh jkT; <strong>ds</strong> jkT;iky¹¹¹ }kjk<br />

<strong>iz</strong>[;kfir lH<strong>kh</strong> v/;kns'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong>] vkSj<br />

(iii) bl lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u vFkok laln ;k fdlh jkT; <strong>ds</strong> fo/<strong>kk</strong>u&e.My }kjk cukbZ xbZ fdlh fof/k <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u fu<strong>dk</strong>ys x,<br />

;k cuk, x, lH<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>] fu;eksa] fofu;eksa vkSj mifof/k;ksa <strong>ds</strong>]<br />

<strong>iz</strong>kf/kd`r ikB vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa gksaxsA<br />

¼2½ [k.M ¼1½ <strong>ds</strong> mi[k.M ¼d½ esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] fdlh jkT; <strong>dk</strong> jkT;iky¹¹¹ jk"Vªifr dh iwoZ lgefr ls ml mPp U;k;ky;<br />

dh <strong>dk</strong>;Zokfg;ksa esa] ftl<strong>dk</strong> eq[; LF<strong>kk</strong>u ml jkT; esa gS] fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> ;k ml jkT; <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus okyh fdlh vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>kf/kd`r dj l<strong>ds</strong>xk%<br />

ijUrq bl [k.M dh <strong>dk</strong>sbZ ckr ,sls mPp U;k;ky; }kjk fn, x, fu.kZ;] fMØh ;k vkns'k <strong>dk</strong>s ykxw ugha g<strong>ksx</strong>hA<br />

¼3½ [k.M ¼1½ <strong>ds</strong> mi[k.M ¼[k½ esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] tgka fdlh jkT; <strong>ds</strong> fo/<strong>kk</strong>u&e.My us] ml fo/<strong>kk</strong>u&e.My esa iqj%LF<strong>kk</strong>fir<br />

fo/ks;<strong>dk</strong>sa ;k ml<strong>ds</strong> }kjk ikfjr vf/kfu;eksa esa vFkok ml jkT; <strong>ds</strong> jkT;iky¹¹¹ }kjk <strong>iz</strong>[;kfir v/;kns'<strong>kk</strong>sa esa vFkok ml mi[k.M <strong>ds</strong> iSjk (iii) esa fufnZ"V<br />

fdlh vkns'k] fu;e] fofu;e ;k mi&fof/k esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls fHkUu <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fofgr dh gS ogka ml jkT; <strong>ds</strong> jkti= esa ml jkT; <strong>ds</strong><br />

jkT;iky¹¹¹ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>j ls <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ml<strong>dk</strong> vuqokn bl vuqPNsn <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u ml<strong>dk</strong> vaxszth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>kf/kd`r ikB le>k tk,xkA<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr dqN fof/k;ka vf/kfu;fer djus <strong>ds</strong> fy, fo'ks"k <strong>iz</strong>fØ;k<br />

349- bl lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjEHk ls iUnzg o"kZ dh vof/k <strong>ds</strong> nkSjku] vuqPNsn 348 <strong>ds</strong> [k.M ¼1½ esa mfYyf[kr fdlh <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh<br />

tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, mica/k djus okyk <strong>dk</strong>sbZ fo/ks;d ;k la'<strong>kk</strong>s/ku laln <strong>ds</strong> fdlh lnu esa jk"Vªifr dh iwoZ eatwjh <strong>ds</strong> fcuk iqj%LF<strong>kk</strong>fir ;k<br />

<strong>iz</strong>Lrkfor ugha fd;k tk,xk vkSj jk"Vªifr fdlh ,sls fo/ks;d <strong>dk</strong>s iqj%LF<strong>kk</strong>fir ;k fdlh ,sls la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrkfor fd, tkus dh eatwjh vuqPNsn 344<br />

<strong>ds</strong> [k.M ¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u xfBr vk;<strong>ksx</strong> dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij vkSj vuqPNsn <strong>ds</strong> [k.M ¼4½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u xfBr lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu ij fopkj djus <strong>ds</strong> i'pkr~<br />

gh nsxk] vU;F<strong>kk</strong> ughaA<br />

fo'ks"k funsZ'k<br />

350- O;F<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fuokj.k <strong>ds</strong> fy, vH;kosnu eas <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> μ <strong>iz</strong>R;sd O;fDr fdlh O;F<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fuokj.k <strong>ds</strong> fy, la?k ;k jkT; <strong>ds</strong><br />

fdlh vf/k<strong>dk</strong>jh ;k <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s] ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] la?k esa ;k jkT; esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus okyh fdlh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa vH;kosnu nsus <strong>dk</strong> gdnkj g<strong>ksx</strong>kA<br />

[350d- <strong>iz</strong>kFkfed Lrj ij ekr`H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa f'k{<strong>kk</strong> dh lqfo/<strong>kk</strong>,a —<strong>iz</strong>R;sd jkT; vkSj jkT; <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj <strong>iz</strong>R;sd LF<strong>kk</strong>uh; <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>jh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ vYila[;d&oxks±<br />

<strong>ds</strong> cky<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s f'k{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kFkfed Lrj ij ekr`H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa f'k{<strong>kk</strong> dh i;kZIr lqfo/<strong>kk</strong>vksa dh O;oLF<strong>kk</strong> djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;kl djsxk vkSj jk"Vªifr fdlh jkT; <strong>dk</strong>s<br />

,sls funs'k ns l<strong>ds</strong>xk tks og ,slh lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> mica/k lqfuf'pr djkus <strong>ds</strong> fy, vko';d ;k mfpr le>rk gSA<br />

350[k- H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ vYila[;d&oxks± <strong>ds</strong> fy, fo'ks"k vf/k<strong>dk</strong>jh—¼1½ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ vYila[;d&oxks± <strong>ds</strong> fy, ,d fo'ks"k vf/k<strong>dk</strong>jh g<strong>ksx</strong>k ftls<br />

jk"Vªifr fu;qDr djsxkA<br />

¹¹¹^^;k jkt<strong>iz</strong>eq[k** lafo/<strong>kk</strong>u ¼lIre la'<strong>kk</strong>s/ku½ vf/kfu;e] 1956] /<strong>kk</strong>jk 29 vkSj vuqlwph }kjk foyqIr dj fn, x,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 3


4<br />

¼2½ fo'ks"k vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> ;g drZO; g<strong>ksx</strong>k fd og bl lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ vYila[;d&oxks± <strong>ds</strong> fy, micaf/kr j{<strong>kk</strong>sik;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr<br />

lH<strong>kh</strong> fo"k;ksa <strong>dk</strong> vUos"k.k djs vkSj mu fo"k;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ,sls varjkyksa ij tks jk"Vªifr fufnZ"V djs] jk"Vªifr <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>frosnu ns vkSj jk"Vªifr ,sls lH<strong>kh</strong><br />

<strong>iz</strong>frosnuksa <strong>dk</strong>s laln~ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd lnu <strong>ds</strong> le{k j[kok,xk vkSj <strong>laca</strong>f/kr jkT;ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s fHktok,xkA<br />

fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fo<strong>dk</strong>l <strong>ds</strong> fy, funs'k<br />

351- la?k <strong>dk</strong> ;g dÙkZO; g<strong>ksx</strong>k fd og fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>lkj c


5<br />

ifjf'k"V II<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963<br />

¼1963 <strong>dk</strong> vf/kfu;e la[;kad 19½<br />

[10 ebZ] 1963]<br />

mu H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>] tks la?k <strong>ds</strong> jktdh; <strong>iz</strong>;kstukssa] laln esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> laO;ogkj] <strong>ds</strong>Unzh; vkSj jkT; vf/kfu;eksa vkSj mPp U;k;ky;ksa esa dfri; <strong>iz</strong>;kstuksa<br />

<strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tk l<strong>ds</strong>axh] mica/k djus <strong>ds</strong> fy, vf/kfu;e<br />

H<strong>kk</strong>jr x.kjkT; <strong>ds</strong> pkSngosa o"kZ esa laln~ }kjk fuEufyf[kr :i esa ;g vf/fu;fer gks%μ<br />

1- laf{kIr uke vkSj <strong>iz</strong>kjEHk μ ¼1½ ;g vf/kfu;e jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dgk tk l<strong>ds</strong>xkA<br />

¼2½ /<strong>kk</strong>jk 3] tuojh] 1965 <strong>ds</strong> 26osa fnu <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>o`Ùk g<strong>ksx</strong>h vkSj bl vf/kfu;e <strong>ds</strong> 'ks"k mica/k ml rkjh[k 1 <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>o`Ùk gksaxs ftls <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j]<br />

'<strong>kk</strong>ldh; jkti= esa vf/klwpuk }kjk] fu;r djs vkSj bl vf/kfu;e <strong>ds</strong> fofHkUu mica/<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, fofHkUu rkjh[ksa fu;r dh tk l<strong>ds</strong>axhA<br />

2- ifjH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>,a μ bl vf/kfu;e esa tc rd fd lanHkZ ls vU;F<strong>kk</strong> visf{kr u gks]μ<br />

¼d½ ^^fu;r fnu** ls] /<strong>kk</strong>jk 3 <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>aa/k esa] tuojh] 1965 <strong>dk</strong> 26oka fnu vfHk<strong>iz</strong>sr gS vkSj bl vf/kfu;e <strong>ds</strong> fdlh vU; mica/k <strong>ds</strong><br />

<strong>laca</strong>/k esa og fnu vfHk<strong>iz</strong>sr gS ftl fnu <strong>dk</strong>s og mica/k <strong>iz</strong>o`Ùk gksrk gS(<br />

¼[k½ ^^fgUnh** ls og fgUnh vfHk<strong>iz</strong>sr gS ftldh fyfi nsoukxjh gSA<br />

2 [3- la?k <strong>ds</strong> jktdh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vkSj laln esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> jguk μ ¼1½ lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjEHk ls iUnzg o"kZ dh<br />

<strong>dk</strong>ykof/k dh lekfIr gks tkus ij H<strong>kh</strong>] fgUnh <strong>ds</strong> vfrfjDr vaxszth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] fu;r fnu ls gh μ<br />

¼d½ la?k <strong>ds</strong> mu lc jktdh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, ftu<strong>ds</strong> fy, og ml fnu ls Bhd igys <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tkrh F<strong>kh</strong>( rF<strong>kk</strong><br />

¼[k½ laln esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> laO;ogkj <strong>ds</strong> fy,( <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tkrh jg l<strong>ds</strong>xh%<br />

ijarq la?k vkSj fdlh ,sls jkT; <strong>ds</strong> chp] ftlus fgUnh <strong>dk</strong>s viuh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa ugha viuk;k gS] i=kfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxszth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tk,xh%<br />

ijarq ;g vkSj fd tgka fdlh ,sls jkT; <strong>ds</strong>] ftlus fgUnh <strong>dk</strong>s viuh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa viuk;k gS vkSj fdlh vU; jkT; <strong>ds</strong> ftlus fgUnh <strong>dk</strong>s<br />

viuh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa ugha viuk;k gS] chp i=kfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa yk;k tkrk gS] ogka fgUnh esa ,sls i=kfn <strong>ds</strong> lkFk&lkFk<br />

ml<strong>dk</strong> vuqokn vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa Hkstk tk,xk%<br />

ijarq ;g vkSj H<strong>kh</strong> fd bl mi/<strong>kk</strong>jk dh fdlh H<strong>kh</strong> ckr <strong>dk</strong> ;g vFkZ ugha yxk;k tk,xk fd og fdlh ,sls jkT; <strong>dk</strong>s] ftlus fgUnh <strong>dk</strong>s viuh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa ugha viuk;k gS] la?k <strong>ds</strong> lkFk ;k fdlh ,sls jkT; <strong>ds</strong> lkFk ftlus fgUnh <strong>dk</strong>s viuh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa viuk;k gSss] ;k fdlh vU;<br />

jkT; <strong>ds</strong> lkFk] mldh lgefr ls] i=kfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykus ls fuokfjr djrh gSs] vkSj ,sls fdlh ekeys esa ml jkT; <strong>ds</strong> lkFk<br />

i=kfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ck/;dj u g<strong>ksx</strong>kA<br />

¼2½ mi/<strong>kk</strong>jk ¼1½ esa vUrfoZ"V fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] tgka i=kfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstukssa <strong>ds</strong> fy, fgUnh ;k vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> μ<br />

(i) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,d ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> vkSj nwljs ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> chp]<br />

(ii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,d ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> vkSj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k esa <strong>ds</strong> fdlh fuxe ;k<br />

dEiuh ;k mu<strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> chp(<br />

1<br />

rkjh[k 10 tuojh] 1965 dh /<strong>kk</strong>jk 5¼1½ <strong>iz</strong>o`Ùk gqbZ] nsf[k, H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> jkti=] vaxzsth H<strong>kk</strong>x 2] vuqH<strong>kk</strong>x 3(ii), i`"B 128 ij <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr vf/klwpuk la[;k <strong>dk</strong>ñ vkñ 94] rkjh[k<br />

4 tuojh 1965] rkjh[k 19 ebZ] 1969 dh /<strong>kk</strong>jk 6 <strong>iz</strong>o`Ùk gqbZ] nsf[k, H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> jkti= ¼vaxzsth½ H<strong>kk</strong>x 2] vuqH<strong>kk</strong>x 3(ii) i`"B 2024 ij <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr vf/klwpuk la[;k <strong>dk</strong>ñ vkñ 1945]<br />

rkjh[k 14 ebZ] 1969] rkjh[k 7 ekpZ] 1970 <strong>dk</strong>s /<strong>kk</strong>jk 7 <strong>iz</strong>o`Ùk gqbZ nsf[k, H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> jkti=] vaxzsth H<strong>kk</strong>x 2] vuqH<strong>kk</strong>x 3(ii) esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr vf/klwpuk la[;k <strong>dk</strong>ñ vkñ 841] rkjh[k 26<br />

Qjojh] 1970-<br />

/<strong>kk</strong>jk 5¼2½ rkjh[k 1 vDrwcj] 1976 <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>o`Ùk gqbZ] nsf[k, H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> jkti=] vaxszth H<strong>kk</strong>x 2] vuqH<strong>kk</strong>x 3(ii) i`"B 1901 ij <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr vf/klwpuk la[;k <strong>dk</strong>ñ vkñ 655 ¼bZ½<br />

rkjh[k 5 vDrwcj] 1976-<br />

2<br />

1968 <strong>ds</strong> vf/kfu;e la[;kad 1 dh /<strong>kk</strong>jk 2 }kjk /<strong>kk</strong>jk 3 <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij <strong>iz</strong>frLF<strong>kk</strong>firA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 5


6<br />

(iii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa <strong>ds</strong> ;k fu;a=.k esa <strong>ds</strong> fdlh fuxe ;k dEiuh ;k ml<strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> vkSj fdlh vU; ,sls<br />

fuxe ;k dEiuh ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> chp(<br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tkrh gS] ogka ml rkjh[k rd] tc rd iwoksZDr <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;] foH<strong>kk</strong>x] <strong>dk</strong>;kZy; ;k fuxe ;k dEiuh <strong>dk</strong> deZpkjho`Un fgUnh <strong>dk</strong><br />

<strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr ugha dj ysrk ,sls i=kfn <strong>dk</strong> vuqokn] ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ;k fgUnh esa H<strong>kh</strong> fn;k tk,xkA<br />

¼3½ mi/<strong>kk</strong>jk ¼1½ esa vUrfoZ"V fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] fgUnh vkSj H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> nksuksa gh μ<br />

(i) ladYiksa] lk/<strong>kk</strong>j.k <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>] fu;eksa] vf/klwpukvksa] <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ;k vU; <strong>iz</strong>frosnuksa ;k <strong>iz</strong>sl foKfIr;ksa] <strong>ds</strong> fy,] tks <strong>ds</strong>Unzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j }kjk ;k ml<strong>ds</strong> fdlh ea=ky;] foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; }kjk ;k <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa <strong>ds</strong> ;k fu;a=.k esa <strong>ds</strong> fdlh fuxe<br />

;k dEiuh }kjk ;k ,sls fuxe ;k dEiuh <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; }kjk fu<strong>dk</strong>ys tkrs gSa ;k fd, tkrs gSa]<br />

(ii) laln <strong>ds</strong> fdlh lnu <strong>ds</strong> le{k j[ks x, <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud rF<strong>kk</strong> vU; <strong>iz</strong>frosnuksa vkSj jktdh; <strong>dk</strong>xt&i=ksa <strong>ds</strong> fy,]<br />

(iii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ;k ml<strong>ds</strong> fdlh ea=ky;] foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; }kjk ;k mldh vkssj ls ;k <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa <strong>ds</strong> ;k<br />

fu;a=.k esa <strong>ds</strong> fdlh fuxe ;k dEiuh }kjk ;k ,sls fuxe ;k dEiuh <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; }kjk fu"ikfnr lafonkvksa vkSj djkjksa <strong>ds</strong><br />

fy, rF<strong>kk</strong> fu<strong>dk</strong>yh xbZ vuqKfIr;ksa] vuqKki=ksa] lwpukvksa vkSj fufonk&<strong>iz</strong>:iksa <strong>ds</strong> fy,] <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa ykbZ tk,xhA<br />

¼4½ mi/<strong>kk</strong>jk ¼1½ ;k mi/<strong>kk</strong>jk ¼2½ ;k mi/<strong>kk</strong>jk ¼3½ <strong>ds</strong> mica/<strong>kk</strong>sa ij <strong>iz</strong>frdwy <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o Mkys fcuk ;g gS fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j /<strong>kk</strong>jk 8 <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u<br />

cuk, x, fu;eksa }kjk ml H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ;k mu H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> mica/k dj l<strong>ds</strong>xh ftls ;k ftUgsa la?k <strong>ds</strong> jktdh; <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy,] ftl<strong>ds</strong> vUrxZr fdlh<br />

ea=ky;] foH<strong>kk</strong>x] vuqH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zdj.k gS] <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa yk;k tkuk gSs vkSj ,sls fu;e cukus esa jktdh; <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> '<strong>kh</strong>?kzrk vkSj n{krk <strong>ds</strong><br />

lkFk fuiVkjs <strong>dk</strong> rF<strong>kk</strong> tu lk/<strong>kk</strong>j.k <strong>ds</strong> fgrksa dh lE;d~ /;ku j[<strong>kk</strong> tk,xk vkSj bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j cuk, x, fu;e fof'k"Vr;k ;g lqfuf'pr djsaxs fd tks<br />

O;fDr la?k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zdyki <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa lsok dj jgs gSa vkSj tks ;k rks fgUnh esa ;k vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>oh.k gSa os <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh :i ls viuk <strong>dk</strong>e dj l<strong>ds</strong>a vkSj<br />

;g H<strong>kh</strong> fd <strong>ds</strong>oy bl vk/<strong>kk</strong>j ij fd os nksuksa gh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>oh.k ugha gS mu<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ vfgr ugha gksrk gSA<br />

¼5½ mi/<strong>kk</strong>jk ¼1½ <strong>ds</strong> [k.M ¼d½ <strong>ds</strong> mica/k vkSj mi/<strong>kk</strong>jk ¼2½] mi/<strong>kk</strong>jk ¼3½ vkSj mi/<strong>kk</strong>jk ¼4½ <strong>ds</strong> mica/k rc rd <strong>iz</strong>o`Ùk cus jgsaxs tc rd<br />

muesa of.kZr <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lekIr dj nsus <strong>ds</strong> fy, ,sls lH<strong>kh</strong> jkT;ksa <strong>ds</strong> fo/<strong>kk</strong>ue.Myksa }kjk] ftUgksaus fgUnh <strong>dk</strong>s viuh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa ugha viuk;k gS( ladYi ikfjr ugha dj fn, tkrs vkSj tc rd iwoksZDr ladYiksa ij fopkj dj ysus <strong>ds</strong> i'pkr~ ,slh lekfIr <strong>ds</strong><br />

fy, laln <strong>ds</strong> gj ,d lnu }kjk ladYi ikfjr ugha dj fn;k tkrkA<br />

4- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> laaca/k esa lfefr μ ¼1½ ftl rkjh[k <strong>dk</strong>s /<strong>kk</strong>jk 3 <strong>iz</strong>o`Ùk gksrh gS mlls nl o"kZ dh lekfIr <strong>ds</strong> i'pkr~] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ,d<br />

lfefr] bl fo"k; <strong>dk</strong> ladYi laln <strong>ds</strong> fdlh H<strong>kh</strong>] lnu esa jk"Vªifr dh iwoZ eatwjh ls <strong>iz</strong>Lrkfor vkSj nksuksa lnuksa }kjk ikfjr fd, tkus ij] xfBr dh<br />

tk,xhA<br />

¼2½ bl lfefr esa rhl lnL; gksaxs ftuesa ls chl yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; gksaxs rF<strong>kk</strong> nl jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; gksaxs] tks Øe'k% yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong><br />

lnL;ksa rF<strong>kk</strong> jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL;ksa }kjk vkuqikfrd <strong>iz</strong>frfuf/kRo i)fr <strong>ds</strong> vuqlkj ,dy lØe.<strong>kh</strong>; er }kjk fuokZfpr gksaxsA<br />

¼3½ bl lfefr <strong>dk</strong> dÙkZO; g<strong>ksx</strong>k fd og la?k <strong>ds</strong> jktdh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa dh xbZ <strong>iz</strong>xfr <strong>dk</strong> iqufoZyksdu djs vkSj ml ij<br />

flQkfj'ksa djrs gq, jk"Vªifr <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>frosnu djs vkSj jk"Vªifr ml <strong>iz</strong>frosnu <strong>dk</strong>s laln <strong>ds</strong> gj ,d lnu <strong>ds</strong> le{k j[kok,xk vkSj lH<strong>kh</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s<br />

fHktok,xkA<br />

¼4½ jk"Vªifr mi/<strong>kk</strong>jk ¼3½ esa fufnZ"V <strong>iz</strong>frosnu ij vkSj ml ij jkT; lj<strong>dk</strong>jksa us ;fn <strong>dk</strong>sbZ er vfHkO;Dr fd, gksa rks mu ij fopkj djus <strong>ds</strong><br />

i'pkr~ ml leLr <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> ;k ml<strong>ds</strong> fdlh H<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vuqlkj funs'k fu<strong>dk</strong>y l<strong>ds</strong>xk%<br />

1 [ijarq bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fu<strong>dk</strong>ys x, funs'k /<strong>kk</strong>jk 3 <strong>ds</strong> mica/<strong>kk</strong>ssa ls vlaxr ugha gksaxsA]<br />

5- <strong>ds</strong>Unzh; vfèfu;e vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r fgUnh vuqoknμ¼1½ fu;r fnu <strong>dk</strong>s vkSj ml<strong>ds</strong> i'pkr~ '<strong>kk</strong>ldh; jkti= esa jk"Vªifr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kfè<strong>dk</strong>j<br />

ls <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'krμ<br />

¼d½ fdlh <strong>ds</strong>Unzh; vfèfu;e <strong>dk</strong> ;k jk"Vªifr }kjk <strong>iz</strong>[;kfir fdlh v/;kns'k <strong>dk</strong>] vFkok<br />

¼[k½ lafoèku <strong>ds</strong> vèhu ;k fdlh <strong>ds</strong>Unzh; vfèfu;e <strong>ds</strong> vèhu fu<strong>dk</strong>ys x, fdlh vkns'k] fu;e] fofu;e ;k mifofè <strong>dk</strong>] fgUnh esa<br />

vuqokn ml<strong>dk</strong> fgUnh esa <strong>iz</strong>kfèd`r ikB le>k tk,xkA<br />

1<br />

1968 <strong>ds</strong> vf/kfu;e la[;kad 1 dh /<strong>kk</strong>jk 3 }kjk vUr%LF<strong>kk</strong>firA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 6


7<br />

¼2½ fu;r fnu ls gh mu lc foès;<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong>] tks laln <strong>ds</strong> fdlh H<strong>kh</strong> lnu esa iqj%LF<strong>kk</strong>fir fd, tkus gksa vkSj mu lc la'<strong>kk</strong>sèuksa <strong>ds</strong>] tks mu<strong>ds</strong><br />

lEcUè esa laln <strong>ds</strong> fdlh H<strong>kh</strong> lnu esa <strong>iz</strong>Lrkfor fd, tkus gksa] vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r ikB <strong>ds</strong> lkFk&lkFk mu<strong>dk</strong> fgUnh esa vuqokn H<strong>kh</strong> g<strong>ksx</strong>k tks ,slh<br />

jhfr ls <strong>iz</strong>kfèd`r fd;k tk,xk] tks bl vfèfu;e <strong>ds</strong> vèhu cuk, x, fu;eksa }kjk fofgr dh tk,A<br />

6- dfri; n'<strong>kk</strong>vksa esa vfèfu;eksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r fgUnh vuqoknμtgka fdlh jkT; <strong>ds</strong> foèkue.My us ml jkT; <strong>ds</strong> foèkue.My }kjk ikfjr<br />

vfèfu;eksa esa vFkok ml jkT; <strong>ds</strong> jkT;iky }kjk <strong>iz</strong>[;kfir v/;kns'<strong>kk</strong>sa esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, fgUnh ls fHkUu <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fofgr dh gS ogka] lafoèku <strong>ds</strong><br />

vuqPNsn 348 <strong>ds</strong> [k.M ¼3½ }kjk visf{kr vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ml<strong>ds</strong> vuqokn <strong>ds</strong> vfrfjDr] ml<strong>dk</strong> fgUnh esa vuqokn ml jkT; <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; jkti= esa]<br />

ml jkT; <strong>ds</strong> jkT;iky <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kfè<strong>dk</strong>j ls] fu;r fnu <strong>dk</strong>s ;k ml<strong>ds</strong> i'pkr~ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tk l<strong>ds</strong>xk vkSj ,slh n'<strong>kk</strong> esa fdlh vfèfu;e ;k v/;kns'k<br />

<strong>dk</strong> fgUnh esa vuqokn fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ml<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r ikB le>k tk,xkA<br />

7- mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> fu.kZ;ksa] vkfn esa fgUnh ;k vU; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> oSdfYid <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>μfu;r fnu ls gh ;k rRi'pkr~ fdlh H<strong>kh</strong> fnu ls fdlh<br />

jkT; <strong>dk</strong> jkT;iky] jk"Vªifr dh iwoZ lEefr ls] vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vfrfjDr fgUnh ;k ml jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>] ml jkT;] <strong>ds</strong> mPp U;k;ky;<br />

}kjk ikfjr ;k fn, x, fdlh fu.kZ;] fMØh ;k vkns'k <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>kfèd`r dj l<strong>ds</strong>xk vkSj tgka <strong>dk</strong>sbZ fu.kZ;] fMØh ;k vkns'k ¼vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

ls fHkUu½ ,slh fdlh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ikfjr fd;k ;k fn;k tkrk gS ogka ml<strong>ds</strong> lkFk&lkFk mPp U;k;ky; <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kfè<strong>dk</strong>j ls fu<strong>dk</strong>yk x;k vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ml<strong>dk</strong><br />

vuqokn H<strong>kh</strong> g<strong>ksx</strong>kA<br />

8- fu;e cukus dh 'kfDrμ¼1½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j bl vfèfu;e <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> fy, fu;e '<strong>kk</strong>ldh; jkti= esa<br />

vfèlwpuk }kjk cuk l<strong>ds</strong>xhA<br />

¼2½ bl èkjk <strong>ds</strong> vèhu cuk;k x;k gj fu;e] cuk, tkus <strong>ds</strong> i'pkr~ ;F<strong>kk</strong>'kD; '<strong>kh</strong>?kz] laln <strong>ds</strong> gj ,d lnu <strong>ds</strong> le{k] ml le; tc og<br />

l= esa gks] dqy feykdj rhu fnu dh <strong>dk</strong>ykofè <strong>ds</strong> fy,] tks ,d l= esa ;k nks leorhZ l=ksa esa lekfo"V gks l<strong>ds</strong>xh] j[<strong>kk</strong> tk,xk vkSj ;fn ml l=<br />

<strong>ds</strong>] ftlesa og ,sls j[<strong>kk</strong> gks] ;k Bhd i'pkr~orhZ l= <strong>ds</strong> volku <strong>ds</strong> iwoZ nksuksa lnu ml fu;e esa <strong>dk</strong>sbZ mikUrj djus <strong>ds</strong> fy, lger gks tk,a ;k nksuksa<br />

lnu lger gks tk,a fd og fu;e ugha cuk;k tkuk pkfg, rks rRi'pkr~ ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] og fu;e ,sls mikUrfjr :i esa gh <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o'<strong>kk</strong>yh g<strong>ksx</strong>k ;k ml<strong>dk</strong><br />

<strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o u g<strong>ksx</strong>k] fdUrq bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fd ,slk <strong>dk</strong>sbZ mikUrj ;k ckfrydj.k ml fu;e <strong>ds</strong> vèhu igys dh xbZ fdlh ckr dh fofèekU;rk ij<br />

<strong>iz</strong>frdwy <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o Mkys fcuk g<strong>ksx</strong>kA<br />

9- dfri; micUèksa <strong>dk</strong> tEew&d'ehj <strong>dk</strong>s ykxw u gksukμèkjk 6 vkSj èkjk 7 <strong>ds</strong> micUè tEew&d'ehj jkT; <strong>dk</strong>s ykxw u gksaxsA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 7


8<br />

ifjf'k"V III<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ladYi] 1968<br />

x`g ea=ky;<br />

ubZ fnYyh] fnukad 18 tuojh] 1968<br />

laln <strong>ds</strong> nksuksa lnuksa }kjk ikfjr fuEufyf[kr lj<strong>dk</strong>jh ladYi vke tku<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tkrk gSμ<br />

ladYi<br />

^^tcfd lafoèku <strong>ds</strong> vuqPNsn 343 <strong>ds</strong> vuqlkj la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh jgsxh vkSj ml<strong>ds</strong> vuqPNsn 351 <strong>ds</strong> vuqlkj fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dh <strong>iz</strong>lkj<br />

o`f) djuk vkSj ml<strong>dk</strong> fo<strong>dk</strong>l djuk rkfd og H<strong>kk</strong>jr dh lkekftd laLd`fr <strong>ds</strong> lc rRoksa dh vfHkO;fDr <strong>dk</strong> ek/;e gks l<strong>ds</strong>] la?k<br />

<strong>dk</strong> dÙkZO; gS(<br />

;g lH<strong>kk</strong> ladYi djrh gS fd fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>lkj ,oa fo<strong>dk</strong>l dh xfr c


9<br />

ifjf'k"V IV<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>½ fu;e] 1976 ¼;F<strong>kk</strong> la'<strong>kk</strong>sfèr] 1987½<br />

lkñ <strong>dk</strong>ñ fuñ 1052μjktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 ¼1963 <strong>dk</strong> 19½ dh èkjk 3 dh mièkjk ¼4½ <strong>ds</strong> lkFk ifBr èkjk 8 }kjk <strong>iz</strong>nÙk 'kfDr;ksa <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djrs gq,] <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j fuEufyf[kr fu;e cukrh gS] vF<strong>kk</strong>Zr~%μ<br />

1- laf{kIr uke] foLrkj vkSj <strong>iz</strong>kjaHkμ¼1½ bu fu;eksa <strong>dk</strong> laf{kIr uke vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>½ fu;e] 1976 gSA<br />

¼2½ bu<strong>dk</strong> foLrkj] rfeyukMq jkT; <strong>ds</strong> flok; lEiw.kZ H<strong>kk</strong>jr ij gSA<br />

¼3½ ;s jkti= esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr dh rkjh[k <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>o`Ùk gksaxsA<br />

2- ifjH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>,aμbu fu;eksa esa tc rd fd lanHkZ ls vU;F<strong>kk</strong> visf{kr u gks%μ<br />

¼d½ ^^vfèfu;e** ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e 1963 ¼1963 <strong>dk</strong> 19½ vfHk<strong>iz</strong>sr gS(<br />

¼[k½ ^^<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;** <strong>ds</strong> vUrxZr fuEufyf[kr H<strong>kh</strong> gSa] vF<strong>kk</strong>Zr~%μ<br />

II(i) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ ea=ky;] foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy;(<br />

I(ii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j }kjk fu;qDr fdlh vk;<strong>ksx</strong>] lfefr ;k vfèdj.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>;kZy;( vkSj<br />

(iii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> vèhu fdlh fuxe ;k dEiuh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>;kZy;(<br />

¼x½ ^^deZpkjh** ls <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa fu;ksftr <strong>dk</strong>sbZ O;fDr vfHk<strong>iz</strong>sr gS(<br />

¼?k½ ^^vfèlwfpr <strong>dk</strong>;kZy;** ls fu;e 10 <strong>ds</strong> mifu;e ¼4½ <strong>ds</strong> vèhu vfèlwfpr <strong>dk</strong>;kZy; vfHk<strong>iz</strong>sr gS(<br />

¼³½ ^^fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk** ls fu;e 9 esa of.kZr <strong>iz</strong>oh.krk vfHk<strong>iz</strong>sr gS(<br />

¹¼p½ ^^{ks= d** ls fcgkj] gfj;k.<strong>kk</strong>] fgekpy <strong>iz</strong>ns'k] e/; <strong>iz</strong>ns'k] jktLF<strong>kk</strong>u vkSj mÙkj <strong>iz</strong>ns'k jkT; vkSj vaMeku vkSj fu<strong>dk</strong>sckj }hi<br />

lewg] fnYyh la?k jkT; {ks= vfHk<strong>iz</strong>sr gS(<br />

¹¼N½ ^^{ks= [k** ls xqtjkr] egkjk"Vª vkSj iatkc jkT; vkSj paMhx


10<br />

¼3½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; ls {ks= ^x* esa fdlh jkT; ;k la?k jkT;{ks= <strong>dk</strong>s ;k ,sls jkT; esa fdlh <strong>dk</strong>;kZy; ¼tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; u gks½ ;k O;fDr <strong>dk</strong>s i=kfn vaxzsth esa gksaxsA<br />

¼4½ mifu;e ¼1½ vkSj ¼2½ esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] {ks= ^x* esa <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; ls {ks= ^d* ;k ^[k* esa fdlh jkT; ;k<br />

la?k jkT; {ks= <strong>dk</strong>s ;k ,sls jkT; esa fdlh <strong>dk</strong>;kZy; ¼tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; u gks½ ;k O;fDr <strong>dk</strong>s i=kfn fgUnh ;k vaxzsth esa gks ldrs gSa%<br />

ijUrq fgUnh esa i=kfn ,sls vuqikr esa gksaxs tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku j[kus okys O;fDr;ksa dh la[;k] fgUnh<br />

esa i=kfn Hkstus dh lqfoèkvksa vkSj mlls vuq"kafxd ckrksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, le;&le; ij voèkfjr djsA<br />

4- <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp i=kfnμ<br />

¼d½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh ,d ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x vkSj fdlh nwljs ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> chp i=kfn fgUnh ;k vaxzsth esa gks ldrs<br />

gSa(<br />

¼[k½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,d ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x vkSj {ks= ^^d** esa fLFkr layXu vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp i=kfn fgUnh esa gkasxs vkSj<br />

,sls vuqikr esa gkasxs tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j] ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku j[kus okys O;fDr;ksa dh la[;k] fgUnh esa<br />

i=kfn Hkstus dh lqfoèkvksa vkSj mlls <strong>laca</strong>fèr vkuq"kafxd ckrksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq,] le;&le; ij voèkfjr djs(<br />

¼x½ {ks= ^d* esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp] tks [k.M ¼d½ ;k [k.M ¼[k½ esa fofufnZ"V <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls fHkUu gS]<br />

i=kfn fgUnh esa gkasxs(<br />

¼?k½ {ks= ^d* esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj {ks= ^[k* ;k ^x* esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp i=kfn fgUnh<br />

;k vaxzsth esa gks ldrs gSa%<br />

ijUrq ;s i=kfn fgUnh esa ,sls vuqikr esa gksaxs] tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku j[kus okys O;fDr;ksa<br />

dh la[;k fgUnh esa i=kfn Hkstus dh lqofèkvksa vkSj mlls vkuq"kafxd ckrksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, le;&le; ij voèkfjr djs(<br />

¼³½ {ks= ^[k* ;k {ks= ^x* esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp i=kfn fgUnh ;k vaxzsth esa gks ldrs gSa%<br />

ijUrq ;s i=kfn fgUnh esa ,sls vuqikr esa gksaxs] tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku j[kus okys O;fDr;ksa<br />

dh la[;k] fgUnh esa i=kfn Hkstus dh lqfoèkvksa vkSj mlls vkuq"kaafxd ckrksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, le;&le; ij voèkfjr djs(<br />

ijUrq tgka ,sls i=kfnμ<br />

¼1½ {ks= ^d* ;k {ks= ^[k* <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s lacksfèr gS ogka] ;fn vko';d gks rks] mu<strong>dk</strong> nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa vuqokn] i=kfn <strong>iz</strong>kIr djus<br />

<strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij fd;k tk,xk(<br />

¼2½ {ks= ^x* esa fdlh <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s lacksfèr gS ogka mu<strong>dk</strong> nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa vuqokn mu<strong>ds</strong> lkFk Hkstk tk,xk%<br />

ijUrq ;g vkSj fd ;fn <strong>dk</strong>sbZ i=kfn fdlh vfèlwfpr <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s lEcksfèr gS rks nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ,slk vuqokn miyCè djkus dh vis{<strong>kk</strong> ugha<br />

dh tk,xhA<br />

5- fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=kfn <strong>ds</strong> mÙkjμfu;e 3 vkSj fu;e 4 esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] fgUnh esa i=kfn <strong>ds</strong> mÙkj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

ls fgUnh esa fn, tk,axsA<br />

6- fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>μvfèfu;e dh èkjk 3 dh mièkjk ¼3½ esa fufnZ"V lH<strong>kh</strong> nLrkostksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,xk vkSj ,sls nLrkostksa ij gLrk{kj djus okys O;fDr;ksa <strong>dk</strong> ;g mÙkjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd os ;g lqfuf'pr dj ysa fd ,slh nLrkostsa fgUnh<br />

vkSj vaxzsth nksuksa gh esa rS;kj dh tkrh gaS] fu"ikfnr dh tkrh gSa vkSj tkjh dh tkrh gSaA<br />

7- vkosnu] vH;kosnu vkfnμ¼1½ <strong>dk</strong>sbZ deZpkjh vkosnu vihy ;k vH;kosnu fgUnh ;k vaxzsth esa dj ldrk gSA<br />

¼2½ tc mifu;e ¼1½ esa fofufnZ"V <strong>dk</strong>sbZ vkosnu] vihy ;k vH;kosnu fgUnh esa fd;k x;k gks ;k ml ij fgUnh esa gLrk{kj fd, x, gksa rc<br />

ml<strong>dk</strong> mÙkj fgUnh esa fn;k tk,xkA<br />

¼3½ ;fn <strong>dk</strong>sbZ deZpkjh ;g pkgrk gS fd lsok <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fo"k;ksa ¼ftu<strong>ds</strong> varxZr vuq'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;Zokfg;ka H<strong>kh</strong> gSa½ ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>sbZ vkns'k ;k<br />

lwpuk] ftu<strong>dk</strong> deZpkjh ij rkfey fd;k tkuk visf{kr gS] ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] fgUnh ;k vaxzsth esa gksuh pkfg, rks og mls vlE;d foyEc <strong>ds</strong> fcuk mlh<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa nh tk,xhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 10


11<br />

8- <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fVIi.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> fy[<strong>kk</strong> tkukμ¼1½ <strong>dk</strong>sbZ deZpkjh fdlh Qkby ij fVIi.k ;k <strong>dk</strong>;Zo`Ùk <strong>fganh</strong> ;k vaxzsth esa fy[k<br />

ldrk gS vkSj mlls ;g vis{<strong>kk</strong> ugha dh tk,xh fd og ml<strong>dk</strong> vuqokn nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>Lrqr djsA<br />

¼2½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> deZpkjh] tks fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku j[krk gS] fgUnh esa fdlh nLrkost <strong>ds</strong> vaxzsth vuqokn dh ekax rH<strong>kh</strong><br />

dj ldrk gS] tc og nLrkost fof/kd ;k rduhdh <strong>iz</strong>d`fr <strong>dk</strong> gS] vU;F<strong>kk</strong> ughaA<br />

¼3½ ;fn ;g <strong>iz</strong>'u mBrk gS fd <strong>dk</strong>sbZ fof'k"V nLrkost fof/kd ;k rduhdh <strong>iz</strong>d`fr <strong>dk</strong> gS ;k ugha rks foH<strong>kk</strong>x ;k <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ml<strong>dk</strong><br />

fofu'p; djsxkA<br />

¼4½ mifu;e ¼1½ esa fdlh ckr <strong>ds</strong> gksrs gq, H<strong>kh</strong>] <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j] vkns'k }kjk ,sls vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s fofufnZ"V dj ldrh gS tgka ,sls<br />

deZpkfj;ksa }kjk] ftUgsa fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr gS] fVIi.k] <strong>iz</strong>k:i.k vkSj ,sls vU; '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy,] tks vkns'k esa fofufnZ"V fd, tk,a]<br />

<strong>ds</strong>oy fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,xkA<br />

9- fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk—;fn fdlh deZpkjh us—<br />

¼d½ eSfVªd ijh{<strong>kk</strong> ;k mldh lerqY; ;k mlls mPprj <strong>dk</strong>sbZ ijh{<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> ek/;e ls mÙ<strong>kh</strong>.kZ dj yh gS( ;k<br />

¼[k½ Lukrd ijh{<strong>kk</strong> esa vFkok Lukrd ijh{<strong>kk</strong> dh lerqY; ;k mlls mPprj fdlh vU; ijh{<strong>kk</strong> esa fgUnh <strong>dk</strong>s ,d oSdfYid fo"k; <strong>ds</strong><br />

:i esa fy;k F<strong>kk</strong>( ;k<br />

¼x½ ;fn og bu fu;eksa <strong>ds</strong> mikc) <strong>iz</strong>:i esa ;g ?<strong>kk</strong>s"k.<strong>kk</strong> djrk gS fd mls fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr gS( rks ml<strong>ds</strong> ckjs esa ;g le>k tk,xk<br />

fd mlus fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr dh yh gSA<br />

10- fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd K<strong>kk</strong>uμ¼1½<br />

¼d½ ;fn fdlh deZpkjh us—<br />

(i) eSfVªd ijh{<strong>kk</strong> ;k mldh lerqY; ;k mlls mPprj ijh{<strong>kk</strong> fgUnh fo"k; <strong>ds</strong> lkFk mÙ<strong>kh</strong>.kZ dj yh gS( ;k<br />

(ii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j dh fgUnh <strong>iz</strong>f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr vk;ksftr <strong>iz</strong>kK ijh{<strong>kk</strong> ;k] ;fn ml lj<strong>dk</strong>j }kjk fdlh fof'k"V <strong>iz</strong>oxZ <strong>ds</strong><br />

inksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ml ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr <strong>dk</strong>sbZ fuEurj ijh{<strong>kk</strong> fofufnZ"V gS] og ijh{<strong>kk</strong> mÙ<strong>kh</strong>.kZ dj yh gS( ;k<br />

(iii) <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j }kjk ml fufeÙk fofufnZ"V <strong>dk</strong>sbZ vU; ijh{<strong>kk</strong> mÙ<strong>kh</strong>.kZ dj yh gS( ;k<br />

¼[k½ ;fn og bu fu;eksa esa mikc) <strong>iz</strong>:i esa ;g ?<strong>kk</strong>s"k.<strong>kk</strong> djrk gS fd mlus ,slk Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS( rks ml<strong>ds</strong> ckjs esa ;g le>k<br />

tk,xk fd mlus fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gSA<br />

¼2½s ;fn <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>dk</strong>;Z djus okys deZpkjh esa ls vLlh <strong>iz</strong>fr'kr us fgUnh <strong>dk</strong> ,slk Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS tks<br />

ml <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> ckjs esa lkekU;r;k ;g le>k tk,xk fd mUgksaus fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gSA<br />

¼3½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ;k <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j }kjk bl fufeÙk fofufnZ"V <strong>dk</strong>sbZ vf/k<strong>dk</strong>jh ;g vo/<strong>kk</strong>fjr dj ldrk gS fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa us fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS ;k ugha gSA<br />

¼4½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa us fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS] mu <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> uke] jkti= esa<br />

vf/klwfpr fd, tk,axs(<br />

ijUrq ;fn <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j dh jk; gS fd fdlh vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>dk</strong>e djus okys vkSj fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku j[kus okys dezpkfj;ksa<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr fdlh rkjh[k ls mifu;e ¼2½ esa fofufnZ"V <strong>iz</strong>fr'kr ls de gks x;k gS] rks og] jkti= esa vf/klwpuk }kjk ?<strong>kk</strong>sf"kr dj ldrh gS fd mDr<br />

<strong>dk</strong>;kZy; ml rkjh[k ls vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy; ugha jg tk,xkA<br />

11- eSU;qvy] lafgrk,a] <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vU; lkfgR;] ys[ku lkexzh vkfn—¼1½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr lH<strong>kh</strong> eSuqvy] lafgrk,a<br />

vkSj <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vU; lkfgR; <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth esa f}H<strong>kk</strong>f"kd :i esa ;F<strong>kk</strong>fLFkfr] eqfnzr ;k lkbDyksLVkby fd;k tk,xk vkSj <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tk,xkA<br />

¼2½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd, tkus okys jftLVjksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>:i vkSj '<strong>kh</strong>"kZd fgUnh vkSj vaxzsth esa gksaxsA<br />

¼3½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, lH<strong>kh</strong> ukeiV~V] lwpuk iV~V] i='<strong>kh</strong>"kZ vkSj fyQkQksa ij mRdh.kZ ys[k rF<strong>kk</strong> ys[ku<br />

lkexzh dh vU; ensa fgUnh vkSj vaxzsth esa fy[<strong>kh</strong> tk,axh] eqfnzr ;k mRdh.kZ gksaxh%<br />

ijUrq ;fn <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j ,slk djuk vko';d le>rh gS rks og] lk/<strong>kk</strong>j.k ;k fo'ks"k vkns'k }kjk] <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fdlh <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s<br />

bl fu;e <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ;k fdUgh micU/<strong>kk</strong>sa ls NwV ns ldrh gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 11


12<br />

12- vuqikyu <strong>dk</strong> mÙkjnkf;Roμ¼1½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>dk</strong> ;g mÙkjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd og—<br />

(i) ;g lqfuf'pr djs fd vf/kfu;e vkSj bu fu;eksa <strong>ds</strong> mica/<strong>kk</strong>sa vkSj mifu;e ¼2½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> leqfpr<br />

:i ls vuqikyu gks jgk gS( vkSj<br />

(ii) bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, mi;qDr vkSj <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o<strong>dk</strong>jh tkap <strong>ds</strong> fy, mik; djsA<br />

¼2½ <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j vf/kfu;e vkSj bl fu;eksa <strong>ds</strong> micU/<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> lE;d~ vuqikyu <strong>ds</strong> fy, vius deZpkfj;ksa vkSj <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s le;&le;<br />

ij vko';d funs'k tkjh dj ldrh gSA<br />

<strong>iz</strong>:i<br />

¼fu;e 9 vkSj 10 nsf[k,½<br />

eSa bl<strong>ds</strong> }kjk ;g ?<strong>kk</strong>s"k.<strong>kk</strong> djrk gwa fd fuEufyf[kr <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij ¹eq>s fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr gS@eSaus fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr dj<br />

fy;k gS%—<br />

rkjh[k%<br />

gLr<strong>kk</strong>{kj<br />

—————<br />

* tks ykxw u gksrk gks] mls d`i;k <strong>dk</strong>V nhft,A<br />

eñ <strong>iz</strong>ñ H<strong>kk</strong>ñlñeqñ ukf'kd—vuqH<strong>kk</strong>x 1—223 ,eñ vkQ ,pñ,ñ@,uñMhñ@89—11&7&90—5]000<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 12


13<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>eq[k funs'k<br />

¼1½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vUrxZr ladYi] lkekU; vkns'k fu;e] vf/klwpuk] djkj] <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ;k vU;<br />

<strong>iz</strong>frosnu ;k <strong>iz</strong>sl foKfIr vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa gh tkjh fd, tk,aA fdlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> mYya?ku <strong>ds</strong> fy, gLrk{kj djus okys<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s ftEesnkj Bgjk;k tk,xkA<br />

¼2½ v/<strong>kh</strong>uLFk lsokvksa dh HkrhZ ijh{<strong>kk</strong>vksa esa vaxzsth <strong>ds</strong> vfuok;Z <strong>iz</strong>'ui= <strong>dk</strong>s NksM+dj 'ks"k fo"k;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'ui=ksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong><br />

esa H<strong>kh</strong> nsus dh NwV nh tk, vkSj ,sls <strong>iz</strong>'ui= vaxzsth rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyC/k djk, tk,aA lk{<strong>kk</strong>R<strong>dk</strong>j esa H<strong>kh</strong><br />

<strong>fganh</strong> ek/;e dh miyC/krk vfuok;Z :i ls jguh pkfg,A<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa] foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> muls lEc) vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo<br />

esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u fuxeksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa lH<strong>kh</strong> lsok<strong>dk</strong>yhu foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa ¼vf[ky<br />

H<strong>kk</strong>jrh; Lrj dh ijh{<strong>kk</strong>vksa lfgr½ vH;fFkZ;ksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>'u&i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> nsus dh NwV nh tk,A <strong>iz</strong>'u&i= nkuksa<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa ¼<strong>fganh</strong> vkSj vaxzth½ eSa rS;kj djk, tk,aA tgka lk{<strong>kk</strong>R<strong>dk</strong>j fy;k tkuk gks] ogka H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'uksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus dh<br />

NwV nh tk,A<br />

¼3½ lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh oSKkfud@rduhdh laxksf"B;ksa rF<strong>kk</strong> ifjppkZvksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa '<strong>kk</strong>s/k i= i


14<br />

¼10½ lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x bl foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


15<br />

v/;k;—2<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa uhfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vkns'k<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñlañ 13017@5@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 14-11-1988<br />

fo"k;%— lkoZtfud LF<strong>kk</strong>uksa ij yxs cksMks± vkfn esa f}H<strong>kk</strong>f"kdrkA<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa] foH<strong>kk</strong>xksa] lEc) vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> vU;<br />

foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa ij ykxw gksrh gSA <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j }kjk fu;qDr fdlh vk;<strong>ksx</strong>] lfefr ;k vkf/kdj.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; H<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; dh<br />

ifjH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa lfEefyr gSaA ,sls lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ukeiV~V] cksMZ rF<strong>kk</strong> vU; lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa fgUnh rF<strong>kk</strong> vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k<br />

tkuk vfuok;Z gSA<br />

2- bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa ;g ckr ykbZ xbZ gS fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> dbZ Hkouksa esa <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> ckgj yxs cksMks± ij ;k dejksa <strong>ds</strong> ckgj yxs<br />

uke iV~Vksa vkfn ij nsoukxjh esa fy[ks x, 'kCnksa dh orZuh ¼Lisfyax½ esa xyfr;ka jgrh gSaA bu xyfr;ksa <strong>dk</strong>s Bhd djkus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ <strong>iz</strong>;Ru H<strong>kh</strong> ugha fd;k<br />

tkrkA fgUnh <strong>ds</strong> 'kCnksa esa ikbZ tkus okyh bu xyfr;ksa <strong>dk</strong> mu O;fDr;ksa ij cgqr cqjk <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o iM+rk gS] ftUgsa fgUnh <strong>dk</strong> cgqr ekewyh Kku gSA buls<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh dh <strong>iz</strong>fr"Bk H<strong>kh</strong> de gksrh gSA blfy, ;g vuqjks/k gS fd lkekU;r% <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> deZpkjh] fo'ks"k :i ls<br />

fgUnh vf/k<strong>dk</strong>jh] ofj"B fgUnh vf/k<strong>dk</strong>jh] vuqoknd vkfn bl ckr <strong>dk</strong> /;ku j[ksa fd tc H<strong>kh</strong> mu<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> ckgj ;k dejksa <strong>ds</strong> ckgj yxs cksMks±<br />

;k uke iV~Vksa ij mUgsa nsoukxjh esa fy[ks 'kCnksa esa <strong>dk</strong>sbZ v'kqf) fn[<strong>kk</strong>bZ ns rks mls nwj djkus <strong>dk</strong> fo'ks"k <strong>iz</strong>;Ru rqjUr fd, tk,aA<br />

3- bl ij dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh lwpuk bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> nh tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 14012@8@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 7-9-88<br />

fo"k;%— <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa fgUnh ek/;e ls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, vfuok;Z iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fgUnh esa miyC/k djkukA<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 11 uoEcj] 1987 <strong>dk</strong>s tkjh fd, x, <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ13034@50@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ esa ;s vkns'k fn, x, Fks fd <strong>ds</strong>Uæh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa fgUnh esa <strong>iz</strong>f'k{k.k nsus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk, vkSj 1 tuojh] 1989 <strong>ds</strong> ckn vkjaHk fd, tkus okys <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

<strong>dk</strong>slks± esa bl O;oLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s ykxw fd;k tk,A ,slh O;oLF<strong>kk</strong> djus <strong>ds</strong> fy, ;g vko';d gS fd fofHkUu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh] vaxzsth <strong>ds</strong><br />

vfrfjDr fgUnh esa H<strong>kh</strong> miyC/k djkbZ tk, vkSj tgka vuqokn u gqvk gks ogka vuqokn djkus dh O;oLF<strong>kk</strong> le; jgrs dj yh tk,] rkfd 1 tuojh]<br />

1989 <strong>ds</strong> ckn vkjaHk gksus okys <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>slks± esa fgUnh ek/;e ls i


16<br />

fd, tk jgs g®A ykblsal] ijfeV] djkj] lafonk,a fgUnh esa H<strong>kh</strong> rS;kj gksuh vfuok;Z g®A dqN ekeyksa esa bl rjg <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>xtkr <strong>dk</strong> fgUnh :ikUrj bruh<br />

nsj ls tkjh fd;k tkrk gS fd og fujFkZd gks tkrk gSA buesa ls lkekU; <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> vkSj ifji=ksa <strong>dk</strong>s rks vU; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn }kjk vkSj<br />

vkxs ifjpkfyr fd;k tkuk gksrk gS vkSj ;fn mUgsa bl<strong>dk</strong> fgUnh :ikUrj lkFk&lkFk ugha feyrk rks mUgsa fgUnh vuqokn Lo;a djkuk iM+rk gSA ,slh<br />

fLFkfr esa tgka ,d vkSj le; vkSj Je <strong>dk</strong> nq:i;<strong>ksx</strong> gksrk gS ogha nwljh vkSj vuqokn dh <strong>iz</strong>kekf.kdrk vkSj ,d:irk H<strong>kh</strong> ugha jg ikrhA oLrqr% bl<br />

rjg <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>xtkr ewy ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk fgUnh vkSj vaxsth esa ,d lkFk tkjh fd, tkus visf{kr g®A<br />

vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> varxZr vkus okys lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>xtkr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i<br />

esa ,d lkFk tkjh djsa vkSj tkjh djkrs le; ;g /;ku j[<strong>kk</strong> tk, fd fgUnh :ikUrj] vaxzsth :ikUrj <strong>ds</strong> Åij@igys jgsA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ1@14034@8@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 31&5&88<br />

fo"k;%— <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn <strong>dk</strong>s f}H<strong>kk</strong>f"kd :i esa tkjh djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e 1963 <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u cuk, x, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 1976 <strong>ds</strong> fu;e 11¼1½ esa ;g O;oLF<strong>kk</strong> dh xbZ gS fd <strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr lH<strong>kh</strong> eSuqvy] lafgrk,a vkSj <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vU; lkfgR; fgUnh vkSj vaxzsth esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i ls tkjh fd;k tk;sA<br />

2- <strong>iz</strong>k;% ;g ns[<strong>kk</strong> x;k gS fd <strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> eSuqvy] lafgrk,a vkfn <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa NiokbZ tk jgh g®A ;g lkafof/kd vis{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fo#)<br />

gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12012@5@76&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k½ ¼fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong>] r`rh; laLdj.k vkns'k la[;k<br />

44½ fnukad 31&8&76 esa H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os vius fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>iz</strong>slksa <strong>dk</strong>s rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

<strong>dk</strong>s vko';d vuqns'k tkjh djsa fd os bl ckjs esa lj<strong>dk</strong>j dh uhfr <strong>dk</strong> iwjh rjg ls ikyu djsa vkSj os <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> lkexzh <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa Nkius <strong>ds</strong> fy,<br />

Loh<strong>dk</strong>j u djsaA<br />

3- 'kgjh fo<strong>dk</strong>l ea=ky; ls vuqjks/k gS fd os vius <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku funs'<strong>kk</strong>y; <strong>dk</strong>s ;g vuqns'k nsa fd <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn ¯<strong>iz</strong>¯Vx <strong>ds</strong> fy, os rH<strong>kh</strong><br />

Loh<strong>dk</strong>j djsa tc os f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa esa Hksts tk,a tSlk fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 1976 <strong>ds</strong> fu;e 11¼1½ esa O;oLF<strong>kk</strong> dh xbZ gSA<br />

4- bl <strong>laca</strong>/k esa tks vkns'k tkjh fd;s tk;sa mldh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s tku<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> fy, fHktok nh tk;sA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ I@14034@4@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 31-7-1990<br />

fo"k;%— <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn <strong>dk</strong>s f}H<strong>kk</strong>f"kd :i esa tkjh djukA<br />

tSlk fd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x tkurs g® jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>½fu;e] 1976] <strong>ds</strong> fu;e&11 esa ;g O;oLF<strong>kk</strong> gS fd<br />

<strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr lH<strong>kh</strong> eSuqvy] lafgrk;sa vkSj <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vU; lkfgR; fgUnh vkSj vaxzsth esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>; ¼fMxykWV½ :i esa<br />

eqfær ;k lkbDyksLVkby fd;s tk;saxs vkSj <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;s tk;saxsA 31 vxLr] 1976 <strong>ds</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ&12012@5@76&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼[k½<br />

<strong>ds</strong> }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku bl fu;e dh vksj fnykrs gq, muls fQj dgk x;k F<strong>kk</strong> fd eSuqvy vkSj QkeZ vkfn flQZ vaxzsth esa Niokuk<br />

fu;e <strong>ds</strong> fo#) gSA muls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k fd;k x;k fd os eSuqvyksa] <strong>dk</strong>sMksa vkSj Qkeks± dh ikaMqfyfi;ksa <strong>dk</strong>s f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa rS;kj djok;sa vkSj mUgsa<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa ¼fMxykWV QkeZ esa½ eqæ.<strong>kk</strong>y;ksa <strong>dk</strong>s HkstsaA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vis{<strong>kk</strong> dh xbZ F<strong>kh</strong> fd os vius fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>iz</strong>slksa <strong>dk</strong>s rF<strong>kk</strong> vU;<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s vko';d vkns'k tkjh djsa fd bl ckjs esa lj<strong>dk</strong>j dh uhfr <strong>dk</strong> iwjh rjg ls ikyu djsa vkSj <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> lkexzh <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa Nius <strong>ds</strong><br />

fy, Loh<strong>dk</strong>j u djsaA 31 ebZ] 1988 <strong>ds</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ&1@14034@8@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ <strong>ds</strong> }kjk 'kgjh fo<strong>dk</strong>l ea=ky; ls vuqjksè<br />

fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os vius <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku funs'<strong>kk</strong>y; <strong>dk</strong>s ;g funsZ'k nsa fd <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn ¯<strong>iz</strong>¯Vx <strong>ds</strong> fy, os rH<strong>kh</strong> Loh<strong>dk</strong>j djsa tc os f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Hksts<br />

tk;saA bu funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> ifjpkfyr fd;k x;k F<strong>kk</strong> vkSj muls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os eqæ.k <strong>ds</strong> fy, Hksts tkus okyh<br />

lkexzh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa lj<strong>dk</strong>jh eqæ.<strong>kk</strong>y;ksa <strong>dk</strong>s HkstsaA muls ;g H<strong>kh</strong> vis{<strong>kk</strong> dh xbZ F<strong>kh</strong> fd os vius v/<strong>kh</strong>uLFk ,oa lEc) <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s bl <strong>laca</strong>/k esa<br />

vko';d funsZ'k tkjh djsaA<br />

2- ;g 'ka<strong>dk</strong> O;Dr dh tk jgh gS fd vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> dq N lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vaxzsth vkSj fgUnh esa vyx&vyx Nkis tk jgs g®A vr% 'kgjh fo<strong>dk</strong>l<br />

ea=ky; rF<strong>kk</strong> vU; lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>dk</strong>s f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Niokus ls <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> mi;qZDr fu;e vkSj <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong><br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] lac) vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> c®<strong>dk</strong>sa@miØeksa vkfn esa iwjh rjg ls vuqikyu lqfuf'pr djsaA d`i;k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh<br />

ikorh Hkstsa vkSj vius v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>dk</strong>s bl fo"k; esa fn, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh ,d <strong>iz</strong>fr H<strong>kh</strong> miyC/k djk,aA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ la[;k 12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 6-4-1992<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 16


17<br />

<strong>dk</strong>;kZy; K<strong>kk</strong>iu<br />

fo"k;%— lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> pkSFks [k.M esa dh xbZ flQkfj'ksa&jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, tkap<br />

fcUnqvksa <strong>dk</strong>s lqn`


18<br />

tkrh mls eqæ.k funs'<strong>kk</strong>y; <strong>laca</strong>f/kr foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s okil dj nsrk gSA bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> tkap&¯cnq H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vU; lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> bu<strong>ds</strong><br />

lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u LF<strong>kk</strong>fir <strong>iz</strong>slksa esa H<strong>kh</strong> cuk;s tkus pkfg;s ftuls ,slh lkexzh <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa u NisA xSj lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>iz</strong>slksa ls NikbZ tkus okyh lkexzh ij H<strong>kh</strong> blh rjg <strong>ds</strong> tkap ¯cnq LF<strong>kk</strong>fir fd;k tk;sA<br />

7- jcM+ dh eksgjsa] uke iV~V lwpuk iV~V] vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa cukuk<br />

tks vuqH<strong>kk</strong>x bu oLrqvksa <strong>dk</strong>s rS;kj djkus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e ns[krk gS] ml<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh dh ftEesnkjh gksuh pkfg;s fd og ;g lqfuf'pr djs fd<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 11 esa mfYyf[kr oLrq,a ¯gnh vkSj vaxzsth esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa ¼vkSj ;F<strong>kk</strong>o';d {ks=h; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa H<strong>kh</strong>½ rS;kj djkbZ tk,aA<br />

8- lsok iath esa <strong>iz</strong>fof"V;ka<br />

ftl vuqH<strong>kk</strong>x esa deZpkfj;ksa dh lfoZl cq<strong>dk</strong>sa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka djus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e gksrk gS ml<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh dh ;g ftEesnkjh gksuh pkfg;s fd<br />

^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa esa <strong>dk</strong>e djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh lfoZl cq<strong>dk</strong>sa esa dh xbZ <strong>iz</strong>fof"V;ka ¯gnh esa dh tk,A bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh <strong>iz</strong>fof"V;ka<br />

^^x** {ks= esa ;F<strong>kk</strong>laHko ¯gnh esa dh tk,aA bl ckr dh iM+rky lfoZl cqd esa <strong>iz</strong>fof"V djrs le;@ml ij gLrk{kj djrs le; dj yh tk,A<br />

9- lkekU; ftEesnkjh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e vkSj ml<strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u cuk;s x;s fu;eksa <strong>ds</strong> vuqlkj tks i= ifji= vkfn ¯gnh esa ;k ¯gnh vkSj vaxzsth esa tkjh gksus pkfg;s<br />

;k tks <strong>iz</strong>ys[k ¯gnh rF<strong>kk</strong> vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa rS;kj fd;s tkus gksa] os mlh :i esa tkjh gksrs g®] ;g ns[kus dh ftEesnkjh i= ;k <strong>iz</strong>ys[k ij gLrk{kj<br />

djus okys vf/k<strong>dk</strong>jh dh gSA vr% gLrk{kj djus ls iwoZ ,sls vf/k<strong>dk</strong>jh ls ;g lqfuf'pr dj ysuk pkfg;s fd ,sls i=@ifji=] <strong>iz</strong>ys[k vkfn ¯gnh esa<br />

;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa tkjh fd, tk,aA<br />

10- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd mi;qZDr <strong>dk</strong>s tku<strong>dk</strong>jh@vuqikyukFkZ vius lH<strong>kh</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkfn <strong>ds</strong><br />

/;ku esa yk nsaA bl lanHkZ esa tkjh fd;s x;s funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr;ka bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktok,aA<br />

<strong>dk</strong>ñ i= lañ 12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½ fnukad 06-04-1992<br />

fo"k;%— lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> pkSFks [kaM esa dh xbZ flQkfj'ksaμjktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr<br />

djuk<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us viuh fjiksVZ <strong>ds</strong> prqFkZ [kaM esa ;g flQkfj'k<br />

dh gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e 1963 <strong>ds</strong> /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> 'kr<strong>iz</strong>fr'kr<br />

vuqikyu lqfuf'pr djk;k tk;s vkSj bl<strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> igys [kaM esa dh xbZ rR<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> ckjs esa flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

}kjk fu/<strong>kk</strong>Zfjr eku<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa] deZpkfj;ksa dh fu;qfDr djus <strong>ds</strong> ckjs esa '<strong>kh</strong>?kz <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A lfefr dh ;g flQkfj'k <strong>dk</strong>s ekurs<br />

gq, lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k 12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼H<strong>kk</strong>ñ½] fnukad 28-11-1992 }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong>s lwfpr<br />

fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vuqikyu lqfuf'pr djkus <strong>ds</strong> mís'; ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k<br />

12024@10@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼[k&2½] fnukad 26 twu] 1990 tkjh djrs gq, lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong><br />

varxZr tkjh gksus okys lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>xtkr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa vF<strong>kk</strong>Zr ¯gnh vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk tkjh djsaA<br />

3- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh mDr flQkfj'k <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu% vuqjks/k gS fd os jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh<br />

/<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> varxZr tkjh fd;s tkus okys lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>xtkr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa lkFk&lkFk gh tkjh fd;s tk;sa<br />

vkSj tkjh djkrs le; ;g /;ku j[<strong>kk</strong> tk;s fd ¯gnh :ikarj vaxzsth :ikarj <strong>ds</strong> Åij@igys jgsA /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> varxZr tkjh gksus okys nLrkostksa ij<br />

gLrk{kj djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong> ;g mÙkjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd os ;g lqfuf'pr dj ysa fd ,sls nLrkost f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa gh rS;kj fd;s x;s g®] tkjh fd;s<br />

tk jgs g®A<br />

4- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd mi;qZDr tku<strong>dk</strong>jh vuqikyukFkZ vius lH<strong>kh</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkfn <strong>ds</strong><br />

/;ku esa yk nsaA bl lanHkZ esa tkjh fd;s x;s funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr;ka bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktok,aA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 18


19<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 21-07-1992<br />

fo"k;%— lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> pkSFks [kaM esa dh xbZ flQkfj'ksa&jftLVjksa vkSj lsok iqfLr<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> '<strong>kh</strong>"kZd vkSj <strong>iz</strong>fof"V;ka<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us viuh fjiksVZ <strong>ds</strong> prqFkZ [kaM esa ;g<br />

flQkfj'k dh gS fd ¼1½ lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa miyC/k jftLVjksa vkSj lH<strong>kh</strong> oxks± vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkSj deZpkfj;ksa dh lsok iqfLr<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> '<strong>kh</strong>"kZd f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

gksus pkfg, vkSj muesa <strong>iz</strong>fof"V;ksa <strong>fganh</strong> esa gksuh pkfg, ¼2½ lH<strong>kh</strong> {ks=ksa esa vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkSj deZpkfj;ksa dh ofnZ;ksa ij yxk, tk jgs fcYys@<strong>iz</strong>rhd<br />

fpg~u vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gksus pkfg, ¼3½ ^^d^^ vkSj ^^[k^^ {ks=ksa esa Hksts tkus okys fyQkQksa ij irs vfuok;Z :i ls <strong>fganh</strong> esa gh fy[ksa tk,A ;s<br />

flQkfj'ksa vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS vkSj bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k<br />

12029@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼H<strong>kk</strong>ñ½ fnukad 28-01-1992 }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong>s lwfpr fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

2- x`g ea=ky; esa <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 5@65@68&jkñH<strong>kk</strong>ñ fnukad 19-08-68 ,oa <strong>dk</strong>ñKkñlañ 11015@43@72&jkñH<strong>kk</strong>ñ fnukad 08-02-1974<br />

esa Øe'k% ;g vkns'k fn, x, gSa fd deZpkfj;ksa dh lsok iaft;ksa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka <strong>fganh</strong> esa dh tk,a jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 25-07-1978 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14011@5@1975&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ esa fcYyksa ,oa <strong>iz</strong>rhd fpg~uksa vkfn <strong>dk</strong>s f}foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa yxk, tkus ls <strong>laca</strong>/k esa funs'k<br />

tkjh fd, x, gSA <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {ks=ksa <strong>dk</strong>s Hksts tkus okys fyQkQksa ij irs <strong>fganh</strong> esa fy[ksa tkus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa funs'k x`g ea=ky; <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu<br />

la[;k 12@50@62&jkñH<strong>kk</strong>ñ fnukad 30-07-1962 esa fn, x, gSaA<br />

3- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh mDr flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os ;g lqfuf'pr djsa fd%<br />

¼1½^^d** o ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa j[ksa tkus okys jftLVjksa@lsok iqfLr<strong>dk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka fgUnh esa dh<br />

tk,aA*<br />

¼2½ lH<strong>kh</strong> {ks=ksa esaa vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh onhZ ij yxk, tkus okys fcYyksa@<strong>iz</strong>rhd fpg~uksa] ofnZ;ksa ij <strong>dk</strong>


20<br />

le;c) :i ls djsaA lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> pkjksa [k.M ftuesa lfefr }kjk lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ea=ky;okj leh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong><br />

vuqPNsn H<strong>kh</strong> gSa] lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s Hkstk pq<strong>ds</strong> gSaA vr% ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd os mu vuqPNsnksa esa fn, x, fooj.k <strong>ds</strong> vuqlkj vuqorhZ<br />

<strong>dk</strong>jZokbZ djsaA lkFk gh fujh{k.k <strong>ds</strong> nkSjku lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'oklu <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz iwjk djus dh <strong>dk</strong>jZokbZ H<strong>kh</strong> dh tk,A<br />

3- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh mi;qZDr flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, ;g csgrj g<strong>ksx</strong>k fd ea=ky;@ foH<strong>kk</strong>Xk<br />

viuh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph eas bls ,d en <strong>ds</strong> rkSj ij '<strong>kk</strong>fey dj ysa vkSj <strong>iz</strong>R;sd cSBd eas mldh leh{<strong>kk</strong> djsaA<br />

ok£"kd <strong>dk</strong>;ZØe esa fn, x, Yk{;ksa dh <strong>iz</strong>kfIr dh leh{<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd esa dh tkuh pkfg,A tks ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<br />

<strong>dk</strong>;kZy; vkfn fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; ls cgqr ihNs gksa] os ,d le;c} <strong>dk</strong>;ZØe rS;kj dj<strong>ds</strong> ,d le;&lhek <strong>ds</strong> vUnj lfefr dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

lqfuf'pr djsaA<br />

4- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd mi;qZDr tku<strong>dk</strong>jh vuqikyukFkZ vius lH<strong>kh</strong> lEc}@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@ fuxeksa vkfn <strong>ds</strong><br />

/;ku] eas yk nsaA bl <strong>laca</strong>/k eas tkjh funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktokus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ 20012@3@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½] fnukad 30-7-1992<br />

fo"k;%— ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph&rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;Zo~Ùk dh <strong>ds</strong>oy fgUnh esa tkjh djuk<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh dh ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefrd us vius <strong>iz</strong>frosnu [kaM ¼4½ esa dh xbZ<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa esa fuEufyf[kr flQkfj'k H<strong>kh</strong> dh gS%& flQkfj'k lañ 9 ¼d½&foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>dk</strong>sa@lEesyuksa dh <strong>dk</strong>;Zlwph@<strong>dk</strong>;Zo`Ùk&<br />

lfefr us flQkfj'k dh gS fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; }kjk cqykbZ xbZ cSB<strong>dk</strong>sa] lEesyuksa] ifjxksf"B;ksa dh <strong>dk</strong>;Zlwph rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Rr<br />

vkfn ,oa vU; i=kpkj esa fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> vfuok;Z :i ls fd;k tk,a<br />

;g flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk eku yh xbZ gS fd <strong>ds</strong>oy ^^d** {ks= esa ifjpkfyr gksus okyh <strong>dk</strong>;Zlwph@<strong>dk</strong>;Zo`Rr vkfn ,oa mlls <strong>laca</strong>f/kr<br />

i=kpkj <strong>ds</strong>oy fgUnh esa ifjpkfyr fd, tk ldrs gSA<br />

2- bl <strong>iz</strong>lax esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> /;ku bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14034@6@89&&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½ fnukad 20-6-88 dh<br />

vksj vkd`"V fd;k tkrk gS] ftl<strong>ds</strong> vuqlkj ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh foH<strong>kk</strong>xh; vkSj vUrfoZH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>dk</strong>sa<br />

dh <strong>dk</strong>;Zlwfp;ka mu ij fVIif.k;ka vkSj <strong>dk</strong>;Zo`Rr <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;kZy;@miØe vkfn pkgsa rks <strong>ds</strong>oy fgUnh esa tkjh dj ldrs gSa] c'krsZ fd mu<strong>dk</strong><br />

ifjpkyu <strong>ds</strong>oy ^^d** {ks= esa fd;k tkuk gksA<br />

3- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k fd;k<br />

tkrk gS fd os mi;qZDr funsZ'k rF<strong>kk</strong> fu.kZ; vius <strong>laca</strong>) rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa@miØeksa@jk"Vªh;d`r<br />

cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa <strong>dk</strong>;kZUo;u gsrq yk nsaA d`i;k bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 20016@1@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 9-8-1992<br />

fo"k;%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 8 ¼4½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djus <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V djuk<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 8¼4½ dh vksj fnyk;k tkrk gS] ftl<strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j vkns'k }kjk<br />

,sls vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s fofufnZ"V dj ldrh gS tgka ,sls deZpkfj;ksa }kjk] ftUgsa <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr gS] fVIi.k] <strong>iz</strong>k:i.k vkSj ,sls vU;<br />

'<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, tks vkns'k esa fofufnZ"V fd, tk,a] <strong>ds</strong>oy fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,xkA<br />

2- mi;qZDr <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> vUrxZr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k I@14013@9@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 23-11-1987 rF<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k I@14013@9@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 5-9-88 esa vuqns'k fn, x, Fks fd {ks= ^^d** vkSj ^^[k** esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa] tks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> vUrxZr vf/klwfpr fd, x, gSa] fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr lH<strong>kh</strong> deZpkjh<br />

1-4-88 ls fuEufyf[kr i=kfn <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>k:i <strong>ds</strong>oy fgUnh esa <strong>iz</strong>Lrqr djsaxs%&<br />

¼1½ ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= dh jkT; lj<strong>dk</strong>jksa ;k la?k jkT; {ks= <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lu vkSj bu {ks=ksa esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa]<br />

miØeksa vkfn vkSj xSj lj<strong>dk</strong>jh O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s tkus okys lH<strong>kh</strong> i=kfn]<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 20


21<br />

¼2½ fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr lH<strong>kh</strong> i=kfn vkfn <strong>ds</strong> mÙkj]<br />

¼3½ fdlh deZpkjh }kjk fgUnh esa fn;k x;k ;k gLrk{kj fd;k x;k vkosnu] vihy ;k vH;kosnu <strong>dk</strong> mÙkjA<br />

3- <strong>ds</strong>Unzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh fnukad 13 fnlEcj] 1991 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa iqu% bl ckr ij tksj fn;k x;k gS fd ,sls fofufnZ"V<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr deZpkjh viuk lkjk <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong>oy fgUnh esa djsaA<br />

4- vr% <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu% vuqjks/k gS fd os mijksDr vuqns'<strong>kk</strong>sa rF<strong>kk</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsa rF<strong>kk</strong><br />

bUgsa vius <strong>laca</strong>) rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa@miØeksa@jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa<br />

H<strong>kh</strong> vuqikyu gsrq yk nsaA<br />

5- bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ la 0I@14013@7@94&jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&1½ fnukad 18-5-1994<br />

fo"k;%— ^^d** {ks= ls <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j esa <strong>iz</strong>frfu;qfDr ij vkus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z fd;k tkukA<br />

<strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ea=h th dh v/;{krk esa fnukad 24 tqykbZ] 1993 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>Unzh; fgUnh lfefr dh 23oha cSBd esa bl fo"k; ij ppkZ gqbZ F<strong>kh</strong> fd<br />

vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud lsokvksa rFk vU; lsokvksa <strong>ds</strong> os vf/k<strong>dk</strong>jh tks ^^d** {ks= <strong>ds</strong> jkT;ksa <strong>ds</strong> lsok laoxks± <strong>ds</strong> gSa ;k vU;F<strong>kk</strong> mu jkT;ksa esa <strong>dk</strong>;Z dj<br />

pq<strong>ds</strong> gSa] tc <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j esa <strong>iz</strong>frfu;qfDr@fu;qfDr ij vk,a rks os fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djsaA<br />

2- bl fo"k; ij ;g fu.kZ; fy;k x;k F<strong>kk</strong> fd tks vf/k<strong>dk</strong>jh fgUnh esa <strong>dk</strong>e djuk pkgsa] mUgsa fgUnh esa <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkfgr fd;k tk,A<br />

mDr cSBd <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 20 fnlEcj] 1993 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@20017@10@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼d&1½ }kjk vko';d <strong>dk</strong>;Zokgh gsrq Hkstk x;k F<strong>kk</strong>A<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk le;&le; ij vkns'k tkjh dj<strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k tkrk jgk gS fd os vius ;gka<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;kas <strong>dk</strong>s fgUnh esa vf/kd ls vf/kd <strong>dk</strong>;Z djus esa lqfo/<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>nku djus <strong>ds</strong> fy, vius ;gka fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu djs<br />

rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk,a ykxw djsaA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu% vuqjks/k fd;k tkrk gS fd bl fn'<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o<strong>dk</strong>jh dne mBk;sa vkSj mifjfyf[kr Js.<strong>kh</strong><br />

<strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fgUnh esa <strong>dk</strong>e djkus <strong>ds</strong> fy, fo'ks"k :i ls /;ku nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ la 0I@14034@4@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 26-8-1992<br />

fo"k;%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr 1967½ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djuk&VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong>s fgUnh vkSj<br />

vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djus dh vfuok;Zrk<br />

d`f"k ea=ky; rF<strong>kk</strong> vU; lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xkas vkfn <strong>dk</strong> /;ku VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> fgUnh laLdj.k fy, tkus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa x`g ea=ky;<br />

<strong>ds</strong> fnukad 7 tuojh] 1970 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 6@57@70&jkñH<strong>kk</strong>ñ dh vksj vkdf"kZr djus <strong>dk</strong> vfuns'k gqvk gS] ftlesa ;g dgk x;k gS fd fgUnh<br />

VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong> <strong>dk</strong> vf/kd ls vf/kd mi;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk pkfg, vkSj ftl VsyhQksu <strong>dk</strong> ,DlVsa'ku gks ml<strong>ds</strong> fy, de ls de ,d VsyhQksu<br />

Mk;jsDVjh fgUnh esa yh tk,A blh Øe esa x`g ea=ky; <strong>dk</strong> fnukad 22-7-1971 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@38@70&jkñH<strong>kk</strong>ñ H<strong>kh</strong> ns[k fy;k tk, ftlesa<br />

fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s fgUnh VsyhQksu Mk;jsDVjh <strong>dk</strong> vf/kd ls vf/kd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djus <strong>dk</strong> funs'k nsus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u gSA ml <strong>dk</strong>;kZy;<br />

Kkiu esa ;g H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k x;k gS fd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vkfn fgUnh dh VsyhQksu Mk;jsDVjh <strong>dk</strong>s viuh vko';drk <strong>ds</strong> ckjs esa Mkd o rkj foH<strong>kk</strong>x<br />

¼vc nwj&lapkj foH<strong>kk</strong>x½ <strong>dk</strong>s lwfpr djsa vkSj x`g ea=ky; <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa fnukad 26-8-1992 <strong>dk</strong> bl foH<strong>kk</strong>x }kjk ,d lela[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lapkj ea=ky; <strong>dk</strong>s Hkstk x;k gS] ftldh <strong>iz</strong>fr layXu gSA<br />

3- bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ visf{kr <strong>dk</strong>;Zokgh ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djok,A<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 14034@4@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ fnukad 26-8-1992<br />

fo"k;%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr 1967½ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djuk&VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong>s fgUnh vkSj<br />

vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djus dh vfuok;Zrk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr 1967½ dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vuqlkj lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> lwpukvksa <strong>dk</strong>s fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa<br />

lkFk&lkFk tkjh fd;k tkuk vfuok;Z gSA<br />

nwj&lapkj foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls fofHkUu uxjksa esa VsyhQksu uacjksa dh lwpuk,a lekpkj i=ksa esa H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djkbZ tkrh gSa mu lwpukvksa <strong>ds</strong> <strong>ladyu</strong><br />

<strong>ds</strong> :i esa miH<strong>kk</strong>sDrkvksa <strong>dk</strong>s VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>,a nh tkrh gSaA vr% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> vUrxZr ;g vfuok;Z gks tkrk gS fd<br />

VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> fgUnh laLdj.k H<strong>kh</strong> vaxzsth laLdj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> lkFk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr gksaA orZeku le; esa VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong> <strong>ds</strong> vaxzsth laLdj.k fudyus <strong>ds</strong><br />

ckn gh fgUnh laLdj.k <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr gksrs gSa] ;k fcYdqy gh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ugha gksrs gSa ;g vf/kfu;e <strong>dk</strong> mYya?ku gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 21


22<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, ;g vfuok;Z gS fd nwj lapkj foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr dh<br />

tkus okyh VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> fgUnh laLdj.k H<strong>kh</strong> vfuok;Z :i ls lkFk gh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd, tk,aA oLrqr% VsyhQksu funsZf'k<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> fgUnh<br />

laLdj.<strong>kk</strong>sa dh ekax ,oa mi;<strong>ksx</strong> c


23<br />

foH<strong>kk</strong>x ;g funsZ'k H<strong>kh</strong> ns pq<strong>dk</strong> gS fd fofHkUu ea=ky;sa }kjk vk;ksftr lH<strong>kh</strong> lekjksgksa vkSj cSB<strong>dk</strong>sa essa lH<strong>kh</strong> lkbu cksMks± vkfn ij nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

gksuk pkfg,A bu funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> ckotwn ;nk dnk ,slk ns[kus esa vkrk gS fd bu<strong>dk</strong> ikyu iwjh rkSj ij ugha gks jgk gSA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu%<br />

vuqjksè fd;k tkrk gS fd os bl ckr <strong>dk</strong> /;ku j[ksa fd jk"Vªh;@varjkZ"Vªh; egksRloksa] lekjksgksa vkfn esa cSuj] ukeiê] lwpuk iê] lkfgR;] ifji=]<br />

cStksa vkfn esa fgUnh o vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@15016@4@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ 1½] fnukad 9-6-1998<br />

fo"k;%— varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksgksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

lanHkZ% ¼1½ <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 1@1434@7@79&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 27-7-19<br />

¼2½ <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 1@1434@6@85&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 28-1-19<br />

¼3½ <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 1@2024@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 20-4-1987<br />

¼4½ <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 1@14013@8@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 24-5-1994<br />

varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksgksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j }kjk foxr esa le;&le; ij mi;qZDr lanH<strong>kk</strong>s± <strong>ds</strong> ek/;e<br />

ls funs'k tkjh fd, x, g®A<br />

2- iqjkus funs'<strong>kk</strong>sa dh iqujh{<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ekeyk dqN le; ls lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fopkjk/<strong>kh</strong>u F<strong>kk</strong>A leqfpr fopkj foe'kZ <strong>ds</strong> i'pkr vc ;g fu.kZ; fy;k<br />

x;k gS fd bl ckjs esa tkjh lH<strong>kh</strong> iqjkus funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vf/kØe.k djrs gq, bl fo"k; ij u, O;kid ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)kar tkjh fd, tk,aA<br />

3- vr% v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd foH<strong>kk</strong>x }kjk mi;qZDr of.kZr iqjkus lanH<strong>kk</strong>s± <strong>dk</strong>s rR<strong>dk</strong>y <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o ls okfil fy;k tkrk<br />

gS vkSj u, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa <strong>dk</strong> fuEufyf[kr iSjkvksa <strong>ds</strong> vuqlkj ikyu fd;k tk,%—<br />

¼1½ la;qDr jk"Vª fu<strong>dk</strong>;ksa rF<strong>kk</strong> blls lEc) fu<strong>dk</strong>;ksa }kjk vk;ksftr fd, tkus okys lEesyu@cSBdas% H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>frfuf/ke.My <strong>ds</strong> usrk<br />

}kjk viuk H<strong>kk</strong>"k.k@mn~cks/ku f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"k.k ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa ifjpkfyr djok;k tk;sxk vkSj vxj os <strong>fganh</strong> tkurs g® rks<br />

viuk H<strong>kk</strong>"k.k@mn~cks/ku] <strong>fganh</strong> esa nsaxs] bl 'krZ <strong>ds</strong> lkFk fd nqH<strong>kk</strong>f"k, dh lsok,a] ekax <strong>ds</strong> vuqlkj miyC/k djkbZ xbZ g®A<br />

¼2½ vkSipkfjd :i ls fo'oO;kih vFkok {ks=h; laxBuksa }kjk vk;ksftr lEesyu@cSBd% vxj lEesyu@cSBd H<strong>kk</strong>jr esa vk;ksftr<br />

gksrs g® rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j bldh estckuh djrh gS rks mi;qZDr iSjk 3¼1½ esa of.kZr mik;ksa <strong>ds</strong> vfrfjDr cSujksa] cStksa] ukeiV~Vksa<br />

lwpukiêksa vkfn esa <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lqfuf'pr fd;k tk,A vxj bl <strong>laca</strong>/k esa <strong>dk</strong>sbZ vkSipkfjd rF<strong>kk</strong><br />

fof/kd <strong>iz</strong>frca/k ugha gS rks lkfgR;] ifji=] <strong>dk</strong>;Zlwph] <strong>dk</strong>;Zo`Rr] <strong>iz</strong>sluksV vkfn H<strong>kh</strong> f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa gksus pkfg,A<br />

¼3½ varjkZ"Vªh; la˜ksa@laxBuksa rF<strong>kk</strong> fu<strong>dk</strong>;ksa ftuesa H<strong>kk</strong>jr ,d H<strong>kk</strong>x ysus okyk lnL; gS] }kjk vk;ksftr dh tkus okyh lEesyu@cSB<strong>ds</strong>a%<br />

H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>frfuf/k&e.My <strong>ds</strong> usrk }kjk viuk H<strong>kk</strong>"k.k@mn~cks/ku f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa ifjpkfyr djok;k tk,xk rF<strong>kk</strong><br />

vxj os <strong>fganh</strong> tkurs g® rks viuk H<strong>kk</strong>"k.k@mn~cks/ku <strong>fganh</strong> esa nsaxsA bl 'krZ <strong>ds</strong> lkFk fd f}H<strong>kk</strong>f"k, dh lsok,a ekax <strong>ds</strong> vuqlkj miyCè<br />

djkbZ xbZ g®A vxj lEesyu@cSBd H<strong>kk</strong>jr esa vk;ksftr gksrs g® rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j budh estckuh djrh gS rks cSujksa] cStksa]<br />

ukeiV~Vksa rF<strong>kk</strong> lwpukiV~Vksa vkfn esa <strong>fganh</strong> vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lqfuf'pr fd;k tk,A vxj bl <strong>laca</strong>/k esa <strong>dk</strong>sbZ<br />

vkSipkfjd rF<strong>kk</strong> fof/kd <strong>iz</strong>frca/k ugha gS rks lkfgR;] ifji=] <strong>dk</strong>;Zlwph] <strong>dk</strong>;Zo`Rr] <strong>iz</strong>sluksV vkfn H<strong>kh</strong> f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i<br />

esa gksus pkfg,A<br />

¼4½ nwljs ns'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> lkFk f}i{<strong>kh</strong>; cSB<strong>ds</strong>a@ppkZ@le>kSrs vkfn% mi;qZDr iSjk 3¼1½ rF<strong>kk</strong> 3¼2½ esa of.kZr funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>] tgka rd ykxw gksa]<br />

ikyu fd;k tk,A bl<strong>ds</strong> vfrfjDr f}i{<strong>kh</strong>; le>kSrs] f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa rS;kj fd, tk,a o gLrk{kfjr fd, tk,aA<br />

4- H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>frfuf/k e.My <strong>ds</strong> lnL; tgka rd O;kogkfjd gksa] vius lkfFk;ksa rF<strong>kk</strong> led{k lg;ksfx;ksa <strong>ds</strong> lkFk ,sls ekS<strong>dk</strong>sa ij ckrphr esa <strong>fganh</strong><br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djsaA<br />

5- H<strong>kk</strong>jr }kjk vk;ksftr lEesyuksa@cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> nkSjku gq, i=<strong>dk</strong>j lEesyu esa lacks/ku <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa gksaA<br />

6- H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g vuqjks/k gS fd mi;qZDr of.kZr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa <strong>ds</strong> vuqlkj lH<strong>kh</strong> vko';d lfpoky;h;<br />

lgk;rk <strong>iz</strong>nku dh tk, rF<strong>kk</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa] nqH<strong>kk</strong>f"k;ksa vkfn dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 23


24<br />

7- d`i;k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh ikorh HkstsaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@14034@2@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ 1½] fnukad 16-3-2000<br />

fo"k;%— varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksgksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

lanHkZ%— ¼<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ I@15016@04@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ 1½] fnukad 09-06-1998½<br />

varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksgksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>frfuf/k e.My <strong>ds</strong> lnL;ksa }kjk nwljs ns'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> lkFk f}i{<strong>kh</strong>;<br />

cSB<strong>dk</strong>sa@ppkZvksa@le>kSrksa vkfn esa vius lkfFk;ksa rF<strong>kk</strong> led{k lg;ksfx;ksa <strong>ds</strong> lkFk ckrphr esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j }kjk fnukad 9 twu]<br />

1998 <strong>dk</strong>s mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> ek/;e ls funs'k tkjh fd, FksA bu Li"V <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> ckotwn H<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn }kjk bu<strong>dk</strong> leqfpr<br />

vuqikyu ugha fd;k tk jgk gSA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> bl Lo.kZ t;arh o"kZ esa iqu% vkxzg fd;k tkrk gS fd fnukad 09 twu] 1998 <strong>dk</strong>s tkjh ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa <strong>dk</strong> iwjh rjg<br />

ls ikyu fd;k tk;sA lH<strong>kh</strong> varjkZ"Vªh; lEesyuksa@lekjksgksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>dk</strong>s lEekutud LF<strong>kk</strong>u fn;k tk, rF<strong>kk</strong> ml<strong>dk</strong> vf/k<strong>dk</strong>f/kd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fd;k tk;sA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>dk</strong>s fons'<strong>kk</strong>sa esa ml<strong>dk</strong> mfpr LF<strong>kk</strong>u vkSj lEeku fnykus <strong>ds</strong> fy, ;g ijevko';d gS fd tc H<strong>kh</strong> ns'k <strong>ds</strong> f'k"VeaMy fons'<strong>kk</strong>sa<br />

dh ;k=k ij tk,a rks tgka rd O;kogkfjd gks] LosPNk ls vius lkfFk;ksa rF<strong>kk</strong> led{k lg;ksfx;ksa <strong>ds</strong> lkFk ,sls ekS<strong>dk</strong>sa ij ckrphr esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

djsaA blls tgka ns'k dh jk"Vªh; Nfo mTtoy gksrh gS ogha ns'k <strong>dk</strong> xkSjo rF<strong>kk</strong> vkRelEeku H<strong>kh</strong> cs ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd fnukad 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1960 <strong>ds</strong> jk"Vªifr vkns'k <strong>ds</strong> iSjk 7¼d½ <strong>ds</strong> vuqlkj vius LF<strong>kk</strong>uh; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh<br />

<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;ZØe <strong>dk</strong>s ykxw djrs le; lj<strong>dk</strong>jh foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s ;g /;ku j[kuk gS fd LF<strong>kk</strong>uh; turk dh lqfo/<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, mu<strong>ds</strong> bLrseky<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 24


25<br />

esa vkus okys QkeZ vkSj foH<strong>kk</strong>xh; lkfgR; vf/kd ls vf/kd LF<strong>kk</strong>uh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyC/k djk, tk,aA rn~uqlkj turk }kjk <strong>iz</strong>;qDr <strong>laca</strong>f/kr Qkeks± esa<br />

bLrseky dh tkus okyh <strong>iz</strong>knsf'kd H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> ckjs esa /;kuiwoZd fopkj fd;k x;kA<br />

2- <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud vis{<strong>kk</strong>vksa vkSj turk dh vko';drkvksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd%—<br />

I. tgka vuko';d :i ls Qkeks± <strong>dk</strong> vk<strong>dk</strong>j cus <strong>ds</strong> fy, vaxzsth :i <strong>dk</strong> lgkjk ysuk iM+rk gSA<br />

2- mi;qZDr fLFkfr <strong>ds</strong> fujkdj.k gsrq ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> varxZr vf/klwfpr fd, x,<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr deZpkjh vfuok;Zr% vkSj fgUnh esa <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku j[kus okys deZpkjh ;F<strong>kk</strong>laHko jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963<br />

dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> varxZr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i ls tkjh fd, tkus okys nLrkostksa vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e]1976 <strong>ds</strong> varxZr <strong>ds</strong>oy fgUnh esa tkjh fd, tkus okys<br />

i=ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>k:i.k ewy :i ls fgUnh esa djsa vkSj vko';drkuqlkj mu<strong>dk</strong> vuqokn vaxzsth esa djk;k tk,A<br />

3- fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr lH<strong>kh</strong> deZpkfj;ksa ls vis{<strong>kk</strong> dh tkrh gS fd mDr fo"k;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr fVIi.k H<strong>kh</strong> os ewy :i ls fgUnh esaa djsaxsA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@14013@01@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ1½] fnukad 31-12-2004<br />

fo"k;%— lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa ^^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij ^^vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>&H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** vFkok ^^fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> laKku esa ;g yk;k x;k gS fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> cgqr ls ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vkfn vius useh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa mu jkT;ksa@O;fDr;ksa<br />

<strong>ds</strong> fy,] ftudh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>@ekr`H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh ugha gS] ^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>* 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djrs g®A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976<br />

esa dgha ij H<strong>kh</strong> ^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>* 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ugha fd;k x;k gSA<br />

2- fgUnh la˜ dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> gS rF<strong>kk</strong> ns'k dh laidZ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> gSA vr% H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t<br />

esa rF<strong>kk</strong> x`g&if=<strong>dk</strong>vksa vkfn esa ^^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij ^^vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>&H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** vFkok ^^fgUnhrj H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>** 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djsa rF<strong>kk</strong><br />

vius lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> rn~uqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djus <strong>ds</strong> fy, vuqjks/k djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 25


26<br />

v/;k;&3<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> laaca/<strong>kh</strong> fofHkUu lfefr;ka] fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka] uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka vkfn<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@12013@3@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 16-5-1990<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;kas dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph esa ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

dh fLFkfr dh tku<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>Lrqr djukA<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 5 Qjojh] 1990 <strong>ds</strong> le la[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>dk</strong> gokyk nsrs gq, ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd mDr<br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>dk</strong>s fujLr le>k tk,A<br />

2- fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa tku<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>Lrqr djus <strong>ds</strong> fy, fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ bl foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>ds</strong> fnukad 26 v<strong>iz</strong>Sy] 1988 rF<strong>kk</strong> 25 v<strong>iz</strong>Sy] 1988@6-6-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k&20003@2@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½ <strong>ds</strong> }kjk ifjpkfyr fd;s x;s<br />

g®A fnukad 26-4-1988 <strong>ds</strong> }kjk ifjpkfyr <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16-1-1990 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu }kjk ekewyh la'<strong>kk</strong>s/ku fd;k x;k gSA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os viuh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh vkxkeh gksus okyh cSB<strong>dk</strong>sa esa bUgha <strong>iz</strong>ksQkeks± esa tku<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>iz</strong>Lrqr djsaA ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr tku<strong>dk</strong>jh vc fnukad 26-4-1988 <strong>ds</strong> mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh txg fnukad 16-1-<br />

1990 <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> lkFk Hksts x;s <strong>iz</strong>ksQkekZ eas vkSj lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa ls <strong>laca</strong>f/kr ,slh tku<strong>dk</strong>jh fnukad 25-4-88@6-6-88 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> lkFk tkjh <strong>iz</strong>ksQkekZ esa <strong>iz</strong>Lrqr fd;k djsa] tSlk fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 4@12 tqykbZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k<br />

11@20034@3@86&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ esa H<strong>kh</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s crk;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@64@89 jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&2½] fnukad 11-1-1990<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu ,oa cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> ckjs esaA<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> lqpk: :i ls <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> ckjs esa lykg nsus <strong>ds</strong> mís'; ls fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa fgUnh lykg<strong>dk</strong>j<br />

lfefr;ksa dh O;oLF<strong>kk</strong> dh xbZA bu lfefr;ksa <strong>ds</strong> v/;{k <strong>laca</strong>f/kr ea=h gksrs gSa vkSj mu<strong>dk</strong> xBu <strong>ds</strong>Unzh; fgUnh lfefr ¼ftl<strong>ds</strong> v/;{k <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>uea=h gSa½<br />

flQkfj'k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij cuk, x, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa <strong>ds</strong> vuqlkj fd;k tkuk visf{kr gSA fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> fofHkUu igyqvksa] <strong>dk</strong>;ks± ,oa<br />

xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh la[;k ,oa ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ&11@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ fnukad 11@15 ekpZ]<br />

1988 esa foLr`r :i ls lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s tku<strong>dk</strong>jh nh xbZ F<strong>kh</strong>A fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

LI"Vhdj.k bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lela[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu fnukad 4 ebZ] 1989 <strong>ds</strong> }kjk H<strong>kh</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s fn;k x;k F<strong>kk</strong> ftldh ,d <strong>iz</strong>fr rqjar<br />

lanHkZ <strong>ds</strong> fy, layXu dh tkrh gSA<br />

2- tSlk fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s Kkr gS] uoha yksd lH<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> xBu gks pq<strong>dk</strong> gSA Qyr% vko';drkuqlkj fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa ubZ<br />

yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> nks lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer djuk g<strong>ksx</strong>kA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr ;fn ftu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>y lekIr gks<br />

pq<strong>dk</strong> gS ;k os viuh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>dk</strong> iquxZBu djuk pkgrs gSa rks bl <strong>laca</strong>/k esa '<strong>kh</strong>?kz gh lfefr <strong>dk</strong> xBu <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>Lrko jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

dh vkSipkfjd lgefr <strong>ds</strong> fy, Hkstus dh <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vkxzg gS fd fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls iwoZ ijke'kZ dj ysaA bl ckr <strong>dk</strong> /;ku j[ksa fd ijke'kZ <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ea=h <strong>ds</strong> vafre vkns'k ysus ls igys fd;k tk,A<br />

3- tSlk fd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x tkurs gh gSa fd fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh lky esa de ls de 4 cSB<strong>ds</strong>a gksuh pkfg, ;kfu 3 eghuksa esa ,d<br />

cSBd <strong>dk</strong> vk;kstu fd;k tkuk pkfg,A blfy, vko';d gS fd bu lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu@iquxZBu ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz dj fy;k tk,A<br />

4- d`i;k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh ikorh rqjUr Hkstus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 26


27<br />

vuqyXud<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@45@87 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 4-5-1989<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&ljdjh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa Li"Vhdj.kA<br />

fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> fy, bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 11 ekpZ] 1988 <strong>ds</strong> blh la[;k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> lkFk la'<strong>kk</strong>sf/kr O;oLF<strong>kk</strong> dh<br />

tku<strong>dk</strong>jh lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s Hksth xbZ F<strong>kh</strong>A xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa ml <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa dgk x;k F<strong>kk</strong> fd lykg<strong>dk</strong>j<br />

lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh la[;k 15 ls vf/kd ugha gksuh pkfg,A bu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa esa nks laln lnL; yksd lH<strong>kk</strong> ls] nks jkT; lH<strong>kk</strong><br />

ls rF<strong>kk</strong> nks <strong>iz</strong>frfuf/k lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr ls gksus pkfg,aA ,d <strong>iz</strong>frfuf/k fdlh vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; fgUnh LoSfPNd laxBu ls vkSj <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky;<br />

fgUnh ifj"kn <strong>dk</strong> ,d <strong>iz</strong>frfuf/k H<strong>kh</strong> lnL; j[ks tkus pkfg,aA mDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> lkFk tks ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)kUr vuqyXud&2 esa fn;s x;s Fks muesa ;g<br />

H<strong>kh</strong> dgk x;k F<strong>kk</strong> fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls rhu O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s ukfer fd;k tk ldrk gSA<br />

2- bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa fofHkUu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; fuEu:i ls jgsaxs%—<br />

¼1½ yksd lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; 2<br />

¼2½ jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; 12<br />

¼3½ lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr }kjk ukfer laln lnL; 12<br />

¼4½ <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky; fgUnh ifj"kn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k 11<br />

¼5½ vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj dh LoSfPNd laLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k 11<br />

¼6½ <strong>laca</strong>f/kr foH<strong>kk</strong>x }kjk ukfer fd, tkus okys fgUnh o jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fon~oku 14<br />

¼7½ x`g ea=ky; }kjk ukfer dqy 13<br />

dqy xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh la[;k 15<br />

3- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os viuk <strong>iz</strong>Lrko Hkstus ls iwoZ ;g lqfuf'pr djsa fd mUgksaus Åij mfYyf[kr vuqñ uañ 1 ls 6 <strong>ds</strong> gh lnL;ksa<br />

<strong>ds</strong> ckjs esa <strong>iz</strong>Lrko Hkstk gSA ;fn <strong>iz</strong>Lrko bl<strong>ds</strong> vuq:i ugha g<strong>ksx</strong>k rks mUgsa vius <strong>iz</strong>Lrko <strong>dk</strong>s ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)kUrksa <strong>ds</strong> vuq:i djus <strong>ds</strong> fy, rqjUr okil Hkstk<br />

tk,xkA<br />

4- ,slk ns[kus esa vk;k gS fd dqN ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x viuh lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>Lrko rS;kj djrs le; 15 ls vf/kd xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa<br />

<strong>dk</strong>s '<strong>kk</strong>fey djrs gq, bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s lgefr <strong>ds</strong> fy, Hkstrs gSaA bu <strong>iz</strong>Lrkoksa <strong>ds</strong> lkFk <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr;ksa <strong>ds</strong> thouo`r H<strong>kh</strong> layXu ugha gksrsA<br />

,slh fLFkfr esa bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr;ksa <strong>ds</strong> ckjs esa fu.kZ; ysus esa vkSj <strong>iz</strong>Lrkoksa <strong>dk</strong>s lgefr nsus esa dfBukbZ gksrh gSA<br />

5- vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x d`i;k ;g lqfuf'pr dj ys a fd viuh&viuh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstrs le;<br />

os viuh vksj ls <strong>ds</strong>oy 12 xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr;ksa <strong>ds</strong> ukeksa dh gh lwph HkstsaA ,slk djus ls bl foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls rhu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu<br />

<strong>ds</strong> ckn dqy xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh la[;k 15 rd lhfer djus esa lgk;rk feysxhA ekStwnk vkfFkZd ifjfLFkfr esa ferO;f;rk dh t:jr <strong>dk</strong>s /;ku<br />

esa j[krs gq, bl lhek <strong>dk</strong> l[rh ls ikyu djuk vko';d gSA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;s H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd os viuh lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstrs le; laln lnL;ksa vkSj fgUnh laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k;ksa <strong>ds</strong> vykok ckdh <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> thouo`r H<strong>kh</strong> lkFk<br />

esa Hkstk djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ -II@20015@6@92 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 10-6-1992<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu ,oa cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> ckjs esaA<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu ¼[kaM&4½ esa dh xbZ<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa esa fuEufyf[kr flQkfj'k H<strong>kh</strong> dh gS%—<br />

flQkfj'k la- 8¼x½ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka% lfefr us flQkfj'k dh gS fd <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fy, vyx&vyx fgUnh lykg<strong>dk</strong>j<br />

lfefr <strong>dk</strong> xBu fd;k tk,aA mu<strong>dk</strong> le;&le; ij iquxZBu fd;k tk,A o"kZ esa budh de ls de 4 cSBd vk;ksftr dh tk,a rF<strong>kk</strong> lfefr;ksa dh<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lexz:i ls ;F<strong>kk</strong>le; vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 27


28<br />

2- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh ;g flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk eku yh xbZ gS fd tks cgqr NksVs&NksVs ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x gSa muesa la;qDr :i<br />

ls fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr xfBr dh tk,aA 'ks"k ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh vyx vyx fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka xfBr dh tk,aA bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi lañ 12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼?k½ fnukad 28 tuojh] 92 }kjk tkjh fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

3- bl <strong>iz</strong>lax esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ II@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ fnukad 11@15 ekpZ] 1988 dh<br />

vksj vkd`"V fd;k tkrk gS] ftl<strong>ds</strong> varxZr <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa O;oLF<strong>kk</strong> o ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)kar tkjh fd, x, gSaA bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa 43 <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh O;oLF<strong>kk</strong> dh xbZ gSA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr] <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

<strong>ds</strong> lewghdj.k <strong>ds</strong> ckjs esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk cnyrh gqbZ ifjfLFkfr;ksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, le;&le; ij <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s<br />

Li"Vhdj.k H<strong>kh</strong> fn, x, gSaA<br />

4- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk bl fo"k; ij tkjh la'<strong>kk</strong>sf/kr O;oLF<strong>kk</strong>] ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa o le;&le; ij tkjh funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>;Z djsaA ftu<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>y lekIr gks pq<strong>dk</strong> gS ;k ftu<strong>dk</strong> iquxZBu vU;F<strong>kk</strong> visf{kr gS] os bl <strong>laca</strong>/k esa iquxZBu <strong>laca</strong>èh<br />

<strong>iz</strong>Lrko jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s vkSipkfjd lgefr <strong>ds</strong> fy, Hkstus dh <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA tSlkfd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x tkurs gSa] <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh o"kZ<br />

esa de ls de 4 cSB<strong>ds</strong>a gksuh pkfg,a] ;kfu 3 eghus esa de ls de ,d cSBd <strong>dk</strong> vk;kstu fd;k tkuk pkfg,A<br />

5- d`i;k bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@12@94&jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&2½] fnukad 11-3-1994<br />

fo"k;%— ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu dh <strong>iz</strong>fØ;k & jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vkSipkfjd lgefr <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

Li"Vhdj.kA<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>dk</strong>ñKkñ lañ<br />

11@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ fnukad 15-3-88 <strong>ds</strong> varxZr tkjh dh xbZ la'<strong>kk</strong>sfèr O;oLF<strong>kk</strong> dh vksj /;ku vkd`"V djrs gq, ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k<br />

gqvk gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>ds</strong> fy, cukbZ xbZ <strong>iz</strong>fØ;k <strong>dk</strong> Bhd ls ikyu djus dh vko';drk gSA<br />

2- tSlkfd fofnr gS fd <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh la[;k <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ea=h th dh v/;{krk esa <strong>ds</strong>Unzh; <strong>fganh</strong> lfefr dh<br />

fnukad 2 fnlEcj] 1987 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa fy, x, fu.kZ; <strong>ds</strong> vuqlkj 15 ls vf/kd ugha gksuh pkfg,A bu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa esa 2 laln lnL; yksd<br />

lH<strong>kk</strong> ls vkSj 2 jkT; lH<strong>kk</strong> ls gksus pkfg,a rF<strong>kk</strong> 2 <strong>iz</strong>frfufè lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr ls gksus pkfg,aA ,d xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; <strong>fganh</strong><br />

LoSfPNd laxBu <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfufè vkSj ,d <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky; <strong>fganh</strong> ifj"kn~ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfufè gksuk pkfg,A <strong>laca</strong>fèr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk lfefr esa 4<br />

xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; ukfer fd, tkus pkfg,A lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s viuh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x dh vkSipkfjd lgefr gsrq Hkstuk vko';d gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x H<strong>kh</strong>s vkSipkfjd lgefr] ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ea=h th <strong>ds</strong> vafre vkns'k ls<br />

igys yh tkuh gksrh gSA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os vius ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu ls <strong>laca</strong>fèr mfpr <strong>iz</strong>fØ;k<br />

viukus dh d`ik djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@43@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 17-10-1994<br />

fo"k;%— ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa dh iwoZ <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh vafre cSBd <strong>ds</strong> fopkj&foe'kZ rF<strong>kk</strong> fopkj&foe'kZ <strong>ds</strong> nkSjku fy, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s<br />

iquxZfBr <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh igyh cSBd esa leh{<strong>kk</strong>A<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>s lqpk# cukus dh lykg nsus <strong>ds</strong> fy, fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa<br />

<strong>ds</strong> 3 o"<strong>kh</strong>Z; <strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>y lekIr gksus ls iwoZ gqbZ vafre cSBd <strong>ds</strong> fopkj&foe'kZ rF<strong>kk</strong> fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s ubZ lfefr;ksa dh <strong>iz</strong>Fke cSBd esa leh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, j[kus<br />

;k u j[kus <strong>ds</strong> fy, bl foH<strong>kk</strong>x ls vusd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x Li"Vhdj.k nsus <strong>ds</strong> fy, vuqjksè dj jgs g®A<br />

2- bl fo"k; ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x esa xaH<strong>kh</strong>jrkiwoZd fopkj fd;k x;kA ;g ekeyk mPp Lrjh; lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa gq, fopkj&foe'kZ rF<strong>kk</strong><br />

fu.kZ;ksa ls <strong>laca</strong>fèr g®A <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh lsok,a ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong>s pykus <strong>ds</strong> fy, fpj<strong>dk</strong>y rd miyCè djokbZ xbZ<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 28


29<br />

gSA blfy, vko';d gS fd lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> iquxZBu <strong>ds</strong> ckotwn H<strong>kh</strong> budh lykg vkSj fu.kZ;ksa ij <strong>dk</strong>jZokbZ yxkrkj gksrh jgsA vr% iwoZ lfefr<br />

dh vkf[kjh cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk ij ubZ lfefr dh <strong>iz</strong>Fke cSBd esa <strong>dk</strong>jZokbZ leh{<strong>kk</strong> djokbZ tk,A<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os viuh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, mijksDr <strong>iz</strong>fØ;k viukus dh d`ik djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@12@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 19-3-1997<br />

fo"k;%— <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu <strong>ds</strong> ckjs esa Li"Vhdj.kA<br />

mi;ZqDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 4 ebZ] 1989 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ <strong>dk</strong> gokyk nsus rF<strong>kk</strong> ;g<br />

dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd mDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vfUre iSjs esa vU; ckrksa <strong>ds</strong> vykok lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd<br />

viuh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>Lrko bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstrs le; laln lnL;ksa vkSj fgUnh laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frfufè;ksa <strong>ds</strong> vykok<br />

ckdh <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong> thou&o`Ùk vo'; HkstsaA<br />

2- vktdy jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x esa xBu@iquxBZu <strong>ds</strong> tks H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>Lrko <strong>iz</strong>kIr gks jgs g® ml<strong>ds</strong> lkFk ea=ky; dh vksj ls <strong>iz</strong>Lrkfor 4 xSj&ljd<strong>kh</strong> lnL;ksa<br />

<strong>dk</strong> thou&o`Ùk layXu ugha gksrkA vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu% vuqjksè gS fd tc H<strong>kh</strong> viuh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>Lrko bl foH<strong>kk</strong>x dh vkSipkfjd lgefr <strong>ds</strong> fy, Hkstsa] bl<strong>ds</strong> lkFk vius ea=ky; dh vksj ls <strong>iz</strong>Lrkfor 4 xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong> thou&o`Ùk<br />

vo'; Hkst nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@9@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&II½] fnukad 30-4-1997<br />

fo"k;%— <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa la'<strong>kk</strong>sfèr O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x us fnukad 15 ekpZ] 1988 <strong>ds</strong> ,d<br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11@20015@45@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ }kjk O;oLF<strong>kk</strong> fuèkZfjr dh F<strong>kh</strong>A<br />

2- ;|fi O;oLF<strong>kk</strong> esa bafxr fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s pqurs le; fdu&fdu ckrksa <strong>dk</strong> /;ku<br />

j[<strong>kk</strong> tkuk pkfg, ijUrq okLrfod vuqHko ;g jgk gS fd pkj xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer djus <strong>ds</strong> ckjs esa Li"V O;k[;k vkSj <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh<br />

vko';drk gSA<br />

3- vr% bl fo"k; ij iqufpZUru <strong>ds</strong> ckn vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa ukfer<br />

4 xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa esa ls gj <strong>iz</strong>Lrkfor lnL; <strong>dk</strong>s fuEufyf[kr nks 'krs± iwjh djuh gksaxh%—<br />

(i) <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>dk</strong>s <strong>laca</strong>fèr foH<strong>kk</strong>x ea=ky; }kjk fu"ikfnr fo"k; rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= <strong>dk</strong> vPNk ,oa i;kZIr ifjp;<br />

;k Kku gksuk pkfg,] vkSj<br />

(ii) mijksDr <strong>ds</strong> lkFk&lkFk ukfer lnL;] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa ys[ku ;k @<strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ;k@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku ;k@ vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u ls fu"Bk <strong>ds</strong> lkFk tqM+k gksuk pkfg,A<br />

4- ;g H<strong>kh</strong> fu.kZ; fy;k x;k gS fd <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> iquxZBu dh <strong>iz</strong>Lrkouk Hkstrs le; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh vksj ls <strong>iz</strong>Lrkfor<br />

xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong> laf{kIr ifjp; rF<strong>kk</strong> fdl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> mi;ZqDr nksuksa 'krks± <strong>dk</strong>s iwjk djrs g®] <strong>ds</strong> ckjs esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s tku<strong>dk</strong>jh nsuk<br />

vfuok;Z g<strong>ksx</strong>kA<br />

5- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd rR<strong>dk</strong>y <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o ls] iquxZBu <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>Lrko] mi;ZqDr ckrksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[kdj gh Hkstsa] rkfd iquxZBu<br />

dh <strong>iz</strong>fØ;k esa vuko';d nsjh ls cpk tk l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@21034@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 18-3-1998<br />

fo"k;%— fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; ukfer djus <strong>ds</strong> fy, lwph rS;kj djukA<br />

egksn;@egksn;k]<br />

mi;qZDr fo"k; ij eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls<br />

rhu&rhu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u gSA bu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh ;ksX;rk eq[; :i ls fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gksuh pkfg,%—<br />

1- fdlh ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk fu"ikfnr fo"k; rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= <strong>dk</strong> vPNk ,oa i;kZIr ifjp; ;k Kku] vkSj<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 29


30<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa ys[ku ;k@<strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ;k@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku ;k@vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls fu"Bk <strong>ds</strong> lkFk tqM+s gq, gksaA<br />

2- mijksDr mís'; dh iwfrZ <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fo}kuksa dh ,d v|ru dEI;wVjhd`r lwph rS;kj dh tk jgh gSA vr% vkils<br />

vuqjks/k gS fd ;fn vki fdlh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; ukfer gksuk pkgrs gSa rks layXu <strong>iz</strong>i= eas ekaxh xbZ lwpuk <strong>ds</strong> vuqlkj<br />

viuk thou&o`Ùk fnukad 20-4-98 rd gesa Hkst nsa rkfd vki<strong>dk</strong>s bl lwph esa j[kus ij fopkj gks l<strong>ds</strong>A<br />

thou&o`Ùk<br />

1- uke %<br />

2- irk %<br />

3- <strong>fganh</strong> esa 'kS{kf.kd ;ksX;rk %<br />

4- <strong>fganh</strong> esa fd, x, <strong>dk</strong>;ks± <strong>dk</strong> fooj.k %<br />

5- ;fn fdlh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> lnL; gksa rks ml<strong>dk</strong> fooj.k %<br />

6- ;fn <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ls tqM+s fdlh vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; laLF<strong>kk</strong><br />

<strong>ds</strong> lnL; gksa rks viuk inuke lfgr ml<strong>dk</strong> fooj.k %<br />

7- orZeku O;olk; %<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@21034@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 19-4-1999<br />

gLrk{kj<br />

fo"k;%— fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; ukfer djus <strong>ds</strong> fy, lwph rS;kj djukA<br />

egksn;@egksn;k]<br />

mi;qZDr fo"k; ij eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls<br />

vf/kd ls vf/kd rhu&rhu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u gSA bu xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa dh ;ksX;rk eq[; :i ls fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gksuh<br />

pkfg,%—<br />

1- fdlh ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk fu"ikfnr fo"k; rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= <strong>dk</strong> vPNk ,oa i;kZIr ifjp; ;k Kku]<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa ys[ku ;k@<strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ;k@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku ;k@vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls fu"Bk <strong>ds</strong> lkFk tqM+s gq, gksa( vkSj<br />

3- okaNuh;&fgUnh esa Lukrd ;k Luk<strong>dk</strong>sÙkj fMxzhA<br />

2- mijksDr mís'; dh iwfrZ <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fo}kuksa dh ,d v|ru dEI;wVjhd`r lwph rS;kj dh tk jgh gSA vr% vkils<br />

vuqjks/k gS fd ;fn vki viuk uke <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; gsrq fopkj <strong>ds</strong> fy, nsuk pkgrs gSa rks layXu <strong>iz</strong>i= eas ekaxh xbZ lwpuk<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj viuk thou&o`Ùk fnukad 30-4-99 rd gesa Hkst nsa rkfd vkidh ;ksX;rk <strong>dk</strong>s /;ku esa j[k bl lwph esa j[kus ij fopkj fd;k tk l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>iz</strong>ksQkWekZ V<br />

1- uke rF<strong>kk</strong> tUe frfFk %<br />

2- irk ¼LF<strong>kk</strong>bZ½ %<br />

¼i=kpkj <strong>ds</strong> fy, irk fHkUu gks rks d`i;k og H<strong>kh</strong> fy[ksa½<br />

3- <strong>fganh</strong> esa 'kS{kf.kd ;ksX;rk ¼<strong>fganh</strong> esa Lukrd ;k Lukr<strong>dk</strong>sÙkj fMxzh½ %<br />

4- <strong>fganh</strong> esa fd, x, <strong>dk</strong>;ks± <strong>dk</strong> fooj.k %<br />

5- ;fn fdlh <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> lnL; gksa rks ml<strong>dk</strong> fooj.k %<br />

6- ;fn <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ls tqM+s gksa ;k fdlh vf[ky H<strong>kk</strong>jrh;<br />

laLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL; gksa rks viuk inuke lfgr ml<strong>dk</strong> fooj.k %<br />

7- orZeku O;olk; %<br />

8- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke ftl<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= <strong>dk</strong> vuqHko@ifjp;<br />

;k Kku gks %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 30


31<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@7@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 2-6-1998<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s gokbZ tgkt ls vkus tkus <strong>dk</strong> ekxZ O;; <strong>iz</strong>nku djokukA<br />

vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; <strong>fganh</strong> laLF<strong>kk</strong> la?k] ubZ fnYyh us ;g lwfpr fd;k F<strong>kk</strong> fd <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa H<strong>kk</strong>x ysus <strong>ds</strong> fy, xSj&lj<strong>dk</strong>jh<br />

lnL;] [<strong>kk</strong>ldj 60 lky ls T;knk mez okys lnL;] tks nwj&njkt {ks=ksa ls fnYyh vkrs gSa mUgsa jsy esa ;k=k djus ls dbZ dfBukbZ;ksa <strong>dk</strong> lkeuk djuk<br />

iM+rk gS vkSj ,slh dfBukbZ;ksa ls cpus <strong>ds</strong> fy, mUgsa gokbZ tgkt dh ;k=k djuh iM+rh gSA bl fLFkfr esa laLF<strong>kk</strong> la?k us ;g vuqjks/k fd;k gS fd ,sls<br />

lH<strong>kh</strong> xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s cSB<strong>dk</strong>sa esa H<strong>kk</strong>x ysus <strong>ds</strong> fy, gokbZ ;k=k dh lqfo/<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>nku dh tk,A<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa ;g dguk gS fd foÙk ea=ky; <strong>ds</strong> fnukad 8 vDVwcj] 1982 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k ,Q 19024@7@22&bZñ iv esa fn, x,<br />

<strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> vuqlkj] ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lfpoksa <strong>dk</strong>s vf/k<strong>dk</strong>j fn;k x;k gS fd os fuEufyf[kr xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s gokbZ tgkt dh lqfoèk ns<br />

ldrs gSa%—<br />

(i) lsok&fuo`Ùk lj<strong>dk</strong>jh deZpkjh] tks lsok<strong>dk</strong>y esa foeku ;k=k <strong>ds</strong> ik= Fks]<br />

(ii) fo'ofo|ky;ksa] laLF<strong>kk</strong>vksa o Lok;Ùk'<strong>kk</strong>lh laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> gokbZ ;k=k <strong>ds</strong> ik= deZpkjh]<br />

(iii) vius fo"k; <strong>ds</strong> fo'ks"kK xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDrA<br />

<strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; mi;qZDr mi&iSjk (iii) dh Js.<strong>kh</strong> esa vkrs gSaA blls ;g Li"V gS fd ,sls xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s<br />

<strong>laca</strong>f/kr lfpo dh vkKk ls gokbZ ;k=k dh lqfo/<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>nku fd, tkus <strong>ds</strong> ckjs esa <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u igys ls gh ekStwn gaSA lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x blh <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong><br />

vuqlkj vius lfpo dh vuqefr ls fo'ks"kK xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s gokbZ ;k=k dh lqfo/<strong>kk</strong> xq.k&nks"k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij rF<strong>kk</strong> mijksDr vkns'k esa fufgr<br />

iwoZ 'krks± <strong>dk</strong>s /;ku esa j[k] <strong>iz</strong>nku dj ldrs gSaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@9@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 30-3-2000<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lgh vkadMs+ <strong>iz</strong>Lrqr djukA<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa ppkZ <strong>ds</strong> fy, fofHkUu enksa <strong>ds</strong> lkFk ,d en jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>èh<br />

<strong>iz</strong>xfr fjiksVZ esa fn, x, vkadM+ksa dh leh{<strong>kk</strong> djuk H<strong>kh</strong> gSA gky gh esa ,d ea=ky; dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSBd esa <strong>laca</strong>f/kr ea=ky; rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong><br />

lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa tks vkadM+s <strong>iz</strong>Lrqr fd, x, Fks mUgsa lnL;ksa us fopkj&foe'kZ <strong>ds</strong> nkSjku xyr<br />

ik;kA v/;{k egksn; us tc <strong>laca</strong>f/kr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls fLFkfr Li"V djus <strong>dk</strong>s dgk rks mUgksaus cSBd eas Loh<strong>dk</strong>j fd;k fd vkadM+s lR; ugha gSa vkSj mUgsa<br />

ftEesnkjh <strong>ds</strong> lkFk <strong>iz</strong>Lrqr ugha fd;k x;k gSA lnL;ksa us bl ckr ij jks"k O;Dr fd;kA D;ksafd lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a yEcs vUrjky <strong>ds</strong> ckn vk;ksftr gksrh<br />

gSa vkSj vkadM+s gh xyr is'k fd;s tk;sa rks cSBd ij fd;k x;k foÙ<strong>kh</strong>; O;; vkSj ewY;oku le; rks u"V gksrk gh gS] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr ?<strong>kk</strong>sj mis{<strong>kk</strong><br />

H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>nf'kZr gksrh gSA<br />

2- lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> o <strong>laca</strong>/k esa =Sekfld <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ vkfn <strong>ds</strong> ek/;e ls vkadM+s Hkstrs gSaA bu vkadM+ksa dh<br />

lR;rk <strong>iz</strong>ekf.kr djus <strong>dk</strong> nkf;Ro foH<strong>kk</strong>xk/;{k <strong>dk</strong> gSA vr% foH<strong>kk</strong>xk/;{k bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh fjiksVks± ij gLrk{kj djus ls iwoZ muesa fn, x, vkadM+ksa dh<br />

lR;rk lqfuf'pr dj ysa rkfd fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr vkfn <strong>dk</strong>s lgh lwpuk nh tk l<strong>ds</strong> vkSj mudh cSB<strong>dk</strong>sa esa ykHk<strong>dk</strong>jh fopkj&foe'kZ@ea=.<strong>kk</strong> gks<br />

l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@8@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 7-4-2000<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa }kjk viuh cSB<strong>dk</strong>sa esa fopkj fd, tkus okyh ensaA<br />

ea=ky;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>s lqpk: :i ls vxzlj djus <strong>ds</strong> mís'; ls fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ka xfBr dh tkrh gSaA ,slk<br />

ns[kus esa vk;k gS fd dH<strong>kh</strong>&dH<strong>kh</strong> lfefr <strong>ds</strong> fopkj&foe'kZ esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> ewy eqíksa ls gVdj nwljs fo"k;ksa ij ppkZ dh tkrh gSA blls<br />

igys H<strong>kh</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa funs'k tkjh fd, tk pq<strong>ds</strong> gSaA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ,d ckj fQj vuqjks/k gS fd fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s iwjh<br />

rS;kjh <strong>ds</strong> lkFk vk;ksftr fd;k tk;s vkSj muesa fuEu fo"k;ksa ij ppkZ dh tk;s vkSj lfefr <strong>dk</strong> ekxZn'kZu <strong>iz</strong>kIr fd;k tk;s%<br />

(i) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh enksa ij ppkZA<br />

(ii) <strong>ds</strong>Unzh; vf/kfu;eksa@fu;eksa <strong>ds</strong> fgUnh vuqokn dh fLFkfrA<br />

(iii) lsok<strong>dk</strong>yhu foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa fgUnh <strong>dk</strong> fodYi nsus <strong>ds</strong> ckjs esa fLFkfrA<br />

(iv) f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bysDVªkfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh fLFkfrA<br />

(v) <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa miyC/k djkuk rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku miyC/k<br />

djkukA<br />

(vi) lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh fLFkfrA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 31


32<br />

(vii) fiNyh cSBd <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk dh iqf"VA<br />

(viii) ml ij dh xbZ vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZA<br />

(ix) mPp vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fgUnh esa fVIi.<strong>kh</strong>A<br />

(x) if=<strong>dk</strong>vksa esa ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>laca</strong>f/kr fo"k; oLrqvksa ij ys[kA<br />

(xi) foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>dk</strong>sa esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

(xii) ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>laca</strong>f/kr fo"k; oLrqvksa ij <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa@laxksf"B;ksa <strong>dk</strong> vk;kstuA<br />

(xiii) rduhdh fo"k;ksa ij fgUnh esa ys[k rS;kj djokukA<br />

(xiv) osclkbV <strong>ds</strong> f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>dj.k rF<strong>kk</strong> ml ij fgUnh esa miyC/k djkbZ xbZ tku<strong>dk</strong>jh dh fLFkfrA<br />

2- lnL;ksa ls ykHk<strong>dk</strong>jh lykg <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> mís'; ls] bu enksa <strong>ds</strong> ckjs esa lfefr <strong>ds</strong> lnL;ksa <strong>dk</strong>s lwfpr fd;k tkuk pkfg, rkfd bu fo"k;ksa ij<br />

fopkj&foe'kZ dj<strong>ds</strong> os viuh lykg ns l<strong>ds</strong>aA bl i= dh ,d <strong>iz</strong>frfyfi lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> lnL;ksa <strong>dk</strong>s mudh lwpuk <strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> Hksth tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@20015@4@2000&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 31-5-2000<br />

fo"k;%— fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> p;u <strong>ds</strong> fy, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karA<br />

fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr esa <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk 4 fgUnh o jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fo}ku xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>ds</strong><br />

:i esa ukfer fd;s tkrs gSaA fnukad 30-04-1997 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ II@20015@9@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½}kjk tkjh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa <strong>ds</strong><br />

xBu@iquxZBu ls <strong>laca</strong>f/kr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa esa ;g Li"V fd;k x;k gS fd ,sls xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer djrs le; fuEufyf[kr 'krks± <strong>dk</strong> /;ku<br />

j[<strong>kk</strong> tkuk pkfg,%—<br />

(i) <strong>iz</strong>Lrkfor xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>dk</strong>s <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk fu"ikfnr fo"k; rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= <strong>dk</strong> vPNk ,oa i;kZIr Kku<br />

gksuk pkfg,A<br />

(ii) mijksDr <strong>ds</strong> lkFk&lkFk ukfer lnL; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa ys[ku ;k@<strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ;k@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls<br />

fu"Bk ls tqM+k gksuk pkfg,A<br />

2- ;g ns[kus esa vk;k gS fd dqN O;fDr ,d lkFk dbZ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh lfefr;ksa <strong>ds</strong> fy, xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>ds</strong> :i esa ukfer gks tkrs<br />

gSa ftlls os vius <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> lkFk U;k; ugha dj ikrsA QyLo:i dbZ vU; mPp <strong>dk</strong>sfV <strong>ds</strong> fo}ku ftudh lsokvksa ls ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh lykg<strong>dk</strong>j<br />

lfefr;ka ykH<strong>kk</strong>fUor gks ldrh gSa] xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>ds</strong> :i esa ukfer u gks ikus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k buesa viuk lg;<strong>ksx</strong> ugha ns ikrsA vr% bl lanHkZ esa igys<br />

ls tkjh 'krks± esa fuEu 'krs± H<strong>kh</strong> tksM+us <strong>dk</strong> fu.kZ; fy;k x;k gS%—<br />

(i) <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> O;fDr ,d le; esa nks ls vf/kd fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr;ksa esa xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; <strong>ds</strong> :i esa ukfer u fd;k tk, ¼bls<br />

lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> ukekadu ls iwoZ muls ;g tku<strong>dk</strong>jh ys ys fd D;k os blls<br />

iwoZ fdlh ea=ky; foH<strong>kk</strong>x dh fgUnh lykgk<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> lnL; gSa ;k ugha( vkSj ;fn gka rks ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e rF<strong>kk</strong> frfFk<br />

tc ls os lnL; gSa½A<br />

(ii) xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; ,sls gksa ftudh lekt esa Nfo vPNh gks rF<strong>kk</strong> tks fu%LokFkZ H<strong>kk</strong>o ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj gsrq mi;<strong>ksx</strong>h<br />

,oa O;kogkfjd lq>ko ns l<strong>ds</strong>aA<br />

(iii) ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk ukfer fd, tkus okys 4 xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL;ksa <strong>ds</strong> fy, yksd lH<strong>kk</strong>@jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lnL;ksa rF<strong>kk</strong> jkT;ksa dh<br />

fo/<strong>kk</strong>u lH<strong>kk</strong>vksa@fo/<strong>kk</strong>u ifj"knksa <strong>ds</strong> lnL;ksa <strong>dk</strong>s ukfer u fd;k tk,A<br />

(iv) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk ukfer fd, tkus okys lnL; lkekU;r;k mu jkT;ksa ls gksaxs ftUgsa ml lfefr esa leqfpr <strong>iz</strong>frfuf/kRo ugha<br />

feyk gksA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os viuh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr <strong>ds</strong> xBu@iquxZBu djrs le; mi;qZDr ckrksa <strong>dk</strong> /;ku j[ksaA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@120013@1@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&2½] fnukad 9-2-1998<br />

fo"k;%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko@Li"Vhdj.kA<br />

eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkSj vU; laxBuksa ls le;&le; ij<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa <strong>iz</strong>Lrko@lq>ko <strong>iz</strong>kIr gksrs jgrs gSa vkSj bl foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh fd, x, <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh O;k[;k vkSj Li"Vhdj.k H<strong>kh</strong> ekaxk tkrk<br />

gSA bl ckjs esa bl foH<strong>kk</strong>x esa foLrkj ls fopkj fd;k x;k gS vkSj ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> lq>koksa <strong>dk</strong> ijh{k.k] <strong>iz</strong>Fker%<br />

<strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x Lrj ij fd;k tk, vkSj ml<strong>ds</strong> ckn gh vko';drkuqlkj ml<strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s ijh{k.k@Li"Vhdj.k gsrq Hkstk tk,A<br />

2- lanHkZ esa ;g H<strong>kh</strong> Li"V :i ls mYys[k gksuk pkfg, fd ekeys <strong>dk</strong> ijh{k.k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh vF<strong>kk</strong>Zr~ la;qDr lfpo] <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>jh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>ds</strong><br />

Lrj ij fd;k x;k gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 32


33<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; <strong>dk</strong> fnukad 20&12&89 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; K<strong>kk</strong>ñ lañ 12024@9@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½<br />

fo"k;%— uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fu;fer :i ls vk;kstu vkSj muesa ofj"B vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x ysus dh vko';drkA<br />

,sls uxjksa esa tgka <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> 10 ;k blls vf/kd <strong>dk</strong>;kZy; gSa] uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka xfBr djus <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>ds</strong> fnukad 22&11&76 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ la[;k 1@14011@12@76&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ }kjk fy;k x;k F<strong>kk</strong>A <strong>laca</strong>f/kr uxjksa esa <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> tks ofj"Bre<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh gksrk gS ogh lkekUr;% bl lfefr <strong>dk</strong> v/;{k gksrk gSA<br />

2- bu lfefr;ksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa foLrkj ls tku<strong>dk</strong>jh bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 3&9&79 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ la[;k 12027@2@79&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½<br />

<strong>ds</strong> }kjk nh xbZ F<strong>kh</strong>A lfefr;ksa <strong>ds</strong> eq[;r% fuEufyf[kr drZO; gSa%—<br />

¼d½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e@fu;e vkSj lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e&<strong>dk</strong>t esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> c


34<br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vk;kstu esa lg;<strong>ksx</strong> djus gsrq jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> varxZr fuEukafdr uxjksa esa {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>;Zjr<br />

g®A mu<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= mu<strong>ds</strong> uke <strong>ds</strong> lkeus n'<strong>kk</strong>Z;k x;k gS%<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> irk<br />

<strong>dk</strong>;Z{ks=<br />

1 2<br />

1- mi funs'kd ¼<strong>dk</strong>ñ½ 1- egkjk"Vª<br />

{ks=h; <strong>dk</strong>;kZy; ¼if'pe½ 2- xqtjkr<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; 3- xksok<br />

rhljk ekyk <strong>dk</strong>elZ gkml] 4- nknjk ,oa uxj gosyh ¼la?k jkT; {ks=½<br />

djheH<strong>kk</strong>bZ jksM] csykMZ ,LVsV] cEcbZ&4000381A<br />

2- mi funs'kd ¼<strong>dk</strong>ñ½ 1- if'pe caxky<br />

{ks=h; <strong>dk</strong>;kZy; ¼iwoZ½ 2- mM+hlk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; 3- fcgkj<br />

18oka ry f}rh; cgqryh; 4- vaMeku fu<strong>dk</strong>sckj }hiA<br />

Hkou] 234@4 vkpk;Z tsñlhñ&<br />

cksl jksM] futke iSysl ifjlj] dydÙ<strong>kk</strong>A<br />

3- mi&funs'kd ¼<strong>dk</strong>-½ 1- vkaèz <strong>iz</strong>ns'k<br />

{ks=h; <strong>dk</strong>;kZy; ¼nf{k.k½ 2- dukZVd<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky;<br />

5@1 ts-lh- jksM] csaxywj&2<br />

4- mi funs'kd ¼<strong>dk</strong>-½ 1- iatkc<br />

{ks=h; <strong>dk</strong>;kZy; ¼mÙkj½ 2- gfj;k.<strong>kk</strong><br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; 3- mÙkj <strong>iz</strong>ns'k<br />

dejk uañ 305] lh-th-vks- Hkou 4- fgekpy <strong>iz</strong>ns'k<br />

deyk usg: uxj] 5- paMhx


35<br />

6- ns[<strong>kk</strong> x;k gS fd dbZ lnL; <strong>dk</strong>;kZy; ls fuèkZfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ esa <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ ;F<strong>kk</strong> le; lfefr;ksa <strong>dk</strong>s ugha <strong>iz</strong>kIr gksrh gSA QyLo:i ,sls<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t dh <strong>iz</strong>xfr dh leh{<strong>kk</strong> ugha gks ikrh gSA blfy, ,sls <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lwph vkSj ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> v/;{k yxkrkj<br />

cSB<strong>dk</strong>sa esa '<strong>kk</strong>fey ugha gksrs] mu<strong>dk</strong> fooj.k H<strong>kh</strong> lac) {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fHktokus dh d`i;k O;oLF<strong>kk</strong> djsa ftlls<br />

;g ekeyk <strong>laca</strong>fèr foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lkFk H<strong>kh</strong> mBk;k tk l<strong>ds</strong>A bl <strong>laca</strong>è esa ;g H<strong>kh</strong> mi;qDr g<strong>ksx</strong>k fd lfefr <strong>ds</strong> v/;{k H<strong>kh</strong> bl fo"k; esa <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;kZy;<br />

v/;{k <strong>dk</strong> /;ku vo'; vkdf"kZr djsaA<br />

7- ,slk H<strong>kh</strong> ns[<strong>kk</strong> x;k gS fd dqN uxjksa esa bu lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a le; ij vk;ksftr ugha gksrh g® rF<strong>kk</strong> mudh lwpuk le; ij lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèrksa <strong>dk</strong>s<br />

ugha fey ikrh gS ftlls os cSB<strong>dk</strong>sa esa ugha vk ikrsA vr% lH<strong>kh</strong> uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> v/;{<strong>kk</strong>sa ls vuqjksè gS fd os d`i;k uxj<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh o"kZ esa 2 cSB<strong>ds</strong>a 6 ekg <strong>ds</strong> varjky ij vk;ksftr djuk lqfuf'pr djsa rF<strong>kk</strong> bldh lwpuk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x {ks=h;<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s de ls de ,d ekg igys nh tk, rkfd uxj <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> v/;{k rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>jh bu cSB<strong>dk</strong>sa esa H<strong>kk</strong>x ysuk<br />

lqfuf'pr dj l<strong>ds</strong>aA<br />

8- mi;qZDr <strong>iz</strong>fj<strong>iz</strong>s{; esa vuqjksè gS fd uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa Kkiuksa <strong>dk</strong>s /<br />

;ku esa j[krs gq, le;&le; ij vk;ksftr dh tk,a rF<strong>kk</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèrksa <strong>dk</strong>s i;kZIr le; jgrs lwpuk Hksth tk,A cSBd dh <strong>dk</strong>;Zlwph rF<strong>kk</strong> fiNyh<br />

cSBd <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk H<strong>kh</strong> lfefr] lH<strong>kh</strong> lnL;ksa ,oa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>fèr {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy;ksa ,oa mi lfpo ¼<strong>dk</strong>ñ½ <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong> le;<br />

fHktok,aA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ 12024@1@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 22-4-1991<br />

fo"k;%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


36<br />

2- mi;qZDr ekun.M <strong>ds</strong> vuqlkj va<strong>dk</strong>sa dh x.kuk gsrq foLr`r fooj.k <strong>iz</strong>Lrqr fd;k x;k gSA ;g lH<strong>kh</strong> uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh<br />

tku<strong>dk</strong>jh ,oa vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq ifjpkfyr fd;k tk jgk gSA vuqjksè gS fd bu ekun.Mksa ls lfefr lH<strong>kh</strong> lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@c®<strong>dk</strong>sa vkfn<br />

<strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djkus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

vuqyXud<br />

uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> v/;{<strong>kk</strong>sa@lfpoksa <strong>dk</strong>s {ks=h; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lEesyuksa esa iqjLd`r djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa ekunaM<br />

Øe lañ ekunaM vad<br />

1-lfefr }kjk cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vk;kstu% 15<br />

¼d½ o"kZ esa nksuksa cSB<strong>ds</strong>a foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh dSysUMj <strong>ds</strong> vuqlkj djuk 15<br />

¼[k½ o"kZ esa nksuksa cSB<strong>ds</strong>a djuk ftlesa ,d cSBd dSysUMj <strong>ds</strong> vuqlkj gks 13<br />

¼x½ o"kZ esa flQZ ,d cSBd djuk tks fd dSysUMj <strong>ds</strong> vuqlkj gks 08<br />

¼?k½ o"kZ esa ,d cSBd djuk tks dSysUMj <strong>ds</strong> vuqlkj u gks 05<br />

¼p½ o"kZ esa nksuksa cSB<strong>ds</strong>a djuk ijUrq nksuksa gh dSysUMj <strong>ds</strong> vuqlkj u gksuk 10<br />

2- <strong>dk</strong>;Zlwph [jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ <strong>ds</strong> funs'<strong>kk</strong>uqlkj] ij ppkZ% 10<br />

¼d½ foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 22&9&1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12027@39@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼[k&2½ <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>;Zlwph rS;kj dj<strong>ds</strong> ml ij fopkj@ppkZ 05<br />

¼[k½ lH<strong>kh</strong> enksa ij ifj.<strong>kk</strong>eijd ppkZ 05<br />

3- <strong>dk</strong>;Zo`Ùk tkjh djuk% 10<br />

¼d½ cSBd <strong>ds</strong> 15 fnu <strong>ds</strong> vUnj tkjh djuk 10<br />

¼[k½ 16 fnu ls 30 fnu <strong>ds</strong> vUnj tkjh djuk 08<br />

¼x½ 30 fnu <strong>ds</strong> ckn tkjh djuk 05<br />

4- frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong>% 15<br />

¼d½ 80% ls vfèd <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> 15<br />

¼[k½ 50% ls 80% vfèd <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> 10<br />

¼x½ 50% ls de <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> 05<br />

5- lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh mifLFkfr% 20<br />

¼d½ 80% ls vfèd lnL;ksa dh mifLFkfr ftuesa <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong><br />

<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>èkuksa dh mifLFkfr vkès ls vfèd gks 20<br />

¼[k½ 80% ls vfèd lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh mifLFkfr ftuesa <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud<br />

<strong>iz</strong>èkuksa dh mifLFkfr vkès ls de gks 15<br />

¼x½ lnL;ksa dh mifLFkfr 70% ls 80% <strong>ds</strong> chp 14<br />

¼?k½ lnL;ksa dh mifLFkfr 60% ls 70%<strong>ds</strong> chp 12<br />

¼³½ lnL;ksa dh mifLFkfr 50% ls 60% <strong>ds</strong> chp 10<br />

¼p½ lnL;ksa dh mifLFkfr 50% ls de gksus ij 06<br />

6- <strong>dk</strong>;Zo`Ùk ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ% 10<br />

¼d½<br />

lH<strong>kh</strong> enksa ij vxyh cSBd ls iwoZ vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ iw.kZ djus ij iw.<strong>kk</strong>±d fn, tk,axsA<br />

;fn <strong>dk</strong>jZokbZ iw.kZ ugha gqbZ gS rks mlh vuqikr esa vad de dj fn, tk,axsA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 36


SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 37<br />

37<br />

mnkgj.<strong>kk</strong>FkZ% ;fn pkj enksa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ visf{kr F<strong>kh</strong> vkSj rhu enksa ij iwjh gqbZ gS rks<br />

3@4 x 10 = 7-5 vad fn, tk,axsA<br />

7- lfefr }kjk fd, x, <strong>dk</strong>;Zdyki% 20<br />

¼d½ lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa }kjk <strong>fganh</strong> fnol] <strong>fganh</strong> lIrkg <strong>dk</strong> vk;kstu<br />

¼;fn 80% ls vfèd <strong>dk</strong>;kZy;kssa }kjk ;g euk;k x;k rks<br />

5 esa ls 5 vad vkSj 80% ls de <strong>ds</strong> fy, 3 vad½ 05<br />

¼[k½ lfefr }kjk ys[k <strong>iz</strong>fr;ksfxrk] fVIi.k vkys[ku <strong>iz</strong>fr;ksfxrk]<br />

la;qDr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk vkfn <strong>dk</strong> vk;kstu 05<br />

¼x½ lfefr }kjk okf"kZd lekjksg] okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe ;k uxj Lrj ij<br />

fdlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;ZØe <strong>dk</strong> vk;kstu ,oa if=<strong>dk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku 05<br />

¼?k½ lfefr }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> '<strong>kh</strong>YM <strong>iz</strong>fr;ksfxrk <strong>dk</strong> vk;kstu 05<br />

dqy vad 100<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 2002@5@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 2-5-1991<br />

fo"k;%— {ks=h; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lEesyu <strong>ds</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, va<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fuèkZj.kA<br />

{ks=h; lEesyuksa <strong>ds</strong> volj ij <strong>fganh</strong> esa mRd`"V <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa] c®<strong>dk</strong>sa vkSj miØeksa <strong>dk</strong>s iqjLd`r fd;k tkrk gSA bu<br />

iqjL<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> fu.kZ; gsrq lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vuqeksnu ls fofHkUu enksa ij fuEufyf[kr vad fuèkZfjr fd, x, g®] ftu<strong>ds</strong> vkèkj ij iqjL<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong><br />

fu.kZ; fd;k tkuk gS%&<br />

en<br />

iw.<strong>kk</strong>±d<br />

1- <strong>iz</strong>f'k{k.k 30<br />

2- <strong>fganh</strong> i=ksa <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa mÙkj 20<br />

3- èkjk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu 20<br />

4- <strong>fganh</strong> esa i=kpkj 60<br />

5- fu;e 8¼4½ <strong>ds</strong> varxZr fofufnZ"V djuk 10<br />

6- <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu 15<br />

7- nsoukxjh esa ;kaf=d lqfoèkvksa dh miyfCè 20<br />

8- fu;e 11 <strong>dk</strong> vuqikyu 10<br />

9- vU; fo'ks"k <strong>iz</strong>;Ru—eSxthu] <strong>fganh</strong> lIrkg bR;kfn 15<br />

dqy vad 200<br />

vkils vuqjksè gS fd Hkfo"; esa gksus okys {ks=h; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lEesyuksa <strong>ds</strong> volj ij fn, tkus okys iqjL<strong>dk</strong>jksa dh flQkfj'k djrs le; mi;qZDr<br />

va<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vkèkj <strong>dk</strong> /;ku j[ksaA vkils ;g H<strong>kh</strong> visf{kr gS fd bls lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ifjpkfyr fd;k tk,A<br />

2- fn, x, va<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fuèkZj.k bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> i= lañ 2000@7@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½ fnukad 1&12&1989 esa fufgr ekunaM <strong>ds</strong> vfèØe.k esa<br />

gSA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12024@6@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&2½] fnukad 7-4-1995<br />

fo"k;%— uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa ij gksus okys [kpZ dh <strong>iz</strong>friwfrZ <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esaA<br />

eq>s ;g lwfpr djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j us o"kZ 1995&96 ls uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa ij gksus okys<br />

[kpZ <strong>ds</strong> lac/a<strong>kh</strong> esa nh tkus okyh jkf'k] NksVh lfefr;ksa <strong>ds</strong> fy, #ñ 1000@& <strong>iz</strong>fr cSBd ls c


38<br />

1- dydÙ<strong>kk</strong> ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 2- iVuk ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 3- iksVZ&Cys;j<br />

4- Hkqous'oj 5- jkaph 6- xqokgkVh ¼<strong>dk</strong>;kZñ½<br />

7- vgenkckn ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 8- <strong>dk</strong>sYgkiqj 9- xksok<br />

10- ukxiqj ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 11- iq.ks ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 12- cEcbZ ¼<strong>dk</strong>;kZñ½<br />

13- cM+ksnjk ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 14- bUnksj ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 15- Xokfy;j<br />

16- t;iqj ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 17- tcyiqj ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 18- H<strong>kk</strong>siky ¼<strong>dk</strong>;kZñ½<br />

19- vkxjk 20- bykgkckn ¼<strong>dk</strong>;kZñ½ 21- <strong>dk</strong>uiqj ¼<strong>dk</strong>;kZñ½<br />

22- xksj[kiqj 23- p.Mhx


39<br />

vc mDr Øe esa ;g H<strong>kh</strong> fu.kZ; fy;k x;k gS fd uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh LF<strong>kk</strong>uh; cSB<strong>dk</strong>sa esa {ks=h; <strong>dk</strong>;kZU;o;u <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong><br />

vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk] <strong>ds</strong>Unzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>jh H<strong>kh</strong> lnL; <strong>ds</strong> :i esa H<strong>kk</strong>x ysaxsA<br />

vr% lH<strong>kh</strong> uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> v/;{<strong>kk</strong>sa ls vuqjksè gS fd lfefr <strong>dk</strong>s vèZ&okf"kZd cSB<strong>dk</strong>sa esa <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks@<strong>ds</strong>Unzh; <strong>fganh</strong><br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>uh; mi<strong>ds</strong>Unzksa <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lnL; <strong>ds</strong> :i esa vkeaf=r fd;k tk,A<br />

bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh <strong>iz</strong>kfIr dh lwpuk d`i;k bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hksth tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12024@25@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&2½ fnukad 1996<br />

fo"k;%— uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> lnL; lfpoksa <strong>dk</strong>s VsyhQksu lqfo/<strong>kk</strong> miyC/k djkukA<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ns'k Hkj esa QSys <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


40<br />

v/;{krk% bu lfefr;ksa dh v/;{krk uxj fo'ks"k esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> ofj"Bre vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa esa ls<br />

fdlh ,d <strong>ds</strong> }kjk dh tkrh gSA v/;{k <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk ukfer fd;k tkrk gSA ukfer fd, tkus ls iwoZ <strong>iz</strong>Lrkfor v/;{k ls lfefr dh<br />

v/;{krk <strong>ds</strong> lEcU/k esa fyf[kr lgefr <strong>iz</strong>kIr dh tkrh gSA<br />

lnL;rk% uxj esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;@miØeksa@cSad vkfn vfuok;Z :i ls bl lfefr <strong>ds</strong> lnL; gksrs gSaA mu<strong>ds</strong> ofj"Bre<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ¼<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>uksa½ ls ;g vis{<strong>kk</strong> dh tkrh gS fd os lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa fu;fer :i ls H<strong>kk</strong>x ysaA<br />

lnL;&lfpo% lfefr <strong>ds</strong> lfpoky; <strong>ds</strong> lapkyu <strong>ds</strong> fy, lfefr <strong>ds</strong> v/;{k }kjk vius <strong>dk</strong>;kZy; ls vFkok fdlh lnL; <strong>dk</strong>;kZy; ls ,d<br />

fgUnh fo'ks"kK <strong>dk</strong>s mldh lgefr ls lfefr <strong>dk</strong> lnL;&lfpo euksuhr fd;k tkrk gSA v/;{k dh vuqefr ls lfefr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zdyki lnL;&lfpo<br />

}kjk fd, tkrs gSaA<br />

cSB<strong>ds</strong>a % bu lfefr;ksa dh o"kZ esa nks cSB<strong>ds</strong>a vk;ksftr dh tkrh gSaA <strong>iz</strong>R;sd lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a vk;ksftr djus <strong>ds</strong> ekgksa <strong>ds</strong> lEcU/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x }kjk ,d dSysUMj j[<strong>kk</strong> tkrk gSA lfefr <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> le; cSB<strong>ds</strong>a vk;ksftr djus <strong>ds</strong> ekgksa <strong>ds</strong> lEcU/k esa H<strong>kh</strong> lwfpr dj fd;k tkrk gS vkSj<br />

lfefr ls ;g vis{<strong>kk</strong> dh tkrh gS fd og viuh cSB<strong>ds</strong>a fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekgksa esa gh djokus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;kl djsaA<br />

<strong>iz</strong>frfuf/kRo % bu lfefr;ksa dh cSB<strong>ds</strong>a esa uxj fo'ks"k eas fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u H<strong>kk</strong>x ysrs<br />

gaSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ ,oa bl<strong>ds</strong> {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh H<strong>kh</strong> bu cSB<strong>dk</strong>sa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfuf/kRo djrs gSaA<br />

uxj fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky; fgUnh ifj"kn dh '<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa esa ls fdlh ,d <strong>iz</strong>frfuf/k ,oa fgUnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> fdlh ,d vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> cSBd<br />

esa vkefU=r fd;k tkrk gSA<br />

mn~ns'; % <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ns'k Hkj esa QSys gq, <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cS<strong>dk</strong>sa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


41<br />

lEesyuksa vkSj bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> '<strong>kh</strong>YM forj.k lekjksg esa '<strong>kh</strong>YM nsdj lEekfur fd;k tkrk gS vkSj lfefr <strong>ds</strong> lnL; lfpo <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>fLri= H<strong>kh</strong><br />

fn;k tkrk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12024@3@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 15-4-1993<br />

fo"k; %— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> fu;fer :i rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>jxj


42<br />

ftl<strong>ds</strong> ifj.<strong>kk</strong>eLo:i ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e&<strong>dk</strong>t dh <strong>iz</strong>xfr dh Bhd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls leh{<strong>kk</strong> ugha gks ikrhA bu cSB<strong>dk</strong>sa esa gksus okyh<br />

ppkZ <strong>dk</strong>s vkSj vf/kd <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh vkSj ifj.<strong>kk</strong>eijd cukus <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr dne mBk, tkus visf{kr gSa%%—<br />

¼1½ cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vk;kstu fu;fer :i ls <strong>iz</strong>fr frekgh gks rF<strong>kk</strong> cSBd dh v/;{krk lEcfU/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> la;qDr lfpo Lo;a<br />

djsaA ;fn vifjgk;Z <strong>dk</strong>j.ko'k os v/;{krk u dj l<strong>ds</strong>a] rks bldh v/;{krk <strong>dk</strong> H<strong>kk</strong>j fdlh led{k ;k mPp vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s gh<br />

lkSaik tk,A lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn dh jkñH<strong>kk</strong>ñ<strong>dk</strong>ñlañ dh v/;{krk foH<strong>kk</strong>xk/;{k djsaA<br />

¼2½ cSBd esa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ ij <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xokj@vuqH<strong>kk</strong>xokj@<strong>dk</strong>;kZy;okj foLr`r :i ls ppkZ dh tk, rF<strong>kk</strong> okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe esa fn,<br />

x, y{;ksa dh <strong>iz</strong>kfIr ij tksj fn;k tk,A<br />

¼3½ cSBd dh lwpuk cSBd dh frfFk ls de ls de 15 fnu iwoZ lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>f/krksa ,oa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x vFkok bl<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>f/kr {ksñ<strong>dk</strong>ñ<strong>dk</strong>ñ<br />

<strong>dk</strong>s vo'; fHktok nh tk,A ¼;F<strong>kk</strong>laHko Qksu ij H<strong>kh</strong> bldh iqf"V dj yh tk,½<br />

¼4½ cSBd esa ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfuf/kRo] milfpo@voj lfpo@vuqH<strong>kk</strong>x vf/k<strong>dk</strong>jh Lrj ij gksA lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa H<strong>kh</strong> blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>frfuf/kRo lqfuf'pr fd;k tk,A<br />

¼5½ cSBd <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Rr le; ij tkjh fd;k tk, vkSj ml ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz ¼vxyh cSBd ls i;kZIr le; ls iwoZ½ dj<br />

yh tk,A<br />

¼6½ lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>ds</strong>a H<strong>kh</strong><br />

mi;ZqDr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls vk;ksftr djkus dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka xfBr u gqbZ gksa] ogka bu<br />

lfefr;ksa <strong>dk</strong>s xfBr djkus dh <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk, rF<strong>kk</strong> budh v/;{krk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> ofj"Bre vf/k<strong>dk</strong>jh djsaA<br />

¼7½ lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> pkSFks [kaM esa flQkfj'k dh gS fd <strong>iz</strong>R;sd NksVs&cM+s <strong>dk</strong>;kZy; esa] pkgs muesa <strong>dk</strong>;Zjr<br />

LVkQ dh la[;k 25 ls de gks ;k vf/kd] vfuok;Z :i ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>dk</strong> xBu fd;k tk, vkSj <strong>dk</strong>;kZy;k/;{k<br />

<strong>dk</strong>s bl lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> :i esa ukfer fd;k tk,A lj<strong>dk</strong>j us ;g flQkfj'k eku yh gSA vr% vc lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ;s<br />

lfefr;ka xfBr dh tkuh visf{kr gSaA<br />

bl ifj<strong>iz</strong>s{; esa eq>s ;g vuqjks/k djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x mi;qZDr vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA os vius lH<strong>kh</strong><br />

lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa H<strong>kh</strong> bUgsa vuqikyukFkZ yk nsa rF<strong>kk</strong> fn, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktok,aA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½&3] fnukad 21-7-1992<br />

fo"k;%— lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> pkSFks [k.M esa dh xbZ flQkfj'ksa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu ,oa mudh cSB<strong>ds</strong>aA<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us viuh fjiksVZ <strong>ds</strong> prqFkZ [k.M esa ;g flQkfj'k<br />

dh gS fd <strong>iz</strong>R;sd NksVs&cM+s <strong>dk</strong>;kZy; esa] pkgs muesa <strong>dk</strong>;Zjr LVkQ dh la[;k 25 ls vf/kd gks ;k de] vfuok;Z :i ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa<br />

<strong>dk</strong> xBu fd;k tk, vkSj <strong>dk</strong>;kZy;k/;{k <strong>dk</strong>s bl lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> :i esa ukfer fd;k tk,A lfefr dh ;g flQkfj'k ekurs gq, lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong><br />

fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k 12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ H<strong>kk</strong>ñ fnukad 28&1&1992 }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong>s lwfpr fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> xBu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa x`g ea=ky; <strong>ds</strong> fnukad 29&1&1974 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 11015@26@73&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

}kjk ;g Li"V fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa prqFkZ Js.<strong>kh</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj] deZpkfj;ksa dh la[;k 25 ;k blls vf/kd gks] muesa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka cukbZ tk,a vkSj vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa lfefr;ka cukbZ tk,a ;k ugha] bl <strong>laca</strong>/k esa ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x Lo;a fu.kZ; ys ldrs gSaA<br />

3- lfefr dh mDr flQkfj'k <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa vc lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy, ;g vfuok;Z gS fd os vius <strong>iz</strong>R;sd NksVs&cM+s <strong>dk</strong>;kZy; esa]<br />

pkgs muesa <strong>dk</strong>;Zjr LVkQ dh la[;k 25 ls vf/kd gks ;k de] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu djk, vkSj <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;k/;{k <strong>dk</strong> bl lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> :i esa ukfer fd;k tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 42


43<br />

4- blh <strong>ds</strong> lkFk&lkFk lfefr us ;g H<strong>kh</strong> flQkfj'k dh F<strong>kh</strong> fd <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa xfBr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh o"kZ esa de ls de<br />

N% cSB<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vk;kstu fd;k tk, vFkok tkuk O;kogkfjd ugha gSA vr% ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZA fQj H<strong>kh</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g<br />

vis{<strong>kk</strong> dh tkrh gS fd os vius ;gka ,oa vius lH<strong>kh</strong> lEc) v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa xfBr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh o"kZ esa 4 cSB<strong>dk</strong>sa<br />

¼<strong>iz</strong>R;sd frekgh esa ,d½ <strong>dk</strong> fu;fer :i ls vk;kstu lqfuf'pr djk,aA<br />

5- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd mi;qZDr tku<strong>dk</strong>jh vuqikyukFkZ vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkfn <strong>ds</strong><br />

/;ku esa yk nsaA bl <strong>laca</strong>/k esa tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr;k bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktokus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 43


44<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12021@1@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 16-4-1993<br />

v/;k;&4<br />

foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>ds</strong>a] vkof/kd fjiksVZ rF<strong>kk</strong> fujh{k.k&<strong>iz</strong>i=<br />

fo"k;%— ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls lEcfU/kr fujh{k.k <strong>iz</strong>ksQkeks± <strong>dk</strong>s<br />

v|ru fd;k tkukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk le;&le; ij H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn <strong>dk</strong><br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lEcU/<strong>kh</strong> fujh{k.k fd;k tkrk gSA fujh{k.k esa ,d:irk ,oa ljyrk cuk, j[kus <strong>ds</strong> mís'; ls] fujh{k.k <strong>ds</strong> le;<br />

lwpuk Hkjs tkus lEcU/<strong>kh</strong> fujh{k.k <strong>iz</strong>ksQkeks± <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong>o';d v|ru cuk;k x;k gSA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa<br />

vkfn }kjk vyx&vyx <strong>iz</strong>ksQkeks± <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,xkA <strong>iz</strong>ksQkeks± dh ,d&,d <strong>iz</strong>fr layXu gSA<br />

2- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fd, tkus okys fujh{k.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> le; okafNr lwpuk bl <strong>iz</strong>ksQkeks±<br />

esa gh miyC/k djk,a rF<strong>kk</strong> vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh H<strong>kh</strong> bl ifj<strong>iz</strong>s{; esa fLFkfr ls voxr djk nsaA<br />

3- bl lanHkZ eas tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> Hksth tk,A<br />

bl<strong>dk</strong> vaxzsth vuqokn ckn esa Hkstk tk,xkA<br />

^^ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong>] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls<br />

<strong>laca</strong>f/kr fujh{k.k <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ<br />

H<strong>kk</strong>x&1 ¼lkekU;½<br />

1- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke--------------------------------------------------------------------------------<br />

2- fujh{k.k dh frfFk ---------------------------------------------------------------------------------------<br />

3- ¼d½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke]inuke] nwjH<strong>kk</strong>"k----------------------------------------------<br />

¼[k½ fgUnh vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke]nwjH<strong>kk</strong>"k ------------------------------------------------------------<br />

H<strong>kk</strong>x&2 ¼fiNys fujh{k.k dh tku<strong>dk</strong>jh½<br />

1- fiNys fujh{k.k dh frfFk ------------------------------------------------------------------------------<br />

2- fiNys fujh{k.k esa ikbZ xbZ dfe;ksa ij dh xbZ vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ&mu enksa <strong>dk</strong> C;kSjk] ftu ij<br />

<strong>dk</strong>jZokbZ vH<strong>kh</strong> iwjh ugha dh xbZ ------------------------------------------------------------------------<br />

H<strong>kk</strong>x&3 <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBs<strong>dk</strong>sa dh tku<strong>dk</strong>jh<br />

1- o"kZ esa vc rd gqbZ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa dh la[;k vkSj vfUre cSBd dh<br />

frfFk -------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

2- o"kZ esa vc rd gqbZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa dh la[;k vkSj vfUre cSBd<br />

dh frfFk ¼vxj fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a fu;fer<br />

:i ls ugha gqbZ]rks ml<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>j.k½ --------------------------------------------------------------------<br />

H<strong>kk</strong>x&4 ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vuqH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z½<br />

1- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa miyC/k v|ru frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh vof/k -------------------------ls<br />

----------------------rd<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 44


2- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa miyC/k v|ru leLr lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa o miØeksa <strong>ds</strong> ckjs<br />

esa Nekgh fjiksZV dh vof/k ----------------------- ls ------------------------------- rd<br />

3- ¼d½ fdu lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa o miØeksa ls v|ru fjiksZV <strong>iz</strong>kIr ugha gqbZ --------<br />

¼[k½ muls fjiksVZ eaxokus <strong>ds</strong> fy, D;k mik; fd, x,------------------------------------------<br />

¼x½ D;k bu <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa ls <strong>iz</strong>kIr fjiksVks± dh leh{<strong>kk</strong> dh xbZ vkSj dfe;ksa <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

mUgsa fy[<strong>kk</strong> x;k\ ----------------------------------------------------------------------------------<br />

¼?k½ D;k dfe;ka nwj djus <strong>ds</strong> ckjs esa vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh gS\ ----------------------<br />

4- ¼d½ dqy vuqH<strong>kk</strong>x ftuls frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksZV visf{kr F<strong>kh</strong> -----------------------------------<br />

¼[k½ fdrus vuqH<strong>kk</strong>xksa ls fjiksVZ <strong>iz</strong>kIr gqbZ -----------------------------------------------------------<br />

¼x½ ftu vuqH<strong>kk</strong>xksa ls fjiksVZ <strong>iz</strong>kIr ugha gqbZ muls fjiksVZ eaxokus <strong>ds</strong> fy, D;k mik, fd,<br />

x,---------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

5- D;k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vuqH<strong>kk</strong>x@,dd }kjk vuqH<strong>kk</strong>xksa@,d<strong>dk</strong>sa vkfn ls <strong>iz</strong>kIr fjiksVks± dh leh{<strong>kk</strong>]<br />

lesfdr djus ls igys] dh tkrh gS \ vkSj ;fn gka] rks ml <strong>laca</strong>/k es D;k <strong>dk</strong>jZokbZ dh tkrh<br />

gS \ ---------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

6- D;k lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>sM] eSuqvy] QkeZ vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa rS;kj fd, x, gSa \ d`i;k iwjk fooj.k<br />

nsaA ----------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

7- ¼d½ v/<strong>kh</strong>uLFk@lEc) <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa fd, x, fujh{k.k ls <strong>laca</strong>f/kr lwpuk<br />

<strong>dk</strong> vk/<strong>kk</strong>j vkSj fujh{k.k dh xq.koRrk <strong>ds</strong> ckjs esa fjiksVZ ns[kus <strong>ds</strong> ckn] fVIi.<strong>kh</strong> ----<br />

¼[k½ D;k fujh{k.k eas ikbZ xbZ dfe;ksa <strong>dk</strong>s nwj djus <strong>ds</strong> fy, vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh<br />

gS\ --------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

45<br />

H<strong>kk</strong>x&5 fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e@fu;e@okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe vkSj vU; <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong><br />

vuqikyu ls <strong>laca</strong>af/kr fjiksVZ<br />

1- ¼d½ D;k /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vuqikyu 'kr<strong>iz</strong>fr'kr gks jgk gS\ vxj ugha gks rks mu<strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>j.k----------------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ D;k bl<strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ pSd Iokb±V fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS\ vxj ugha rks pSd Iokb±V<br />

<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> i'pkr½ -----------------------------------------<br />

2- ¼d½ D;k <strong>fganh</strong> eas <strong>iz</strong>kIr i=ksa <strong>dk</strong> mÙkj 'kr<strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> eas fn;k tkrk gS \ ;fn ugha rks<br />

<strong>dk</strong>j.k----------------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ D;k bl<strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ pSd Iokb±V fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS\ vxj ugha rks pSd Iokb±V<br />

<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> ckn½ ---------------------------------------------<br />

3- ¼d½ D;k <strong>fganh</strong> esa i=kpkj <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS \ ;fn ugha rks <strong>dk</strong>j.k ---<br />

¼[k½ D;k bl<strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ pSd Iokb±V fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS \ vxj ugha rks pSd Iokb±V<br />

<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> i'pkr½ -----------------------------------------<br />

¼x½ i=kpkj eas <strong>fganh</strong> i=ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr'kr <strong>ds</strong> ckjs esa y{; <strong>iz</strong>kfIr <strong>ds</strong> fy, D;k <strong>iz</strong>;Ru fd, tk jgs<br />

gSa\ vkSj bl ckjs esa lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> ckn½-----------------------------<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 45


4- ¼d½ fdrus vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;kas <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lk/kd Kku ugha gS\<br />

vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh -------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ fdrus vf/k<strong>dk</strong>fj;kas@deZpkfj;kas <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, ukfer fd;k x;k gS ----<br />

¼x½ fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh i=kpkj ikB~;Øe ls <strong>iz</strong>f'k{k.k ys jgs gSa \ -----------------<br />

¼?k½ D;k 'ks"k vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, jksLVj cuk fy;k x;k gS \ --<br />

5- ¼d½ D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØeksa eas fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; <strong>ds</strong> vuqlkj<br />

VkbZfiLV@vk'kqfyfid <strong>fganh</strong> Vkbfiax@vk'kqfyfi easas <strong>iz</strong>f'kf{kr gSa\-------------------------<br />

¼[k½ fdrus VkbfiLVksa@vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> Vkbfiax@vk'kqfyih <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy,<br />

ukfer fd;k x;k\ ------------------------------------------------------------------------------<br />

¼x½ VkbfiLVksas@vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> fy, D;k mik,<br />

fd, tk jgss gSa\ ----------------------------------------------------------------------------------<br />

¼?k½ D;k 20-03-1987 <strong>ds</strong> ckn <strong>dk</strong>sbZ vk'kqfyfid HkrhZ fd;k x;k] ;fn gka rks D;k og <strong>fganh</strong><br />

vk'kqfyfi eas <strong>iz</strong>f'kf{kr F<strong>kk</strong>\ ;fn <strong>fganh</strong> vk'kqfyfid HkrhZ ugha fd;k x;k rks ml<strong>dk</strong><br />

<strong>dk</strong>j.k\ --------------------------------------------------------------------------------------------<br />

6- ¼d½ D;k VkbijkbVjksa eas ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; <strong>ds</strong> vuqlkj nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj miyC/k<br />

gSa\ --------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ ;fn ugha rks D;k 27-11-1987 <strong>ds</strong> ckn <strong>ds</strong>oy nsoukxjh VkbijkbVj gh [kjhns x,<br />

gSa\ --------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

7- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa <strong>fganh</strong> fVIi.k@<strong>iz</strong>k:i ys[ku dh fLFkfr -----------------------------------------<br />

8- ¼d½ <strong>dk</strong>Su&<strong>dk</strong>Su ls vuqH<strong>kk</strong>x <strong>fganh</strong> esa 'kr<strong>iz</strong>fr'kr <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, pqus x, gSa\ ---------<br />

¼[k½ D;k bu vuqH<strong>kk</strong>xkas esa okLro esa ^^x** {ks= <strong>ds</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>j o la?k jkT; {ks= <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s vkSj ogka jgus okys O;fDr;ksa ls i=kpkj <strong>dk</strong>s NksM+dj] ckdh 'kr<strong>iz</strong>fr'kr<br />

<strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa gks jgk gS\ ------------------------------------------------------------------------<br />

¼x½ ;fn ugha rks fdl gn rd <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e gks jgk gS vkSj c


12- ¼d½ fujh{k.k ls <strong>laca</strong>f/kr vof/k esa fdrus bysDVªkWfud VkbijkbVj [kjhns x, gSaA---------<br />

¼[k½ D;k ;s lc f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> Fks\ ;fn ugha rks <strong>dk</strong>j.k -------------------------------------------------<br />

¼x½ fujh{k.k ls <strong>laca</strong>f/kr vof/k eas dqy fdrus daI;wVj [kjhns x,\ -------------------------<br />

¼?k½ D;k bu lc esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus dh lqfo/<strong>kk</strong> miyC/k gS\ ------------------------------<br />

¼M+½ ;fn ugha rks bl ckjs esa D;k mik, fd, tk jgs gSa\ ----------------------------------------<br />

13- ¼d½ D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ukeiV~V] lwpukcksMZ vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gSa\ -----------------<br />

¼[k½ D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus okys lH<strong>kh</strong> eksgjsa vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gSa\ -----------------<br />

14- ¼d½ D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk vk;ksftr dh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; ;k inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa<br />

<strong>iz</strong>'ui= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> cuk, tk jgs gSa vkSj mu<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> eas nsus <strong>dk</strong> fodYi gS\ -----------<br />

¼[k½ vxj ugha rks mu ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> C;kSjk ftu esa ;g lqfo/<strong>kk</strong> ugha gS vkSj muesa ;g lqfoèk<br />

miyC/k djkus <strong>ds</strong> fy, D;k <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh gS\ --------------------------------------<br />

15- ¼d½ <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> Js.<strong>kh</strong>okj fdrus in fjDr gSa rF<strong>kk</strong> dc ls fjDr gSa -------------------------------<br />

¼[k½ fjDr inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, D;k <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh gS ----------------------------------<br />

16- ¼d½ D;k <strong>fganh</strong> esa ewy <strong>dk</strong>;Z ij <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk ykxw dh xbZ gS -----------------------------<br />

¼[k½ fdrus deZpkjh bl ;kstuk esa H<strong>kk</strong>x ys jgs gSa\ ---------------------------------------------<br />

17- ¼d½ D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x o lac)@ v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj miØeksa <strong>ds</strong> fy, '<strong>kh</strong>YM<br />

;kstuk pkyw dh xbZ gSA ------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ D;k ^^d** vkSj ^^[k** {ks=ksa esa ^^d**] ^^[k**] ^^x** o ^^?k** oxks± <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong><br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@ deZpkfj;ksa dh lsok iath esa <strong>iz</strong>fof"V;ka <strong>fganh</strong> esa dh tk jgh gS\---------<br />

¼x½ D;k ^^d** vkSj ^^[k** {ks=ksa esa lH<strong>kh</strong> jftLVjksa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka fgnh esa dh tk jgh gS\ --<br />

H<strong>kk</strong>x&6<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> {ks= esa fn, x, vU; mYys[kuh; dne<br />

H<strong>kk</strong>x&7<br />

1- dqy vuqH<strong>kk</strong>xksa dh la[;k -------------------------------------------------------------------------------<br />

2- fdrus vuqH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> foLr`r fujh{k.k fd;k x;k ¼vuqH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fujh{k.k dh fjiksVZ vyx ls<br />

fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ esa vuqH<strong>kk</strong>x&okj layXu dh tk,xh½ ------------------------------------------<br />

3- fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh dh vfHk;qfDr --------------------------------------------------------------------<br />

47<br />

fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> gLrk{kj&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

inuke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 47


48<br />

lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fujh{k.k <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ<br />

H<strong>kk</strong>x&1 ¼lkekU;½<br />

1- <strong>dk</strong>;kZy;@ miØe@cSad <strong>dk</strong> uke ,oa irk ---------------------------------------------- %<br />

2- lEcfU/kr eU=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke ---------------------------------------------------- %<br />

3- fujh{k.k dh frfFk -------------------------------------------------------------------------- %<br />

4- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke] inuke o nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj ----------------------------- %<br />

5- fgUnh vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke] inuke o nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj ---------------------------------- %<br />

H<strong>kk</strong>x&2 ¼fiNys fujh{k.k dh tku<strong>dk</strong>jh½<br />

1- fiNys fujh{k.k dh frfFk ------------------------------------------------------------------ %<br />

2- fiNys fujh{k.k esa ikbZ xbZ dfe;ksa ij dh xbZ vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ&mu enksa <strong>dk</strong><br />

C;kSjk ftu ij <strong>dk</strong>jZokbZ vH<strong>kh</strong> iwjh ugha dh xbZ ----------------------------------------- %<br />

H<strong>kk</strong>x&3 ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vuqH<strong>kk</strong>x@,dd <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z½<br />

1- <strong>dk</strong>;kZy;@miØe@cSad esa miyC/k v|ru ---------------------------------------------- vof/k-----------ls ----------------rd<br />

frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ ------------------------------------------------------------------------ %<br />

2- <strong>dk</strong>;kZy;@miØe esa miyC/k leLr lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> ckjs - vof/k-----------ls ----------------rd<br />

esa v|ru frekgh fjiksVZ------------------------------------------------------------------- %<br />

3- ¼d½ fdu lEc) v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn ls v|ru fjiksVZ ugha vk;h----- %<br />

¼[k½ muls fjiksVZ eaxokus <strong>ds</strong> D;k mik; fd, x, ----------------------------------- %<br />

¼x½ D;k bu <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn ls <strong>iz</strong>kIr fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> dh xbZ vkSj dfe;ksa<br />

<strong>ds</strong> ckjs esa fy[<strong>kk</strong> x;k -------------------------------------------------------------- %<br />

4- ¼d½ dqy fdrus vuqH<strong>kk</strong>x@,dd@foH<strong>kk</strong>x@<strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x vkfn gSa ftuls frekgh fjiksVZ<br />

visf{kr F<strong>kh</strong>a-------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ fdruksa ls fjiksVZ <strong>iz</strong>kIr gqbZ--------------------------------------------------------- %<br />

¼x½ ftuls fjiksVZ <strong>iz</strong>kIr ugha gqbZ] muls fjiksVZ eaxokus <strong>ds</strong> D;k mik; fd,<br />

x, --------------------------------------------------------------------------------%<br />

5- D;k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vuqH<strong>kk</strong>x@,dd }kjk vuqH<strong>kk</strong>xksa@,d<strong>dk</strong>sa vkfn ls <strong>iz</strong>kIr fjiksVks± dh leh{<strong>kk</strong>]<br />

lesfdr djus ls igys] dh tkrh gS vkSj ;fn gka rks ml <strong>laca</strong>/k esa D;k <strong>dk</strong>jZokbZ dh<br />

tkrh gS\ -------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

6- D;k lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>sM] eSuqvy] QkeZ vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa rS;kj fd, x, gSaA d`i;k<br />

iwjk fooj.k nsa ------------------------------------------------------------------------------- %<br />

7- ¼d½ v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; vkfn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa fd, x, fujh{k.k ls <strong>laca</strong>f/kr<br />

lwpuk <strong>dk</strong> vk/<strong>kk</strong>j vkSj fujh{k.k xq.koRrk <strong>ds</strong> ckjs esa fjiksVZZ ns[kus <strong>ds</strong><br />

ckn fVIi.k-------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k fujh{k.k esa ikbZ xbZ dfe;ksa <strong>dk</strong>s nwj djus <strong>ds</strong> fy, vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

dh tk jgha gSA ---------------------------------------------------------------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 48


H<strong>kk</strong>x&4 ¼fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh dh fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e@fu;e]<br />

okf"kZd vkSj vU; <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa½<br />

1- ¼d½ D;k /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> vuqikyu 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr gks jgk gS\<br />

vxj ugha rks ml<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k ------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k bl<strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ pSdIokb±V fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS\ vxj ugha] rks<br />

pSd Iokb±V <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> i'pkr~½ ------------ %<br />

2- ¼d½ D;k fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa <strong>dk</strong> mRRkj 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr fgUnh esa fn;k tkrk gS\<br />

vxj ugha rks <strong>dk</strong>j.k --------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k bl<strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ pSdIokb±V fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS\ vxj ugha rks pSd<br />

Iokb±V <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lq>ko ¼vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> i'pkr~½ ------------------- %<br />

49<br />

3. (a) The position of corespondence in Hindi. Whether prescribed<br />

targets have been achieved. If not, the reasons therefor. . . . .<br />

(b) Whether any check-point has been prescribed if not, the<br />

suggestions therefor (after discussion with officers) . . . . . . .<br />

(c) What efforts have been made to achieve the targets of<br />

percentage of Hindi letters in corrospondence and<br />

suggestions in this regard (after discussion with Officers) . . .<br />

4. (a) The total number of Officers/employees who do not<br />

possess the working knowledge of Hindi. . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

(b) The number of Officers/employees nominated for training<br />

in Hindi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

(c) The number of Officers/employees undergoing training in<br />

Hindi through correspondence course. . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

(d) Whether rosters has been made for training of remaining<br />

Officers/employees. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

5. (a) Whether typists/stenographers are trained in Hindi typing/<br />

stenography in office/undertaking as per target fixed in<br />

the Annual Programme.<br />

(b) The number of typists/stenographers nominated for training<br />

in Hindi typing/stenography. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

(c) What efforts are being made to train typists/stenographers of<br />

the offices/undertakings/Banks situated in regions 'A', 'B', &<br />

'C' as per targets fixed by them. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

(d) Whether any stenographer has been recruited after 20-8-1987.<br />

If so, whether he was trained in Hindi Stenography? In case<br />

Hindi Stenographers were not recruited, the reasons therefor.<br />

* (According to the proportion fixed for the region)<br />

** (The target relating to the training of stenographers is to<br />

be achieved by 31-3-90) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

6. (a) Whether devenagari typewriters are available as per specified<br />

target? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

OFFICERS<br />

EMPLOYEES<br />

TYPISTS STENOGRAPHER<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 49


50<br />

(b) if not, whether only devanagari typewriters have been<br />

purchased after 27.11.1987. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

7- <strong>dk</strong>;kZy;@miØe esa fgUnh fVIi.<strong>kh</strong>@<strong>iz</strong>k:i ys[ku dh fLFkfr ------------------------ %<br />

8- ¼d½ <strong>dk</strong>Su&<strong>dk</strong>Su ls vuqH<strong>kk</strong>x fgUnh esa 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, pqus<br />

x, gSa --------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k bu vuqH<strong>kk</strong>xksa esa ^^x** {ks= <strong>ds</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>j o la?k lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;Zy;ksa vkSj ogka jgus okys O;fDr;ksa ls i=kpkj <strong>dk</strong>s NksM+dj ckdh<br />

'kr&<strong>iz</strong>fr'kr <strong>dk</strong>;Z fgUnh esa gks jgk gS ------------------------------------------- %<br />

¼x½ vxj ugha] rks fdl gn rd fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z gks jgk gS vkSj c


51<br />

¼[k½ D;k <strong>dk</strong>;kZy;@miØe esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksus okyh lH<strong>kh</strong> eqgjsa vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gSa\ -- %<br />

14- ¼d½ D;k <strong>dk</strong>;kZy;@miØe }kjk vk;ksftr foH<strong>kk</strong>xh; inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa<br />

<strong>iz</strong>'u&i= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> cuk, tk jgs gSa vkSj mu<strong>dk</strong> mRrj fgUnh esa nsus <strong>dk</strong><br />

fodYi gS\ -------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ vxj ugha rks mu ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> C;kSjk] ftu esa ;g lqfo/<strong>kk</strong> ugha gS vkSj<br />

muesa ;g lqfo/<strong>kk</strong> miyC/k djkus <strong>ds</strong> fy, D;k mik; fd, tk jgs gSa\ ----- %<br />

15- ¼d½ fgUnh <strong>ds</strong> Js.<strong>kh</strong>okj fdrus in fjDr gSa vkSj dc ls fjDr gSa\ --------------- %<br />

¼[k½ fjDr inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, D;k <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh gS\ ------------------- %<br />

16- ¼d½ D;k fgUnh esa ewy <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk gS\ --------- %<br />

¼[k½ bl ;kstuk esa fdrus deZpkjh H<strong>kk</strong>x ys jgs gSa\ -------------------------------- %<br />

17- ¼d½ D;k <strong>dk</strong>;kZy;@miØe <strong>ds</strong> fu;U=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

vkfn <strong>ds</strong> fy, '<strong>kh</strong>YM ;kstuk pkyw dh xbZ gS\ -------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k ^^d** vkSj ^^[k** {ks=ksa esa ¼^^d** ls ^^?k**½ lH<strong>kh</strong> oxks± <strong>ds</strong><br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@ deZpkfj;ksa dh lsokiaft;ksa esa <strong>iz</strong>fo"V;ka fgUnh esa dh<br />

tk jgh gSa\ --------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼x½ fnukad 21-7-92 dh tkjh <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12024@2@92& jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼[k&2½ <strong>ds</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqlj.k esa D;k ^^d** vkSj ^^[k** {ks=ksa esa lH<strong>kh</strong><br />

jftLVjksa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka fgUnh esa dh tk jgh gS\ -------------------------------- %<br />

H<strong>kk</strong>x&5<br />

¼<strong>dk</strong>;kZy;@miØe }kjk fgUnh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> {ks= esa fy, x, vU; mYYks[kuh; dne½<br />

H<strong>kk</strong>x&6<br />

¼vuqH<strong>kk</strong>xksa@,d<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> foLr`r fujh{k.k½<br />

1- dqy vuqH<strong>kk</strong>xksa@,d<strong>dk</strong>sa dh la[;k--------------------------------------------------------- %<br />

2- fdrus vuqH<strong>kk</strong>xksa@,d<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> foLr`r fujh{k.k fd;k x;k ---------------------------- %<br />

3- fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jksa dh vfHk;qfDr ------------------------------------------------------- %<br />

fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> gLrk{kj------------------------------<br />

fujh{k.k vf/k<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong> uke---------------------------------<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 51


<strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 20003@2@87&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼[k 2½] fnukad 13-7-1987<br />

52<br />

fo"k;%— fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>fèr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy, frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>dk</strong> u;k <strong>iz</strong>ksQkekZA<br />

lanHkZ%— jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 15-4-86 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 20033@1@85&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼[k 2½A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>èh <strong>iz</strong>xfr ns[kus <strong>ds</strong> fy, lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong>s ,d frekgh <strong>iz</strong>xfr<br />

fjiksVZ Hksth tkrh gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa H<strong>kh</strong> bl fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> dh tkrh gSA lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ ,oa fgUnh lykg<strong>dk</strong>j<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh v/;{krk esa fnukad 27-5-87 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>Unzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd esa fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong>s cnyus <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko ij<br />

ppkZ gqbZ F<strong>kh</strong> rnuqlkj la'<strong>kk</strong>sfèr <strong>iz</strong>ksQkekZ dh <strong>iz</strong>fr layXu gSA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vuqjksè gS fd os viuh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ layXu<br />

<strong>iz</strong>ksQkekZ esa HkstsaA ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ twu 1987 <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh ls ykxw g<strong>ksx</strong>kA igys dh H<strong>kk</strong>afr gh ;g fjiksVZ <strong>iz</strong>R;sd frekgh dh lekfIr <strong>ds</strong> ckn<br />

,d eghus <strong>ds</strong> vUnj&vUnj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkst nh tkuh pkfg,A<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>kIr fjiksVks± dh leh{<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk dh tk,xhA vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@fuxeksa@daifu;ksa vkfn dh fjiksVks± dh<br />

leh{<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>fèr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk dh tk,xhA<br />

bl <strong>laca</strong>è esa bl ckr <strong>dk</strong> H<strong>kh</strong> /;ku j[<strong>kk</strong> tk, fd lac)@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@daifu;ksa@fuxeksa vkfn }kjk ,d lesfdr fjiksVZ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

}kjk Nekgh ¼flrEcj rF<strong>kk</strong> ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr Nekgh½ vkèkj ij] u fd frekgh] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hksth tk,A <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s viuh fjiksVZ<br />

dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstus dh vko';drk ugha gSA<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>èh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZA<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke rkjh[k <strong>dk</strong>s lekIr frekgh<br />

H<strong>kk</strong>x&1% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>èh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqikyu dh fLFkfr%<br />

1- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e dh èkjk 3¼3½ <strong>ds</strong> f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i <strong>ds</strong>oy ;<strong>ksx</strong><br />

vèhu frekgh esa tkjh fd, x, <strong>dk</strong>xtkr esa tkjh vaxzsth esa tkjh<br />

d- lkekU; vkns'k] vuqns'k]<br />

ifji= Kkiu] ladYi<br />

vfèlwpuk,a] fu;e%<br />

[k- <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud o vU; <strong>iz</strong>frosnu%<br />

x- vU; ¼Li"V djsa½%<br />

2- fgUnh i=kpkj%<br />

d- fgUnh esa dqy <strong>iz</strong>kIr i=ksa vkfn<br />

dh la[;k%<br />

[k- ftu<strong>dk</strong> fgUnh esa mÙkj fn;k<br />

x;k%<br />

x- ftu<strong>dk</strong> vaxzsth esa mÙkj fn;k<br />

x;k%<br />

3- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk Hksts x,<br />

i=ksa@rkjksa <strong>dk</strong> C;kSjk%<br />

uksV%μea=ky;ksa <strong>ds</strong> chp fd, x, vkilh i=kpkj <strong>ds</strong> vkadM+s '<strong>kk</strong>fey ugha fd, tk,axsA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 52


d- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa dh jkT;<br />

lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

[k- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= <strong>ds</strong> xSj lj<strong>dk</strong>jh<br />

O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

x- ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

?k- ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

³- ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

;<strong>ksx</strong>%μ<br />

d- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa dh jkT;<br />

lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

[k- ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

x- ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

?k- ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

;<strong>ksx</strong>%μ<br />

53<br />

d&{ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

[k&{ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

x&{ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

d- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa dh<br />

jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

[k- ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>dk</strong>;kZykas <strong>dk</strong>s Hksts x, i=kfn<br />

fgUnh esa<br />

vaxzsth esa<br />

i= rkj i= rkj<br />

;<strong>ksx</strong>%μ<br />

4- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls <strong>laca</strong>fèr fLFkfr ¼buesa <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu daifu;ksa@fuxeksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; '<strong>kk</strong>fey gSa½<br />

d- dqy <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k%<br />

[k- fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> varxZr bl frekgh esa<br />

fdrus <strong>dk</strong>;kZy; vfèlwfpr fd, x, gSaA<br />

lac) v/<strong>kh</strong>uLFk daiuh<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>;kZy; fuxe<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 53


54<br />

x- dqy fdrus <strong>dk</strong>;kZy; fu;e 10¼4½<br />

<strong>ds</strong> varxZr vfèlwfpr fd, tk<br />

pq<strong>ds</strong> gSaA<br />

?k- ftu<strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 8¼4½ <strong>ds</strong> varxZr<br />

frekgh esa <strong>ds</strong>oy fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong><br />

fy, vkns'k tkjh fd, x, gSaA<br />

³- fdrus vH<strong>kh</strong> ckdh gSaA<br />

p- fdruksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ka<br />

xfBr gSaA<br />

N- fdruksa esa vH<strong>kh</strong> xfBr gksuh gSaA<br />

t- fdruksa esa <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh frekgh<br />

esa cSB<strong>ds</strong>a ugha gqbZA<br />

5- <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr fdruksa <strong>dk</strong>s frekgh esa iqjLd`r fd;k x;k%<br />

d- fVIi.k@vkys[ku <strong>laca</strong>èh <strong>iz</strong>ksRlkgu<br />

iqjL<strong>dk</strong>j%<br />

[k- Vad.k@vk'kqfyfi <strong>laca</strong>èh <strong>iz</strong>ksRlkgu<br />

HkÙ<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j%<br />

x- vU; iqjL<strong>dk</strong>j%<br />

6- i=&if=<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>ds</strong> ckjs esa tku<strong>dk</strong>jh%<br />

d- dqy fdruh if=<strong>dk</strong>,a <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr<br />

dh tk jgh gSa%<br />

[k- fdruh if=<strong>dk</strong>,a fgUnh esa vFkok<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa NiokbZ tkrh gSa%<br />

7- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>èh fujh{k.k%<br />

1- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

}kjk fdrus fujh{k.k fd,<br />

x,%<br />

2- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

}kjk fdrus fujh{k.k fd,<br />

x,%<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> ea=ky;@<br />

foH<strong>kk</strong>x }kjk la;qDr :i ls fdrus<br />

fujh{k.k fd, x,%<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

frekgh esa<br />

deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

vc rd o"kZ<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 54


H<strong>kk</strong>x&II% vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>laca</strong>èh C;kSjk ¼lewg ^^?k** <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

jktif=r vjktif=r<br />

8- d- vfè<strong>dk</strong>fj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh dqy la[;k%<br />

[k- ftu<strong>dk</strong>s fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku <strong>iz</strong>kIr gS%<br />

9- d- dqy fdrus vuqH<strong>kk</strong>x gSa frekgh esa dqy vc rd<br />

[k- muesa fdrus fgUnh esa <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V gSa%<br />

10- <strong>iz</strong>f'k{k.k ¼fgUnh½<br />

<strong>iz</strong>cksè <strong>iz</strong>oh.k <strong>iz</strong>kKk<br />

d- vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa<br />

dh la[;k ftUgsa fgUnh esa<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS%<br />

[k- buesa ls fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik<br />

jgs gSa%<br />

uksV%μ<strong>iz</strong>cksè <strong>iz</strong>oh.k vkSj <strong>iz</strong>kK <strong>ds</strong> varxZr fn, tkus okys vkadM+ksa <strong>dk</strong> vkèkj deZpkjh }kjk nh tkus okys vafre visf{kr ijh{<strong>kk</strong> ls gS%<br />

11- <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> fooj.k% <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa vfè<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

dh la[;k<br />

d- o"kZ esa frekgh ls igys fdruh<br />

<strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a vk;ksftr gqbZ vkSj<br />

muesa <strong>iz</strong>f'kf{kr gksus okyksa dh<br />

la[;k%<br />

[k- bl frekgh esa fdruh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a<br />

vk;ksftr gqbZ vkSj muesa <strong>iz</strong>f'kf{kr<br />

gksus okyksa dh la[;k%<br />

12- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk fgUnh esa <strong>dk</strong>e<br />

<strong>dk</strong> fooj.k tks fgUnh esa <strong>iz</strong>f'kf{kr esa <strong>iz</strong>f'kf{kr djus okys<br />

gSa vkSj fgUnh esa <strong>dk</strong>e djrs g®%<br />

vfè<strong>dk</strong>jh<br />

deZpkjh<br />

13- <strong>iz</strong>f'k{k.k ¼vk'kqfyfi@Vad.k½ vk'kqfyfi Vad.k<br />

d- dqy Vad<strong>dk</strong>sa o vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa<br />

dh la[;k<br />

[k- buesa ls fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k<br />

tkuus okyksa dh la[;k%<br />

x- ftuls fgUnh vk'kqfyfi@<br />

Vad.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e fy;k<br />

tkrk gS%<br />

?k- ftu<strong>dk</strong>s vk'kqfyfi@Vad.k esa<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk visf{kr gS%<br />

³- tks <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gSa%<br />

55<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 55


14- ;kaf=d lqfoèkvksa <strong>laca</strong>èh C;kSjk% jkseu fgUnh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ;<strong>ksx</strong><br />

1- d- dqy VkbijkbVj<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

2- d- dqy bysfDVªd@bysDVªkfud VkbijkbVj<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

3- d- dqy Vsyhf<strong>iz</strong>UVj<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

4- d- dqy VsysDl<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

5- d- dqy irkys[<strong>kh</strong><br />

e'<strong>kh</strong>usa<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

6- d- dqy oMZ <strong>iz</strong>kslslj<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

7- d- dqy daI;wVj<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

8- d- dqy vU; midj.k ¼Li"V djsa½<br />

[k- frekgh esa [kjhn<br />

dh la[;k<br />

uksV%μ <strong>ds</strong>oy mUghsa daI;wVjksa ls <strong>laca</strong>fèr vkadM+s fn, tk,a ftuesa fdlh fyfid ¼jkseu@nsoukxjh½<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gksrk gSA tks daI;wVj <strong>ds</strong>oy <strong>iz</strong>kslsl dUVªksy <strong>ds</strong> fy, mi;<strong>ksx</strong> esa vkrs gSa vFkok tks<br />

fd iw.kZr% ,sukykWx gS mu<strong>ds</strong> ckjs esa vkadM+s nsus dh vko';drk ugha gSA<br />

15- <strong>dk</strong>sM] eSuqvy] QkeZ vkfn <strong>dk</strong> vuqokn% <strong>dk</strong>sM eSuqvy QkeZ<br />

<strong>iz</strong>fØ;k lkfgR;<br />

d- dqy la[;k%<br />

[k- fdrus f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Niok@<br />

lkbDyksLVkby djk fy, x, gSa%<br />

x- fdruksa <strong>dk</strong> vuqokn vH<strong>kh</strong> ckdh gS%<br />

?k- fdruksa <strong>dk</strong> vuqokn gks pq<strong>dk</strong> gS ysfdu<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Nis ugha gSa%<br />

56<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 56


16- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa fgUnh inksa ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk%<br />

inuke inksa dh la[;k fuèkZfjr ekud <strong>ds</strong> vfrfjDr in l`ftr<br />

Lohd`r@Hkjs gq, vuqlkj vfrfjDr inksa djkus <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

dh vko';drk orZeku fLFkfr<br />

17- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>fèr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong> fooj.k%<br />

d- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfè<strong>dk</strong>jh ¼la;qDr lfpo½<br />

<strong>dk</strong> uke rF<strong>kk</strong> nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

[k- mi lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ <strong>dk</strong> uke<br />

rF<strong>kk</strong> nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

x- mi funs'kd@lgk;d funs'kd <strong>dk</strong><br />

uke rF<strong>kk</strong> nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

57<br />

gLrk{kj<br />

Hkstus okys vfè<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke<br />

inuke<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 2003@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&1½] fnukad 29-11-1988<br />

fo"k;%— ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk vius lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hksth tkus okyh Nikgh fjiksVZ <strong>dk</strong> jí fd;k<br />

tkukA<br />

v/<strong>kk</strong>sg Lrk{kjh <strong>dk</strong>s dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 15&4&1986 <strong>ds</strong> lela[;d <strong>dk</strong>ñ Kkñ <strong>ds</strong> vuqikyu esa<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk vius lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr tks Nekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ Hksth tkrh gS] mls<br />

vc u eaxk, tkus <strong>dk</strong> fu.kZ; fd;k x;k gSs A vr% Hkfo"; esa vius lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn dh Nekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x u<br />

fHktok,a vfirq os vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh vfUre frekgh ¼31 ekpZ dh lekIr gksus okyh½ dh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh<br />

,d <strong>iz</strong>fr fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ esa mi lfpo ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] yksduk;d Hkou] [<strong>kk</strong>u ekfdZV ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s vius vxzs"k.k i= <strong>ds</strong> lkFk<br />

Hkst fn;k djsaA lkFk esa ;g H<strong>kh</strong> lwfpr djsa fd mu<strong>ds</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vUrxZr dqy fdrusa <strong>dk</strong>;kZy; vkSj miØe vkfn gSA vkSj buesa ls fdu&fdu<br />

dh fjiksVZ layXu gS] ;fn vifjgk;Z <strong>dk</strong>j.ko'k fdlh <strong>dk</strong>;kZy;@miØe dh fjiksVZ layXu ugha dh tk jgh gS rks ;g n'<strong>kk</strong>Z;k tk, fd fdu <strong>dk</strong>j.<strong>kk</strong>sa ls ,slk<br />

gqvkA<br />

2- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd os 31 ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh fjiksVZ <strong>iz</strong>R;sd o"kZ 30 twu rd vo'; fHktok nsaA bl<br />

ckr <strong>dk</strong> fo'ks"k :i ls /;ku j[<strong>kk</strong> tk,a fd ;g fjiksVZ sle; ij <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> ;F<strong>kk</strong>lEHko mik; fd, tk,a rkfd fjiksVZ ;F<strong>kk</strong>le; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x esa<br />

igqap l<strong>ds</strong>aA<br />

3- d`i;k ;g /;ku j[ksa fd vfUre frekgh dh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;] miØe vkfn lh/ks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s ugha HkstsxsaA<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh fjiksVksZ dh ,d&,d <strong>iz</strong>fr ,d vxzs"k.k i= <strong>ds</strong> lkFk gh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s HkstsaxsA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 57


58<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼x`g ea=ky;½ <strong>dk</strong> fnukad 6 vxLr] K<strong>kk</strong>iu la- 12024@4@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ&¼[k&2½<br />

fo"k;%— <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fofHkUu <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@cSa<strong>dk</strong>sa@miØeksa@daifu;ksa@fuxeksa vkfn }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong><br />

<strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh lwpuk] <strong>dk</strong>;Zlwph@<strong>dk</strong>;Zo`Ùk vkfn Hksts tkus <strong>ds</strong><br />

<strong>laca</strong>/k esaA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 20-9-1980 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la[;k 20033@6@79&jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&1½ <strong>ds</strong> vUrxZr fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> frekgh<br />

<strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>dk</strong> ,d <strong>iz</strong>ksQkekZ tkjh djrs gq, lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os viuh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ ml <strong>iz</strong>ksQkekZ esa frekgh<br />

lekIr gksus <strong>ds</strong> ,d ekg <strong>ds</strong> vanj&vanj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fHktok fn;k djsaA lkFk gh ;g H<strong>kh</strong> dgk x;k F<strong>kk</strong> fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>kIr frekgh<br />

<strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ¼eq[;ky;½ }kjk dh tk,xh fdarq lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@daifu;ksa vkfn ls <strong>iz</strong>kIr frekgh<br />

<strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh leh{<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vFkok eq[;ky; Loa; djsaxsA rRi'pkr fnukad 15-4-1986 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk-la- 20033@1@85&jk-<br />

H<strong>kk</strong>- ¼[k&1½ }kjk ;g vuqjks/k fd;k x;k fd lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh lesfdr <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>fr Nekgh Hksth tk, rF<strong>kk</strong> ;g H<strong>kh</strong> dgk x;k fd lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;@miØe vkfn viuh fjiksVZ dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

¼eq[;ky;½ <strong>dk</strong>s u HkstsaA bl foH<strong>kk</strong>x }kjk fnukad 29-11-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la- 20003@1@87&jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&1½ }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s Li"V<br />

fd;k x;k fd os vius lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn dh Nekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s u fHktok,a vfirq vius lH<strong>kh</strong><br />

lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn dh vafre frekgh 31 ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh fjiksVZ dh ,d&,d <strong>iz</strong>fr fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ esa vius vxzs"k.k i=<br />

<strong>ds</strong> lkFk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fHktok nsaA<br />

2- mi;qZDr Li"Vhdj.k <strong>ds</strong> ckotwn H<strong>kh</strong> dqN lEc)@ v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@mideksZ vkfn }kjk vius lEcfU/kr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s Hksth tkus<br />

okyh fjiksZVksa dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s Hksth tkrh jgh gSA vr% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 9&5&1989 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>-Kk-la- 12024@7@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&2½ }kjk iqu% vuqjks/k fd;k x;k fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fofHkUu lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxe vkfn jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lEcU/<strong>kk</strong>sa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksZV dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s<br />

u Hksts cfYd vius ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstus <strong>ds</strong> lkFk bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> muls lEcf/kr {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; rF<strong>kk</strong> uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

lfefr ¼tgka dgha gks½ <strong>dk</strong>s Hksth tk,A Bhd ;gh fLFkfr lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa miØeksa vkfn }kjk vk;ksftr dh tkus okyh jkTkH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> lEcU/k esa H<strong>kh</strong> gSA <strong>iz</strong>k;% ns[<strong>kk</strong> x;k gs fd lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;Zy;ksa @miØeksa vkfn }kjk vk;ksftr dh tkus okyh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa dh lwpuk] <strong>dk</strong>;Zlwph] <strong>dk</strong>;Zo`r rF<strong>kk</strong> viuh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksZV dh <strong>iz</strong>fr H<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lfpo] la;qDr lfpo<br />

ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s Hkst nh tkrh gSA<br />

3- mi;qZDr <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa iqu% Li"V fd;k tkrk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s <strong>ds</strong>oy ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk gh frekgh<br />

fjiksZV@cSB<strong>dk</strong>sa dh lwpuk,a@ <strong>dk</strong>;Zo`r bR;kfn Hksth tk,aaA fofHk= lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;@cSad@miØe@fuxe vkfn bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh fjiksVZ@lwpuk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼eq[;ky;½ ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s u HkstsaA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk Hksth tkus okyh lwpuk milfpo ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>iz</strong>Fke<br />

ry] yksduk;d Hkou&ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s Hksth tkuh pkfg, rF<strong>kk</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;@cSB<strong>dk</strong>sa@miØe vkfn viuh jk-H<strong>kk</strong>-<strong>dk</strong>- la- cSB<strong>dk</strong>sa dh<br />

lwpuk] <strong>dk</strong>;Zo`r@<strong>dk</strong>;Zlwph ,ao frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksZV vkfn vius {ks= ls lEcfU/kr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> {ksf=; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s gh HkstsaA {ksf=;<br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z{ks= ,ao irs vuqyXud ^^d** esa fn, x, gSA<br />

4- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os bl <strong>laca</strong>U/k esa foLr`r funs'k vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkfn <strong>dk</strong>s<br />

tkjh djsa rF<strong>kk</strong> mi;qZDr fLFkfr mu<strong>ds</strong> /;ku esa yk nsaA<br />

5- d`i;k tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktok,aA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 58


59<br />

vuqyXud ^^d**<br />

1- mifuns'kd ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ 1- egkjk"Vª<br />

{ksf=; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; ¼if'pe½ 2- xqtjkr<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x@x`g ea=ky; 3- xksok<br />

rhljh ekyk] <strong>dk</strong>elZ gkml] 4- nknjk ,ao uxj gosyh ¼la?k jkT; {ks=½<br />

djhe H<strong>kk</strong>; jksM] csykMZ ,LVsV] cEcbZ&400039<br />

2- mifuns'kd ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ 1- if'pe caxky<br />

{ksf=; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; ¼iwoZ½ 2- mM+hlk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x@x`g ea=ky; 3- fcgkj<br />

19 oka ry] f}rh; cgqryh; Hkou 4- vaMeku fu<strong>dk</strong>sckj }hi<br />

234@4 vkpk;Z ts-lh-cksl-jksM+]<br />

dydRrk &700020<br />

3- mifuns'kd ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ 1- vkaU/kz <strong>iz</strong>ns'k<br />

{ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; ¼nf{k.k½ 2- dukZVd<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x@x`g ea=ky;<br />

5@1 ts-lh-jksM-] csaxywj&560002<br />

4- mifuns'kd ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½ 2- iatkc<br />

{ksf=; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; ¼mÙkj½ 2- gfj;k.<strong>kk</strong><br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x@x`g e`=ky; 3- mÙkj <strong>iz</strong>ns'k<br />

dejk la- 302] lh-th-vks- Hkou] 4- fgekpy <strong>iz</strong>ns'k<br />

deyk usg: uxj] 5- paMhx


60<br />

<strong>dk</strong>-K<strong>kk</strong>- la- 20003@2@93 jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&2½] fnukad 24-5-1993<br />

fo"k;%— <strong>ds</strong>Unzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh 22 oha cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Ùk ij vuqorhZ <strong>dk</strong>;Zokgh&fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong><br />

<strong>iz</strong>ksQkeZ esa la'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 16 tuojh 1990 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 20014@1@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½ <strong>ds</strong> Øe esa lwfpr fd;k tkrk gS fd <strong>ds</strong>Unzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>dk</strong>s 8 tuojh 1993 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkeZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lanHkZ esa ppkZ gqbZ F<strong>kh</strong>( rnuqlkj ml <strong>iz</strong>ksQkeZ<br />

esa dqN la'<strong>kk</strong>s/ku fd, x, gSaA la'<strong>kk</strong>sf/kr <strong>iz</strong>kQkeZ dh <strong>iz</strong>fr layXu gSA ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ 1-4-1993 ls vkjaHk gksus okyh frekgh ls ykxw fd;k tk,xkA<br />

vuqjks/k gS fd Hkfo"; esa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ Hkstrs le; blh <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A<br />

2- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd os bl la'<strong>kk</strong>ss/ku <strong>dk</strong>s vius lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsa rF<strong>kk</strong><br />

mUgsa ;g H<strong>kh</strong> lq>ko nsa fd os viuh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ u, <strong>iz</strong>ksQkeZ esa gh Hkjdj <strong>laca</strong>f/kr {ks= esa fLFkr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy;<br />

<strong>dk</strong>s gj frekgh dh lekfIr <strong>ds</strong> ckn 20 fnuksa <strong>ds</strong> vanj fHkotk nsaA <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn dh fjiksVks± <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

eq[;ky; <strong>dk</strong>s u Hkstk tk,A<br />

3- bl lanHkZ esa tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> HkstsaA<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeks <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&lekIr frekgh&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

1- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vUrxZr frekgh esa tkjh <strong>dk</strong>xtkr%<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i <strong>ds</strong>oy vaxzsth ;<strong>ksx</strong><br />

ls tkjh esa tkjh<br />

¼d½ lkekU; vkns'k%<br />

¼[k½ Kkiu] ladYi vf/klwpuk,a] fu;e vkfn ---------------------------------------- %<br />

¼x½ djkj lafonk rF<strong>kk</strong> VsUMj uksfVl vkfn ---------------------------------------------- %<br />

¼?k½ vU;] ¼Li"V djsa½<br />

2- fgUnh i=kpkj dh fLFkfr<br />

¼d½ fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr dqy i=kfn ------------------------------------------------------------ %<br />

¼[k½ ftu<strong>dk</strong> fgUnh esa mÙkj fn;k x;k ----------------------------------------------------- %<br />

¼x½ ftu<strong>dk</strong> vaxsth esa mÙkj fn;k x;k --------------------------------------------------- %<br />

¼?k½ ftu<strong>dk</strong> mÙkj nsuk visf{kr ugha F<strong>kk</strong> ------------------------------------------------- %<br />

3- ¼d½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk Hksts x, i=ksa <strong>dk</strong> C;kSjk<br />

¼^^d** ,oa ^^[k** esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,½<br />

¼1½ ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa dh<br />

jkT;@la?k jkT; ^^d** {ks= <strong>dk</strong>s ------------------------------------- %<br />

{ks= dh lj<strong>dk</strong>jksa] mu<strong>ds</strong> ^^[k* {ks= <strong>dk</strong>s -------------------------------------- %<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa ;k xSj lj<strong>dk</strong>jh ;<strong>ksx</strong> -------------------------------------------------- %<br />

O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= vkfn<br />

¼2½ ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa esa fLFkr ^^d** {ks= <strong>dk</strong>s ------------------------------------- %<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ^^[k** {ks= <strong>dk</strong>s ------------------------------------- %<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= ;<strong>ksx</strong> ---------------------------------------------------<br />

vkfn<br />

dqy i= fgUnh i=ksa <strong>dk</strong> y{;<br />

<strong>iz</strong>fr'kr<br />

fgUnh vaxzsth frekgh fiNyh<br />

esa esa esa frekgh<br />

esa<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 60


¼3½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= vkfn ------------------------------------------------------- %<br />

dqy ;<strong>ksx</strong> --------<br />

3-¼[k½ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk Hksts x, rkjksa@VSysDl@QSDl rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong><br />

}kjk rS;kj vkjs[<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> C;kSjk%<br />

dqy rkj@VsysDl@ fgUnh rkjksa@ y{;<br />

csrkj@QSDl@ VSysDl@QSDl@<br />

vkjs[k vkfn vkjs[k vkfn<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr<br />

fgUnh esa vaxzsth esa bl fiNyh<br />

Hksts x, Hksts x, frekgh esa frekgh esa<br />

¼1½ ^d* rF<strong>kk</strong>^[k* {ks= <strong>dk</strong>s Hksts x, %<br />

¼2½ ^^x** {ks= <strong>dk</strong>s Hksts x, --------------------------------------------------------<br />

3- ¼x½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk Hksts x, i=ksa <strong>dk</strong> C;kSjk<br />

^^x** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

¼1½ ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks=ksa dh<br />

jkT;@la?k jkT; ^^d** {ks- <strong>dk</strong>s-------------------------------------- %<br />

{ks= dh lj<strong>dk</strong>jksa] mu<strong>ds</strong> ^^[k* {ks= <strong>dk</strong>s -------------------------------------- %<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa ;k xSj lj<strong>dk</strong>jh ;<strong>ksx</strong> -------------------------------------------------- %<br />

O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= vkfn<br />

¼2½ ^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= esa fLFkr ^^d** {ks- <strong>dk</strong>s-------------------------------------- %<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ^^[k** {ks= <strong>dk</strong>s ------------------------------------- %<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= ;<strong>ksx</strong> -------------------------------------------------- %<br />

vkfn<br />

¼3½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i= vkfn% --------------------------------------------------------<br />

dqy ;<strong>ksx</strong> --------<br />

4- ¼d½ dqy fdrus vuqH<strong>kk</strong>x gS----------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ dqy fdrus vuqH<strong>kk</strong>xksa dh fjiksVZ lesfdr dj<strong>ds</strong> ;g fjiksVZ rS;kj<br />

dh xbZ gSaA -------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼x½ buesa ls fdrus fgUnh esa 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V gSA ----------<br />

¼?k½ fdrus vuqH<strong>kk</strong>xksa esa dqN fo"k; fgUnh esa <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V gSA ---------------<br />

5- fgUnh esa ewy <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk% --------------------------------------------------<br />

¼d½ D;k <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk ykxw dh xbZ gS% ----------------------------------------------------<br />

¼[k½ ;fn gka] rks fdrus deZpkjh blesa H<strong>kk</strong>x ys jgs gSa% --------------------------------------<br />

61<br />

dqy i= fgUnh i=ksa <strong>dk</strong> y{;<br />

dh la[;k <strong>iz</strong>fr'kr<br />

fgUnh vaxzsth frekgh fiNyh<br />

esa esa esa frekgh<br />

esa<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 61


6- foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr esa fgUnh <strong>dk</strong> fodYi%<br />

¼d½ dqy ijh{<strong>kk</strong>vksa dh la[;k ------------------------------------------------------------------ %<br />

¼[k½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh la[;k ftuesa <strong>iz</strong>'u&i= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> miyC/k gS --------------------------- %<br />

¼x½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh la[;k ftuesa fgUnh esa mÙkj nsus <strong>dk</strong> fodyi miyC/k gS ----------- %<br />

¼?k½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh lwph ftuesa <strong>iz</strong>'u&i= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ugha gS ;k fgUnh esa mÙkj nsus <strong>dk</strong><br />

fodYi ugha fn;k x;k----------------------------------------------------------------------<br />

¼uksV% blesa ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk vk;ksftr lH<strong>kh</strong> foH<strong>kk</strong>xh;@inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa ls <strong>laca</strong>fèr<br />

lwpuk nh tkrh gS pkgs ;g ijh{<strong>kk</strong>,a lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>ds</strong><br />

fy, ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk vk;ksftr dh tkrh gksa½<br />

7- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fu;U=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls <strong>laca</strong>f/kr fLFkfr%<br />

lEc} v/<strong>kh</strong>uLFk daiuh@<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>;kZy; fuxe vkfn<br />

¼d½ ^^d** o ^^[k** {ks= esa dqy <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k ----------------------------------- %<br />

¼[k½ mijksDr esa ls fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> vUrxZr vc rd<br />

fdrus <strong>dk</strong>;kZy; vf/klwfpr fd, x, gSa ----------------------------------------------- %<br />

¼x½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh dqy la[;k ----------------------------------------- %<br />

¼?k½ mijksDr esa ls fdrus <strong>dk</strong>;kZy; fu;e 10¼4½<br />

<strong>ds</strong> vUrxZr vc rd vf/klwfpr fd, x, g® ----------------------------------------- %<br />

¼M-½ dqy fdrus <strong>dk</strong>;kZy;ksa essa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

lfefr;ka xfBr gSa --------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼p½ fdrukss esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh<br />

frekgh cSBd ugha gqbZ---------------------------------------------------------------------- %<br />

8- fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fujh{k.k%<br />

¼d½ dqy fdrus <strong>dk</strong>;kZy;ksa@vuqH<strong>kk</strong>xksa @<strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> frekgh esa fujh{k.k<br />

fd;k x;k ------------------------------------------------------------------------------------ %<br />

¼[k½ o"kZ esa vc rd fdrus <strong>dk</strong>;kZy;ks@vuqH<strong>kk</strong>xksa@<strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fujh{k.k fd, x, ------- %<br />

9- deZpkfj;ksa <strong>dk</strong> fgUnh K<strong>kk</strong>u% jktif=r vjktif=r<br />

¼d½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa ,oa deZpkfj;ksa dh dqy la[;k ---------------------------------------- %<br />

¼[k½ ftu<strong>dk</strong>s fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr gS -------------------------------------------- %<br />

¼x½ ftu<strong>dk</strong>s fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr gS ------------------------------------------------------- %<br />

¼/k½ tks viuk vf/k<strong>dk</strong>'ka <strong>dk</strong>;Z fgUnh esa djrs gSa ------------------------------------------- %<br />

10- <strong>iz</strong>f'k{k.k ¼fgUnh½% <strong>iz</strong>cks/k <strong>iz</strong>oh.k <strong>iz</strong>kKk<br />

¼d½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh la[;k ftUgsa fgUnh esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS ---------------- %<br />

¼[k½ fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gSa<br />

¼x½ deZpkfj;ksa dh la[;k ftUgsa fgUnh esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS ----------------- %<br />

¼?k½ fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gSa<br />

¼uksV% <strong>iz</strong>cks/k] <strong>iz</strong>oh.k vkSj <strong>iz</strong>kK <strong>ds</strong> vUrxZr fn, tkus okys vkadM+ksa <strong>dk</strong> vk/<strong>kk</strong>j deZpkjh<br />

}kjk nh tkus okyh vfUre ijh{<strong>kk</strong>vksa ls gSA mnkgj.k <strong>ds</strong> rkSj ij ;fn fdlh<br />

deZpkjh <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>kK <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsuk gS rks ¼d½ H<strong>kk</strong>x esa mldh fxurh <strong>iz</strong>kK ls uhps<br />

u dh tk,A ;fn mlus vH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>cks/k@<strong>iz</strong>oh.k <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k H<strong>kh</strong> ysuk rks H<strong>kh</strong> mldh<br />

fxurh <strong>iz</strong>cks/k@<strong>iz</strong>oh.k ls uhps u dh tk,A½<br />

62<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 62


11- <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a%<br />

¼d½ fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh@ fgUnh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr gSa ftUgsa<br />

vH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk esa <strong>iz</strong>f'kf{kr fd;k tkuk gS -------------------------------------------- %<br />

¼[k½ bl frekgh esa fdrus vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ks <strong>dk</strong>s ----------------------------------- %<br />

<strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa <strong>iz</strong>f'kf{kr fd;k x;k---------------------------------------------------- %<br />

¼x½ o"kZ esa vc rd fdrus vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ks <strong>dk</strong>s<br />

<strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa <strong>iz</strong>f'kf{kr fd;k x;k---------------------------------------------------- %<br />

12- ea=k;y@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong> fooj.k tks fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vkSj <strong>fganh</strong> essa <strong>dk</strong>e djrs gS%<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

¼d½ fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk esa <strong>iz</strong>f'kf{kr ------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ fgUnh esa <strong>dk</strong>e djus okys ------------------------------------------------------------------ %<br />

13- vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k%<br />

¼d½ dqy fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh vuqokn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa <strong>dk</strong>;Zjr gSa-------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fdruksa us <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks ls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>iz</strong>kRr fd;k gS --------------- %<br />

¼x½ fdruksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS ------------------------------------------------- %<br />

14- vk'kqfyfi@Vad.k <strong>iz</strong>f'k{k.k% --------------------------------------------------------------- % vk'kqfyfid Vad.k<br />

¼d½ vk'kqafyfi<strong>dk</strong>sa@Vad<strong>dk</strong>sa dh dqy la[;k---------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fgUnh vk'kafyfid@Vad.k tkuus okys ---------------------------------------- %<br />

¼x½ ftuls fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e fy;k tkrk gS ----------------------------- %<br />

¼?k½ ftu<strong>dk</strong>s vk'kqfyfi@Vad.k esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk visf{kr gS ---------------------- %<br />

¼³½ tks <strong>iz</strong>f'k{k.k ij jgs gSa ---------------------------------------------------------------------- %<br />

¼p½ frekgh esa fdrus vk'kqfyfid@Vad.k HkrhZ fd, x, --------------------------------- %<br />

¼N½ buesa ls fdrus fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k tkurs gSa-------------------------------------- %<br />

15- VkbijkbVjksa <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> C;kSjk% ----------------------------------------------------------------- % dqy jkseu fgUnh fgUnh y{;<br />

¼d½ VkbijkbVjksa dh la[;k --------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

16- vU; ;kfU=d lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> C;kSjk% % jkseu fgUnh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ;<strong>ksx</strong><br />

1- ¼d½ dqy bySDVªkfud VkbijkbVj ------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

2-¼d½ dqy Vsyhf<strong>iz</strong>UVj ------------------------------------------------------------------------------ %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

3- ¼d½ dqy VsysDl e'<strong>kh</strong>us ------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

4- ¼d½ dqy irk ys[<strong>kh</strong> e'<strong>kh</strong>us --------------------------------------------------------------------- % jkseu fgUnh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ;<strong>ksx</strong><br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

63<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 63


5- ¼d½ dqy oMZ <strong>iz</strong>kslslj<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

6- ¼d½ dqy dEI;wVj-------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

7- ¼d½ dqy vU; midj.k ¼Li"V djsa½ -------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa [kjhn dh la[;k --------------------------------------------------------------- %<br />

¼uksV% <strong>ds</strong>oy mUgha dEI;wVjksa ls <strong>laca</strong>f/kr vkadM+s fn, tk,a ftuesa fdlh fyfi jkseu@nsoukxjh<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;kxs gksrk gSA tks dEI;wVj <strong>ds</strong>oy <strong>iz</strong>kslsl dUVªksy <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa vkrs gSa vFkok<br />

tks fd iw.kZr% ,sukykWx gSa mu<strong>ds</strong> ckjs esa vkadM+s nsuk vko';d ugha<br />

64<br />

17- dEI;wVjhdj.k%<br />

¼d½ D;k dEI;wVjhdj.k dh <strong>dk</strong>sbZ ;kstuk foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fopkjk/<strong>kh</strong>u ;k <strong>dk</strong>;kZUo;u v/<strong>kh</strong>u<br />

gS\ --------------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ ;fn gka] rks D;k bl<strong>ds</strong> fy, lksQ~Vos;j fgUnh esa H<strong>kh</strong> cuok;k tk jgk gS rF<strong>kk</strong> mls<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ca/k fd, tk jgs gSaa\ --------------------------------------- %<br />

18- <strong>dk</strong>sM] eSuqvy] QkeZ vkfn <strong>dk</strong> vuqokn% <strong>dk</strong>sM] eSuqvy <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR;<br />

¼d½ dqy la[;k ----------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ fdrus f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Ni@lkbZDyksLVkby gks pq<strong>ds</strong> gSa--------------------------------- %<br />

¼x½ fdruksa <strong>dk</strong> vuqokn vH<strong>kh</strong> ckdh gS------------------------------------------------------- %<br />

¼?k½ fdrus <strong>dk</strong> vuqokn gks pq<strong>dk</strong> gS ij f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Nis ugha ------------------------- %<br />

¼³½ fdrus Ni x, gSa ij v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s forfjr ugha<br />

gq, --------------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

18- ¼1½ fof/kd fu;e%<br />

¼d½ fdrus fu;eksa <strong>dk</strong> fgUnh vuqokn vH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ugha gqvk ------------------------- %<br />

¼[k½ mijksDr fu;e dc fof/k ea=ky; <strong>dk</strong>s vuqokn gsrq Hksts x, ----------------------- %<br />

19- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa fgUnh inksa ls <strong>laca</strong>f/kr lwpuk%<br />

Øe inuke inksa dh la[;k dc ls fjDr inksa <strong>dk</strong> Hkjus <strong>ds</strong><br />

lañ Lohd`r fjDr fjDr gSa fy, D;k <strong>dk</strong>;Zokgh<br />

dh xbZ<br />

1 2 3 4 5 6<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 64


65<br />

20- <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus ls <strong>laca</strong>f/kr tku<strong>dk</strong>jh%<br />

Øe <strong>dk</strong>;kZy; inuke inksa dh la[;k dc ls fjDr inksa <strong>dk</strong> Hkjus <strong>ds</strong><br />

lañ <strong>dk</strong> uke Lohd`r fjDr fjDr gSa gsrq D;k <strong>dk</strong>;Zokgh<br />

dh xbZ<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

20 ¼d½ <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk%<br />

Øe <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>;kZy; }kjk inksa fdrus inksa <strong>ds</strong> ;fn <strong>iz</strong>Lrko foÙk in <strong>ds</strong><br />

lañ <strong>dk</strong> uke <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> ckjs l`tu <strong>ds</strong> fy, ea=ky; <strong>dk</strong>s Hkstk l`tu esa<br />

esa Hksts x, i= <strong>iz</strong>Lrko x;k rks] Hkstus nsjh <strong>dk</strong><br />

dh la[;k inuke la[;k dh frfFk <strong>dk</strong>j.k<br />

1 2 3 4 5 6 7<br />

21- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fgUnh lykg<strong>dk</strong>j@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>ds</strong>a%<br />

¼d½ frekgh esa vk;ksftr fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSBd dh<br />

frfFk------------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ --------- esa vc rd vk;ksftr cSB<strong>dk</strong>sa dh dqy la[;k --------------- %<br />

¼x½ frekgh esa vk;ksftr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd dh<br />

frfFk------------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼?k½ foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ --------- esa vc rd vk;ksftr cSB<strong>dk</strong>sa dh dqy la[;k --------------- %<br />

22- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls <strong>laca</strong>f/kr vU; fof'k"V<br />

miyfC/k;ksa@<strong>dk</strong>;ks± <strong>dk</strong> laf{kIr fooj.k% -------------------------------------------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 65


66<br />

23- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong> fooj.k%<br />

¼d½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh ¼la;qDr lfpo½ <strong>dk</strong> uke ,oa<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k ---------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ funs'kd@mi&funs'kd@lgk;d funs'kd <strong>dk</strong> uke ,oa<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k ---------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

gLrk{kj&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

Hkstus okys vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke&&&&&&&&&&&&&<br />

inuke&&&&&&&&&&&&nwjH<strong>kk</strong>"k&&&&&&&&&&&<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 66


67<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>añ lañ 20003@1@95&jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&2½] fnukad 16-6-1995<br />

fo"k;%— fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>fèr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkeZ esa lalksèuA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 24-5-1993 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la- 20003@2@93&jk-H<strong>kk</strong>- ¼[k&2½ <strong>ds</strong> Øe esa lwfpr fd;k tkrk gS fd <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong><br />

<strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>fèr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkeZ esas ls la'<strong>kk</strong>sèu fd;k x;k gSA la'<strong>kk</strong>sfèr <strong>iz</strong>ksQkeZ dh <strong>iz</strong>fr layXu gSA ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ 1-4-1995 ls<br />

vkjaHk gksus okyh frekgh ls ykxw ekuk tk,xkA vuqjksè gS fd 30-6-1995 <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh vkSj ml<strong>ds</strong> ckn dh frekfg;ksa dh <strong>iz</strong>xfr fjiksVsZZ<br />

Hkstrs le; blh <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A vc ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ fud&usV ¼NIC-NET) ij H<strong>kh</strong> miyCè gSA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjksè gS fd os bl la'<strong>kk</strong>sfèr <strong>iz</strong>ksQkesZ <strong>dk</strong>s vius lH<strong>kh</strong> lEc)@vèhuLFk@<strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn esas<br />

ifjpkfyr djs rF<strong>kk</strong> mUgsa ;g H<strong>kh</strong> funs'k nsa fd os viuh frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVs u, <strong>iz</strong>ksQkesZ esa gh Hkjdj <strong>laca</strong>fèr {ks= esa fLFkr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> {ks=h;<br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s gj frekgh dh lekfIr <strong>ds</strong> ckn 20 fnuksa <strong>ds</strong> vanj fHktok nsaA lac)@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn dh fjiksVksZ <strong>dk</strong>s<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> eq[;ky; <strong>dk</strong>s u Hkstk tk,A d`i;k bl lanHkZ esa tkjh fd, x, funs'<strong>kk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> HkstsaA<br />

;g <strong>iz</strong>ksQkekZ lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ egksn; dh lgefr ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 67


68<br />

o"kZ<br />

Øe la- jk-H<strong>kk</strong>- ¼<strong>dk</strong>-½@1@95<br />

eU=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls lEcfUèr <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ<br />

eU=ky;@foH<strong>kk</strong>x@laxBu <strong>dk</strong> uke-----------------------------------<br />

D;k ;g fu;e 10 ¼4½ <strong>ds</strong> vUrxZr vfèlwfpr gS%— ------------------------------- gka@ugha<br />

1- ¼i½ vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> Kku dh fLFkfr ---------------------------------<br />

vfè<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

¼d½ vfè<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> deZpkfj;ksa dh dqy la[;k ----------------------------------------- %<br />

¼Js.<strong>kh</strong> ^^?k** <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½ ----------------------------------------------<br />

¼[k½ mijksDr ¼d½ esa ls <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k ---------- %<br />

¼x½ mijksDr ¼d½ esa ls <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku <strong>iz</strong>kIr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k %<br />

¼?k½ mijksDr ¼d½ esa ls fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ij jgs gSa ---------------------------------------- %<br />

¼M½ ftUgsa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk ckdh gS-------------------------------------- & <strong>iz</strong>cksè <strong>iz</strong>oh.k <strong>iz</strong>kKk<br />

vfè<strong>dk</strong>jh %<br />

deZpkjh %<br />

1- (ii) fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k vk'kqfyfid Vad.k dqy la[;k<br />

¼d½ vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@Vad.<strong>kk</strong>sa dh dqy la[;k ---------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k tkuus okyksa dh la[;k ----------------------------- %<br />

¼x½ mijksDr ¼[k½ esa ls fdrus oMZ <strong>iz</strong>kslslj@bysñ VkbijkbVj ij <strong>iz</strong>f'kf{kr gS -------- %<br />

¼?k½ mijksDr ¼d½ esa ls fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gS ----------------------------------------- %<br />

¼M½ fdrus vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@Vad.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k<br />

tkuk 'ks"k gS ¼d&[k&?k½ ----------------------------------------------------------------- %<br />

1-(iii) vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

¼d½ dqy fdrus vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh vuqokn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa <strong>dk</strong>;Zjr gS-------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fdruksa us <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks ls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>iz</strong>kIr fd;k gS --------------- %<br />

¼x½ fdruksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS ------------------------------------------------- %<br />

1- ¼iv½ D;k ckdh <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, jksLVjc) fd, tk pq<strong>ds</strong> gS------------ % ugha <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k<br />

¼d½ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k % gka@ugha<br />

¼[k½ vk'kqfyfi <strong>iz</strong>f'k{k.k % gka@ugha<br />

¼x½ vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k % gka@ugha<br />

frekgh<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 68


69<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e 1963 dh èkjk 3 ¼3½ <strong>ds</strong> vUrxZr fofufnZ"V <strong>dk</strong>xtkr] tks bl frekgh eas <strong>ds</strong>oy vaxszth esa tkjh fd, x, %<br />

uksV%— ¼1½ èkjk 3¼3½ <strong>ds</strong> vUrxZr lkekU; vkns'k] Kkiu] ladYi vfèlwpuk,a] fu;e] djkj lafonk] VsUMj uksfVl] lalnh; fjiksVZ] lalnh; <strong>iz</strong>'u<br />

vkfn '<strong>kk</strong>fey gSaA<br />

¼2½ ;g lwpuk <strong>dk</strong>;kZy; esa miyCè xkMZ QkbZy rF<strong>kk</strong> vU; QkbZyksa ls nh tk,A<br />

3- fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh fLFkfr ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e&5½<br />

¼d½ vuqH<strong>kk</strong>xksa@MsL<strong>dk</strong>sa esa <strong>dk</strong>;kZy; i)fr eSuqvy <strong>ds</strong> v/;k; 4] iSjk 12¼1½<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj fuèkZfjr Mk;jh jftLVj <strong>ds</strong> vuqlkj fgUnh<br />

esa <strong>iz</strong>kIr dqy i=---------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fdruksa <strong>ds</strong> fgUnh esa mRrj fn, x, -------------------------------------------- %<br />

4- eU=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn }kjk Hksts x, dqy ewy i=ksa <strong>dk</strong> C;kSjk%—<br />

fgUnh esa vaxzsth esa Hksts x, ewy i=ksa esa ls fgUnh i=ksa<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr<br />

fiNyh frekgh esa bl frekgh esa<br />

uksV% bl i=kpkj <strong>ds</strong> lkFk rkj] VsysDl] QSDl H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey fd, tk,a] ijUrq en ¼3½ esa lfEefyr lwpuk u tksM+h tk,A<br />

5- fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V%—<br />

5. (i) fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, vuqH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> uke fo"k;ksa dh lwph<br />

fofufnZ"V<br />

¼ii½ eU=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fu;U=.<strong>kk</strong>èhu <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ esa vfèlwpuk<br />

dqy <strong>dk</strong>;kZy;ksa vfèlwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh ckfd;ksa dh fLFkfr<br />

la[;k<br />

la[;k<br />

6- mi lfpo&led{k ,oa mu<strong>ds</strong> mPp Lrj <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z%—<br />

mPp vfè<strong>dk</strong>fj;ksa fgUnh esa <strong>iz</strong>oh.k en 2 esa ls fu;e:i esa fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus<br />

dh dqy la[;k dh la[;k okyksa dh la[;k<br />

¼d½ ¼[k½ ¼x½<br />

vfè<strong>dk</strong>a'kr% lkekU;r% ux.;<br />

7- fgUnh essas ewy <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk%<br />

(i) (ii) (iii)<br />

vfè<strong>dk</strong>jh deZpkjh iqjLd`rksa dh lañ<br />

H<strong>kk</strong>x ys jgs vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k%<br />

8- foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksas esa fgUnh ek/;e dh lqfoèk%—<br />

¼d½ mu ijh{<strong>kk</strong>vksa@fo"k;ksa dh lwph] ftuesa <strong>iz</strong>'ui= f)H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ugha gS\ --------------------<br />

¼[k½ mu ijh{<strong>kk</strong>vksa@fo"k;ksa dh lwph] ftuesa fgUnh esa mRrj nsus dh lqfoèk ugha gS\ ---<br />

uksV% lEc) ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa bR;kfn }kjk vk;ksftr lH<strong>kh</strong> foH<strong>kk</strong>xh;@inksUufr<br />

ijh{<strong>kk</strong>vksa ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk nh tk,A<br />

9- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fujh{k.k <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> C;kSjk%—<br />

¼d½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vuqH<strong>kk</strong>xksa dh dqy la[;k ------------------------------------------ %<br />

¼[k½ buesa ls fujhf{kr vuqH<strong>kk</strong>xksas dh la[;k --------------------------------------------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 69


¼x½ vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa bR;kfn dh dqy lañ ---------------------------------------------- %<br />

¼?k½ buesa ls fujhf{kr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k-------------------------------------------------- %<br />

10- fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a %<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk gsrq miyCè djk, x, ikul ?kaVs<br />

¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok vfè<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> oxZ ¼?k½ <strong>dk</strong>s NksM+dj½ ---------------------------<br />

¼[k½ buesa ls dqy fdrus vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa us H<strong>kk</strong>x fy;k\ ----------------------- %<br />

¼x½ mDr ^^[k** esa ls fdrus vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh fgUnh esa <strong>dk</strong>e djrs gS\ ------------ %<br />

11- VkbZijkbVjksa@;kaf=d midj.<strong>kk</strong>sa vkfn ls <strong>laca</strong>fèr fooj.k%<br />

70<br />

dqy la[;k nsoukxjh fyfi f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> fgUnh esa<br />

okys midj.<strong>kk</strong>sa :i esa <strong>dk</strong>;Z&<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

dh la[;k ¼la[;k½ dh <strong>iz</strong>fr'krrk<br />

1 2 3 4<br />

¼d½ ;kaf=d VkbZijkbVj---------------------------%<br />

¼[k½ bySDVªkWfud VkbZijkbVj --------------------%<br />

¼x½ VsySDl@Vsyhf<strong>iz</strong>aVj -----------------------------%<br />

¼?k½ irkys[<strong>kk</strong>s e'k<strong>kh</strong>usa -----------------------------%<br />

¼³½ vU; midj.k ¼uki nsa½ -------------------%<br />

12- dEI;wVjksa ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk %&<br />

¼i½ dqy dE;wVjksa dh la[;k ------------------%<br />

¼ii½ f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> dEI;wVj -----------------------------%<br />

¼iii½ dEI;wVj ij fd, tk jgs dqy<br />

<strong>dk</strong>;Z esa] fgUnh esa O;ogkfjr<br />

<strong>dk</strong>;Z dh <strong>iz</strong>fr'krrk --------------------------%<br />

¼4½ mu lkVos;jksa@<strong>iz</strong>ksQkeks± <strong>ds</strong> uke]<br />

ftu <strong>dk</strong> fgUnh Lo:i foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

pkfg,] ijarq og foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

miyCè ugha gqvk ----------------------------%<br />

¼5½¼d½ dEI;wVj&<strong>iz</strong>pkyu rF<strong>kk</strong><br />

dEI;wfVax esa <strong>iz</strong>f'fk{kr<br />

deZpkfj;ksa dh lañ -----------------------%<br />

¼[k½ mijksDr esas ls fdrus deZpkjh<br />

;g <strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa dj ldrs gS\ -----------%<br />

¼6½ foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> NIC <strong>ds</strong> dqy <strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkejksa<br />

esa ls fgUnh esa <strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkeu esa n{krk <strong>iz</strong>kIr<br />

<strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkejksa dh la[;k --------------------------%<br />

¼d½ flaxy ;wtj ¼[k½ eYVh;wtu ¼x½ dqy VfeZuyksa<br />

¼ih-lh-½ ¼,-th feuh@ dh la[;k<br />

dh la[;k<br />

¼d½ ftLV ¼[k½ f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼x½ ftLV<br />

<strong>dk</strong>MZ ;qDr lkWVos;j VfeZuyksa<br />

dh la[;k<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 70


71<br />

13- <strong>dk</strong>s M@eSuqvy vkfn%—<br />

¼d½ lkafofèd@<strong>dk</strong>;kZy;ksu@rduhdh lkfgR;%—<br />

¼i½ vfèfu;e@fu;e ---------------------------<br />

¼ii½ <strong>dk</strong>;kZy;fu <strong>dk</strong>sM@eSuqvy -----------------<br />

¼iii½ ekud QkeZ----------------------------------<br />

¼iv½ rduhdh -------------------------------------<br />

lkfgR; ----------------------------------------<br />

¼v½ <strong>iz</strong>f'k{k.k&lkexzh<br />

Js.<strong>kh</strong> dqy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>oy <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vFkok<br />

la[;k :i esa vaxzsth fgUnh fgUnh u gksus <strong>dk</strong><br />

esa esa <strong>dk</strong>j.k<br />

([k) f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku% dqy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>oy <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vFkok<br />

l[;k #i esa vaxzsth fgUnh fgUnh esa u<br />

esa esa gksus<br />

<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>j.k<br />

¼i½ i=&if=<strong>dk</strong>,a --------------------------------<br />

¼ii½ vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku -------------------------------<br />

14- lEc)@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa esa fgUnh <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus ls <strong>laca</strong>fèr tku<strong>dk</strong>jh %—<br />

Øñ inuke Lohd`r fjDr dc ls fjDr fjDr inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy,<br />

lañ inksa dh la[;k gS dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>dk</strong> fooj.k<br />

(1) (2) (3) (4) (5) (6)<br />

15- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x dh fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a%—<br />

¼d½ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSBd frekgh esa dc gqbZ] frfFk ---------------------- %<br />

¼[k½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd frekgh es dc gqbZ] frfFk ----------------- %<br />

¼x½ D;k mDr cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> funs'<strong>kk</strong>uqlkj rS;kj dh xbZ<br />

gS\ gka@ugha -------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼N½ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

;ksX; fu.kZ;ksa dh lwpuk-------------------------------------------------------------------- %<br />

fiNyh cSBd rd yfEcr bl cSBd esa fy, dqy fu.kZ;ksa dh la[;k]<br />

vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ ;ksX; x, <strong>dk</strong>jZokbZ ;ksX; ftu vfUre :i ls<br />

fu.kZ;ksa dh la[;k fu.kZ;ksa dh la[;k vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

dh xbZ<br />

(i) fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr ----------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 71


(ii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr------------------------ %<br />

16- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'okluksa dh fLFkfr%—<br />

(i) frekgh <strong>ds</strong> vkjEHk esa dqy yfEcr vk'oklu ---------------------------------------- %<br />

(ii) frekgh <strong>ds</strong> nkSjku dqy iwjs fn, x, vk'okluksa dh la[;k -------------------------- %<br />

17- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls <strong>laca</strong>f/kr vU; fof'k"V<br />

miyfC/k;ksa@<strong>dk</strong>;kZsa <strong>dk</strong> laf{kIr fooj.k%—<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v?;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj -----------------<br />

mijksDr vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke] inuke o nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj--------------------------------<br />

72<br />

fo'ks"k fVIi.<strong>kh</strong>%—;g fjiksVZ mi;qDrr% gLrk{kfjr u gksus dh n'<strong>kk</strong> esa ykSVk nh tk,xhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 72


<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 20003@3@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½] fnukad 23-2-1995<br />

73<br />

fo"k;%— lj<strong>dk</strong>jh c®<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 19-6-1992 ,oa fnukad 29-9-1992 <strong>ds</strong> v/kZ'<strong>kk</strong>ldh; i= la[;k 20003@1@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½ <strong>ds</strong> Øe esa lwfpr<br />

fd;k tkrk gS fd lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> c®<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ esa la'<strong>kk</strong>s/ku fd;k x;k gSA la'<strong>kk</strong>sf/kr <strong>iz</strong>ksQkekZ<br />

dh <strong>iz</strong>fr layXu gSA ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ fnukad 1-4-1996 ls vkjEHk gksus okyh frekgh ls ykxw ekuk tk,xkA vuqjks/k gS fd 30-6-1996 <strong>dk</strong>s lekIr gksus<br />

okyh frekgh vkSj ml<strong>ds</strong> ckn dh frekfg;ksa dh fjiksVZ Hkstrs le; blh <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ ^^fud&usV** ij H<strong>kh</strong> miyC/k<br />

djokus dh <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk jgh gSA<br />

2- mDr la'<strong>kk</strong>sf/kr <strong>iz</strong>ksQkekZ c®<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> foÙ<strong>kh</strong>; laxBuksa ij ykxw g<strong>ksx</strong>kA vr% c®fdx <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x ls vuqjks/k gS fd bl <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>dk</strong>s<br />

c®<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa vkfn esa ifjpkfyr djokus <strong>dk</strong> d"V djsaA bl <strong>laca</strong>/k esa tkjh fd, x, <strong>dk</strong>ñKkñ@i= dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktokus <strong>dk</strong> vuqjks/k gSA<br />

;g <strong>iz</strong>ksQkekZ lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ dh lgefr ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 73


74<br />

QkeZ uañ jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>ñ½ 2@1995<br />

jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laxBuksa esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ<br />

c®d@foÙ<strong>kh</strong>; laxBu <strong>dk</strong> uke &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

frekgh &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& o"kZ &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&& H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ {ks= &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

D;k <strong>dk</strong>;kZy; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> vUrxZr vf/klwfpr gS\<br />

gk¡@ugha<br />

;fn gk¡] rks vf/klwfpr gksus dh rkjh[k<br />

1. (i) vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> Kku dh fLFkfr<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

¼d½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> deZpkfj;ksa dh dqy la[;k<br />

¼v/<strong>kh</strong>uLFk LVkQ <strong>dk</strong>s NksM+dj½ ---------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ mi;qZä ¼d½ esa ls <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.krk<strong>iz</strong>kIr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh<br />

la[;k ----------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼x½ mi;qZä ¼d½ esa ls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>iz</strong>kIr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh<br />

la[;k ----------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼?k½ mi;qZä ¼d½ esa ls fdrus <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> f'k{k.k ik jgs g®\ ----------------------- %<br />

¼³½ ftUgsa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa f'k{k.k fn;k tkuk ckdh gS] mudh la[;k\ --------------------- %<br />

<strong>iz</strong>cks/k <strong>iz</strong>oh.k <strong>iz</strong>kKk<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh %<br />

deZpkjh %<br />

1- (ii) fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k vk'kqfyfid Vadd<br />

¼d½ vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@Vad<strong>dk</strong>sa dh dqy la[;k---------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k tkuus okyksa dh la[;k ---------------------------- %<br />

¼x½ mi;qZä ¼[k½ esa ls fdrus oMZ&<strong>iz</strong>kslslj@byS- VkbZijkbVj ij <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy,<br />

<strong>iz</strong>f'kf+{kr g®\ --------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼?k½ mi;qZä ¼d½ esa ls fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs g®\---------------------------------------- %<br />

¼³½ fgUnh vk'kqfyfi@Vad.k <strong>iz</strong>f'k{k.k gsrq 'ks"k ¼d & [k & ?k½------------------------- %<br />

1- (iii) vuqokn&<strong>iz</strong>f'k{k.k vf/k<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

¼d½ dqy fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh vuqokn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa <strong>dk</strong>;Zjr g®\ ------------------ %<br />

¼[k½ buesa ls fdruksa us <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks ls ;k vU;= vuqokn&<strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>iz</strong>kIr<br />

fd;k gS\ ------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼x½ fdruksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS\ ----------------------------------------------- %<br />

1- (iv) D;k fuEufyf[kr <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, jksLVj cuk;k x;k gS\ --------------------------- ugha <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k<br />

¼d½ fgUnh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd Kku <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k -------------------------------------------- % gk¡@ugha<br />

¼[k½ fgUnh vk'kqfyfi&<strong>iz</strong>f'k{k.k ---------------------------------------------------------------- % gk¡@ugha<br />

¼x½ nsoukxjh Vad.k&<strong>iz</strong>f'k{k.k ----------------------------------------------------------------- % gk¡@ugha<br />

¼?k½ vuqokn&<strong>iz</strong>f'k{k.k -------------------------------------------------------------------------- % gk¡@ugha<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 74


2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> varxZr fofufnZ"V <strong>dk</strong>xtkr] tks<br />

bl frekgh esa <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa tkjh fd, x, +¼fj<strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> vuq:i lwpuk nsa½%—<br />

<strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; rF<strong>kk</strong> fu;a=d <strong>dk</strong>;kZy; vius Lrj ij enokj lwpukvksa <strong>dk</strong><br />

fj<strong>dk</strong>MZ vo'; j[ks-<br />

3- fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh fLFkfr ¼fj<strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> vuq:i lwpuk nsa½<br />

¼ns[ksa] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 1976 <strong>dk</strong> fu;e&5½<br />

¼d½ fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh dqy la[;k %<br />

¼[k½ ftu<strong>dk</strong> fgUnh esa mÙkj fn;k x;k %<br />

¼x½ ftu<strong>dk</strong> vaxzsth esa mÙkj fn;k x;k %<br />

4- (1) Hksts x, dqy i=ksa@rkjksa@VsysDlksa <strong>dk</strong> C;kSjk %—<br />

dqy fgUnh vaxzsth fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr<br />

orZeku frekgh fiNyh frekgh y{;<br />

¼d½ Hksts x, i=@QSDl %<br />

¼[k½ Hksts x, rkj@VsysDl %<br />

4- ¼2½ vkUrfjd <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

¼<strong>iz</strong>fr'kr½ ¼<strong>iz</strong>fr'kr½<br />

bl frekgh esa fiNyh frekgh esa<br />

(i) iklcqd Hkjuk ¼uke irs] tek] fu<strong>dk</strong>fl;ksa lfgr½<br />

(ii) okmpj rS;kj djuk<br />

(iii) MªkV tkjh djuk<br />

(vi) tek jlhnsa tkjh djuk<br />

(v) fofHkUu jftLVjksa] ystjksa vkfn esa <strong>iz</strong>fof"V djuk<br />

(vi) pSd ¼cSad }kjk tkjh½<br />

(vii) fofHkUu QkeZ Hkjuk ¼vo<strong>dk</strong>'k vkosnui= fpfdRlk fcy] ;k=k&O;; fcy] LVkQ<br />

<strong>ds</strong> vfxze@_.k <strong>iz</strong>kFkZuk i= vkfn½<br />

(viii) uksV rS;kj djuk<br />

(ix) vUrfoZH<strong>kk</strong>xh; Kkiu vkfn<br />

(x) i=ksa] uksVksa vkfn ij fVIif.k;ka fy[kuk<br />

vkSlr <strong>iz</strong>fr'kr %<br />

5. (i) fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> vuqH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fo"k;ksa dh<br />

fy, fofufnZ"V uke lwph<br />

75<br />

(ii) fu;U=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10 ¼4½ esa vf/klwpuk%—<br />

dqy <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k ckdh <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh fLFkfr<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 75


76<br />

6- osrueku&4 ,oa muls mPp Lrj <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z<br />

(1) (2) (3)<br />

osrueku&4 ,oa fgUnh tkuus <strong>dk</strong>Wye ¼2½ esa ls fuEu :i esa fgUnh esa<br />

muls mPp okyksa <strong>dk</strong>;Z djus okyksa dh la[;k<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh dh la[;k ¼d½ ¼[k½ ¼x½<br />

la[;k vf/k<strong>dk</strong>a'kr% lkekU;r% dH<strong>kh</strong>&dH<strong>kh</strong><br />

7- fgUnh esa ewy <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk<br />

(i) H<strong>kk</strong>x ys jgss vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k ---------------------------------------- %<br />

(ii) iqjLd`r vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa @deZpkfj;ksa dh la[;k ------------------------------------------ %<br />

8- foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa fgUnh ek/;e <strong>dk</strong> fodYi<br />

¼1½ o"kZ esa ijh{<strong>kk</strong>vksa dh dqy la[;k -------------------------------------------------- %<br />

¼2½ ijh{<strong>kk</strong>vksa @fo"k;ksa dh lwph] ftuesa <strong>iz</strong>'ui= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa ugha gSa@ ftuesa<br />

fgUnh esa mÙkj nsus <strong>dk</strong> fodYi ugha gS ---------------------------------------------- %<br />

9-¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lEcU/<strong>kh</strong> fujh{k.k <strong>dk</strong> C;kSjk<br />

d- <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> vuqH<strong>kk</strong>xksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh dqy la[;k ------------------------------- %<br />

[k- buesa ls fujhf{kr vuqH<strong>kk</strong>xksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh la[;k---------------------------------------- %<br />

x- v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa bR;kfn dh dqy la[;k ------------------------------------------- %<br />

?k- buesa ls fujhf{kr '<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k-------------------------------------- %<br />

¼[k½ cSad <strong>ds</strong> fujh{k<strong>dk</strong>sa }kjk vUrfjd fujh{k.k@ys[<strong>kk</strong>ijh{<strong>kk</strong> fjiksVZ %—<br />

10-(i) fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a<br />

d- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku vk;ksftr dqy fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a --------------------------------- %<br />

[k- <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>ds</strong> fy, vkcafVr ekuo&?kaVs -------------------------------------------- %<br />

x- buesa <strong>iz</strong>f'kf{kr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k ---------------------------------- %<br />

?k- mDr ^^x** esa ls fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh fgUnh esa <strong>dk</strong>e djrs gSa\ ------------- %<br />

(ii) foH<strong>kk</strong>xh; <strong>iz</strong>f'k{k.k lEcU/<strong>kh</strong> lwpuk,a<br />

¼d½ la<strong>dk</strong>; lnL;@<strong>iz</strong>f'k{kd<br />

¼1½ dqy la[;k ----------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼2½ fgUnh esa l= ysus esa l{ke ---------------------------------------------------------------- %<br />

¼3½ fgUnh@feys&tqys ek/;e ls l= ysus okys -------------------------------------------- %<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh<br />

deZpkjh<br />

fgUnh esa vaxzsth esa dqy<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 76


77<br />

¼[k½ cSafdax <strong>iz</strong>f'k{k.k@lkaLF<strong>kk</strong>fud <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

¼1½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku vk;ksftr dqy <strong>dk</strong>;ZØe -------------------------------------------- %<br />

¼2½ fgUnh ek/;e ls lapkfyr <strong>dk</strong>;ZØe---------------------------------------------------- %<br />

¼3½ feys&tqys ek/;e ls lapkfyr <strong>dk</strong>;ZØe --------------------------------------------- %<br />

¼4½ vaxzsth ek/;e ls lapkfyr <strong>dk</strong>;ZØe -------------------------------------------------- %<br />

¼x½ <strong>iz</strong>f'k{k.k&lkexzh fgUnh esa vaxzsth esa dqy<br />

¼1½ gSM vkmV------------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼2½ <strong>iz</strong>f'k{k.k lEcU/<strong>kh</strong> vU; lkfgR; ---------------------------------------------------------- %<br />

11- VkbZijkbVjksa@;kaf=d midj.<strong>kk</strong>sa vkfn ls <strong>laca</strong>f/kr fooj.k<br />

midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dqy la[;k jkseu nsoukxjh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa fgUnh esa fd,<br />

x, <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>fr'kr<br />

d- eSuqvy VkbZi jkbVj ----------------------------------------------------------------------- %<br />

[k- bySDVªkWfud& VkbZijkbVj ------------------------------------------------------------------ %<br />

x- VsysDl@Vsyhf<strong>iz</strong>aVj ---------------------------------------------------------------------------- %<br />

?k- irkys[<strong>kh</strong> e'<strong>kh</strong>usa ----------------------------------------------------------------------------- %<br />

³ vU; midj.k ¼uke nsa½ ------------------------------------------------------------------ %<br />

12- dEI;wVjksa ls <strong>laca</strong>f/kr lwpuk<br />

¼d½ ¼[k½ ¼x½<br />

flaxy ;wtj eYVh;wtj ¼,-Vh-½@ dqy VfeZuyksa<br />

¼ih-lh-½ feuh@esuQzse dh la[;k<br />

(i) dqy dEI;wVjksa dh la[;k ------------------------------------------------------------------ %<br />

¼d½ ¼[k½ ¼x½<br />

ftLV <strong>dk</strong>MZ f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkWV& ftLV VfeZuyksa<br />

;qDr os;j ;qDr dh la[;k<br />

(ii) f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> dEI;wVj ---------------------------------------------------------------------------- %<br />

(iii) dEI;wVj ij fd, tk jgs dqy <strong>dk</strong>;Z esa] <strong>fganh</strong> esa O;og`r <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr ------ %<br />

(iv) mu lkWVos;jksa@<strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkeksa <strong>ds</strong> uke] ftu<strong>dk</strong> fgUnh Lo:i foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s pkfg,] ijarq og<br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s miyC/k ugha gqvk ------------------------------------------------------------- %<br />

(v)[d] dEI;wVj&<strong>iz</strong>pkyu esa <strong>iz</strong>f'kf{kr deZpkfj;ksa dh la[;k ------------------------------- %<br />

[[k] dEI;wfVax esa <strong>iz</strong>f'kf{kr deZpkfj;ksa dh la[;k------------------------------------------ %<br />

[x] mi;qZDr [d] vkSj [[k] esa ls fdrus deZpkjh ;g <strong>dk</strong>;Z fgUnh esa dj ldrs<br />

gSa\ ----------------------------------------------------------------------------------------------<br />

(vi) foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> NIC <strong>ds</strong> dqy <strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkejksa esa ls fgUnh esa <strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkeksa esa n{krk <strong>iz</strong>kIr<br />

<strong>iz</strong><strong>ksx</strong>zkejksa dh la[;k ------------------------------------------------------------------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 77


78<br />

13- <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn<br />

¼d½ lkafof/kd@<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud@rduhdh lkfgR; —<br />

Js.<strong>kh</strong> dqy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>oy <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vFkok <strong>fganh</strong><br />

la[;k :i esa vaxzsth esa <strong>fganh</strong> esa esa u gksus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>j.k<br />

(i) <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn- ------------------------------------------------------------------------<br />

(ii) ekud QkeZ- ---------------------------------------------------------------------------------<br />

(iii) rduhdh lkfgR;- ---------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku —<br />

Js.<strong>kh</strong> dqy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>oy <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vFkok <strong>fganh</strong><br />

la[;k :i esa vaxzsth esa <strong>fganh</strong> esa esa u gksus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>j.k<br />

(i) i=&if=<strong>dk</strong>,a ---------------------------------------------------------------------------------<br />

(ii) vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku --------------------------------------------------------------------------------<br />

14- lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa esa fgUnh <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus ls <strong>laca</strong>f/kr tku<strong>dk</strong>jh<br />

Ø- inuke inksa dh la[;k dc ls fjDr inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, dh<br />

la- Lohd`r fjDr fjDr gS xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>dk</strong> fooj.k<br />

(1) (2) (3) (4) (5) (6)<br />

15- <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u@vapy <strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd<br />

¼d½ bl frekgh dh cSBd dh rkjh[k -------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ D;k mDr cSBd dh <strong>dk</strong>;Zlwph jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> funs'<strong>kk</strong>uqlkj rS;kj dh xbZ gS\<br />

gka@ugha<br />

¼x½ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd esa <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

;ksX; fu.kZ;ksa dh lwpuk<br />

fiNyh cSBd rd yfEcr bl cSBd esa fy, dqy fu.kZ;ksa dh la[;k]<br />

vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ ;ksX; x, <strong>dk</strong>jZokbZ ;ksX; ftu ij vfUre :i<br />

fu.kZ;ksa dh la[;k fu.kZ;ksa dh la[;k ls vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh xbZ<br />

(i) <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr ------------------------------------------------------------------- %<br />

(ii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr -------------------------------------------------------------- %<br />

16- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'okluksa dh fLFkfr %—<br />

(i) frekgh <strong>ds</strong> vkjEHk esa yfEcr vk'oklu ----------------------------------------------- %<br />

(ii) frekgh <strong>ds</strong> nkSjku dqy iwjs fd, x, vk'okluksa dh la[;k ------------------------- %<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 78


79<br />

17- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls <strong>laca</strong>f/kr vU; fof'k"V<br />

miyfC/k;ksa@<strong>dk</strong>;ks± <strong>dk</strong> laf{kIr fooj.k %—<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong><br />

gLrk{kj -----------------------------------------------------<br />

mijksDr vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

inuke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

o<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

fo'ks"k fVIi.<strong>kh</strong> % ;g fjiksVZ mi;qDr% gLrk{kfjr u gksus dh n'<strong>kk</strong> esa ykSVk nh tk,xhA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 2003@1@2000&jk-lk-¼<strong>dk</strong>ñ&2½] fnukad 4-5-2000<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s le;&le; ij fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong><strong>ksx</strong>keh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ dh<br />

enksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku@ifjorZu <strong>ds</strong> fy, lq>ko feyrs jgs gSaA bl Øe esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrkfor <strong>iz</strong>ksQkeZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>k:i Hkstrs gq, ml ij fVIi.<strong>kh</strong><br />

ekaxh xbZ F<strong>kh</strong>A mudh fVIif.k;ksa <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong> visf{kr lekos'k djrs gq, bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 7-4-2000 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 1] 4034@5@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼uhñ 1½ <strong>ds</strong> }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa @foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>Lrkfor <strong>iz</strong>k:i ij lqfopkfjr er 17-4-2000 rd Hkstus <strong>dk</strong> vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong>A fu/<strong>kk</strong>Zfjr frfFk<br />

rd <strong>iz</strong>kIr fVIif.k;ksa@lq>koksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, bl <strong>iz</strong>ksQkeZ <strong>dk</strong>s vafre Lo:i ns fn;k x;k gSA vc mDr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkeZ <strong>dk</strong>s<br />

nks H<strong>kk</strong>xksa esa ckWV fn;k x;k gSA H<strong>kk</strong>x&I esa tku<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>fr frekgh <strong>iz</strong>kIr dh tk,xh vkSj H<strong>kk</strong>x& II esa tku<strong>dk</strong>jh o"kZ esa ,d ckj <strong>ds</strong>oy 31 ekpZ <strong>dk</strong>s<br />

lekIr gksus okyh frekgh dh fjiksVZ <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x&I <strong>ds</strong> lkFk&lkFk <strong>iz</strong>kIr dh tk,xhA<br />

2- ;g fjiksVZ rS;kj djrs le; d`i;k ;g lqfuf'pr dj fy;k tk, fd blesa nh xbZ lwpuk,a loZF<strong>kk</strong> 'kq) gSa vkSj <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>Wye [<strong>kk</strong>yh ugha NksM+k<br />

x;k gSA bl fjiksVZ ij foH<strong>kk</strong>xh;@<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj vo'; ys fy, tk,aA<br />

3- H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os 30 twu] 2000 <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh dh vkSj ml<strong>ds</strong> ckn dh frekfg;ksa dh<br />

fjiksVZ blh <strong>iz</strong>ksQkeZ esa <strong>iz</strong>fr frekgh dh lekfIr <strong>ds</strong> ckn ,d ekg <strong>ds</strong> vanj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s miyC/k djk nsaA ;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd os vius<br />

lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s funsZ'k ns fd os viuh fjiksVZ vius fu;a=d <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s miyC/k djkus <strong>ds</strong> lkFk&lkFk mudh ,d <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>f/kr {ks=h; <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s vo'; gh Hkst nsaA<br />

4- ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> csclkbV ¼dol.nic.in ½ ij miyC/k gSA frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVksZ dh ,d <strong>iz</strong>fr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> bZ&esy irs<br />

¼nicdol@alpha.nic.in) ij H<strong>kh</strong> Hksth tk ldrh gSA<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ<br />

-------------------------<strong>dk</strong>s lekIr frekgh<br />

H<strong>kk</strong>x—I ¼<strong>iz</strong>R;sd frekgh esa Hkjk tk,½<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k lañ<br />

1- ¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong> vUrxZr<br />

tkjh <strong>dk</strong>xtkr¹ dh dqy la[;k<br />

______________<br />

1- ¼[k½ buesa ls <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa tkjh fd;s x;s <strong>dk</strong>xtkr ______________<br />

¹ buesa lkekU; vkns'k] Kkiu] ladYi] vf/klwpuk,a] fu;e] djkj] lafonk]<br />

VsaMj uksfVl lalnh; <strong>iz</strong>'u] vkfn '<strong>kk</strong>fey gSaA<br />

2- <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh fLFkfr ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e&5½<br />

¼d½ vuqH<strong>kk</strong>xksa@MsL<strong>dk</strong>sa esa <strong>dk</strong>;kZy; i)fr eSuqvy <strong>ds</strong> v/;k; 4] iSjk 12¼1½ <strong>ds</strong><br />

vuqlkj fu/<strong>kk</strong>Zfjr Mk;jh jftLVj <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kIr dqy i=<br />

______________<br />

¼[k½ buesa ls fdruksa <strong>ds</strong> mÙkj vaxzsth esa fn;s x;s<br />

______________<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 79


SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 80<br />

80<br />

3- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn }kjk Hksts x;s dqy i=ksa <strong>dk</strong> C;kSjk<br />

<strong>fganh</strong> esa vaxzsth esa Hksts x, i=ksa esa ls <strong>fganh</strong> i=ksa dh <strong>iz</strong>fr'krrk<br />

fiNyh frekgh esa bl frekgh esa<br />

1 2 3 4<br />

^d* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

^[k* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

^x* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

uksV% 1- bl<strong>ds</strong> lkFk rkj] VsysDl] QSDl vkSj en la[;k&2 esa fn[<strong>kk</strong>, x, mÙkj Lo:i <strong>fganh</strong>@vaxzsth esa <strong>iz</strong>sf"kr i=ksa dh la[;k H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey dh tk,A<br />

2- ^x* {ks= <strong>dk</strong>s tks i= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> Hksts x, gksa mUgsa mDr <strong>dk</strong>ye 1 esa '<strong>kk</strong>fey djsaA ;fn i= ewy :i esa <strong>fganh</strong> esa rS;kj fd;k x;k gks vkSj<br />

mis{<strong>kk</strong>uqlkj ml<strong>dk</strong> vaxzsth :ikarj fd;k x;k gksA<br />

3- ^x* {ks= esa fLFkr jkT; lj<strong>dk</strong>jksa@mu<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=ksa dh la[;k bl en esa '<strong>kk</strong>fey u djsaA<br />

4- Qkbyksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> var rd dqy fdruh Qkbysa [<strong>kk</strong>syh xbZ<br />

______________<br />

¼[k½ buesa ls fdruh Qkbyksa ij <strong>fganh</strong> esa fVIif.k;ka fy[<strong>kh</strong> tk jgh gSa<br />

______________<br />

5- <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a<br />

¼d½ frekgh esa vk;ksftr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa dh la[;k<br />

______________<br />

¼[k½ mDr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k<br />

______________<br />

¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> lewg ^?k* <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

6- ea=ky; foH<strong>kk</strong>x dh fgaUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd<br />

¼d½ <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh bl frekgh esa gqbZ cSBd dh frfFk % ______________<br />

¼[k½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh frekgh esa gqbZ cSBd dh frfFk % ______________<br />

7- '<strong>kh</strong>"kZLFk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud cSB<strong>ds</strong>a<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku gqbZ '<strong>kh</strong>"kZLFk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud cSB<strong>dk</strong>sa dh la[;k % ______________<br />

¼[k½ ,slh fdruh cSB<strong>dk</strong>sa esa okrkZyki@<strong>dk</strong>jZokb;ka iwjh rjg <strong>fganh</strong> esa dh xbZ % ______________<br />

8- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'okluksa dh fLFkfr<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> vkjEHk esa dqy yfEcr vk'oklu % ______________<br />

¼[k½ frekgh esa fn;s x;s u, vk'oklu % ______________<br />

¼x½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku dqy iwjs fd;s vk'oklu % ______________<br />

9- frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls lEcfU/kr vU; fof'k"V miyfC/k;ksa@<strong>dk</strong>;ks± ¼<strong>fganh</strong> i[kokM+k] <strong>fganh</strong> fnol] <strong>fganh</strong><br />

laxksf"B;ksa <strong>dk</strong> vk;kstu vkfn½ <strong>dk</strong> laf{kIr fooj.k<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj<br />

v/;{k <strong>dk</strong> uke] μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

inuke μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

QSDl uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

uksV% ;g fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k ls gLrk{kfjr u gksus ij ykSVk nh tk;sxhA


81<br />

H<strong>kk</strong>x II<br />

¼bl H<strong>kk</strong>x esa lwpuk,a iwjs foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ dh nh tk,aA bls <strong>ds</strong>oy 31 ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr frekgh fjiksVZ <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x I <strong>ds</strong> lkFk Hkstk tk,½<br />

1- (i) D;k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong>s varxZr vf/klwfpr gS\ gka@ugha<br />

(ii) ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ esa vf/klwpuk%—<br />

dqy <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k 'ks"k dh fLFkfr<br />

1 2 3<br />

2- vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> K<strong>kk</strong>u dh fLFkfr<br />

2(i) ¼d½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> deZpkfj;ksa dh dqy la[;k<br />

¼lewg ^?k* <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

¼[k½ mi;qZDr ¼d½ esa ls <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlk/kd ;k mPp<br />

Lrj <strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k<br />

¼x½ mi;qZDr ¼[k½ esa ls <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@<br />

deZpkfj;ksa dh la[;k<br />

¼?k½ mi;qZDr ¼d½ esa ;s fdrus vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh <strong>fganh</strong><br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gSa<br />

¼³½ <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, 'ks"k<br />

vf/k<strong>dk</strong>jh deZpkjh dqy lañ<br />

1 2 3<br />

2(ii) ¼d½ vk'kqfyfid<br />

¼[k½ Vadd@fyfid<br />

¼x½ dEI;wVj vkijsVj@MkVk ,aVªh vkijsVj<br />

2(iii) ¼d½ dqy vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh tks vuqokn <strong>dk</strong>;Z djrs gSaA<br />

¼[k½ mDr ¼d½ esa ls <strong>ds</strong>Unzh; vuqokn C;wjks ls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>iz</strong>kIr<br />

¼x½ fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs gSa<br />

¼?k½ fdruksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk 'ks"k gS<br />

3-bySDVªkfud@;kaf=d midj.<strong>kk</strong>sa vkfn ls lEcfU/kr fooj.k<br />

¼d½ ;kaf=d VkbijkbVj<br />

¼[k½ bySDVªkfud VkbijkbVj<br />

¼x½ dEI;wVj<br />

dqy <strong>fganh</strong> esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e <strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong><br />

la[;k <strong>iz</strong>f'kf{kr djus okys fy, 'ks"k<br />

1 2 3 4 5<br />

dqy <strong>ds</strong>oy nsoukxjh fyfi f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>dk</strong>;Z<br />

la[;k okys midj.<strong>kk</strong>sa dh djus dh lqfo/<strong>kk</strong>vksa ls<br />

la[;k<br />

;qDr midj.<strong>kk</strong>sa dh<br />

la[;k<br />

(1) (2) (3)<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 81


82<br />

4- <strong>dk</strong>sM] eSuqvy vkfn<br />

vf/kfu;e@fu;e] <strong>dk</strong>;kZy;hu <strong>dk</strong>sM@eSuqvy] <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR;] vkfn<br />

dqy la[;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>@<strong>fganh</strong> esa <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa<br />

¼1½ ¼2½ ¼3½<br />

5- ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> inksa dh fLFkfr<br />

in inksa dh la[;k dc ls fjDr gS<br />

Lohd`r fjDr<br />

¼d½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa<br />

¼[k½ lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksaa esa<br />

(1) (2) (3) (4)<br />

6- lEiw.kZ <strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa djus <strong>ds</strong> fy;s fofufnZ"V ¼^okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe <strong>ds</strong> vuqlkj½<br />

¼d½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZZy; esa dqy vuqH<strong>kk</strong>xksa dh la[;k<br />

______________<br />

¼[k½ <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V vuqH<strong>kk</strong>xksa dh la[;k<br />

______________<br />

7- mi lfpo@led{k ,oa muls mPp Lrj <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z<br />

mPp vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>fganh</strong> tkuus okys <strong>dk</strong>ye 2 esa ls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus okyksa<br />

dh dqy la[;k vf/k<strong>dk</strong>fj;ska dh dh la[;k<br />

la[;k 70 <strong>iz</strong>fr'kr ls 30 ls 70 30 <strong>iz</strong>fr'kr ls<br />

vf/kd <strong>iz</strong>fr'kr rd de<br />

1 2 3 4 5<br />

8- foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> ek/;e dh lqfo/<strong>kk</strong><br />

¼d½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh dqy la[;k<br />

¼[k½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh la[;k ftuesa <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus <strong>dk</strong> fodYi gS<br />

9- ¼d½ <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØe<br />

(i) iwjs o"kZ esa vk;ksftr <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØeksa dh la[;k<br />

(ii) <strong>fganh</strong> ek/;e ls<br />

(iii) feyh&tqyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa<br />

¼[k½ <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh<br />

(i) iwjs o"kZ esa rS;kj dqy gSaMvkmV vkfn<br />

(ii) <strong>fganh</strong>@f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

(iii) <strong>ds</strong>oy vaxszth esa<br />

10- o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku fd, x, fujh{k.k<br />

¼d½ i(i) ea=ky; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vuqH<strong>kk</strong>xksa dh dqy la[;k<br />

(ii) buesa ls fujhf{kr vuqH<strong>kk</strong>xksa dh la[;k<br />

¼[k½ i(i) v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa bR;kfn dh dqy la[;k<br />

(ii) buesa ls fujhf{kr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 82


83<br />

11- if=<strong>dk</strong>vksa vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

dqy la[;k <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> esa <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa<br />

1 2 3<br />

¼d½ if=<strong>dk</strong>,a<br />

¼[k½ vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

12- <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

(i) o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij dqy O;;<br />

______________<br />

(ii) blesa ls <strong>fganh</strong> dh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij O;;<br />

______________<br />

13- (i) osclkbV dh miyC/krk gka@ugha<br />

(ii) vxj gka rks D;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gS gka@ugha<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj<br />

v/;{k <strong>dk</strong> uke μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

inuke μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

QSDl uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

uksV% ;g fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k ls gLrk{kfjr u gksus ij ykSVk nh tk;sxhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 83


84<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 2003@3@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&2½] fnukad 9-6-2000<br />

fo"k;%— lj<strong>dk</strong>jh cSa<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kQkes± esa la'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 23 Qjojh] 1996 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 20003@3@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼<strong>dk</strong>&2½ <strong>ds</strong> Øe esa lwfpr fd;k tkrk gS fd<br />

lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> cSa<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>uksa ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkes± esa la'<strong>kk</strong>s/ku fd;k x;k gSA la'<strong>kk</strong>sf/kr <strong>iz</strong>ksQkes± dh <strong>iz</strong>fr layXu gSA<br />

;g <strong>iz</strong>ksQkekZ fnukad 1-4-2000 ls vkjaHk gksus okyh frekgh ls ykxw ekuk tk,xkA vuqjks/k gS fd 30-6-2000 <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh vkSj ml<strong>ds</strong><br />

ckn dh frekfg;ksa dh fjiksVs± Hkstrs le; blh <strong>iz</strong>ksQkes± <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> osclkbV (dol.nic.in) ij H<strong>kh</strong><br />

miyC/k djk;k tk jgk gSA<br />

2- frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ksQkes± <strong>dk</strong>s nks H<strong>kk</strong>xksa esa ckaV fn;k x;k gSA H<strong>kk</strong>x I esa tku<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>fr frekgh <strong>iz</strong>kIr dh tk,xh vkSj H<strong>kk</strong>x II esa tku<strong>dk</strong>jh<br />

o"kZ esa ,d ckj <strong>ds</strong>oy 31 ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr gksus okyh frekgh dh fjiksVZ <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x I <strong>ds</strong> lkFk&lkFk <strong>iz</strong>kIr dh tk,xhA ;g fjiksVZ rS;kj djrs le; d`i;k<br />

;g lqfuf'pr dj fy;k tk, fd blesa nh lwpuk,a loZF<strong>kk</strong> 'kq) gSa vkSj <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>Wye [<strong>kk</strong>yh ugha NksM+k x;k gS bl fjiksVZ ij foH<strong>kk</strong>xh;@<strong>dk</strong>;kZy; dh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>dk</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj vo'; ys fy, tk,aA<br />

3- mDr la'<strong>kk</strong>sf/kr <strong>iz</strong>ksQkekZ cS<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa rF<strong>kk</strong> foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa vkfn ij ykxw g<strong>ksx</strong>kA vr% cSafdax <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x ls vuqjks/k gS fd<br />

bl <strong>iz</strong>ksQkes± <strong>dk</strong>s cS<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa vkfn esa ifjpkfyr djok nsaA bl <strong>laca</strong>/k esa tkjh fd, x, <strong>dk</strong>ñKkñ@i=<br />

dh <strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktok nsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 84


uksV%<br />

85<br />

lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> cS<strong>dk</strong>sa ,oa foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ<br />

H<strong>kk</strong>x&(I) ¼<strong>iz</strong>R;sd frekgh esa Hkjk tk,½<br />

cSad@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy;@foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> uk<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ {ks=<br />

1-¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e ] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>ds</strong><br />

vUrxZr tkjh <strong>dk</strong>xtkr¹ dh dqy la[;k -------------------------------------------- %<br />

1-¼[k½ buesa ls <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa tkjh fd;s x;s <strong>dk</strong>xtkr --------------------------------- %<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

--------------<strong>dk</strong>s lekIr frekgh<br />

2- <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh fLFkfr ¼fj<strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> vuq:i½<br />

¼d½ <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa dh la[;k ----------------------------------------------------------- % ______________<br />

¼[k½ buesa ls vaxzsth esa mÙkfjr i=ksa dh la[;k -------------------------------------------- % ______________<br />

3(i) tkjh fd, x, dqy i=ksa dh la[;k<br />

muesa ls <strong>fganh</strong> esa tkjh vaxzsth esa tkjh Hksts x, i=ksa esa ls <strong>fganh</strong> i=ksa dh <strong>iz</strong>fr'krrk<br />

fiNyh frekgh esa bl frekgh esa<br />

^d* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

^[k* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

^x* {ks= <strong>dk</strong>s<br />

1 2 3 4<br />

1- bl<strong>ds</strong> lkFk rkj] VsysDl] QSDl vkSj en la[;k&2 esa fn[<strong>kk</strong>, x, mÙkjLo:i <strong>fganh</strong>@vaxzsth esa <strong>iz</strong>sf"kr i=ksa dh la[;k H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey dh tk,A<br />

2- ^x* {ks= <strong>dk</strong>s tks i= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> Hksts x, gksa mUgsa mDr <strong>dk</strong>ye 1 esa '<strong>kk</strong>fey djsa ;fn i= ewy :i esa <strong>fganh</strong> esa rS;kj fd;k x;k gks vkSj<br />

vis{<strong>kk</strong>uqlkj ml<strong>dk</strong> vaxzsth :ikajr fd;k x;k gksA<br />

3- ^x* {ks= esa fLFkr jkT; lj<strong>dk</strong>jksa mu<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s Hksts x, i=ksa dh la[;k bl en esa '<strong>kk</strong>fey u djsaA<br />

3 (ii) vkarfjd <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fiNyh frekgh bl frekgh esa<br />

esa <strong>iz</strong>fr'kr <strong>iz</strong>fr'kr<br />

(i) iklcqd Hkjuk ¼uke]irs] tek] ukes vkfn½ μ μ<br />

(ii) okmpj rS;kj djuk μ μ<br />

(iii) MªkV tkjh djuk μ μ<br />

(iv) tek jlhnsa tkjh djuk μ μ<br />

(v) fofHkUu jftLVjksa] ystjksa vkfn esa <strong>iz</strong>fof"V;ka μ μ<br />

(vi) tkjh psd μ μ<br />

(vii) fofHkUu QkeZ Hkjuk μ μ<br />

(viii) uksV rS;kj djuk μ μ<br />

(ix) varfoZH<strong>kk</strong>xh; Kkiu vkfn μ μ<br />

(x) i=ksa] uksVksa vkfn ij fVIif.k;ka μ μ<br />

¹buesa lkekU; vkns'k] Kkiu] ladYi] vf/klwpuk,a] fu;e] djkj] lafonk] VsaMj uksfVl lalnh; <strong>iz</strong>'u vkfn '<strong>kk</strong>fey gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 85


86<br />

4- Qkbyksa ij faganh esa <strong>dk</strong>;Z<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> var rd dqy fdruh Qkbysa [<strong>kk</strong>syh xbZ -------------------------------- %<br />

¼[k½ buesa ls fdruh Qkbyksa ij <strong>fganh</strong> esa fVIif.k;ka fy[<strong>kh</strong> tk jgh g® ----------------- %<br />

5- <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a<br />

¼d½ frekgh esa vk;ksftr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa dh dqy la[;k ------------------------------- %<br />

¼[k½ frekgh esa vk;ksftr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>ds</strong> dqy ?kaVksa dh la[;k ----------------------- %<br />

¼x½ mDr <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa vkSj deZpkfj;ksa dh la[;k------- %<br />

¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> prqFkZ Js.<strong>kh</strong>@vèhuLFk deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

6- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSBd<br />

¼d½ jkTkH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh bl frekgh esa gqbZ cSBd dh frfFk<br />

¼<strong>ds</strong>Unzh;@<strong>iz</strong>èku <strong>dk</strong>;kZy; dh½ -------------------------------------------------------- %<br />

¼[k½ vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa esa xfBr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa<br />

dh la[;k ---------------------------------------------------------------------------------- %<br />

¼x½ bl frekgh esa fdruh lfefr;ksa dh cSB<strong>ds</strong>a vk;ksftr dh xbZA ------------------ %<br />

¼?k½ cSBd ls <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;Zlwph vkSj <strong>dk</strong>;Zo`Ùk D;k <strong>fganh</strong> esa ;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> tkjh<br />

fd, gka@ugha ------------------------------------------------------------------------------ %<br />

7- '<strong>kh</strong>"kZLFk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud cSB<strong>ds</strong>a<br />

¼d½ frekgh <strong>ds</strong> nkSjku gqbZ '<strong>kh</strong>"kZLFk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud cSB<strong>dk</strong>sa dh la[;k --------------------- %<br />

¼[k½ ,slh fdruh cSB<strong>dk</strong>sa esa okrkZyki <strong>dk</strong>jZokb;ka iwjh rjg <strong>fganh</strong> esa dh xbZ<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj<br />

v/;{k <strong>dk</strong> uke μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

inuke μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

QSDl uEcj μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

bZ esy irk μμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμμ<br />

uksV% ;g fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k ls gLrk{kfjr u gksus ij ykSVk nh tk;sxhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 86


87<br />

H<strong>kk</strong>x II<br />

[bl H<strong>kk</strong>x esa lwpuk,a iwjs foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ ¼v<strong>iz</strong>Sy&ekpZ½ dh nh tk,aA bls 31 ekpZ <strong>dk</strong>s lekIr frekgh fjiksVZ<br />

<strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x I <strong>ds</strong> lkFk Hkstk tk, ]<br />

1- (i) D;k c®d <strong>dk</strong> <strong>ds</strong>anzh; <strong>dk</strong>;kZy; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> varxZr vfèlwfpr gS\ gka@ugha<br />

(ii) c®d <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu vapy@{ks=h;@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 10¼4½ <strong>ds</strong> varxZr vfèlwpuk%<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa dh dqy la[;k vf/klwfpr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh la[;k 'ks"k dh fLFkfr<br />

1 2 3<br />

2- vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> K<strong>kk</strong>u dh fLFkfr<br />

vfè<strong>dk</strong>jh deZpkjh dqy<br />

la[;k<br />

1 2 3<br />

2(i) ¼d½ vfè<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> deZpkfj;ksa dh dqy la[;k<br />

¼prqFkZ Js.<strong>kh</strong>@vèhuLFk deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

¼[k½ mi;qZDr ¼d½ esa ls <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd ;k mPp Lrj <strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr<br />

vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh la[;k<br />

¼x½ mi;qZDr ¼[k½ esa ls <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh<br />

la[;k<br />

¼?k½ mi;qZDr ¼d½ esa ls fdrus vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs g®<br />

¼³½ <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, 'ks"k [d&¼[k +?k½]<br />

2(ii) ¼d½ vk'kqfyfid<br />

¼[k½ Vadd@fyfid<br />

¼x½ dEI;wVj vkijsVj@MkVk ,aVªh vkijsVj<br />

dqy <strong>fganh</strong> esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e <strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>èhu <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong><br />

la[;k <strong>iz</strong>f'kf{kr djus okys fy, 'ks"k<br />

1 2 3 4 5<br />

2 (iii) ¼d½ dqy vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh tks vuqokn <strong>dk</strong>;Z djrs g®A<br />

¼[k½ mDr ¼d½ esa ls vuqokn <strong>dk</strong>;Z esa <strong>iz</strong>f'kf{kr<br />

¼x½ fdrus <strong>iz</strong>f'k{k.k ik jgs g®<br />

¼?k½ fdruksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkuk visf{kr gS<br />

2(iv) <strong>fganh</strong>@f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkVos;j <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k@<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> vfè<strong>dk</strong>jh deZpkjh<br />

¼d½ daI;wVj ij <strong>dk</strong>e djus okys vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh<br />

¼[k½ muesa ls f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> lkVos;j esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh<br />

¼x½ mi;qZDr [k esa ls fdrus vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh <strong>fganh</strong>@f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkVos;j <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djrs g®A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 87


88<br />

3- bySDVªkfud@;kaf=d midj.<strong>kk</strong>sa vkfn ls lEcfUèr fooj.k<br />

dqy <strong>ds</strong>oy nsoukxjh fyfi f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>dk</strong>;Z djus dh lqfoèkvksa<br />

la[;k okys midj.<strong>kk</strong>sa dh la[;k ls ;qDr midj.<strong>kk</strong>sa dh la[;k<br />

¼d½ ;kaf=d VkbijkbVj<br />

¼[k½ bySDVªkfud VkbijkbVj<br />

¼x½ dEI;wVj<br />

(1) (2) (3)<br />

4- eSuqvy] ekud QkeZ] vkfn<br />

fu;e@fofu;e] <strong>dk</strong>;kZy;hu eSuqvy] <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR;] vkfn<br />

dqy la[;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>@<strong>fganh</strong> esa <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa<br />

¼1½ ¼2½ ¼3½<br />

5- <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus ls <strong>laca</strong>fèr tku<strong>dk</strong>jh<br />

inuke inksa dh la[;k dc ls fjDr gS<br />

Lohd`r<br />

fjDr<br />

(1) (2) (3) (4)<br />

6- lEiw.kZ <strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa djus <strong>ds</strong> fy, vuqH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s fofufnZ"V djuk ¼okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe <strong>ds</strong> vuqlkj½<br />

¼d½ lEcfUèr H<strong>kk</strong>f"kd {ks= esa dqy vuqH<strong>kk</strong>xksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa dh la[;k -------------------- % ______________<br />

¼[k½ muesa ls <strong>fganh</strong> esa lEiw.kZ <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, fofufnZ"V vuqH<strong>kk</strong>xksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa<br />

dh la[;k ---------------------------------------------------------------------------------- % ______________<br />

7- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus okyksa dh fLFkfr<br />

vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh <strong>fganh</strong> tkuus <strong>dk</strong>ye 2 eas ls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus okyksa dh la[;k<br />

dqy la[;k<br />

okyksa dh la[;k<br />

70 <strong>iz</strong>fr'kr ls 30 ls 70 30 <strong>iz</strong>fr'kr ls<br />

vfèd <strong>iz</strong>fr'kr rd de<br />

1 2 3 4 5<br />

¼i½ ofj"B vfè<strong>dk</strong>jh<br />

¼osrueku&IV vkSj mlls Åij½<br />

¼ii½ vU; vfè<strong>dk</strong>jh ,oa deZpkjh<br />

8- foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> ek/;e dh lqfoèk<br />

¼d½ o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku vk;ksftr ijh{<strong>kk</strong>vksa dh dqy la[;k --------------------------------- %<br />

¼[k½ ijh{<strong>kk</strong>vksa dh la[;k ftuesa <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus <strong>dk</strong> fodYi F<strong>kk</strong> -------------------- %<br />

¼x½ fdruh ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'ui= f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> Fks---------------------------------------------- %<br />

9- ¼d½ <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØe ¼c®fdax O;olk; vkfn ls <strong>laca</strong>fèr½<br />

(i) o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku vk;ksftr <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØeksa dh dqy la[;k --------------------- %<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

______________<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 88


89<br />

(ii) <strong>fganh</strong> ek/;e ls---------------------------------------------------------------------------- % ______________<br />

(iii) feyh&tqyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa --------------------------------------------------------------------- % ______________<br />

¼[k½ <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh<br />

(i) o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku rS;kj dqy g®MvkmV vkfn --------------------------------------------- % ______________<br />

(ii) <strong>fganh</strong>@f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ------------------------------------------------------------------------------- % ______________<br />

(iii) <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa -------------------------------------------------------------------------- % ______________<br />

¼x½ la<strong>dk</strong>; lnL;@<strong>iz</strong>f'k{kd<br />

dqy la[;k <strong>fganh</strong> esa l= ysus esa l{ke feyh tqyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa l= ysus esa l{ke<br />

12- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ fujh{k.k<br />

(i) foH<strong>kk</strong>xksa o vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>vksa dh dqy la[;k --------------------- % ______________<br />

(ii) fdruksa <strong>dk</strong> o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku fujh{k.k fd;k x;k ---------------------------------- % ______________<br />

11- if=<strong>dk</strong>vksa vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

dqy la[;k <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> esa <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa<br />

1 2 3<br />

¼d½ U;wt ySVj@if=<strong>dk</strong>,a<br />

¼[k½ vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

12- <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

(i) o"kZZ <strong>ds</strong> nkSjku iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij dqy O;; --------------------------------- % ______________<br />

(ii) blesa ls <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij O;;---------------------------------------- % ______________<br />

13- osclkbV f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong>dj.k<br />

(i) D;k c®d <strong>dk</strong> viuk oSclkbV gS f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gS -------------------------------------- % gka@ugha<br />

(ii) ;fn gka] rks D;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gS ---------------------------------------------------------- % gka@ugha<br />

(iii) ;fn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gS rks <strong>fganh</strong> esa nh xbZ lkexzh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'kr ------------------------- % ______________<br />

14- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'okluksa dh fLFkfr<br />

¼d½ o"kZ <strong>ds</strong> vkjEHk esa dqy yafcr vk'okluksa dh la[;k -------------------------- % ______________<br />

¼[k½ o"kZ esa fn;s x;s u, vk'okluksa dh la[;k --------------------------------------- % ______________<br />

¼x½ o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku dqy iwjs fd;s x;s vk'okluksa dh la[;k ----------------------- % ______________<br />

15- o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ls <strong>laca</strong>fèr vU; fof'k"V miyfCè;ksa@<strong>dk</strong>;ks± ¼<strong>fganh</strong> i[kokM+k] <strong>fganh</strong> fnol] <strong>fganh</strong> laxksf"B;ksa <strong>dk</strong><br />

vk;kstu vkfn½ <strong>dk</strong> laf{kIr fooj.k<br />

<strong>dk</strong>;kZy; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> gLrk{kj<br />

v/;{k <strong>dk</strong> uke]&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

inuke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k uEcj&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

QSDl uEcj&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

bZ esy irk &&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

uksV% ;g fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k ls gLrk{kfjr u gksus ij ykSVk nh tk;sxhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 89


90<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@18@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rdñ½] fnukad 25-5-1990<br />

v/;k;&5<br />

;kaf=d@bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fo"k;%— nsoukxjh esa ;kaf=d lqfoèk,a&lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ [k.M&2 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fy, x, fu.kZ;ksa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

vèksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e 1963 dh èkjk 4¼1½ <strong>ds</strong> vèhu xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh esa ;kf=d lqfoèkvksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa viuk <strong>iz</strong>frosnu tqykbZ] 1987 esa jk"Vªifr <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;k] ftlesa dh x;h<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fofHkUu <strong>ds</strong>Unzh; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa o jkT;@la?k jkT; lj<strong>dk</strong>jksa ls <strong>iz</strong>kIr HkrhZ <strong>ds</strong> vkèkj ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn mu ij fy, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lwpukFkZ ,oa vko';d <strong>dk</strong>;Zokgh gsrq bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 29 ekpZ] 1990 <strong>ds</strong> ladYi lañ 12015@34@87&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼rdñ½<br />

}kjk Hkstk x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> vèhuLFk rF<strong>kk</strong> lEc) <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> /;ku mijksDr<br />

fu.kZ;ksa esa ls dqN dh vksj] ftuls mu lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>è gS] ,d ckj fQj fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong>;Zokgh djus gsrq vkdf"kZr fd;k tkrk gS%—<br />

bySDVªkWfud VkbijkbVj%<br />

¼1½ bySDVªkWfud VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> fo"k; esa lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> vuqlkj ;g lqfuf'pr fd;k tkuk pkfg, fd tc rd <strong>ds</strong>oy nsoukxjh<br />

bySDVªkWfud VkbijkbVj <strong>dk</strong> fuekZ.k ugha gks tkrk] rc rd lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong>oy ogh bySDVªkfud VkbijkbVj [kjhnas] ftu esa jkseu <strong>ds</strong> lkFk&lkFk<br />

nsoukxjh Vkbfiax dh lqfoèk H<strong>kh</strong> miyCè gks] bl fo"k; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk fnukad 15-6-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@20@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½<br />

}kjk ;g vkns'k tkjh fd, x, Fks fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud VkbijkbVj gh [kjhnasA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls<br />

vuqjksè gS fd os ;g lqfuf'pr djs fd bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> dM+kbZ ls ikyu fd;k tk,A<br />

Vsfyf<strong>iz</strong>aVj@VSySDl%<br />

¼2½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 28-3-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@9@88&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl <strong>ds</strong> fo"k; esa<br />

vuqns'k tkjh fd, x, FksA pwafd vc f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud VSysDl e'<strong>kh</strong>uksa <strong>dk</strong> fo<strong>dk</strong>l gks pq<strong>dk</strong> gS vkSj bu e'<strong>kh</strong>uksa <strong>dk</strong> O;kolkf;d mRiknu H<strong>kh</strong> gks jgk<br />

gS] vr% tSlk fd mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa igys H<strong>kh</strong> dgk x;k gS] lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g vuqjksè gS fd os Hkfo"; esa vc <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl gh [kjhnsa ;k yht ij ysa] ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa bl le; jkseu Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl yht ij g®] os nwj lapkj foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

rqjUr bu<strong>ds</strong> cnys f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl yxkus <strong>ds</strong> fy, vuqjksè djsaA<br />

dEI;wVj%<br />

¼3½ ¼d½ tSlk fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 30-5-1985 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@12@84&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ <strong>ds</strong> }kjk lwfpr fd;k x;k F<strong>kk</strong>]<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxszth½ daI;wVj] 'kCn&lalkèu vkSj Vsyhf<strong>iz</strong>aVj gh [kjhnas] daI;wVj] 'kCn lalkèd vkfn dh<br />

[kjhn <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s bl funs'k <strong>dk</strong> dM+kbZ ls vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, tkap fcUnq cuk fn;k x;k<br />

gS vkSj VSysDl@Vsyhf<strong>iz</strong>aVj dh [kjhn <strong>ds</strong> fy, tkap fcUnq nwjlapkj foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s cuk fn;k x;k gSA ,slh <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> e'<strong>kh</strong>u ftlesa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {kerk u gks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x dh iwokZuqefr <strong>ds</strong> fcuk u [kjhnh tk,A<br />

¼[k½ lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us flQkfj'k dh gS fd fofHkUu lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa miyCè ftu daI;wVjksa esa <strong>ds</strong>oy jkseu esa <strong>dk</strong>;Z djus dh<br />

lqfoèk gS ogka nsoukxjh VfeZuy H<strong>kh</strong> rR<strong>dk</strong>y yxk, tkus pkfg,A lfefr dh flQkfj'k eku yh xbZ gS] vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x bl le; miyCè<br />

daI;wVjksa <strong>ds</strong> ckjs eas fLFkfr <strong>dk</strong> tk;+tk ys dj ;g lqfuf'pr dj<strong>ds</strong> fd lH<strong>kh</strong> daI;wVjksa esa nsoukxjh esa <strong>dk</strong>e djus dh {kerk miyCè djkus gsrq nsoukxjh<br />

VfeZuy ;k <strong>dk</strong>MZ yxk gksA bl fo"k; esa KkrO; gS fd ftLV&<strong>dk</strong>MZ vkSj ftLV&VfeZuy <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dj<strong>ds</strong> Øe'k vkbZñ chñ ,eñ&ihñ lhñ rF<strong>kk</strong> eYVh;wlj<br />

<strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa ij f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {kerk miyCè djokuk vc laHko gSA bl rduhd <strong>ds</strong> ckjs esa foLr`r tku<strong>dk</strong>jh vuqyXud&1 ij nh xbZ gSA rnuqlkj] lH<strong>kh</strong><br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os bl fo"k; esa fLFkfr dh tkap dj<strong>ds</strong> ftLV&<strong>dk</strong>MZ vFkok ftLV&VfeZuy yxk dj] viuh orZeku <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa <strong>dk</strong>s<br />

Bhd djsa] rkfd mu ij fgUnh esa <strong>dk</strong>e djus dh {kerk miyCè gksA bl foIk; esa <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d le;&c) <strong>dk</strong>;ZØe rS;kj fd;k tk, rF<strong>kk</strong><br />

mls fØ;kfUor fd;k tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 90


91<br />

bl<strong>ds</strong> vfrfjDr ftu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] <strong>dk</strong>;kZy;ksa miØeksa vkfn esa ,sls iqjkus daI;wVj gaS ftu esa rduhdh <strong>dk</strong>j.<strong>kk</strong>sa ls f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lqfoèk <strong>iz</strong>nku ugha<br />

dh tk ldrh] mUgsa uohure f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {kerk miyCè djokuk laHko ugha gS] ogka ;g fopkj fd;k tk, fd D;k ewY; <strong>dk</strong>s ns[krs gq, bu e'<strong>kh</strong>uksa <strong>dk</strong>s<br />

uohure f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVjksa esa cnyuk gh ykxr dh n`f"V ls vfèd ykHk<strong>dk</strong>jh g<strong>ksx</strong>kA vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vkfn bl fo"k; esa fLFkfr <strong>dk</strong> tk;tk<br />

ys dj iqjkuh <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa <strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij uohure f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh yxk,aA<br />

¼x½ lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us flQkfj'k dh gS fd 'kCn&lalk/kd vkSj bySDVªkfud VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> dqathiVy ij nsoukxjh o.kZ H<strong>kh</strong> mRdh.kZ<br />

fd, tkus pkfg, rF<strong>kk</strong> vkns'k nsus dh dqaft;ksa ij H<strong>kh</strong> nsoukxjh esa vkns'k mRdh.kZ gksus pkfg, ;g flQkfj'k eku yh xbZ gSA lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x ;g<br />

lqfuf'pr djsa fd os ,sls daI;wVj] 'kCn&lalk/kd vkSj bySDVªkfud VkbijkbVj [kjhnsa] ftu<strong>ds</strong> dqathiVyksa ij lH<strong>kh</strong> v{kj@vkns'k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa<br />

mRdh.kZ fd, x, gksaA<br />

¼˜½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 31-8-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ&12015@12@84& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g<br />

vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os <strong>ds</strong>oy ,slh daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ka yxk,a] ftuesa fgUnh vkSj vaxzsth] nksuksa esa vkadM+s Hkjus vkSj fjiksVZ vkfn H<strong>kh</strong> nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa<br />

esa rS;kj djus dh lqfo/<strong>kk</strong> gksA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> dM+kbZ ls vuqikyu lqfuf'pr fd;k tk,A<br />

;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa yxk, x, daI;wVjksa <strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk layXu <strong>iz</strong>ksQkekZ vuqyXud&2 esa bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

30 twu] 1990 rd vo'; Hkst nh tk,A<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>%<br />

¼4½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk fofHkUu {ks=ksa esa ,d fuf'pr <strong>iz</strong>fr'kr <strong>ds</strong> nsoukxjh VkbijkbVj [kjhnus] <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa de ls de ,d<br />

nsoukxjh VkbijkbVj miyC/k djkus rF<strong>kk</strong> fgUnh vkSj vaxzsth] nksuksa ij <strong>dk</strong>e djus esa l{ke bySDVªkfud ;a=ksa@midj.<strong>kk</strong>sa vkfn dh [kjhn <strong>ds</strong> ckjs esa<br />

le;&le; ij vkns'k tkjh fd, x, g®A lalnh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ <strong>ds</strong> vuqlkj fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> miØeksa vkfn }kjk<br />

bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> leqfpr vuqikyu lqfuf'pr ugha fd;k x;k] ftlls fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh xfr vo:) gqbZ gS vkSj vaxzsth <strong>ds</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


92<br />

^^ftLV** <strong>dk</strong>MZ@VfeZuy dh miyC/krk ,oa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

igys cus daI;wVjksa esa nsoukxjh esa <strong>dk</strong>e djus dh {kerk ckgj ls <strong>iz</strong>fo"V lksVos;j }kjk dh tkrh F<strong>kh</strong>A bl <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh esa dqN dfe;ka F<strong>kh</strong>a] tSls%&<br />

¼1½ <strong>iz</strong>R;sd iS<strong>ds</strong>t <strong>ds</strong> fy, vyx nsoukxjh lksVos;j <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djuk]<br />

¼2½ e'<strong>kh</strong>u <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e djus dh xfr dqN /<strong>kh</strong>eh gks tkrh F<strong>kh</strong>]<br />

¼3½ yksdf<strong>iz</strong>; ,oa ekudhd`r iS<strong>ds</strong>t nsoukxjh esa ugha py ldrs FksA<br />

2- ftLV VSDukyksth <strong>ds</strong> vkxeu ls bu leL;kvksa <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>Qh gn rd lek/<strong>kk</strong>u gks x;k gSA ftLV <strong>dk</strong>MZ ,d ,slk midj.k gS tks fdlh H<strong>kh</strong> vkbZ<br />

ch ,e dEisfVcy ^^ihñlhñ** ij yxk;k tk ldrk gS ,oa bl<strong>ds</strong> }kjk ekStwnk lksVos;j <strong>dk</strong>s gh nsoukxjh ;k vU; H<strong>kk</strong>jrh; fyfi;ksa esa pyk;k tk<br />

ldrk gSA ,d H<strong>kk</strong>jrh; fyfi ls nwljh H<strong>kk</strong>jrh; fyfi esa LokH<strong>kk</strong>fod :i ls fyI;karj.k H<strong>kh</strong> laHko gSA e'<strong>kh</strong>u dh xfr H<strong>kh</strong> /<strong>kh</strong>eh ugha gksrh D;ksafd <strong>dk</strong>MZ<br />

ij viuk vyx ls <strong>iz</strong>kslSlj yxk gksrk gSA<br />

3- tks e'<strong>kh</strong>u vkbZñ chñ ,eñ ^^ihlh** Js.<strong>kh</strong> dh ugha gS] tSlkfd eYVh&;wtj flLVe vkfn] mu<strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> ftLV VfeZuy }kjk f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ,oa cgqH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

:i esa <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, l{ke cuk;k tk ldrk gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x us ftLV <strong>dk</strong>MZ ij <strong>dk</strong>e djus okyksa <strong>ds</strong> fy, ,d mi;<strong>ksx</strong>h lksVos;j iS<strong>ds</strong>t<br />

cuk;k gS ftl<strong>ds</strong> }kjk igys ls <strong>iz</strong>fo"V jkseu esa vkadM+ksa <strong>dk</strong>s ¼tSls uke] irs vkfn½ nsoukxjh ,oa fdlh H<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>jrh; fyfi esa ifjofrZr fd;k tk ldrk<br />

gSA blls bu vkadM+ksa <strong>dk</strong>s fQj ls nsoukxjh easa <strong>iz</strong>fo"V djkus <strong>ds</strong> ifjJe dh cpr gksrh gSA ftLV <strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> mi;<strong>ksx</strong> djus okyksa <strong>ds</strong> fy, ;g lksVos;j<br />

iS<strong>ds</strong>t jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls fu'kqYd miyC/k gSA ftLV <strong>dk</strong>MZ@VfeZuy <strong>ds</strong> fuekZrkvksa <strong>ds</strong> uke&irs bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j g®A<br />

¼1½ eSñ ,Iyk;M bySDVªkseSXusfVDl ¼<strong>iz</strong>kñ½ fyñ]<br />

36&37] U;w vks[kyk baMfLVª;y <strong>dk</strong>EiySDl]<br />

Qst&1] ubZ fnYyh&110020A<br />

¼2½ eSñ Cyw LVkj fyñ]<br />

U;w Qz ® M~l <strong>dk</strong>yksuh] 13] dE;wfufV lsaVj]<br />

ubZ fnYyh&110065A<br />

¼3½ DokdZ daI;wVlZ <strong>iz</strong>kñ fyñ]<br />

lh&31] loksZn; uxj]<br />

<strong>dk</strong>uiqj&208005A<br />

¼4½ us'kuy bUQkjes'ku VSDukyksth fyfeVsM]<br />

ihñVhñvkbZñ Hkou] laln ekxZ]<br />

ubZ fnYyh&110001A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 92


93<br />

vuqyXud&2<br />

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa yxk, x, daI;wVjksa <strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk%<br />

feuh lqij ,Vh ihlh vU;<br />

flLVe VfeZuy flLVe VfeZuy<br />

dqy la[;k<br />

fdrukas esa fgUnh esa<br />

vkadM+s Hkjus vkSj<br />

fjiksVZ rS;kj<br />

djus dh lqfo/<strong>kk</strong> gSA<br />

le> ugha vk jgkA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os lfefr dh mi;qZDr flQkfj'k <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os mi;qZDr funsZ'<strong>kk</strong>sa ij leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsa rF<strong>kk</strong> bUgsa vius lH<strong>kh</strong> lac) ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

vkSj LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk,a rF<strong>kk</strong> bu<strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 93


94<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 13034I26@91& jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 26-6-1991<br />

fo"k;%— lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh esa ;kaf=d lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh esa ;kaf=d lqfo/<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k eas viuk f}rh; <strong>iz</strong>frosnu tqykbZ] 1987 esa jk"Vªifr <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;kA blesa<br />

dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fofHkUu <strong>ds</strong>Unzh; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa o jkT;@la˜ jkT; lj<strong>dk</strong>jksa ls <strong>iz</strong>kIr erksa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn mu ij fy;s x;s<br />

fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lwpukFkZ ,oa vko';d <strong>dk</strong>;Zokgh gsrq bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k 12015@34@87&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½<br />

fnukad 29-3-90 }kjk Hkstk x;k gSA<br />

2- <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk rF<strong>kk</strong> lac) <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] lj<strong>dk</strong>jh c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> /;ku mDr<br />

fu.kZ;ksa esa ls fuEufyf[kr dh vksj] ftuls mu lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>/k gS] ,d ckj fQj fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong>;Zokgh djus gsrq vkdf"kZr fd;k tkrk gS%—<br />

2-1- ^^d**] ^^[k** vkSj ^^x** {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>fr'krA<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd ^^d** {ks= fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa de ls de 90%] ^^[k** {ks= fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa 66&2@3<br />

vkSj ^^x** {ks= fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa 25% VkbijkbVj nsoukxjh <strong>ds</strong> gksus pkfg,A ;g ckr lk/<strong>kk</strong>j.k VkbijkbVj <strong>ds</strong> vfrfjDr fiu IokabV] cqysfVu vkSj<br />

iksVsZcy rF<strong>kk</strong> fctyh pkfyr VkbijkbVjksa ij H<strong>kh</strong> ykxw gksrh gSA<br />

¼[k½ ;g H<strong>kh</strong> lqfuf'pr fd;k tkuk pkfg, fd <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa nsoukxjh <strong>dk</strong> de ls de ,d VkbijkbVj vo'; gks vkSj bl<strong>ds</strong> vfrfjDr<br />

VkbijkbVjksa dh [kjhn Åij of.kZr fofHkUu {ks=ksa <strong>ds</strong> fy, fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>iz</strong>Lrkfor <strong>iz</strong>fr'kr <strong>ds</strong> vuqlkj dh tkuh pkfg,A<br />

2-2- lfefr dh flQkfj'k <strong>dk</strong>s bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j fd;k x;k gS fd 1994&95 <strong>ds</strong> vUr rd lfefr }kjk <strong>iz</strong>Lrkfor y{;ksa dh <strong>iz</strong>kfIr<br />

<strong>ds</strong> fy, vkns'k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk fu<strong>dk</strong>ys tk,aA mu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> esa lfefr dh flQkfj'k <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh iqujko`fÙk dh<br />

tk;s dh <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa de ls de nsoukxjh <strong>dk</strong> ,d VkbijkbVj vo'; gks vkSj orZeku nsoukxjh VkbijkbVjksa esa <strong>iz</strong>R;sd o"kZ yxHkx 20%<br />

o`f) djrs gq, ;g lqfuf'pr fd;k tk;s fd o"kZ 1994&95 <strong>ds</strong> vUr rd lfefr }kjk fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; <strong>iz</strong>kIr dj fy;s tk;saA blh <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>iz</strong>R;sd<br />

o"kZ fgUnh vk'kqfyfid rF<strong>kk</strong> nsoukxjh Vkbfiax <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tkuh pkfg,A ;g y{; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

<strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>R;sd o"kZ <strong>ds</strong> okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe esa H<strong>kh</strong> ifjyf{kr fd;s tk;saA<br />

2-3 bl <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls nsoukxjh VkbijkbVjksa vkSj fgUnh VkbfiLVksa rF<strong>kk</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh <strong>iz</strong>fr'krrk c


95<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@31@92& jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½] fnukad 15-5-1992<br />

fo"k;%— f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud VSysDl e'<strong>kh</strong>u dh ^^VSysDl la[;k** dh lwpukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 28 ekpZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 12015@9@88&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong><br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong>s ;g vkns'k fn;s x;s g® fd os <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>f"kd ¼fgUnh&vaxzsth½ bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>UVj@VSysDl midj.k gh [kjhnsa vFkok<br />

yht ij ysaA ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa bl le; jkseu <strong>ds</strong> Vsyhf<strong>iz</strong>UVj@VSysDl yht ij yxs gq, g® os nwjlapkj foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s rqjUr bu<strong>ds</strong> cnys f}H<strong>kk</strong>f"kd<br />

bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>UVj@VSysDl yxkus <strong>ds</strong> fy, vuqjks/k djsaA rRi'pkr~ fnukad 25 ebZ] 1990 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 12015@18@90& jkñ H<strong>kk</strong>ñ<br />

¼rñdñ½ esa H<strong>kh</strong> bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh iqujko`fÙk dh xbZ F<strong>kh</strong>A bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> QyLo:i vc <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> dbZ <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa f}H<strong>kk</strong>f"kd<br />

bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>UVj@VSysDl midj.k yx pq<strong>ds</strong> g® vFkok yxk;s tk jgs g®A<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuq:i bu f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud midj.<strong>kk</strong>sa ij eq[;r% fgUnh esa lUns'k Hksts tkus pkfg,A bl<strong>ds</strong> fy, vko';d gS fd<br />

VSysDl lUns'k rS;kj djus okys vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s bl ckr dh iwoZ tku<strong>dk</strong>jh gks fd lans'k <strong>ds</strong> xUrO; LF<strong>kk</strong>u ij f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud VSysDl midj.k<br />

yxk gqvk gS rkfd og lUns'k <strong>ds</strong>oy fgUnh esa gh rS;kj dj l<strong>ds</strong> ftl<strong>dk</strong>s fd xUrO; LF<strong>kk</strong>u ij fgUnh esa gh <strong>iz</strong>kIr fd;k tk l<strong>ds</strong>A<br />

3- bu f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>UVj@VSysDl midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vf/k<strong>dk</strong>f/kd :i ls fgUnh esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lqfuf'pr djokus <strong>ds</strong> mn~ns'; ls ;g fu.kZ;<br />

fy;k x;k gS fd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x] lac) rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;] fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØe@jk"Vªh;d`r c®d vkfn <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa yk;s<br />

tkus okys iwoZ eqfnzr ys[ku lkexzh <strong>ds</strong> '<strong>kh</strong>"kZ esa] f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud VSysDl midj.k miyC/k gksus dh fLFkfr esa] ml<strong>ds</strong> ckjs esa Li"V la<strong>ds</strong>r nsa tks fd<br />

fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gks%—<br />

^^f}H<strong>kk</strong>f"kd VSysDl la[;k--------------------<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 95


96<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñlañ 12015@26@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñd½ fnukad 15&10&1992<br />

fo"k;%—dEI;wVjksa <strong>ds</strong> f}fyfi; <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkQ~Vos;j@gkMZos;j <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

daI;wVjksa esa f}fyfi; {kerk rF<strong>kk</strong> mu ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>;Z fd, tkus <strong>ds</strong> gsrq jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh fd, x, fnukad<br />

30-5-85 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa Kkiu lañ 12015@12@84&jkñH<strong>kk</strong>ñ@ ¼[k½] fnukad 31-8-87 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@12@84&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ rF<strong>kk</strong> fnukad<br />

25&5&90 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ12015@18@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ <strong>ds</strong> lanHkZ esa vèksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd bl le;<br />

'kCn&lalkèu rF<strong>kk</strong> MkVk&,UVªh <strong>ds</strong> fy, dbZ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh lqfoèkvksa ls ;qDr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼fgUnh&vaxzsth½ lkQ~Vos;j@gkMZos;j cktkj esa miyCè gSaA buesa ls<br />

vius <strong>dk</strong>;Z dh vko';drkuqlkj mi;qDr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkQ~Vos;j@gkMZos;j <strong>dk</strong> p;u dj fdlh H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>;Z fd;k<br />

tk ldrk gSA<br />

2- vr% lH<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn ls ;g vuqjksè gS fd os mi;qDr f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkQ~Vos;j@gkMZos;j <strong>dk</strong> p;u dj ml<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, rqjUr djsa rkfd tgka ,d vksj daI;wVjksa ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s cy feysxk] nwljh vksj fofHkUu<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkQ~Vos;j@gkMZos;j fuekZrkvksa <strong>dk</strong>s mu<strong>ds</strong> mRikn <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>iz</strong>ksRlkgu feysxk rF<strong>kk</strong> os mlesa vkSj vfèd lqèkj djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>sfjr<br />

gksdj mu<strong>ds</strong> fodflr laLdj.k miyCè djk l<strong>ds</strong>axsA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@16@92 jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ fnukad 28-10-1992<br />

fo"k;%—f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVjksa dh [kjhn@vk;krA<br />

f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> daI;wVjksa dh [kjhn@vk;kr <strong>ds</strong> lanHkZ esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh fd;s x;s fnukad 30-5-85 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@12@84&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼[k&1½ fnukad 31-8-87 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12015@12@84&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ rF<strong>kk</strong> fnukad 25-5-90 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12015@18@90 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ <strong>ds</strong><br />

vuqØe esa vèksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu ¼[k.M&4½ esa dh xbZ vU; laLrqfr;ksa <strong>ds</strong><br />

lkFk ,d laLrqfr ;g H<strong>kh</strong> gS fd tc rd daI;wVj vkfn esa nsoukxjh fyfi esa <strong>dk</strong>e djus dh {kerk u gks rc rd ,sls midj.k u yxk;s tk;saA bl<br />

laLrqfr ij lj<strong>dk</strong>j }kjk fu.kZ; fy;k x;k fd bysDVªkfudh foH<strong>kk</strong>x bl <strong>laca</strong>è esa tkap fcUnq LF<strong>kk</strong>fir djsaA<br />

2- mijksDr vkns'k ij <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>ds</strong> QyLo:i bySDVªkfudh foH<strong>kk</strong>x us ;g fu.kZ; fy;k gS fd Lons'<strong>kh</strong> vFkok vk;kfrr daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa dh<br />

[kjhn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrkoksa ij vuqefr] vU; 'krks± <strong>ds</strong> vykok] bl 'krZ <strong>ds</strong> lkFk <strong>iz</strong>nku dh tk;sxh fd mu daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼fgUnh&vaxzsth½ lqfoèk<br />

gksuh pkfg,A tgka ij ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vkfn bu daI;wVjksa dh [kjhn@vk;kr bySDVªkfudh foH<strong>kk</strong>x dh vuqefr fy;s fcuk Lo;a djrs gksa ogka mUgsa ;g<br />

lqfuf'pr djuk g<strong>ksx</strong>k fd mu daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>fy;ksa ij f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {kerk gksA<br />

<strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd mi;qZDr funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vko';d vuqikyu fd;k tk;s rF<strong>kk</strong> mUgsa vuqikyu <strong>ds</strong> fy,<br />

vius lac) rF<strong>kk</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@LokfeRo ;k fu;a=k.<strong>kk</strong>èhu daifu;ksa@miØeksa@jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn dh tku<strong>dk</strong>jh esa yk nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@36@92 jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ fnukad 18-11-1993<br />

fo"k;%&f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud VSysDl@Vsyhf<strong>iz</strong>aVj dh ekax dh vkiwfrZA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 28-3-88 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12015@9@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ esa f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl dh [kjhn<br />

<strong>ds</strong> ckjs esa funs'k tkjh fd, x, FksA bu funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn }kjk <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>f"kd ¼fgUnh&vaxzsth½<br />

bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl e'<strong>kh</strong>usa gh [kjhnh tkuh gSa u fd jkseu dh bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl e'<strong>kh</strong>usaA fganqLrku Vsyhf<strong>iz</strong>aVj fyfeVsM] enzkl]<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> ,d <strong>iz</strong>fr"Bku] bu f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> fofuekZ.k dj jgk gSA ;g <strong>iz</strong>fr"Bku ekax <strong>ds</strong> vkèkj ij bu<br />

midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s rqjar miyCè djkus esa l{ke gS rF<strong>kk</strong> vius fnYyh] cEcbZ] dydÙ<strong>kk</strong> o cSaxywj fLFkr {ks=h; <strong>dk</strong>;kZy;ksa }kjk bu [kjhns x, midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong><br />

okf"kZd j[k&j[<strong>kk</strong>o <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z H<strong>kh</strong> dj ldrk gSA<br />

2- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls ;g vuqjksè gS fd os f}H<strong>kk</strong>f"kd bySDVªkfud Vsyhf<strong>iz</strong>aVj@VSysDl <strong>laca</strong>èh viuh ekax rqjar fuEu irs ij Hkst<br />

nsa%—<br />

egk<strong>iz</strong>caèd ¼<strong>iz</strong>kstsDV~l½<br />

fganqLrku Vsyhf<strong>iz</strong>aVlZ fyfeVsM]<br />

th,lVh jksM] fxaMh] enzkl&600032<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vkfn vkus okys 2&3 o"<strong>kk</strong>s± esa bu midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, mRiUu gksus okyh ekax <strong>dk</strong> vkdyu dj ml<strong>ds</strong> vkèkj ij bu<br />

midj.<strong>kk</strong>sa dh [kjhn <strong>ds</strong> fy, fganqLrku Vsyhf<strong>iz</strong>aVlZ fyfeVsM] enzkl <strong>dk</strong>s fy[k ldrs gSa rkfd fganqLrku Vsyhf<strong>iz</strong>aVlZ fyfeVsM rn~uqlkj vius okf"kZd<br />

mRiknu <strong>dk</strong>;ZØe <strong>dk</strong>s lgh&lgh fuèkZfjr dj l<strong>ds</strong>A lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjksè gS fd os mDr tku<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s vius lH<strong>kh</strong> lac) ,oa<br />

vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>èhu miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa] fuxeksa vkfn dh tku<strong>dk</strong>jh esa H<strong>kh</strong> vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq yk nsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 96


<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@15@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ fnukad 13-12-1993<br />

97<br />

fo"k;%— dasnzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong> lEc)@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ bySDVªkfud VkbijkbVjksa<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

mijksDr fo"k; ij lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong> /;ku bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 15-6-87 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12015@20@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼rñdñ½ dh<br />

vksj fnyk;k tkrk gS ftlesa ;g vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ,oa mu<strong>ds</strong><br />

lEc)@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa bySDVªkfud VkbijkbVj <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ [kjhns tk,aA<br />

2- mi;qZDr funs'k <strong>ds</strong> vuqØe esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls ;g vuqjksè fd;k tkrk gS fd f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> bySDVªkfud VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>ds</strong><br />

le; ;g H<strong>kh</strong> lqfuf'pr dj ysa fd mu<strong>ds</strong> dqaftiVyksa dh daqft;ksa ij nsoukxjh fyfi <strong>ds</strong> o.kZ Åij rF<strong>kk</strong> jkseu fyfi <strong>ds</strong> o.kZ uhps fn, x, gksa rF<strong>kk</strong><br />

dqathiVy ij vkns'k dqaft;ksa in <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> vkns'k mRdh.kZ fd, x, gksaA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os mi;qZDr funs'<strong>kk</strong>sa ij vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsa rF<strong>kk</strong> vius lH<strong>kh</strong> lEc) ,oa vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj<br />

LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>èhu miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku eas H<strong>kh</strong> yk,a rF<strong>kk</strong> bu<strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12015@31@1996&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½ fnukad 28-6-1996<br />

fo"k;%— d—æ lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj mu<strong>ds</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkSj fuxeksa vkfn esa <strong>ds</strong>oy f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

bysDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> vkSj f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lkVos;j fodflr djukA<br />

<strong>ds</strong>aæ lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj mu<strong>ds</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkSj fuxeksa vkfn esa daI;wVjhdj.k <strong>iz</strong>xfr<br />

esa gSA ;g ns[<strong>kk</strong> x;k gS fd vf/k<strong>dk</strong>a'k LF<strong>kk</strong>uksa ij daI;wVj <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh ugha yxkbZ xbZ gS vkSj <strong>ds</strong>oy ¯gnh esa <strong>dk</strong>e fd;k tk jgk gSA daI;wVj <strong>ds</strong> c


98<br />

2- bl le; daI;wVj ij 'kCn&lalk/<strong>kk</strong>u ,oa MkVk&lek/ku <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z ¯gnh esa H<strong>kh</strong> djus <strong>ds</strong> fy, gkMZos;j mik;ksa <strong>ds</strong> vykok lkVos;j mik; H<strong>kh</strong><br />

miyC/k g®A ,slh fLFkfr esa dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa us jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls ;g tkuuk pkgk gS fd D;k ^^ftLV <strong>dk</strong>MZ**@^^ftLV VfeZuy** ;qDr daI;wVj gh f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

daI;wVj ekus tk,axsA bl lanHkZ esa fuEufyf[kr Li"Vhdj.k fn;k tkrk gS%<br />

^^;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa daI;wVj ij ek= 'kCn&lalk/ku vFkok ek= MkVk&lalk/ku vFkok nksuksa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z gks jgk gS vkSj ;fn mls fdlh<br />

lkVos;j vFkok gkMZos;j ¼^^ftLV <strong>dk</strong>MZ**@^^ftLV VfeZuy**½ vFkok nksuksa <strong>ds</strong> feys&tqys mik;ksa ls] tks H<strong>kh</strong> mi;qDr le>k tk,] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj ¯gnh vFkok ¯gnh@vaxzsth esa djus dh {kerk miyC/k gS rks ,sls daI;wVj <strong>dk</strong>s f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> {kerk ;qDr daI;wVj ekuk tk,xkA ,sls daI;wVj <strong>ds</strong> lkFk<br />

f}fyih; dqathiVy rF<strong>kk</strong> ¯<strong>iz</strong>¯Vx <strong>ds</strong> fy, ml mik; <strong>ds</strong> lkFk <strong>dk</strong>;Z djus okyk MkWV eSfVªDl ¯<strong>iz</strong>Vj vFkok yst+j ¯<strong>iz</strong>Vj <strong>dk</strong> gksuk H<strong>kh</strong> vko';d gSA**<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os mi;qZDr funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djsa rF<strong>kk</strong> bls vius lac) ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj<br />

LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa H<strong>kh</strong> yk,a rF<strong>kk</strong> bu<strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr djk,aA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@43@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½] fnukad 12-3-1996<br />

fo"k;% daI;wVj ij ¯gnh esa <strong>dk</strong>;Z djus gsrq <strong>iz</strong>f'k{k.kA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>iz</strong>;kl djrk jgk gS fd daI;wVj ij ¯gnh esa <strong>dk</strong>;Z fd;k tk;sA bl<strong>ds</strong> fy, vko';d gS fd bl fo"k; esa <strong>iz</strong>f'k{k.k dh lqfo/<strong>kk</strong>,a<br />

H<strong>kh</strong> miyC/k gksaA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x Lo;a H<strong>kh</strong> jk"Vªh; lwpuk foKku <strong>ds</strong>Uæ <strong>ds</strong> ek/;e ls bl rjg <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØe <strong>iz</strong>k;ksftr dj jgk gSA<br />

ns'k dh laidZ H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¯gnh gSA cgqla[;d tu dh ekr`H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> fgUnh gSA blfy, daI;wVj <strong>dk</strong> Kku vke O;fDr rd igqapkus <strong>ds</strong> fy, ;g<br />

vko';d gS fd ^^daI;wVj ij ¯gnh esa <strong>dk</strong>;Z djus dh lqfo/<strong>kk</strong>vksa** <strong>ds</strong> fo"k; esa <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tk;sA<br />

;fn vki<strong>dk</strong> foH<strong>kk</strong>x daI;wVj ij <strong>iz</strong>f'k{k.k ns jgk gS vFkok vU; laLF<strong>kk</strong>vksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s daI;wVj ij <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, lgk;rk ,oa <strong>iz</strong>ksRlkgu nsrk<br />

gS] rks ;g vko';d gS fd ,sls <strong>iz</strong>f'k{k.k ¯gnh esa H<strong>kh</strong> fn;s tk;saA vc MkVk <strong>iz</strong>ksls¯lx] oMZ <strong>iz</strong>ksls¯lx] MhñVhñihñ <strong>ds</strong> fo"k; esa daI;wVj ij ¯gnh esa <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

fn;k tk ldrk gSA<br />

blesa vki<strong>dk</strong> lg;<strong>ksx</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>ds</strong> vuqikyu esa H<strong>kh</strong> lgk;d g<strong>ksx</strong>kA dì;k bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s voxr djk;saA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13034@30@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhñlñ½] fnukad 16-10-1998<br />

fo"k;% ^fud&usV' ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lwpuk <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¯gnh <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fuEufyf[kr lwpuk,a ^^fud&usV** esa miyC/k djok nh xbZ g®%<br />

¼d½ la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØeA<br />

¼[k½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¯gnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa le;&le; ij tkjh fofHkUu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh fu;e&iqfLr<strong>dk</strong>A<br />

¼x½ <strong>ds</strong>Uæh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok laoxZ dh ojh;rk lwph ¼v<strong>iz</strong>Sy&1997½A<br />

¼?k½ <strong>ds</strong>Uæh; vuqokn C;wjks@<strong>ds</strong>Uæh; ¯gnh <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>ys.MjA<br />

¼³½ ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh lwphA<br />

¼p½ okf"kZd ewY;kadu fjiksVZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZA<br />

¼N½ frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZA<br />

¼t½ vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; iSuyA<br />

2- <strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vuqjks/k gS fd os bu lwpukvksa <strong>dk</strong> mi;<strong>ksx</strong> djsaA bu lwpukvksa <strong>dk</strong>s ^fud&usV* ls tqM+s daI;wVj ij ns[kus<br />

vkSj mu<strong>dk</strong> ¯<strong>iz</strong>V&vkmV ysus dh tku<strong>dk</strong>jh nsus <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ^vksijs'kuy eSU;qvy* layXu gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 98


99<br />

OPERATION MANUAL<br />

OFFICIAL LANGUAGE INFORMATION SYSTEM<br />

REQUIREMENTS<br />

1. Computer with XENIX/UNIX operating system and with RADIX Software.<br />

2. GIST Terminal<br />

3. Dot matrix Printer or Line Matrix Printer.<br />

GETTING STARTED<br />

1. Switch on the terminal. Wait for the login prompt.<br />

2. On the login: prompt type guest and press enter key.<br />

3. The computer now displays $ prompt.<br />

4. Set the gist terminal in Devnagari Mode (by pressing ALT-S-DV) Press ALT-M-7 to get 7-bit on.<br />

5. On the $ prompt type radix and press enter key.<br />

6. The computer now displays NICNET> PROMPT OR * PROMPT.<br />

7. Now you have to enter the NICNET number of the Basis Plus 486 machine (40445004860900). Then you will get a<br />

prompt like login: will appear on the screen.<br />

OR<br />

enter NICNET number 40445003862100 system will ask password, then you enter cyber then enter<br />

telnet 164.100.10.14<br />

8. On the login: prompt type dol and press enter key.<br />

9. System will ask password, then you enter dol.<br />

10. The system now displays<br />

— DOL Circular System—<br />

1. Hindi Version<br />

2. English Version<br />

3. Data capture from file<br />

4. Exit<br />

Now, system is ready to retrieve or see the information regarding the following Book Titles:<br />

(i) <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok—ojh;rk lwph<br />

(ii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe<br />

(iii) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fu;e—iqLrd<br />

(iv) jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> okf"kZd ewY;kadu fjiksVZ<br />

(v) iqLr<strong>dk</strong>sa dh lwph<br />

If you want to Print or display the text in hindi Write 1 and if you want to retrieve text in english write 2 and if you want<br />

to download data from file to user account select 3 and if you want to exist type 4. If you want to print/display on screen<br />

Hindi version select 1 and press ctrl-w. Then screen will clear and message will display at the bottom of the screen<br />

Press Ctrl-W to quit.<br />

Press Enter key.<br />

If you selected 1 or 2, the system will display TERM ID and TERM (Chapter Titles) of the Central Secretariat<br />

Official Language-Seniority List, Annual Programme for the year 1996-97 and Manual regarding the use of the official<br />

Language Hindi. These operations will look like:—<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 99


100<br />

Term Id Members References Term<br />

1 1 1 <strong>ds</strong>Unzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok<br />

laoxZ ojh;rk lwph<br />

2 1 1 jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong><br />

fy, o"kZ 1994&95 <strong>dk</strong>;ZØe<br />

3 1 1 jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fu;e iqLrd<br />

Enter Term ID Numbers:<br />

Now you enter Term Id number of the Chapter Title which you want to retrieve and press enter.<br />

Do you want to print or display (P/D):<br />

If you selected option P then system will ask Enter file name:<br />

give file name in which you want to store selected chapter. Data will store in file and system will display<br />

FQM><br />

again type exit against FQM> prompt and press Enter key the system will display<br />

—DOL Circular System—<br />

1. Hindi Version<br />

2. English Version<br />

3. Data capture from file<br />

4. exit<br />

With option 3 you can download data in your account.<br />

[if you selected option 3 the system will ask file name:<br />

This file name is same which you have given at the time of (P) option no. 1 & 2]<br />

If you selected Display option the system will display the contents of the chapter title. The system will display 15<br />

lines at a time, then system will ask:—<br />

<br />

Scroll comman<strong>ds</strong> can be of the following types:—<br />

NW (Next Window)<br />

NL (Next Line)<br />

NS (Next Section)<br />

PW (Prior Window)<br />

PL (Prior Line)<br />

PS (Prior Section)<br />

TOP<br />

DOWN<br />

UP<br />

—For displaying 15 lines down in text<br />

—For one next line text<br />

—For displaying of next section<br />

—For displaying 15 lines up in text<br />

—For displaying one prior lines text<br />

—For displaying one prior section<br />

—For displaying Complete chapter at a time<br />

—For displaying 15 lines down in text<br />

—For displaying 15 lines up in text<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 100


101<br />

Give any of the above command against for viewing the desired text.<br />

If you want to view/retrieve sections of the selected chapter write toc against and press<br />

enter key, for instance:—<br />

toc<br />

The system will display all the sections under the selected chapter like,<br />

ID<br />

Section Entries<br />

1 5.1 i=kpkj esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

2 5.2 rkj@csrkj@QSDl@vkjs[k ¼uD'ks@Mªkbaxsa½<br />

3 5.3 nsoukxjh VkbijkbVj<br />

4 5.4 fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

If you want to select particular section number type g s and ID no. against the prompt, for instance:—<br />

Enter scroll command> g s 1 (1=ID number)<br />

Now, system will display contents of the section no. 1<br />

after displaying 15 lines system ask scroll command like,<br />

Enter scroll command><br />

Direct movement comman<strong>ds</strong>:<br />

Goto Section Id Show Section<br />

If you want to come out from the system, type exit against and press enter key.<br />

The system will show<br />

FQM><br />

again type exit against prompt and press enter key the system will display<br />

H-DOL Circular System—<br />

1. Hindi Version<br />

2. English Version<br />

3. Data capture from file<br />

4. Exit<br />

If you want to retrieve/view the next chapter title, repeat the above process otherwise type 4, the system will come out<br />

from radix menu.<br />

If you face any problem please contact:<br />

KEWAL KRISHAN,<br />

TECHNICAL DIRECTOR,<br />

NIC-DOL Computer Centre<br />

2nd Floor, Lok Nayak Bhawan,<br />

Khan Market<br />

New Delhi-110003<br />

Ph. 24619860<br />

E-mail Id: kewal.krishan@nic.in<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 101


102<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12015@101@2004] jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼rñdñ½] fnukad 16-12-2004<br />

fo"k;% lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ [kaM 6 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

mi;qZDr fo"k; <strong>ds</strong> lanHkZ esa v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjdrkZ <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us viuh fjiksVZ [kaM 6 esa dh xbZ<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa esa fuEufyf[kr flQkfj'k H<strong>kh</strong> dh gSA bu flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k 12021@02@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼<strong>dk</strong>&2½ fnukad 17 flrEcj] 2004 }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lwfpr fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

laLrqfr la[;k 11-10-28% lj<strong>dk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, ¯gnh <strong>iz</strong>f'k{k.k dh lqfo/<strong>kk</strong>,a c


103<br />

vkns'k% lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl vk'k; <strong>ds</strong> vkns'k igys ls gh fo|eku g® fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½<br />

<strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr fd;k tk, vkSj bldh mis{<strong>kk</strong> djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s fyf[kr ijke'kZ fn;k tk, fd os Hkfo"; esa bl <strong>iz</strong>o`fÙk ls cpsaA bl<br />

<strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk iqu% funs'k tkjh fd, tk,aA<br />

mYys[kuh; gS fd bl foH<strong>kk</strong>x }kjk fnukad 26 twu] 1990 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12024@10@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ@[k&2] lañ 12024@12@92 jkñH<strong>kk</strong>ñ@[k] fnukad<br />

6 v<strong>iz</strong>Sy] 1992 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ@[k&2 }kjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong><br />

vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>dk</strong> vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> ysfdu lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> vuqlkj dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> mDr vkns'k <strong>dk</strong><br />

vuqikyu ugha fd;k tk jgk gSA <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh vogsyuk <strong>dk</strong> ;g xaH<strong>kh</strong>j ekeyk gSA<br />

vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls iqu% vuqjks/k gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> ¼ftl<strong>ds</strong> rgr dqN <strong>dk</strong>xtkr ¯gnh<br />

vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk tkjh fd, tkus vfuok;Z g®½ vuqikyu lqfuf'pr fd;k tk,A bu <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa dh mis{<strong>kk</strong> djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s fyf[kr<br />

ijke'kZ fn;k tk, fd os Hkfo"; esa bl <strong>iz</strong>o`fÙk ls cpsaA<br />

d`i;k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh tku<strong>dk</strong>jh vius lH<strong>kh</strong> lac)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u fuxeksa vkfn <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> nsa rF<strong>kk</strong> blls <strong>laca</strong>f/kr ,d<br />

<strong>iz</strong>fr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> miyC/k djok nsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 103


104<br />

v/;k;&6<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa@iathd`r lkslkbfV;ksa@jkT; lH<strong>kk</strong>] yksd lH<strong>kk</strong> lfpoky;] U;kf;d dYi<br />

laxBu@<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>kf/kdj.<strong>kk</strong>sa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼x`g ea=ky;½ <strong>ds</strong> fnukad 22&8&89 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 12019@3@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼H<strong>kk</strong>ñ½<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

<strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, le;&le; ij tkjh fd, x, <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>@vuqns'<strong>kk</strong>sa dh leh{<strong>kk</strong> djus ls irk pyrk<br />

gS fd dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] miØeksa] fuxeksa rF<strong>kk</strong> lEc) vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa fofHkUu vuqns'<strong>kk</strong>sa rF<strong>kk</strong> okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong><br />

Bhd rjg ls vuqikyu ugha gks ik jgk gSA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 1&2&88 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkñ lañ 14012@14@87μjkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> vUrxZr fgUnh VkbfiLVksa <strong>ds</strong> lEcU/k esa tks<br />

vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong>] og 31 ekpZ] 1989 rd iwjk fd;k tkuk pkfg, F<strong>kk</strong> ijUrq dbZ <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ;g vuqikr vH<strong>kh</strong> iwjk ugha gks ik;k gSA<br />

bls vfoyEc iwjk fd;k tkuk pkfg,A<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 20&8&87 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkñ lañ 14012@7@87μjkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> vUrxZr fofHkUu {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa<br />

fgUnh vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> tks vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS og 31 ekpZ] 1990 rd iwjk fd;k tkuk visf{kr gSA bl vkns'k<br />

<strong>ds</strong> vuqikyu esa gks jgh <strong>iz</strong>xfr ij /;ku nsuk vko';d gSA<br />

4- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, fgUnh esa H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>e vkus ;ksX; midj.<strong>kk</strong>sa dh [kjhn ij tksj fn;k tkrk jgk gSA fQj H<strong>kh</strong>] dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

esa dEI;wVj] Vsyhf<strong>iz</strong>UVj vkfn midj.k <strong>ds</strong>oy vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>dk</strong>e vkus ;ksX; gh [kjhns tk jgs g® vkSj igys ls miyC/k midj.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s fgUnh esa H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>e<br />

;ksX; cukus <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>jZokbZ ugha dh tk jgh gSA bl fLFkfr esa H<strong>kh</strong> lq/<strong>kk</strong>j vko';d gSA<br />

5- dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa U;wure fgUnh inksa <strong>dk</strong> l`tu ugha gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] laln <strong>ds</strong> ladYi vkSj fu;eksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa<br />

<strong>ds</strong> ikyu esa dfBukbZ gks jgh gSA bu inksa <strong>dk</strong>s '<strong>kh</strong>?kz l`ftr djuk pkfg, rkfd mu ij fu;qfDr;ka dh tk l<strong>ds</strong>aA<br />

6- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj ,oa <strong>iz</strong>lkj <strong>ds</strong> ckjs esa lj<strong>dk</strong>j dh uhfr ;g gS fd lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa fgUnh <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>sj.<strong>kk</strong> vkSj <strong>iz</strong>ksRlkgu ls cdj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa ykxw<br />

<strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa dh vogsyuk djrk gS rks <strong>iz</strong>dj.k esa <strong>laca</strong>f/kr fu;eksa ,oa <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> mYya?ku gksus <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij <strong>dk</strong>jbZokbZ dh tk ldrhA<br />

<strong>dk</strong>- Kk- la- I@14013@7@96&jk- H<strong>kk</strong>- ¼uh&1½] fnukad 27-1-1997<br />

lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343 ¼1½ <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>fganh</strong> la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> gSA <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@mi¥Øeksa vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i<br />

esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> c


105<br />

<strong>dk</strong>- K<strong>kk</strong>- la- I@14013@09@99&jk- H<strong>kk</strong>- ¼uh&1½] fnukad 9-12-1999<br />

fo"k;% H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa vkfn ij ykxw gksus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa Li"Vhdj.kA<br />

LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=ky; vkfn <strong>dk</strong> /;ku fnukad 16] 17 rF<strong>kk</strong> 18 twu] 1999 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>Unzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh<br />

cSBd esa gq, fopkj&foe'kZ dh vksj vkdf"kZr fd;k tkrk gSA cSBd esa H<strong>kk</strong>x ysus okys foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> ,d <strong>iz</strong>frH<strong>kk</strong>xh }kjk ,d Li"Vhdj.k ekaxk x;k F<strong>kk</strong><br />

fd D;k lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa tkjh vkns'k Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa ij ykxw gksrs gS vFkok ughaA fof/k ea=ky; ls ijke'kZ <strong>ds</strong> i'pkr~ ;g<br />

fuEukuqlkj Li"V fd;k tkrk gS%—<br />

¼1½ lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343¼1½ esa mYys[k gS fd la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh vkSj fyfi nsoukxjh g<strong>ksx</strong>hA bl vuqPNsn <strong>ds</strong> [k.M ¼2½ <strong>ds</strong><br />

vuqlkj lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjaHk ls iUnzg o"kZ dh vof/k rd la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkrk jgsxk ftu<strong>ds</strong> fy, ml<strong>dk</strong><br />

,sls <strong>iz</strong>kjaHk ls Bhd igys <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk jgk F<strong>kk</strong>A [k.M ¼2½ <strong>ds</strong> ijUrqd esa <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u gS fd jk"Vªifr mDr vof/k <strong>ds</strong> nkSjku] vkns'k }kjk] vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>ds</strong> vfrfjDr fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>kf/kd`r dj l<strong>ds</strong>xkA [k.M ¼3½ esa mYys[k gS fd laln] mDr iUnzg o"kZ dh vof/k <strong>ds</strong> i'pkr~] fof/k }kjk] vaxzsth<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> ,sls <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong> mica/k dj l<strong>ds</strong>xh tks ,slh fof/k esa fofufnZ"V fd, tk,aA<br />

¼2½ lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343 <strong>ds</strong> [k.M ¼3½ rF<strong>kk</strong> vuqPNsn 120 <strong>ds</strong> [k.M ¼2½ <strong>ds</strong> vuqlj.k esa la?k <strong>ds</strong> mu lH<strong>kh</strong> jktdh; <strong>iz</strong>;kstuksa rF<strong>kk</strong> laln<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vfrfjDr vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy,] ftu<strong>ds</strong> fy, bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh O;oLF<strong>kk</strong> 26 tuojh] 1965 ls Bhd<br />

igys F<strong>kh</strong>] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 vf/kfu;fer fd;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

¼3½ H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j }kjk <strong>iz</strong>ksUur vFkok LF<strong>kk</strong>fir Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>; rF<strong>kk</strong> iathd`r lkslkbfV;ka la?k <strong>ds</strong> vfHkdj.k gSa rF<strong>kk</strong> lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z&{ks= esa vkrh gSaA<br />

¼4½ rF<strong>kk</strong>fi ;g nz"VO; gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e fgUnh <strong>ds</strong> vfrjfDr vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s ek= cuk, j[kus <strong>ds</strong> fy, gSA blesa ,slk dqN<br />

ugha gS ftldh bl rjg O;k[;k dh tk l<strong>ds</strong> fd mlls lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x 17 esa fufgr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>j dh uhfr;ksa <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor<br />

djus dh 'kfDr;ksa <strong>dk</strong>s lhfer fd;k tkrk gSA<br />

¼5½ ;gka ;g mYys[k djuk H<strong>kh</strong> laxr g<strong>ksx</strong>k fd lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343 rF<strong>kk</strong> 344 laØe.k dh <strong>iz</strong>fØ;k ls <strong>laca</strong>f/kr gSA vafre mís'; rks<br />

lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 351 esa fufgr gS tksfd fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>lkj rF<strong>kk</strong> fo<strong>dk</strong>l rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr dh lkekftd laLd`fr dh le`f) <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> mís'; dh iwfrZ<br />

djrk gSA blfy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh dh <strong>iz</strong>ksUufr] fo<strong>dk</strong>l rF<strong>kk</strong> fØ;kUo;u <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lafo/<strong>kk</strong>u esa dh xbZ O;oLF<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x<br />

17 esa dh xbZ O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vuqlj.k esa H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr rF<strong>kk</strong> vkns'k H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh igy ij LF<strong>kk</strong>fir Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa rF<strong>kk</strong> iathd`r<br />

lkslkbfV;ksa ij ykxw gksaxsA<br />

¼6½ mi;qZDr <strong>ds</strong> vuqlkj] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j }kjk <strong>iz</strong>ksUur vFkok LF<strong>kk</strong>fir Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;@iathd`r lkslkbfV;ksa] lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 343¼1½ esa<br />

dh xbZ O;oLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> varxZr vkrs gSa rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e esa la'<strong>kk</strong>s/ku fd, fcuk] mUgsa viuk lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh <strong>ds</strong> ek/;e ls<br />

djus gsrq H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh uhfr rF<strong>kk</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> fØ;kUo;u djuk vko';d gSA<br />

¼H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> jkti= <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x&1] [kaM&1 esa fgUnh vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>ds</strong> fy,½<br />

lañ 1@20012@4@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼uh&1½<br />

fnukad% 24-11-98<br />

ladYi<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1983 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr xfBr dh xbZ F<strong>kh</strong>A lfefr }kjk lafo/<strong>kk</strong>u dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> fofHkUu<br />

U;k;ky;ksa vkSj U;k;f/kdj.<strong>kk</strong>sa esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>frosnu <strong>dk</strong> 5oka [k.M jk"Vªifr th <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;k x;k F<strong>kk</strong>A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

vf/kfu;e 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼3½ <strong>ds</strong> vuqlkj bls yksdlH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> iVy ij rF<strong>kk</strong> jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> iVy ij j[<strong>kk</strong> x;k F<strong>kk</strong>A bldh <strong>iz</strong>fr;ka H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> jkT;ksa@la?k jkT; {ks=ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksth x;hA bl <strong>laca</strong>/k esa jkT;ksa@la?k '<strong>kk</strong>flr {ks=ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa ,oa fofHkUu<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vfrfjDr H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> mPpre U;k;ky; ls <strong>iz</strong>kIr er ij fopkj djus <strong>ds</strong> mijkUr orZeku fof/k O;oLF<strong>kk</strong>vksa rF<strong>kk</strong><br />

O;ogkfjdrkZvksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, lfefr dh dqN flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s ewy :i esa dqN <strong>dk</strong>s fl)kar :i esa dqN <strong>dk</strong>s vkaf'kd :i esa Loh<strong>dk</strong>j djus <strong>dk</strong><br />

dqN <strong>dk</strong>s Loh<strong>dk</strong>;Z ik;k x;k gS rF<strong>kk</strong> dqN <strong>dk</strong> vLoh<strong>dk</strong>j djus <strong>dk</strong> fu.kZ; fy;k x;k gSA rn~uqlkj v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh<br />

/<strong>kk</strong>jk 4¼4½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr <strong>ds</strong> fuEufyf[kr vkns'k lwfpr djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS—<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 105


106<br />

1- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> lqn`


107<br />

^^;g flQkfj'k fl)kar:i ls Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA vr% bl ij vkxkeh fopkj ,oa <strong>dk</strong>jZokbZ djus <strong>ds</strong> fy, ^^d** {ks= esa fLFkfr lH<strong>kh</strong> jkT;<br />

lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hkst fn;k tk;sA**<br />

laLrqfr lañ ¼8½<br />

tgka rd vfgUnhH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>è gS ogka foès;<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> ewy <strong>iz</strong>k:i.k jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa gks vkSj mu<strong>dk</strong> vuqokn fgUnh rF<strong>kk</strong> vaxzsth<br />

nksuksa esa gksA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 dh èkjk&6 esa H<strong>kh</strong> bl vk'k; <strong>dk</strong> ekewyh la'<strong>kk</strong>sèu dj fn;k tk,A<br />

^^laLrqfr fl)kar :i ls Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl ij vkxkeh fopkj ,oa <strong>dk</strong>jZokbZ djus <strong>ds</strong> fy, ^^[k** rF<strong>kk</strong> ^^x** {ks= dh jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s<br />

Hkst fn;k tk,A**<br />

laLrqfr lañ ¼9½<br />

la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh gS vkSj vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa <strong>ds</strong> foèk;h <strong>iz</strong>k:i.k ewy :i ls jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa ;k fgUnh esa gksa blfy, la?k lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>dk</strong>s jkT; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vfèfu;eksa vkfn <strong>ds</strong> fgUnh vuqokn esa lgk;rk <strong>iz</strong>nku djuh pkfg, ;k bl <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s djus <strong>ds</strong> fy, vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa <strong>dk</strong>s foÙ<strong>kh</strong>;<br />

lgk;rk nsuh pkfg,A<br />

^^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa <strong>ds</strong> foèk;h <strong>iz</strong>k:i.k <strong>dk</strong> fgUnh vuqokn rS;kj djus <strong>ds</strong> fy, jkT; lj<strong>dk</strong>jsa vius deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØe<br />

cukus ij fopkj djsa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j dh foèk;h foH<strong>kk</strong>x ,sls <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, vkfFkZd ;<strong>ksx</strong>nku miyCè djkus dh ifj;kstuk cuk,A**<br />

laLrqfr lañ ¼10½<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> foèk;h foH<strong>kk</strong>x vius <strong>iz</strong>k:i<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> leqfpr <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong> djsa rkfd os foès;<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> ewy <strong>iz</strong>k:i.k fgUnh esa<br />

dj ldasA bl<strong>ds</strong> fy, ;g vko';d gS fd fofè <strong>dk</strong> fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, i`Fkd foH<strong>kk</strong>x cuk;k tk,A ;ksX; vkSj vuqHkoh y<strong>ksx</strong>ksa <strong>dk</strong>s vkdf"kZr<br />

djus <strong>ds</strong> fy, fgUnh vkSj H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>k:i<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s H<strong>kk</strong>jrh; fofèd lsok esa ,d i`Fkd vax <strong>ds</strong> :i esa lfEefyr fd;k tk,A<br />

^^;g laLrqfr bl la'<strong>kk</strong>sèu <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> foèk;h foH<strong>kk</strong>x] fofè fo'ks"kKksa@<strong>iz</strong>k:i<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s fofèd lkexzh<br />

<strong>dk</strong> ewy <strong>iz</strong>k:i.k fgUnh esa djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA<br />

3- yksd lH<strong>kk</strong> vkSj jkT;lH<strong>kk</strong> lfpoky;ksa }kjk la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

laLrqfr lañ ¼11½<br />

yksdlH<strong>kk</strong> vkSj jkT;lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lfpoky;ksa }kjk vius deZpkfj;ksa dh lsok 'krks± vkfn ls <strong>laca</strong>fèr <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ekeyksa ij <strong>dk</strong>jZokbZ dh fLFkfr ogh<br />

gS tks <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh gS blfy, bu lfpoky;ksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;ks± <strong>ds</strong> fy, H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk tkjh fd,<br />

x, okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> leku vius nSuafnu <strong>dk</strong>;Z esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe cukus pkfg, vkSj bu <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> fØ;kUo;u ij<br />

fu;a=.k j[kus <strong>ds</strong> fy, viuk ra= Lo;a LF<strong>kk</strong>fir djuk pkfg,A<br />

^^lfefr dh ;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>;Z ikbZ xbZ gSA laln dh nksuksa lH<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> v/;{k egksn;ksa ls vuqjksè fd;k tkrk gS fd os bl laLrqfr <strong>dk</strong>s<br />

fØ;kfUor djus <strong>ds</strong> fy, fopkj djus dh d`ik djsaA<br />

4- mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> egk jftLVªkj <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

laLrqfr lañ ¼12½<br />

mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> egk&jftLVªkj <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong>s vius <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;ks± esa la?k lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu djuk pkfg,A<br />

ogka fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, vkèkjHkwr lajpuk LF<strong>kk</strong>fir dh tkuh pkfg,A vkSj bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, vfè<strong>dk</strong>fj;ksa vkSj deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>ksRlkgu<br />

fn, tkus pkfg,A<br />

^^laLrqfr** Loh<strong>dk</strong>;Z ikbZ xbZ gSA bl<strong>ds</strong> vuq:i loksZPp U;k;ky; dh vkarfjd <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;Z O;oLF<strong>kk</strong> esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr pj.kc) rjh<strong>ds</strong> ls<br />

viukus <strong>ds</strong> fy, fofè] U;k; vkSj dEiuh <strong>dk</strong>;Z ea=ky;] loksZPp U;k;ky; <strong>ds</strong> ijke'kZ ls] ,d O;kogkfjd <strong>dk</strong>;Z ;kstuk rS;kj djss rF<strong>kk</strong> mls<br />

fØ;kfUor djus ij fopkj djsaA<br />

5- mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> fu.kZ;ksa esa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

laLrqfr lañ ¼13½<br />

mPpre U;k;ky; esa vaxzsth <strong>ds</strong> lkFk&lkFk fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r gksuk pkfg,A <strong>iz</strong>R;sd fu.kZ; nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyCè gksA mPpre<br />

U;k;ky; }kjk fgUnh vkSj vaxzsth esa fu.kZ; fn;k tk ldrk gSA ;fn fu.kZ; fgUnh esa lquk;k x;k gks rks ml<strong>dk</strong> vaxzsth vuqokn dj<strong>ds</strong> vkSj ;fn vaxzsth<br />

esa lquk;k x;k gks rks ml<strong>dk</strong> fgUnh vuqokn dj<strong>ds</strong> ,slk fd;k tk ldrk gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 107


108<br />

^^;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>;Z ikbZ xbZ gSA fofè] U;k; vkSj dEiuh <strong>dk</strong>;Z ea=ky; bl laLrqfr <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa loksZPp U;k;ky; <strong>ds</strong> ijke'kZ ls ml<br />

U;k;ky; <strong>ds</strong> fy, mu vfrfjDr O;oLF<strong>kk</strong>vksa rF<strong>kk</strong> lalkèuksa ,oa ml ij gksus okys [kpsZ <strong>dk</strong> vkadyu djsa tks fd bl laLrqfr <strong>dk</strong>s viukus <strong>ds</strong> fy,<br />

vko';d g<strong>ksx</strong>kA lkFk gh] bl<strong>ds</strong> fy, ,d nh?kZ<strong>dk</strong>yhu <strong>dk</strong>;Z ;kstuk cukdj mls fØ;kfUor djus ij fopkj gksA**<br />

6- mPpre U;k;ky;@mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> U;k;kèh'<strong>kk</strong>sa }kjk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;ks± esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

laLrqfr lañ ¼14½<br />

mPpre U;k;ky; vkSj fofHkUu mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> U;k;kèh'<strong>kk</strong>sa vkSj vU; vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s vius <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud vkSj U;kf;d <strong>dk</strong>;ks± esa fgUnh <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa <strong>iz</strong>ksRlkfgr djus <strong>ds</strong> fy, ,d ;kstuk 'kq: dh tkuh pkfg,A bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, laxksf"B;ksa] <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa] iqu'p;kZ<br />

ikB~;Øeksa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØeksa vkfn <strong>dk</strong> vk;kstu fd;k tkuk pkfg,A<br />

^^;g flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>sèu <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dh tkrh gS fd bls ^^d** {ks= esa fLFkr mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa <strong>laca</strong>fèr jkT; lj<strong>dk</strong>jksa<br />

dh vko';d fopkj ,oa <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>ds</strong> fy, Hkst fn;k tk, rF<strong>kk</strong> vU; mPp U;k;ky;ksa rF<strong>kk</strong> loksZPp U;k;ky; <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa mfpr le; vkus<br />

ij <strong>laca</strong>fèr jkT; lj<strong>dk</strong>jsa rF<strong>kk</strong> fofè] U;k; vkSj dEiuh <strong>dk</strong>;Z ea=ky; bl ij <strong>dk</strong>jZokbZ djus ij fopkj djsA**<br />

laLrqfr lañ ¼15½<br />

,d ,slk laLF<strong>kk</strong>u ;k laxBu LF<strong>kk</strong>fir fd;k tkuk pkfg, tks U;kf;d vfè<strong>dk</strong>fj;ksa vfèoDrkvksa vkSj fofè&f'k{k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s fofè <strong>ds</strong> {ks= esa vF<strong>kk</strong>Zr~<br />

foèk;u] U;kf;d <strong>dk</strong>;Z vkSj fofè f'k{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsA<br />

^^bl laLrqfr <strong>dk</strong>s fl)kar :i esa Loh<strong>dk</strong>j fd;k tkrk gSA H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> foèk;h foH<strong>kk</strong>x }kjk bl fn'<strong>kk</strong> esa vko';d igy dh tk,A<br />

7- mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> fu.kZ;ksa@<strong>dk</strong>;Zokfg;ksa esa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> :i <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

laLrqfr lañ ¼16½<br />

mPp U;k;ky;ksa <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>iz</strong>frfØ;ksa o <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> esa jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vFkok fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk pkfg,A fdUrq ;g O;oLF<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> dh<br />

tkuh pkfg, fd <strong>iz</strong>R;sd fu.kZ; <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r vuqokn nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyCè gksA tc rd vaxzsth <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>pyu cuk jgrk gS rc rd bu<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r<br />

vuqokn vaxzsth esa lqyHk djkus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk ldrh gSA rF<strong>kk</strong>fi mPp U;k;ky;ksa dh <strong>dk</strong>;Zokfg;ka jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vFkok fgUnh esa ;k vaxzsth<br />

esa dh tk ldrh gSaA<br />

^^bl laLrqfr ij lafoèku rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 <strong>ds</strong> orZeku <strong>iz</strong>koèkuksa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djus dh orZeku uhfr i;kZIr gSA**<br />

laLrqfr lañ ¼17½<br />

vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> jkT;ksa esa H<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèr jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa fn, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r fgUnh vuqokn djkus <strong>ds</strong> fy, la?k lj<strong>dk</strong>j <strong>laca</strong>fèr jkT;<br />

lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s fo'ks"k foÙ<strong>kh</strong>; lgk;rk <strong>iz</strong>nku djsaA<br />

^^vfgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa H<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèr jkT; <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa fn, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>kfèd`r ikB fgUnh esa miyCè djokus <strong>ds</strong> fy, jkT; lj<strong>dk</strong>jsa<br />

Lo;a vius foÙ<strong>kh</strong>; lalkèuksa <strong>dk</strong> Js"Bre mi;<strong>ksx</strong> dj bl fn'<strong>kk</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djsaA<br />

8- la?k <strong>ds</strong> U;kf;d dYi laxBu] <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud vfHkdj.k vkfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu<br />

laLrqfr lañ ¼18½<br />

la?k <strong>ds</strong> U;kf;d dYi laxBu <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud vfèdj.k vkfn <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vax gSa vkSj <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu;a=.kèhu gSaA blfy, mUgsa H<strong>kh</strong><br />

vU; <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh rjg viuk <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> varxZr cuk, x, fu;eksa <strong>ds</strong> vuqlkj djuk<br />

pkfg,A dqN U;kf;d dYi fu<strong>dk</strong>;ksa <strong>ds</strong> fu;eksa esa ;k muls <strong>laca</strong>fèr lH<strong>kh</strong> vfèfu;eksa vkSj fu;eksa esa rqjUr la'<strong>kk</strong>sèu dj<strong>ds</strong> muesa la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh<br />

<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

^^;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>;Z ikbZ xbZ gSA <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius <strong>dk</strong>;Z {ks= esa u, U;kf;d dYi laxBu@fu<strong>dk</strong>;ksa] <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>kfèdj.<strong>kk</strong>sa<br />

bR;kfn dh LF<strong>kk</strong>iuk djrs le; muesa la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, visf{kr <strong>iz</strong>koèku lnSo cuk,A lj<strong>dk</strong>j<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 108


109<br />

<strong>dk</strong> gj foH<strong>kk</strong>x@ea=ky; vius fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ,oa orZeku esa <strong>dk</strong>;Zjr v)Z&U;kf;d fu<strong>dk</strong>;ksa bR;kfn esa jkT;H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqdwy <strong>iz</strong>koèku djus<br />

<strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> vko';d dne mBk,aA<br />

9- fgUnh ek/;e ls fofè dh f'k{<strong>kk</strong><br />

laLrqfr lañ ¼19½<br />

fgUnh <strong>ds</strong> ek/;e ls H<strong>kh</strong> Lukrd Lrj vkSj Lukr<strong>dk</strong>sÙkj Lrj ij fofè dh f'k{<strong>kk</strong> dh O;oLF<strong>kk</strong> iwjs ns'k esa lH<strong>kh</strong> fo'ofo|ky;ksa rF<strong>kk</strong> vU; fofè <strong>ds</strong><br />

{ks= esa <strong>dk</strong>;Zjr laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>s djuh pkfg,A bl le; H<strong>kh</strong> vusd fo'ofo|ky;ksa }kjk fgUnh esa fofè f'k{<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>nku dh dh tk jgh gSA bl<strong>dk</strong> foLrkj gksuk<br />

pkfg,A<br />

^^lfefr dh bl laLrqfr ij f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x pj.kc) :i ls visf{kr <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA**<br />

laLrqfr lañ ¼20½<br />

vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa eas miyCè fofè <strong>ds</strong> xkSjo&xzaF<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> fgUnh esa vuqokn djkus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa rsth ykuh pkfg,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k eku yh xbZ gSA fofè <strong>dk</strong>;Z foH<strong>kk</strong>x bl fn'<strong>kk</strong> esa vko';d dne mBk,A**<br />

laLrqfr lañ ¼21½<br />

;g H<strong>kh</strong> vko';d gS fd mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>frosè fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s fgUnh esa vuqokfnr dj foèk;h foH<strong>kk</strong>x dh if=<strong>dk</strong> esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k<br />

tk,A blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fofHkUu mPp U;k;ky;ksa }kjk fn, x, <strong>iz</strong>frosè fu.kZ;ksa dh H<strong>kh</strong> vfè<strong>dk</strong>fèd la[;k esa vuqokn dj<strong>ds</strong> mUgsa fgUnh esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k<br />

tkuk pkfg,A<br />

^^lfefr dh ;g laLrqfr fl)kar :i ls eku yh xbZ gSA foèk;h foH<strong>kk</strong>x bl fn'<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>kjfEHkd <strong>iz</strong>;kl <strong>ds</strong> fy, vko';d dne mBk,A**<br />

laLrqfr lañ ¼22½<br />

fnYyh esa ,d iqLr<strong>dk</strong>y; LF<strong>kk</strong>fir fd;k tkuk pkfg, ftlesa fofHkUu H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> vfèdrde moa v|ru fofè lkfgR; miyCè gksA<br />

^^;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>;Z ikbZ xbZ gS rF<strong>kk</strong>fi fofè vkSj U;k; ea=ky; <strong>laca</strong>fèr laxBuksa <strong>ds</strong> ijke'kZ ls <strong>iz</strong>Lrkfor iqLr<strong>dk</strong>y; LF<strong>kk</strong>fir djus dh ,d<br />

le;c) ;kstuk cuk, vkSj ml ij <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA**<br />

gLrk@&<br />

¼nso Lo:i½<br />

la;qDr lfpo] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

vkns'k<br />

bl ladYi dh ,d <strong>iz</strong>fr H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa lH<strong>kh</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>jksa rF<strong>kk</strong> la?k '<strong>kk</strong>flr {ks=ksa esa jk"Vªifr rF<strong>kk</strong> mi&jk"Vªifr]<br />

lfpoky;] eaf=eaMy lfpoky;] <strong>iz</strong>èkuea=h <strong>dk</strong>;kZy;] ;kstuk vk;<strong>ksx</strong> H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> egkys[<strong>kk</strong> fu;a=d] ijh{kd] yksdlH<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> jkT;lH<strong>kk</strong> lfpoky;<br />

mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> egk jftLVªkj] fo'ofo|ky; vuqnku vk;<strong>ksx</strong> fofè vk;<strong>ksx</strong>] ckj <strong>dk</strong>mafly vkWQ bafM;k vkfn <strong>dk</strong>s Hksth tk,aA<br />

bl ladYi <strong>dk</strong>s vke tku<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> fy, H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> jkti= esa H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djok;k tk,A<br />

gLrk@&<br />

¼nso Lo:i½<br />

la;qDr lfpo] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 109


110<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 1@20012@1@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uh&1½] fnukad 28-2-1999<br />

fo"k;% lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> ikapos [k.M <strong>ds</strong> fd xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fy, x, fu.kZ;ksa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>jZokbZA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 24 uoEcj 1998 <strong>ds</strong> ladYi la[;k 1@20012@4@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uh&1½ <strong>dk</strong> d`i;k voyksdu djsa ftl<strong>ds</strong> }kjk<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> ikapos [kaM] tks fd fo/<strong>kk</strong>;u dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> fofHkUu U;k;ky;ksa vkSj U;k; fodj.<strong>kk</strong>sa esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh tkus okyh<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr gS] esa dh xbZ laLrqfr;ksa ij lj<strong>dk</strong>j }kjk fy, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq ifjpkfyr fd;k x;k F<strong>kk</strong> ¼<strong>iz</strong>fr layXu½A<br />

2- mijksDr ladYi esa laLrqfr la[;k 3] 5 vkSj 18 ij lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x }kjk <strong>dk</strong>jZokbZ visf{kr gSA vr% vuqjks/k gS fd bl laLrqfr ij<br />

lj<strong>dk</strong>j }kjk fy, x, fu.kZ;ksa <strong>ds</strong> vuqlkj ;F<strong>kk</strong>sfpr <strong>dk</strong>jZokbZ '<strong>kh</strong>?kz djok nh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s rhu ekg <strong>ds</strong> vanj voxr djk;k tk,A<br />

3- d`i;k ikorh HkstsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 1@20012@01@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uh&1½] fnukad 30-9-1999<br />

fo"k;%— la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyukFkZ vkSj jk"Vªifr th <strong>ds</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong>s ykxw djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa visf{kr O;oLF<strong>kk</strong> djus <strong>ds</strong> fo"k; esa &<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr }kjk <strong>iz</strong>Lrqr <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> ikapos [k.M esa dh xbZ laLrqfr lañ 03 rF<strong>kk</strong> 05 <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa tkjh lj<strong>dk</strong>jh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong><br />

fØ;kUo;u <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4 ¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr }kjk<br />

<strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> 5osa [k.M esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr th <strong>ds</strong> vkns'k lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lwpukFkZ ,oa vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

fnukad 24-11-1998 <strong>ds</strong> ladYi la[;k 1@20012@04@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uh&1½ }kjk tkjh fd, x, FksA<br />

mijksDr ladYi esa n'<strong>kk</strong>ZbZ xbZ laLrqfr;ksa ij jk"Vªifr th <strong>ds</strong> vkns'<strong>kk</strong>uqlkj lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os lfefr dh flQkfj'k<br />

Øe la[;k% 3 <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsa rF<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k Øe lañ 5 ij <strong>dk</strong>jZokbZ djrs gq, ofj"B vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa] fo'ks"kdj milfpo<br />

,oa led{k rF<strong>kk</strong> mlls mPp Lrj <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, fo'ks"k rkSj ij <strong>iz</strong>sfjr ,oa mRlkfgr djsaA muls ;g H<strong>kh</strong><br />

vuqjks/k gS fd os bl Kkiu <strong>dk</strong>s mfpr <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] v)Z&U;kf;d fu<strong>dk</strong>;ksa<br />

<strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktokus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

¼H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> jkti= <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x&1] [k.M&1 esa <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>ds</strong> fy,½<br />

lañ 12021@02@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>ñ&2½<br />

ladYi fnukad] 7 flrEcj 2004<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4 ¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr xfBr dh xbZ F<strong>kh</strong>A lfefr }kjk fons'k fLFkr H<strong>kk</strong>jrh;<br />

nwrkoklksa] mPpk;<strong>ksx</strong>ksa] <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] c®<strong>dk</strong>sa vkfn esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh fLFkfr rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j vkSj jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> chp ijLij<br />

i=&O;ogkj esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>frosnu <strong>dk</strong> NBk [k.M jk"Vªifr th <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;k x;k F<strong>kk</strong>A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh<br />

/<strong>kk</strong>jk 4 ¼3½ <strong>ds</strong> vuqlkj bls yksdlH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> iVy ij rF<strong>kk</strong> jkT;lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> iVy ij j[<strong>kk</strong> x;k F<strong>kk</strong>A bldh <strong>iz</strong>fr;ka H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong><br />

jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksth xbZA bl <strong>laca</strong>/k esa jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa ,oa fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>kIr er ij fopkj<br />

djus <strong>ds</strong> ckn lfefr }kjk dh xbZ vf/k<strong>dk</strong>a'k flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s ewy :i esa ;k dqN la'<strong>kk</strong>s/kuksa <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j djus <strong>dk</strong> fu.kZ; fy;k x;k gSA rnuqlkj<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4 ¼4½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr <strong>ds</strong> fuEufyf[kr vkns'k<br />

lwfpr djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS%<br />

11-4 <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> fofHkUu [k.Mksa esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j }kjk dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa flQkfj'ksa<br />

11-4-1 <strong>iz</strong>Fke [k.M<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-1% j{<strong>kk</strong> ea=ky;] jsy ea=ky;] lapkj ea=ky; rF<strong>kk</strong> vU; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa 'ks"k cps <strong>dk</strong>sM] eSuqvyksa] <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; <strong>dk</strong><br />

vuqokn '<strong>kh</strong>?kz iwjk fd;k tk,A<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-2% fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x }kjk f<strong>iz</strong>oh <strong>dk</strong>amfly] QsMjy <strong>dk</strong>sVZ o mPpre U;k;ky; }kjk fn, x, fu.kZ;ksa rF<strong>kk</strong> fof/k iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong><br />

vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z '<strong>kh</strong>?kz iwjk fd;k tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 110


111<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-3% vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k] vuqokn iqu'p;kZ ¼fjQzs 'kj½ <strong>iz</strong>f'k{k.k o <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> muls Åij <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x '<strong>kh</strong>?kz <strong>dk</strong>;kZfUor djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-4% ekud 'kCnkoyh <strong>ds</strong> fuekZ.k] u, 'kCnksa <strong>ds</strong> ekud i;kZ; fuf'pr djuk] 'kCnkofy;ksa dh vkof/kd iqujh{<strong>kk</strong>]<br />

fuekZ.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u 'kCnkofy;ksa <strong>ds</strong> fuekZ.k <strong>dk</strong>;Z esa rsth ykuk] 'kCnkoyh fuekZ.k <strong>ds</strong> {ks= esa ekxZn'kZu nsus gsrq mPp Lrjh; lfefr <strong>ds</strong> xBu ekud 'kCnkoyh<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>] <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj vkSj forj.k] <strong>iz</strong>k/;ki<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; 'kCnkoyh dh igpku] 'kCnkoyh vk;<strong>ksx</strong> }kjk<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr 'kCn&laxzgksa <strong>dk</strong> vuqdwyu] v/;kiu esa ekud 'kCnkofy;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>] <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa ikfjH<strong>kk</strong>f"kr 'kCnkoyh dh tku<strong>dk</strong>jh nsuk] oSKkfud<br />

rF<strong>kk</strong> rduhdh fo"k;ksa ij fgUnh esa iqLrd ys[ku] <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa ekud 'kCnkoyh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>] 'kCnkofy;ksa <strong>dk</strong> i;kZIr la[;k esa forj.k]<br />

f'k{<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr laLF<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong>s 'kCnkofy;ksa <strong>ds</strong> ckjs esa foLrkj ls lwpuk nsuk] 'kCnkoyh cSad dh LF<strong>kk</strong>iuk rF<strong>kk</strong> f'k{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> {ks= ls <strong>laca</strong>f/kr vU; flQkfj'<strong>kk</strong>sa<br />

ij ekuo lalk/ku fo<strong>dk</strong>l ea=ky; <strong>dk</strong> f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x '<strong>kh</strong>?kz o leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-5% mPp f'k{<strong>kk</strong> esa f'k{k.k <strong>dk</strong> ek/;e fgUnh rF<strong>kk</strong> vU; H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>s cuk, tkus <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> flQkfj'k ij f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x]<br />

LokLF; ,oa ifjokj dY;k.k ea=ky; vkSj H<strong>kk</strong>jrh; d`f"k vuqla/<strong>kk</strong>u ,oa f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-1-6% lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> igys [kaM <strong>ds</strong> iSjk 14-4-4 rF<strong>kk</strong> iSjk 14-4-7 esa Øe'k% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk<br />

7 esa la'<strong>kk</strong>s/ku fd, tkus rF<strong>kk</strong> mPpre U;k;ky; dh <strong>dk</strong>jZokb;ksa <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fodYi dh O;oLF<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j }kjk '<strong>kh</strong>?kz <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

dh tk,A<br />

11-4-2 nwljk [k.M<br />

laLrqfr lañ 11-4-2-1% nsoukxjh bysDVªkfud VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqla/<strong>kk</strong>u] fo<strong>dk</strong>l vkSj fuekZ.k rF<strong>kk</strong> bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> VkbijkbVjksa ij mRikn 'kqYd<br />

esa fo'ks"k fj;k;r nsus <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> flQkfj'k ij bysDVªkfudh foH<strong>kk</strong>x vkSj m|<strong>ksx</strong> ea=ky; vfoyEc leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-2-2% <strong>fganh</strong> Vkbfiax rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi esa <strong>iz</strong>f'k{k.k O;oLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s vkSj lqn`


112<br />

laLrqfr lañ 11-4-3-4% <strong>fganh</strong> f'k{k.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z dj jgh Lo;alsoh laLF<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong>s vuqnku rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>ksRlkgu fn, tkus dh ekun.Mksa dh iqujh{<strong>kk</strong> fd,<br />

tkus <strong>ds</strong> fy, xfBr lfefr dh fjiksVZ f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x '<strong>kh</strong>?kz <strong>iz</strong>Lrqr djs vkSj rnuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-3-5% fgUnh f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, i=kpkj rF<strong>kk</strong> ns'k <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> f'k{<strong>kk</strong> laLF<strong>kk</strong>uksa esa fgUnh ek/;e ls iBu&ikBu <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong><br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij f'k{<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x iwjh rF<strong>kk</strong> leqfpr <strong>dk</strong>jokbZ djsA<br />

laLrqfr lañ 11-4-3-6% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u o bl<strong>ds</strong> mi&laLF<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> lqn`


113<br />

laLrqfr lañ 11-5-4 % f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa miyC/k VkbijkbVjksa o vU; ;a=ksa ij fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> visf{kr ek=k esa ugha gks jgk gS vr% bls c


114<br />

laLrqfr lañ 11-5-14% vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jftLVjksa@lsok iqfLr<strong>dk</strong>vksa esa] <strong>iz</strong>fof"V;ka vaxzsth esa dh tk jgh gSaA bu <strong>iz</strong>fof"V;ksa <strong>dk</strong>s lj<strong>dk</strong>jh<br />

vkns'<strong>kk</strong>uqlkj fgUnh esa djus <strong>ds</strong> fy, mfpr dne mBk, tk,aA<br />

^^bl <strong>laca</strong>/k esa lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fronsu <strong>ds</strong> pkSFks [k.M esa dh xbZ flQkfj'k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x fnukad 21-07-1992 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ<br />

12024@2@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼[k&2½ <strong>ds</strong> rgr lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k x;k gS fd os ^d* vkSj ^[k* {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZyk;ksa<br />

vkfn esa jftLVjksa@lsok iqfLr<strong>dk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>fof"V;ka <strong>fganh</strong> esa djsa vkSj ^x* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;kas es <strong>iz</strong>fof"V;ka ;F<strong>kk</strong>laHko <strong>fganh</strong> esa djsaA<br />

laLrqfr lañ 11-5-15 % tkap&fcUnqvksa <strong>dk</strong>s vkSj vf/kd <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh ,oa lafØ; cuk;k tk,A<br />

^^ bl <strong>laca</strong>/k esa vkns'k igys ls gh fo|eku gSaA vr% ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ A"<br />

laLrqfr lañ 11-5-16% lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku] tgka rd laHko gks] f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa fu<strong>dk</strong>ys tk,a rF<strong>kk</strong> ;g lqfuf'pr fd;k tk, fd muesa vaxzsth o fgUnh<br />

dh lkexzh yxHkx cjkcj gksA<br />

^^bl <strong>laca</strong>/k eas vkns'k igys gh tkjh fd, tk pq<strong>ds</strong> gSaA lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA^^<br />

laLrqfr lañ 11-5-17% dbZ uxjksa esa fLFkr uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>ds</strong> lnL;ksa dh la[;k cgqr vf/kd gSA vr% lfefr <strong>dk</strong> lq>ko<br />

gS fd bUgsa foH<strong>kk</strong>ftr dj bu<strong>ds</strong> lnL;ksa dh vf/kdre fu/<strong>kk</strong>Zfjr la[;k 40 j[<strong>kh</strong> tk, vkSj rnuqlkj nks ;k blls vf/kd uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

lfefr;ka xfBr dh tk,aA<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd ftu lfefr;ksa dh lnL; la[;k 150 ;k blls vf/kd gks] mUgsa nks<br />

H<strong>kk</strong>xksa esa ckaVk tk,A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk bl vk'k; <strong>ds</strong> funs'k tkjh fd, tk,aA**<br />

laLrqfr lañ 11-5-18% fujh{k.k <strong>ds</strong> nkSjku lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong>s fn, x, vk'okluksa <strong>dk</strong>s ,d fuf'pr le;&vof/k esa iwjk fd;k tk,A<br />

^^llanh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr fdlh <strong>dk</strong>;kZy; ls vk'oklu ugha ekaxrh gSA ;fn <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>;kZy; viuh bPNk ls vk'oklu nsrk gS rks og mls<br />

vfoyEc iwjk djsA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x bl <strong>laca</strong>/k esa funs'k tkjh djsA^^<br />

11-6 la?k rF<strong>kk</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa flQkfj'ksa<br />

laLrqfr lañ 11-6-1% ftu jkT;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e ikfjr ugha fd;s x, gSa] muesa ;g vf/kfu;e@ladYi vfoyEc ikfjr fd;k tk, rF<strong>kk</strong><br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e@fu;eksa esa <strong>ds</strong>Unz rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa@la?k jkT; {ks=ksa <strong>ds</strong> lkFk <strong>fganh</strong> esa i=kpkj djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k tk,A<br />

laLrqfr lañ 11-6-2% jkT;ksa }kjk vk;ksftr HkrhZ ijh{<strong>kk</strong>vksa esa vaxzsth <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'u&i= dh vfuok;Zrk lekIr dh tk,A ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> ek/;e <strong>ds</strong>oy<br />

vaxzsth u cuk dj mls fodYi ek= j[<strong>kk</strong> tk,A ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> ek/;e lac) jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vFkok lokZfèd <strong>iz</strong>pfyr H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vkSj fgUnh gh gksuh<br />

pkfg,A tgka LF<strong>kk</strong>uh; ifjfLFkfr;ksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k vifjgk;Z gks ogka vaxzsth ek/;e <strong>dk</strong> fodYi H<strong>kh</strong> fn;k tk ldrk gSA<br />

^^lfefr dh mDr flQkfj'ksa jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> fopkjkFkZ Hkst nh tk,axhA jkT;ksa dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ;k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa ls <strong>laca</strong>fèr <strong>iz</strong>koèku lafoèku <strong>ds</strong><br />

vuqPNsn 345 esa of.kZr gSaA bu <strong>iz</strong>koèkuksa <strong>ds</strong> rgr jkT; lj<strong>dk</strong>jsa Lo;a fu.kZ; ysus <strong>ds</strong> fy, l{ke gSaA**<br />

laLrqfr lañ 11-6-3% lH<strong>kh</strong> jkT;ksa esa jkT; lfpoky; Lrj ij fgUnh <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B dh LF<strong>kk</strong>iuk dh tk,] ftlesa fgUnh LVkQ] fgUnh VkbfiLV]<br />

fgUnh vk'kqfyfid] nsoukxjh ;k f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> VkbikjkbVjksa] dEI;wVjksa vkfn dh O;oLF<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> dh tk,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k eku yh xbZ gSA bls jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> fopkjkFkZ Hkstk tk,A**<br />

laLrqfr lañ 11-6-4% dgha ls H<strong>kh</strong> fgUnh esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj fgUnh esa fn, tkus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZ D;ksafd lafoèku <strong>ds</strong> vuqPNsn 346 esa fufgr <strong>iz</strong>koèkuksa <strong>ds</strong> vuqlkj i=kfn esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fd;k tkuk gSA"<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 114


115<br />

laLrqfr lañ 11-6-5% vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vaxzsth <strong>ds</strong> opZLo <strong>dk</strong>s lekIr fd;k tk, vkSj lEc) jkT;ksa esa vkBoha vuqlwph esa lfEefyr<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa] fgUnh rF<strong>kk</strong> jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>ksRlkfgr fd;k tk,A mPp U;k;ky;ksa dh <strong>dk</strong>;Zokfg;ksa esa H<strong>kh</strong> fgUnh rFk lEc) jkT; dh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>@jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> vfè<strong>dk</strong>fèd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;s tkus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>koèku fd;k tk,A<br />

^^;g ekeyk jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>j {ks= <strong>ds</strong> varxZr vkrk gSA vr% lfefr dh ;g flQkfj'k vkxkeh fopkj ,oa <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq jkT; lj<strong>dk</strong>jksa<br />

<strong>dk</strong>s Hkst fn;k tk,A"<br />

laLrqfr lañ 11-6-6% foèku eaMyksa esa gksus okys leLr foèk;h <strong>dk</strong>;Z rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>Lrqr fd;s tkus okys foès;<strong>dk</strong>sa] ladYiksa] fu;eksa vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>k:i.k<br />

ewy :i ls fgUnh vFkok jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa fd;k t, vkSj tgka vifjgk;Z gks] ogka ml<strong>dk</strong> vaxzsth vuqokn fd;k tk,A fdlh H<strong>kh</strong> fookn dh fLFkfr<br />

esa fgUnh vFkok jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ikB <strong>dk</strong>s gh <strong>iz</strong>ekf.kr ekuk tk,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k fl)kar :i esa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl<strong>dk</strong> <strong>laca</strong>è jkT; lj<strong>dk</strong>jksa ls gSA vr% bl ij vkxkeh fopkj ,oa <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

djus <strong>ds</strong> fy, jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hkst fn;k tk,A"<br />

laLrqfr lañ 11-6-7% fgUnh <strong>ds</strong> ek/;e <strong>ds</strong> :i esa] <strong>iz</strong>R;sd Lrj ij] fgUnh vkSj lEc) jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s viuk;k tk,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k Li"V ugha gSA**<br />

laLrqfr lañ 11-6-8% jkT; Lrj ij lH<strong>kh</strong> bySDVªkfud ;a=@la;a=@dEI;wVj vkfn f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa ;k <strong>ds</strong>oy fgUnh esa miyCè djk, tk,a vkSj bu<strong>dk</strong><br />

Hkjiwj bLrseky fgUnh <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, fd;k tk,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZA**<br />

laLrqfr lañ 11-6-9% <strong>ds</strong>oy jkseu <strong>ds</strong> VkbijkbVjksa@bySDVªkfud ;a=ksa vkfn dh [kjhn ij <strong>iz</strong>frcaè yxk;k tk,A<br />

laLrqfr lañ 11-6-10% <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>dk</strong>s VsysDl] Vsyhf<strong>iz</strong>UVj vkfn ij lwpuk,a fgUnh esa fHktokus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk, vkSj<br />

vfè<strong>dk</strong>fèd rkj@QSDl vkfn H<strong>kh</strong> nsoukxjh esa gh fHktokus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

^^lfefr dh mDr flQkfj'ksa Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xb±A**<br />

laLrqfr lañ 11-6-11% lH<strong>kh</strong> fu;e iqLr<strong>ds</strong>a] <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; vkfn jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa miyCè gksaA<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dh yh xbZ gSA bl ij vkxkeh <strong>dk</strong>jZokbZ ,oa fopkj <strong>ds</strong> fy, jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hkstk tk,A**<br />

laLrqfr lañ 11-6-12% jkT; lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s fgUnh f'k{k.k ;kstuk pykus o fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj djus <strong>ds</strong> fy, <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j }kjk foÙ<strong>kh</strong>; o<br />

vU; lalkèuksa }kjk lgk;rk nsus dh ;kstuk rS;kj dj mls ykxw fd;k tk,A<br />

^^iwoZ esa fd, x, <strong>iz</strong>;klksa <strong>ds</strong> ifj.<strong>kk</strong>eLo:i ,d H<strong>kh</strong> jkT; vkxs ugha vk;kA blfy, lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZA**<br />

laLrqfr lañ 11-6-13% ^x* {ks= <strong>ds</strong> jkT;ksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> iatkc] xqtjkr o egkjk"Vª dh H<strong>kk</strong>afr vU; jkT;ksa <strong>ds</strong> lkFk i=&O;ogkj esa fgUnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djuk<br />

pkfg,A<br />

^^lfefr dh bl flQkfj'k ij lafoèku <strong>ds</strong> vuqPNsn 346 <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djus dh orZeku uhfr i;kZIr gSA**<br />

11-7 la?k rF<strong>kk</strong> la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>èh flQkfj'ksa<br />

lfefr ;g eglwl djrh gS fd la?k rF<strong>kk</strong> la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj esa fgUnh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


116<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dh yh xbZ gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; }kjk leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A**<br />

11-8 jkT;ksa rF<strong>kk</strong> la?k jkT; {ks=ksa <strong>ds</strong> chp ijLij i= O;ogkj esa la?k rF<strong>kk</strong> jkT; dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

laLrqfr lañ 11-8-1% ^d* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa ls ^d* vkSj ^[k* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh<br />

gksuh pkfg,A<br />

laLrqfr lañ 11-8-2% ^d* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa rF<strong>kk</strong> ^x* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh ;k<br />

<strong>laca</strong>fèr jkT;@la?k jkT;{ks= dh H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] tSlk fd vkil esa lgefr gks] gksuh pkfg,A fdlh <strong>dk</strong>j.ko'k ;fn bl eqís ij vkilh lgefr u gks<br />

ik, rks dqN vofè <strong>ds</strong> fy, orZeku O;oLF<strong>kk</strong> tkjh j[<strong>kh</strong> tk ldrh gSA<br />

laLrqfr lañ 11-8-3% ^[k* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa rF<strong>kk</strong> ^d* o ^[k* {ks=ksa esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp vkilh i=kpkj dh<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh gksuh pkfg,A<br />

laLrqfr lañ 11-8-4% ^[k* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa ls rF<strong>kk</strong> ^x* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh<br />

;k <strong>laca</strong>fèr jkT;@la?k jkT;{ks= dh H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> tSlk fd vkil esa lgefr gks] gksuh pkfg,A fdlh <strong>dk</strong>j.ko'k ;fn bl eqís ij vkilh lgefr u gks<br />

ik, rks dqN vofè <strong>ds</strong> fy, orZeku O;oLF<strong>kk</strong> tkjh j[<strong>kh</strong> tk ldrh gSA<br />

laLrqfr lañ 11-8-5% ^x* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa ls ^d*] ^[k* vkSj ^x* {ks= esa fLFkr jkT;ksa@la?k jkT;{ks=ksa <strong>ds</strong> chp i=kpkj dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>fganh</strong> ;k <strong>laca</strong>fèr jkT;@la?k jkT;{ks=ksa dh H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> tSlk fd vkil esa lgefr gks] gksuh pkfg,A fdlh <strong>dk</strong>j.ko'k ;fn bl eqn~ns ij vkilh lgefr<br />

u gks ik, rks dqN vofè <strong>ds</strong> fy, orZrku O;oLF<strong>kk</strong> tkjh j[<strong>kh</strong> tk ldrh gSA<br />

^^lfefr dh mDr flQkfj'ksa fl)kar :i esa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSaA bu ij pj.kc)


117<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k eku yh xbZ gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x bl<strong>ds</strong> Rofjr <strong>dk</strong>;kZUo;u gsrq ,d <strong>dk</strong>;Z ;kstuk rS;kj djs vkSj mls 10oha iapo"<strong>kh</strong>Z;<br />

;kstuk dh vofè esa iwjk djsaA **<br />

laLrqfr lañ 11-9-4% H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> jktnwrkoklksa@mPpk;<strong>ksx</strong>ksa esa fgUnh ,dd dh LF<strong>kk</strong>iuk gks tks ml ns'k esa H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn<br />

esa fgUnh <strong>laca</strong>èh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqikyu dh ekWfuVfjax djsaA ,slk <strong>fganh</strong> ,dd fdlh <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.k vfè<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> varxZr <strong>dk</strong>e djs rF<strong>kk</strong> mlesa de ls de<br />

,d <strong>fganh</strong> VkbijkbVj] ,d <strong>fganh</strong> VkbfiLV] ,d faganh vk'kqfyfid o ,d <strong>fganh</strong> vuqoknd miyCè gksA lfefr us vius fons'k nkSjs <strong>ds</strong> nkSjku<br />

H<strong>kk</strong>jrh;ksa@H<strong>kk</strong>jrh; ewy <strong>ds</strong> y<strong>ksx</strong>ksa ls ppkZ <strong>ds</strong> nkSjku ;g eglwl fd;k fd ;fn H<strong>kk</strong>jrh; jktnwrkoklksa@mPpk;<strong>ksx</strong>ksa@fe'kuksa vkfn esa ,sls y<strong>ksx</strong>ksa ls <strong>fganh</strong> esa ckr<br />

djus dh o i=&O;ogkj djus dh O;oLF<strong>kk</strong> gks rks tgka mUgsa viusiu <strong>dk</strong> vglkl g<strong>ksx</strong>k ogha fons'<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa v<strong>iz</strong>oh.k dqN H<strong>kk</strong>jrh; y<strong>ksx</strong> viuh<br />

dfBukb;ksa ls H<strong>kh</strong> gekjs nwrkokl <strong>dk</strong>s voxr djk l<strong>ds</strong>axsA cgqr lkjs H<strong>kk</strong>jrh; v<strong>iz</strong>oklh fons'k esa fofHkUu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;ks± ls tkrs gSa rF<strong>kk</strong> fons'<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

esa vius fopkj mruh vklkuh ls O;Dr ugha dj ikrs gsa ftruh vklkuh ls og <strong>fganh</strong> esa dj ldrs gSaA ,sls fons'<strong>kh</strong> ekgkSy esa os vius vki<strong>dk</strong>s dVk gqvk<br />

eglwl djrs gSaaA ,sls v<strong>iz</strong>oklh H<strong>kk</strong>jrh; tc gekjs nwrkokl esa tkrs gSa rks ogka H<strong>kh</strong> mUgs fons'<strong>kh</strong> ekgkSy gh feyrk gS ftls fd cnyk tk ldrk gSA blfy,<br />

lfefr ;g flQkfj'k djrh gS fd fons'<strong>kk</strong>sa esa fLFkfr gekjs nwrkoklksa@mPpk;<strong>ksx</strong>ksa@fe'kuksa vkfn essa Lokxr d{k esa cSBus okys de ls de ,d deZpkjh<br />

<strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> cksyuh] fy[kuh o i


118<br />

miyCè gksuh pkfg,A i;ZVu tku<strong>dk</strong>jh ls <strong>laca</strong>fèr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku tks <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa gSa mUgsa bu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> miyCè fd;k tkuk pkfg,A bl<br />

<strong>laca</strong>è esa fons'k ea=ky; rF<strong>kk</strong> i;ZVu ,oa laLd`fr ea=ky; }kjk <strong>dk</strong>jxj <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A**<br />

11-10 vU; flQkfj'ksa<br />

laLrqfr lañ 11-10-1% v<strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa }kjk <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr fuèkZfjr ijh{<strong>kk</strong> mÙ<strong>kh</strong>.kZ djus ij mUgsa tks<br />

vfxze osru o`f) nh tkrh gS og ckn esa lekIr gks tkrh gSA bl <strong>dk</strong>j.k <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>iz</strong>kIr djus esa vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh :fp ugha gksrh<br />

gSA vr% lq>ko gS fd og osru o`f) LF<strong>kk</strong>;h :i ls nh tkuh pkfg, vkSj <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus okys vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy;s ;g osruo`f)<br />

fujUrj tkjh j[kuh pkfg,A ;fn fuèkZfjr ijh{<strong>kk</strong> ikl djus <strong>ds</strong> i'pkr~ <strong>laca</strong>fèr vfè<strong>dk</strong>jh@deZpkjh <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z ugha djrs g® rks ;g osru o`f) jksd<br />

nh tkuh pkfg,A<br />

laLrqfr lañ 11-10-2% ;gh i)fr <strong>fganh</strong> Vad.k vkSj <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi dh ijh{<strong>kk</strong> mÙ<strong>kh</strong>.kZ djus <strong>ds</strong> ckn mu ij H<strong>kh</strong> ykxw gksuh pkfg,A<br />

^^lfefr dh mDr flQkfj'ksa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ g®A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A**<br />

laLrqfr lañ 11-10-3% <strong>iz</strong>oh.krk <strong>iz</strong>kIr o <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku j[kus okys O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>ds</strong> ek/;e ls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k nsus <strong>ds</strong> ckn muls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z fy;k tk;sA os <strong>fganh</strong> esa viuk <strong>dk</strong>e 'kq: djrs g® rks mUgsa LF<strong>kk</strong>;h :i ls vfrfjDr osru o`f) nh tkuh pkfg,A<br />

^^,slk djuk O;kogkfjd ugha gSA vr% lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZ gSA**<br />

laLrqfr lañ 11-10-4% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


119<br />

^^orZeku esa n.M dh <strong>dk</strong>sbZ O;oLF<strong>kk</strong> ugha gSA vr% lfefr dh mDr flQkfj'ksa Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZA**<br />

laLrqfr lañ 11-10-8% tks O;fDr <strong>fganh</strong> esa viuk lkjk <strong>dk</strong>;Z djrk gS vkSj og fdlh foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong> eas H<strong>kk</strong>x ysrk gS rks ml<strong>ds</strong> lk{<strong>kk</strong>R<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

le; ml<strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, vfrfjDr vad fn, tkus pkfg,a vkSj mls foH<strong>kk</strong>xh; <strong>iz</strong>ksUufr lfefr }kjk H<strong>kh</strong> fo'ks"k ojh;rk nh tkuh pkfg,A<br />

^^H<strong>kk</strong>jr ,d cgqH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ns'k gSA <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkjh lH<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lewgksa ls vkrs g®A vr,o ,slk HksnH<strong>kk</strong>o djuk laHko ugha gSA lfefr dh<br />

;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZA**<br />

laLrqfr lañ 11-10-9% lH<strong>kh</strong> Lrj <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh xksiuh; fjiksVks± esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa fooj.k nsus <strong>ds</strong> fy,<br />

vyx ls <strong>dk</strong>ye cuk;k tkuk pkfg, vkSj mlesa rR<strong>laca</strong>èh fooj.k H<strong>kh</strong> vo'; fn, tkus pkfg,A<br />

^^lfefr dh ;g flQkfj'k fl)kUr :i esa eku yh xbZ gSA bl <strong>laca</strong>è esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA**<br />

laLrqfr lañ 11-10-10% <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa HkrhZ fu;eksa <strong>dk</strong>s la'<strong>kk</strong>sfèr dj deZpkfj;ksa <strong>dk</strong> LF<strong>kk</strong>;hdj.k gksus ls igys <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>oh.krk<br />

<strong>iz</strong>kIr dj ysuk t:jhA<br />

lfefr us vius rhljs [kaM esa flQkfj'k dh F<strong>kh</strong> fd ^d* vkSj ^[k* {ks=ksa esa <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, cps gq, orZeku deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s o"kZ 1990<br />

<strong>ds</strong> var rd rF<strong>kk</strong> ^x* {ks= esa o"kZ 1993 <strong>ds</strong> var rd <strong>iz</strong>f'kf{kr dj fn;k tk,A lfefr us ;g H<strong>kh</strong> flQkfj'k dh F<strong>kh</strong> fd u;s HkrhZ gksus okys deZpkfj;ksa<br />

<strong>dk</strong>s O;kolkf;d <strong>iz</strong>f'k{k.k ls igys <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tk,A<br />

lj<strong>dk</strong>j }kjk visf{kr deZpkfj;ksa dh orZeku la[;k <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, rF<strong>kk</strong> foÙ<strong>kh</strong>; lalkèuksa dh miyCèrk dh dfBukbZ;ksa <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa<br />

lfefr dh flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>sèu <strong>ds</strong> lkFk eku yh xbZ F<strong>kh</strong> fd ^d* vkSj ^[k* {ks=ksa esa orZeku deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k o"kZ 1997 <strong>ds</strong> var<br />

rd rF<strong>kk</strong> ^x* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s o"kZ 2000 <strong>ds</strong> var rd iwjk dj fy;k tk,A lfefr dh u;s HkrhZ gksus okys deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong><br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k lac/a<strong>kh</strong> flQkfj'k H<strong>kh</strong> fl)kUr :i esa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS rF<strong>kk</strong> bl<strong>dk</strong>s fØ;kfUor djus <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>jZokbZ gks jgh gSA<br />

lfefr us fofHkUu ea=ky;ksa@<strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fujh{k.k <strong>ds</strong> nkSjku ik;k fd deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa <strong>iz</strong>xfr rks jgh<br />

gS ijUrq <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr i;kZIr f'k{k.k <strong>ds</strong>Unz u gksus rF<strong>kk</strong> vU; lalkèuksa dh deh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k bldh xfr èheh gSA lfefr ;g eglwl<br />

djrh gS fd bl èheh xfr ls fuèkZfjr le; ij y{; <strong>iz</strong>kIr djus esa dfBukbZ gks ldrh gSA vr% lfefr <strong>dk</strong> lq>ko gS fd <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong><br />

lqn`


120<br />

^^H<strong>kk</strong>jr ,d cgqH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ns'k gSA <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkjh lH<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lewgksa ls vkrs g®A vr,o ,slk HksnH<strong>kk</strong>o djuk laHko ugha gSA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa]<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa <strong>dk</strong>;Zjr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, vusd <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk,a ykxw g®A**<br />

laLrqfr lañ 11-10-13% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x }kjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa vyx ls ekud fuèkZfjr fd, tkus<br />

pkfg,A lH<strong>kh</strong> cM+s&cM+s ea=ky;ksa esa jsy ea=ky; dh rjg jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> funs'<strong>kk</strong>y; cuk, tk,a rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh


121<br />

^^jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e] 1976 <strong>ds</strong> fu;e 8¼4½ <strong>ds</strong> varxZr orZeku O;oLF<strong>kk</strong> i;kZIr gSA vr% lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZ gSA**<br />

laLrqfr lañ 11-10-20% ^x* {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> VkbfiLV@<strong>fganh</strong> vk'kqfyfid rF<strong>kk</strong> nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>dk</strong><br />

y{; 25 <strong>iz</strong>fr'kr ls c


122<br />

laLrqfr lañ 11-10-28% lj<strong>dk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh <strong>iz</strong>f'k{k.k dh lqfo/<strong>kk</strong>,a c


123<br />

vkns'k<br />

bl ladYi dh ,d <strong>iz</strong>fr H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa] lH<strong>kh</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>jksa rF<strong>kk</strong> la˜ '<strong>kk</strong>flr {ks=ksa] jk"Vªifr lfpoky;]<br />

mijk"Vªifr lfpoky;] eaf=eaMy lfpoky;] <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>uea=h <strong>dk</strong>;kZy;] ;kstuk vk;<strong>ksx</strong>] H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> egkys[<strong>kk</strong> fu;a=d ijh{kd] yksd lH<strong>kk</strong> lfpoky;]<br />

jkT; lH<strong>kk</strong> lfpoky;] mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> egkjftLVªkj] fo'ofo|ky; vuqnku vk;<strong>ksx</strong>] fof/k vk;<strong>ksx</strong>] ckj <strong>dk</strong>mflay vkWQ bafM;k vkfn <strong>dk</strong>s Hksth<br />

tk,aA<br />

bl ladYi <strong>dk</strong>s vke tku<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> fy, H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> jkti= esa H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djok;k tk,A<br />

¼enu yky xqIrk½<br />

la;qDr lfpo] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 123


124<br />

v/;k; & 7<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk,a<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 13034@49@90 jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 25-7-1994<br />

fo"k;%—vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t djus <strong>ds</strong> fy, vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s fgUnh <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrk nsuk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 12 vxLr] 1983 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@55@76&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ }kjk] vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> esa lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<br />

djus <strong>ds</strong> fy, vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s ^^<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrk** nsus dh ;kstuk 15 vxLr] 1983 ls ykxw dh xbZA bl ;kstuk <strong>ds</strong> vèhu<br />

,d fuèkZfjr ek=k ¼<strong>fganh</strong> esa vkSlru 5 fVIif.k;ka@<strong>iz</strong>k:i@i= <strong>iz</strong>frfnu vFkok yxHkx 300 fVIif.k;ka@<strong>iz</strong>k:i@i= <strong>iz</strong>fr frekgh Vkbi djuk½ esa lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> djus <strong>ds</strong> fy, vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s Øe'k% #i, 30@& o #i, 20@& <strong>iz</strong>frekg fo'ks"k <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrk Loh<strong>dk</strong>j fd;k tk<br />

ldrk F<strong>kk</strong>A bl ;kstuk ij iqu% fopkj <strong>ds</strong> i'pkr~] bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16 vxLr] 87 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13034@31@85&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong><br />

vuqlkj] mDr <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrs dh jkf'k <strong>dk</strong>s vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, Øe'k% #i, 60@& o #i, 40@& dj fn;k x;k gSA<br />

2- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu ¼[kaM&2½ esa dh xbZ flQkfj'k rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>kIr lq>ko fd mDr<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrs <strong>dk</strong>s daI;wVj rF<strong>kk</strong> Vsyhf<strong>iz</strong>aVjksa ij vaxzsth <strong>ds</strong> lkFk&lkFk <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;Z djus okys deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s fn;k tk, ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x esa<br />

fopkj fd;k x;kA bl <strong>laca</strong>/k esa O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ijke'kZ ls ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd os Vadd@vk'kqfyfid H<strong>kh</strong> mDr <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrs <strong>ds</strong> fy, ik= gksaxs<br />

tks fd VkbijkbVj@daI;wVj ij vaxzsth <strong>ds</strong> lkFk&lkFk <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> mDr fu/<strong>kk</strong>Zfjr ek=k esa lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;Z djrs gSaA<br />

3- ;g vkns'k O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 31-5-94 ;w-vks- lañ 7¼33½& bZ- III@94 esa nh xbZ lgefr ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 13017@4@90&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼uhñ lñ½]fnukad&28-7-1998<br />

fo"k;%& vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t djus <strong>ds</strong> fy, vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>ksRikgu HkRrk nsukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 12 vxLr] 1983 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@55@76&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ }kjk] vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>fganh</strong> esa lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<br />

djus <strong>ds</strong> fy, vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s ^^<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrk** nsus dh ;kstuk 15 vxLr] 1983 ls ykxw dh xbZA bl ;kstuk <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u<br />

,d fu/<strong>kk</strong>Zfjr ek=k ¼<strong>fganh</strong> esa vkSlru 5 fVIif.k;ka@<strong>iz</strong>k:i@i= <strong>iz</strong>frfnu vFkok 300 fVIif.k;ka@<strong>iz</strong>k:i@i= <strong>iz</strong>fr frekgh Vkbi djuk½ esa lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;Z<br />

<strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> djus <strong>ds</strong> fy, vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s Øe'k% #i, 30@& o #i, 20@& <strong>iz</strong>frekg fo'ks"k <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrk Loh<strong>dk</strong>j fd;k tk ldrk<br />

F<strong>kk</strong>A bl ;kstuk ij iqu% fopkj <strong>ds</strong> i'pkr~ bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16 vxLr] 1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13034@31@85&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> vuqlkj] mDr<br />

<strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrs dh jkf'k <strong>dk</strong>s vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, Øe'k% #i, 60@& o #i, 40@& dj fn;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- bl <strong>iz</strong>ksRlkgu HkRrs dh jkf'k <strong>dk</strong>s 1 vxLr] 1997 ls vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, Øe'k% 120@&#ñ rF<strong>kk</strong> 80@&#ñ <strong>iz</strong>frekg fd;k tkrk<br />

gSA fnukad 12 vxLr] 1983 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 14012@55@76&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ esa bl ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>iz</strong>ksRlkgu nsus <strong>ds</strong> fy, tks 'krs± nh xbZ g®] os ykxw<br />

jgsaxhA<br />

3- ;g vkns'k O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16-7-98 <strong>ds</strong> ;wñ vksñ lañ <strong>fganh</strong>&18@LF<strong>kk</strong>ñ3 ¼d½@98 esa nh xbZ lgefr ls tkjh fd;k tkrk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ II@12013@1@89&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½] fnukad 6-3-1989<br />

fo"k;%—vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s fgUnh esa fMDVs'ku nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu&ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karA<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s fgUnh esa vf/kd ls vf/kd fMDVs'ku nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkfgr djus <strong>ds</strong> mn~ns'; ls 27 flrEcj] 1988 <strong>dk</strong>s bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ II@20015@62@88&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ <strong>ds</strong> vUrxZr lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lykg nh xbZ F<strong>kh</strong> fd os vius&vius <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>iz</strong>fr<br />

o"kZ ,d ,sls vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, pqusa tks lky esa lcls vf/kd fMDVs'ku fgUnh esa nsA ;g H<strong>kh</strong> lq>ko fn;k x;k F<strong>kk</strong> fd ;fn laHko gks rks<br />

fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vkSj xSj fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, vyx&vyx iqjL<strong>dk</strong>j j[ks tk,aA dbZ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa us vuqjks/k fd;k gS fd ,slh ;kstuk 'kq:<br />

djus <strong>ds</strong> fy, mUgsa ekxZn'kZu fn;k tk,A vr% uhps dqN ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)kar fn;s tk jgs g® ftu<strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x bl ;kstuk <strong>dk</strong>s<br />

ykxw dj ldrs gSa%—<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 124


125<br />

¼1½ ,sls lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh] ftUgsa vk'kqfyfid dh lgk;rk miyC/k gS ;k tks lkekU;r% fMDVs'ku nsrs gSa bl ;kstuk esa '<strong>kk</strong>fey gks ldrs<br />

gSaA<br />

¼2½ ;kstuk dh vof/k foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ j[<strong>kh</strong> tk,A foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ 1989&90 <strong>ds</strong> 'kq: gksus ls igys bl ;kstuk <strong>ds</strong> ckjs esa lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s<br />

tku<strong>dk</strong>jh ns nh tk,A<br />

¼3½ ;kstuk esa H<strong>kk</strong>x ysus okys vf/k<strong>dk</strong>jh mu<strong>ds</strong> }kjk fgUnh esa fn;s x;s fMDVs'ku <strong>ds</strong> ckjs esa fj<strong>dk</strong>MZ j[ksaxsA ;g fj<strong>dk</strong>MZ mu<strong>ds</strong> LVsuks@futh<br />

lgk;d H<strong>kh</strong> j[k ldrs g® rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> lR;kiu <strong>dk</strong> iwjk mÙkjnkf;Ro <strong>laca</strong>f/kr vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> g<strong>ksx</strong>kA ;g fj<strong>dk</strong>MZ <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x<br />

}kjk fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;s x;s <strong>iz</strong>ksQkekZ ¼uewuk layXu gS½ esas j[<strong>kk</strong> tk ldrk gS vFkok <strong>laca</strong>f/kr vf/k<strong>dk</strong>jh }kjk ,d QksYMj j[<strong>kk</strong> tk ldrk<br />

gS ftlesa fMDVs'ku nsus okys vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> uke] fMDVs'ku dh frfFk vkSj fMDVs'ku ysus okys deZpkjh <strong>dk</strong> uke vaafdr gks rF<strong>kk</strong> fn;s<br />

x;s fMDVs'ku dh <strong>iz</strong>fr;ka <strong>laca</strong>f/kr Qkby Øekad <strong>ds</strong> lkFk j[<strong>kh</strong> xbZ gksaA<br />

¼4½ iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr yxHkx 500@& #i;s <strong>dk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j j[<strong>kk</strong> tk ldrk gSA iqjL<strong>dk</strong>j nks H<strong>kh</strong> j[ks tk ldrs gSaA ,d iqjL<strong>dk</strong>j<br />

,sls vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, ftu<strong>dk</strong> ?<strong>kk</strong>sf"kr fuokl LF<strong>kk</strong>u^^d** rF<strong>kk</strong> ^^[k** {ks= <strong>ds</strong> varxZr gks] vkSj nwljk iqjL<strong>dk</strong>j ,sls vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

<strong>ds</strong> fy, ftu<strong>dk</strong> ?<strong>kk</strong>sf"kr fuokl LF<strong>kk</strong>u ^^x** {ks= esa gksA<br />

¼5½ lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; bl ;kstuk <strong>dk</strong>s Lo;a pyk ldrs gSa vkSj iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, vko';d fgUnh fMDVs'ku <strong>dk</strong>;Z dh<br />

U;wure lhek fu/<strong>kk</strong>Zfjr dj ldrs gSaA ^^<strong>dk</strong>;kZy;** ls rkRi;Z lkekU;r% ml <strong>dk</strong>;kZy; ls g<strong>ksx</strong>k ftl<strong>dk</strong> LF<strong>kk</strong>uh; eq[; vf/k<strong>dk</strong>jh<br />

foH<strong>kk</strong>xk/;{k vFkok <strong>dk</strong>;kZy;k/;{k ?<strong>kk</strong>sf"kr fd;k x;k gksA<br />

¼6½ iqjL<strong>dk</strong>j fu/<strong>kk</strong>Zfjr djus <strong>ds</strong> fy, fdlh mPp vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s ewY;kadu vf/k<strong>dk</strong>jh ukfer fd;k tk ldrk gS] vFkok bl gsrq ,d<br />

lfefr xfBr dh tk ldrh gSA<br />

2- D;ksafd ;g ;kstuk fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa }kjk mi;qZDr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fl)karksa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij ykxw dh tk ldrh gS] os gh bl <strong>laca</strong>/k esa foLr`r<br />

O;oLF<strong>kk</strong> djus <strong>ds</strong> fy, l{ke gksaxs] tSls fd ;g r; djuk fd ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr gksus okyk O;; fdlh '<strong>kh</strong>"kZ <strong>ds</strong> varxZr vkgfjr fd;k tk,A vr,o<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gSa fd os vius&vius <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu fnukad 27 flrEcj] 1988 <strong>ds</strong> rR<strong>laca</strong>/k esa <strong>dk</strong>uwuh<br />

<strong>dk</strong>jZokbZ ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz iwjh dj ysaA bl ;kstuk <strong>dk</strong>s d`i;k lj<strong>dk</strong>jh miØeksa@jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>ssa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa H<strong>kh</strong> yk;k tk,] rkfd os H<strong>kh</strong> mi;qZDr vk/<strong>kk</strong>j<br />

ij iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk,a <strong>iz</strong>kjEHk djus ij fopkj dj l<strong>ds</strong>aA<br />

<strong>iz</strong>ksQkekZ ¼uewuk½<br />

<strong>fganh</strong> esa vf/kd ls vf/kd fMDVs'ku ls <strong>laca</strong>f/kr iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr j[ks tkus okys fj<strong>dk</strong>MZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ ¼uewuk½<br />

Øe la[;k@fnukad fMDVs'ku ls fy[ks x;s Qkby la[;k fVIi.<strong>kh</strong><br />

'kCnksa dh la[;k<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II @12013@18@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uh&2½] fnukad 16-9-1998<br />

fo"k;%—lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t ¼fVIi.k@vkys[ku½ ewy :i ls <strong>fganh</strong> esa djus rF<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk <strong>fganh</strong> esa fMDVs'ku nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu jkf'k esa o`f)<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16 Qjojh 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11@12013@3@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ <strong>ds</strong> rgr lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa ewy<br />

<strong>fganh</strong> esa fVIi.k@vkys[ku <strong>ds</strong> fy, igys ls pykbZ tk jgh <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr nh tkus okyh jkf'k <strong>dk</strong>s c


126<br />

mDr ;kstuk <strong>ds</strong> ckjs esa fnukad 16 Qjojh] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> rgr cuk, x, lH<strong>kh</strong> fu;e ,oa 'krs± iwoZor~ jgsaxhA iqjL<strong>dk</strong>j dh c


127<br />

}kjk fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekun.Mksa <strong>ds</strong> vuqlkj fd;k tkrk gSA bl lEcU/k esa igys ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekun.Mksa esa dqN la'<strong>kk</strong>s/ku fd;k x;k gSA vc fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekun.M<br />

bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gS%—<br />

Øñ lañ en fooj.k vad<br />

1 2 3<br />

1 ¼i½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> Kku dh fLFkfr % 20<br />

¼ii½ Vad.k@vk'kqfyfi <strong>iz</strong>f'k{k.k % 20<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ % 10<br />

¼bl en <strong>dk</strong> 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr vuqikyu u gksus dh n'<strong>kk</strong> esa dqy<br />

<strong>iz</strong>kIrkad esa ls 10 vad <strong>dk</strong>V fy, tk,axs½<br />

3- fgUnh esa <strong>iz</strong>kr i=ksa dh fLFkfr % 10<br />

¼bl en <strong>dk</strong> 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr vuqikyu u gksus dh n'<strong>kk</strong> esa dqy<br />

<strong>iz</strong>kIrkad esa ls 5 vad <strong>dk</strong>V fy, tk,axs½<br />

4- <strong>iz</strong>sf"kr ewy i=ksa dh fLFkfr % 50<br />

5- jkñH<strong>kk</strong>ñ fu;e] 1976 <strong>dk</strong> fu;e 8¼4½ % 05<br />

¼<strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z gsrq fofufnZ"V vuqH<strong>kk</strong>x½<br />

6- mPpkf/k<strong>dk</strong>fj;ksa }kjk <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z % 30<br />

7- fgUnh esa ewy <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>ksRlkgu ;kstuk % 05<br />

8- foH<strong>kk</strong>xh; inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa fgUnh ek/;e <strong>dk</strong> fodYi % 05<br />

9- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ fujh{k.k % 10<br />

10- fgUnh <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a % 05<br />

11- VkbZijkbVj ¼;kfU=d@bySDVªkfud½ midj.k<br />

miyC/krk@fgUnh&<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>fr'krrk % 20<br />

12- dEI;wVj&miyC/krk@fgUnh esa <strong>dk</strong>;Z <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>fr'krrk % 10<br />

13- ¼d½ <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkfn ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e&11½ % 05<br />

¼[k½ f}H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku % 10<br />

14- lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fgUnh inksa dh fLFkfr % 10<br />

15- ¼d½ fgUnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a vkfn % 10<br />

¼[k½ foH<strong>kk</strong>xh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>ds</strong>a vkfn % 05<br />

16- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr & vk'okluksa dh iwfrZ fLFkfr % 10<br />

dqy vad % 250<br />

2- Hkfo"; esa iqjL<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong> ewY;kadu 3d <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls <strong>iz</strong>kIr gksus okyh o"kZ dh pkjksa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVks± <strong>ds</strong> vkadM+ksa <strong>ds</strong><br />

vk/<strong>kk</strong>j ij fd;k tk,xk vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g vuqjks/k gS fd os viuh o"kZ 1995&96 dh pkjksa frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVs± 30 v<strong>iz</strong>Sy 1996<br />

rd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s vo'; fHktok nsaA pwafd mi;qZDr <strong>dk</strong>Wye 8 <strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk frekgh <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ <strong>ds</strong> u, <strong>iz</strong>ksQkekZ esa ugha ekaxh xbZ gS vr%<br />

bl<strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr <strong>ds</strong> vuqlkj tku<strong>dk</strong>jh layXu djus dh d`ik djsa%—<br />

<strong>dk</strong>Wye&8%—<br />

¼i½ foÙ<strong>kh</strong>; o"kZ <strong>ds</strong> nkSjku dqy fdruh ijh{<strong>kk</strong>,a vk;ksftr dh xb±\<br />

¼ii½ buesa ls fdruh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> ek/;e ls mÙkj nsus <strong>dk</strong> fodYi fn;k x;k\<br />

3- ;g H<strong>kh</strong> Li"V fd;k tkrk gS fd ;g ;kstuk ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy, gS] d`i;k lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; viuh lwpuk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>dk</strong>s u HkstsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 127


SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 128<br />

128<br />

83@358 <strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ II @12013@04&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼ehñ&2½] fnukad 6-9-1996<br />

fo"k;% bfUnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk esa la'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr fgUnh esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, vc iqjL<strong>dk</strong>j jkf'k <strong>dk</strong>s c


129<br />

iqjL<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong> fu.kZ; ,d fu.<strong>kk</strong>Z;d lfefr }kjk fd;k tkrk gS] ftlesa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k;ksa <strong>ds</strong> vfrfjDr nks xSj&lj<strong>dk</strong>jh lnL; H<strong>kh</strong><br />

'<strong>kk</strong>fey fd, tkrs gaSA<br />

7- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os fgUnh esa ekSfyd iqLrd fy[kus dh mi;qZDr ;kstuk <strong>dk</strong>s vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa]<br />

miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa] foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa ,oa <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa vkus okys <strong>ds</strong>Unzh; fo'ofo|ky;ksa rF<strong>kk</strong> 'kS{kf.kd@<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa<br />

ifjpkfyr dj nsaA ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>iz</strong>kIr iqLr<strong>ds</strong>a u rks okfil dh tk,xh vkSj u gh mu<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa fdlh varfje iwNrkN <strong>dk</strong> mÙkj fn;k tk,xkA<br />

8- <strong>iz</strong>fof"V;ksa <strong>ds</strong> bl foH<strong>kk</strong>x esa <strong>iz</strong>kIr gksus dh vafre frfFk 30 twu] 2000 j[<strong>kh</strong> xbZ gSA fu/<strong>kk</strong>Zfjr frfFk <strong>ds</strong> ckn <strong>iz</strong>kIr <strong>iz</strong>fof"V;ksa ij fopkj ugha<br />

fd;k tk,xkA<br />

vuqyXud ^^d**<br />

fo'ks"kKksa <strong>ds</strong> fy, funsZ'k<br />

1- iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> lanHkZ eas fo'ks"kKksa dh jk; iw.kZr;k xksiuh; g<strong>ksx</strong>hA fo'ks"kK d`i;k viuk laLrqfr i= eksgjcan fyQkQs esa gh HkstsaA<br />

2- d`i;k fyQkQs dh ckbZ vksj fuEufyf[kr lwpuk,a vafdr djsa%—<br />

(i) ^^bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j&laLrqfr i=**<br />

(ii) fyQkQk iqLrd ewY;kadu lfefr cSBd esa gh [<strong>kk</strong>syk tk,] bls iwoZ ughaA<br />

(iii) iqLrd <strong>dk</strong> uke<br />

(iv) fo'ks"kK <strong>dk</strong> uke<br />

3- fo'ks"kK d`i;k iqLrd <strong>ds</strong> lanHkZ esa layXu laLrqfr i= esa m)r fcUnqvksa ij viuh jk; vo'; nsaA ;fn tkap <strong>ds</strong> vU; ekud fcUnqvksa<br />

<strong>dk</strong> lekos'k djuk pkgsa rks vyx&ls dj ysa] ijUrq fu;e fcUnqvksa ij viuh fu"i{k jk; vo'; nsaA<br />

4- lsokjr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa] deZpkfj;ksa vkfn <strong>ds</strong> ekeys esa ^^laLrqfr i=** <strong>dk</strong> fyQkQk <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;kZy;@foH<strong>kk</strong>x] laxBuksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud<br />

<strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> ek/;e ls ^^jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x** <strong>dk</strong>s Hkstk tk, rF<strong>kk</strong> lsokfuo`r vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ;g lh/ksa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstk tk,A<br />

iqLrd <strong>dk</strong> laLrqfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>i=<br />

1- iqLrd <strong>dk</strong> uke<br />

2- ys[kd@lEiknd <strong>dk</strong> uke<br />

3- D;k iqLrd dh fo"k;&oLrq ij fgUnh esa ;g igyh jpuk gS\<br />

4- D;k iqLrd esa <strong>iz</strong>;qDr rF; 'kq) rF<strong>kk</strong> v|ru gS\<br />

5- D;k fo"k;oLrq esa ekSfyd <strong>dk</strong> fuokZg gqvk gS\<br />

6- D;k ys[kd dh d`fr v|ru psruk rF<strong>kk</strong> Hkfo";xkeh ifjdYiuk ;qDr gS\<br />

7- D;k iqLrd lkekU; ikBd <strong>ds</strong> fy, jkspd rF<strong>kk</strong> mi;<strong>ksx</strong>h gS\<br />

8- <strong>dk</strong>sbZ vU; mYys[kuh; fopkj%—<br />

9- lesfdr :i esa foosP; iqLrd fdl Js.<strong>kh</strong> esa j[<strong>kh</strong> tk ldrh gS%—<br />

^^d** & 85% ls Åij<br />

^^[k** & 60% ls 85% rd<br />

^^x** & 60% ls de<br />

fo'ks"kK <strong>ds</strong> gLrk{kj %<br />

uke o iwjk Mkd irk %<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 129


130<br />

fgUnh esa ekSfyd iqLrd ys[ku gsrq<br />

bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk o"kZ 1999&2000<br />

1- ¼d½ ys[kd <strong>dk</strong> uke<br />

¼[k½ inuke ;k iwoZ inuke<br />

¼x½ <strong>dk</strong>;kZy; ;k iwoZ <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke<br />

¼?k½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke<br />

¼³½ ys[kd <strong>dk</strong> Mkd <strong>dk</strong> iwjk irk ¼fiu<strong>dk</strong>sM lfgr½ nwjH<strong>kk</strong>"k uañ ¼,lñVhñ<strong>dk</strong>sM lfgr½@QSDl<br />

2- iqLrd <strong>dk</strong> uke<br />

3- iqLrd <strong>dk</strong> fo"k;<br />

4- <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kd <strong>dk</strong> uke o irk<br />

5- <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>dk</strong> o"kZ<br />

6- iqLrd fy[kus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lEiUu djus dh frfFk ¼ekg&Ok"kZ½<br />

7- eSa-----------------------iq=@iq=h Jh ----------------------tksfd 01 v<strong>iz</strong>Sy] 1999 ls 31 ekpZ] 2000 <strong>ds</strong> nkSjku <strong>ds</strong>anhz; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo<br />

esa vkus okys ------------------¼<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke½ esa <strong>dk</strong>;Zjr jgk@jgh ¹;k¼lsok fuo``Ùk O;fDr;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa½------------ frfFk <strong>dk</strong>s-----------------<br />

----¼inuke½ <strong>ds</strong> in ls --------------------¼<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke½ lsokfuo`Ùk gqvk gwa ] ,rn~}kjk <strong>iz</strong>ekf.kr djrk@djrh gwa fd%—<br />

¼1½ mDr iqLrd esjh ekSfyd jpuk gS vkSj <strong>dk</strong>ihjkbZV ,DV 1957 <strong>ds</strong> rgr fdlh vU; ys[kd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ihjkbZVl <strong>dk</strong> mYya?ku ugha djrh gSA<br />

¼2½ mDr iqLrd---------------<strong>ds</strong> chp esa fy[<strong>kh</strong> xbZ@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr gqbZ gSaA<br />

¼3½ esjh mDr iqLrd <strong>ds</strong> fo"k; <strong>dk</strong> lEcU/k esjs }kjk fd, tk jgs@fd, x, <strong>dk</strong>;Z ls gSA<br />

fnukad<br />

ys[kd <strong>dk</strong> gLrk{kj<br />

¹uksV % tks ykxw u gks <strong>dk</strong>V nsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 130


131<br />

vuqyXud ^^x**<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; }kjk lR;kiu rF<strong>kk</strong> laLrqfr<br />

ys[kd }kjk fn, x, mi;ZDr rF;ksa rF<strong>kk</strong> lEc) fj<strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij mi;qZDr d`fr <strong>dk</strong>s fgUnh esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, bafnjk<br />

xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j o"kZ 1999&2000 <strong>ds</strong> fopkj gsrq ;ksX; ik;k x;k gS] ,rnFkZ laLrqfr dh tkrh gSA<br />

2- bl foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; }kjk vc rd o"kZ 1999&2000 <strong>ds</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, flQkfj'k dh xbZ ;g igyh@nwljh@rhljh@pkSF<strong>kh</strong> iqLrd gSA<br />

3- bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> vaUrxZr fgUnh esa ekSfyd iqLrd&ys[ku <strong>ds</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, iwoZ esa mDr iqLrd dh flQkfj'k<br />

ugha dh xbZ gSA<br />

v/;{k] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> gLrk{kj%<br />

&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

v/;{k <strong>dk</strong> uke]&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

inuke&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy;@laLF<strong>kk</strong>u%&&&&&&&<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k@QSDl&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lñ 12011@1@05]—jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>&2½& fnukad 13-5-2005<br />

fo"k;%— fgUnh esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j% o"kZ 2004&05-<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; <strong>ds</strong> fnukad 30 tqykbZ] 1986 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k II/12013/2/85-jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼d&2½ <strong>ds</strong> rgr dasnz lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> lsokjr@lsokfuo`r deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, fgUnh esa ekSfyd iqLr<strong>ds</strong>a fy[kus <strong>ds</strong> fy, bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk ifjp<strong>kk</strong>fyr dh xbZ F<strong>kh</strong>A<br />

2- bl iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr o"kZ 2004&05 <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>fof"V;ka vkefU=r dh tkrh gSaA<br />

3- ik=rk rF<strong>kk</strong> 'krs±%<br />

¼i½ ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, os iqLr<strong>ds</strong>a gh Loh<strong>dk</strong>;Z gSa tks ys[kd dh <strong>fganh</strong> esa ekSfyd jpuk gksaA<br />

¼ii½ vuwfnr iqLr<strong>ds</strong>a Loh<strong>dk</strong>;Z ugha gSaA<br />

¼iii½ iqLrd 01 v<strong>iz</strong>Sy] 2004 ls 31 ekpZ] 2005 <strong>ds</strong> nkSjku fy[<strong>kh</strong> vFkok <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr dh xbZ gksA<br />

¼iv½ iqLrd <strong>ds</strong> ys[kd <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@mu<strong>ds</strong>@lc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa] foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>Unzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u Lok;Ùk laLF<strong>kk</strong>vksa] fo'ofo|ky;ksa] 'kSf{kd o <strong>iz</strong>f'k{k.k lLF<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> lsokjr@lsokfuo`r vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh gksaA<br />

bl <strong>laca</strong>/k esa iqLrd <strong>ds</strong> ys[kd }kjk vuqyXud ^[k* ij fn;s x;s <strong>iz</strong>ksQkekZ esa ,d <strong>iz</strong>ek.ki= fn;k tkuk visf{kr gSA lsokjr vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh viuh<br />

<strong>iz</strong>fof"V vius foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> v/;{k }kjk lR;kiu rF<strong>kk</strong> laLrqfr rF<strong>kk</strong> laLrqfr <strong>ds</strong> lkFk ¼vuqyXud ^x* ij fn, x, <strong>iz</strong>ksQkekZ esa½ bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

HkstsaA lsokfuo`Ùk vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh viuh iqLr<strong>ds</strong>a lh/ks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s ;k lsokfuo`Ùk ls iwoZ os ftl laxBu esa <strong>dk</strong>;Zjr jgs] ml foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy;@laxBu<br />

<strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> ek/;e ls fHktok ldrs gSaA<br />

¼v½ iqLrd dh fo"k;oLrq <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> mDr <strong>dk</strong>;kZy;ksa@lxBuksa@laLF<strong>kk</strong>uksa esa deZpkfj;ksa }kjk fd, x,@fd, tk jgs <strong>dk</strong>;ks± ls <strong>laca</strong>f/kr gksA<br />

eSuqvy] 'kCnkofy;ka] laLej.k] dfork,a] dgkfu;ka] ukVd] miU;kl vkfn bl ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr Loh<strong>dk</strong>;Z ugha gSaA<br />

¼vi½ iqLrd fdlh 'kSf{kd ;k <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> ikB;Øe esa '<strong>kk</strong>fey u gksA<br />

¼vii½ ys[kd bl vk'k; <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ek.k&i= nsa fd ;g iqLrd mudh ekSfyd jpuk gS vkSj <strong>dk</strong>ihjkbZV ,DV ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr½ 1997 <strong>ds</strong> rgr fdlh<br />

vU; ys[kd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ihjkbV <strong>dk</strong> mYya?ku ugha djrh gSA<br />

¼viii½ <strong>iz</strong>R;sd <strong>iz</strong>fof"V <strong>ds</strong> lkFk iqLrd dh pkj&pkj <strong>iz</strong>fr;ka vo'; Hksth tk,aA<br />

¼ix½ ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>iz</strong>kIr iqLrdas okfil ugha dh tk l<strong>ds</strong>axh vkSj bl <strong>laca</strong>/k esa fdlh varfje iwNrkN <strong>dk</strong> mÙkj ugha fn;k tk,xkA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 131


132<br />

¼x½ ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>iz</strong>sf"kr lH<strong>kh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa ij fo'ks"kK dh jk; vuqyXud ^d* ij fn, x, <strong>iz</strong>ksQkesZ esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fHktokbZ tk,A<br />

fo'ks"kKksa <strong>dk</strong>s iqLrd dh fo"k;oLrq ls <strong>laca</strong>f/kr 'kCnkoyh rF<strong>kk</strong> fgUnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> i;kZIr Kku gksuk vko';d gSA fo'ks"kK <strong>dk</strong>sbZ xSj lj<strong>dk</strong>jh O;fDr tSls<br />

lsokfuo`r vf/k<strong>dk</strong>jh ;k fo'ofo|ky;ksa@bathfu;jh@esfMdy laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>dk</strong>;Zjr <strong>iz</strong>ksQslj vkfn gks ldrs gSaA iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> ewY;kadu ls <strong>laca</strong>f/kr ekuns;<br />

<strong>dk</strong> nkok ;fn <strong>dk</strong>sbZ gks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s us Hkstdj <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@laxBu <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> ikl Hkstk tk,A<br />

4- bl ;kstuk <strong>ds</strong> vUrxZr fuEufyf[kr rhu iqjL<strong>dk</strong>j <strong>iz</strong>nku fd, tk,axs%—<br />

¼1½ <strong>iz</strong>Fke iqjL<strong>dk</strong>j & #- 20]000@&<br />

¼2½ f}rh; iqjL<strong>dk</strong>j & #- 16]000@&<br />

¼3½ r`rh; iqjL<strong>dk</strong>j & #- 10]000@&<br />

5- iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> eqY;kadu ,d lfefr }kjk fd;k tkrk gS ftlesa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k;ksa <strong>ds</strong> vykok nks xSj lj<strong>dk</strong>jh lnL; gksrs gSA<br />

6- <strong>iz</strong>fof"V;ka bl foH<strong>kk</strong>x esa fnukad 29 tqykbZ] 2005 rd vo'; igqap tkuh pkfg,A fu/<strong>kk</strong>Zfjr frfFk <strong>ds</strong> ckn <strong>iz</strong>kIr <strong>iz</strong>fof"V;ksa ij fopkj ugha<br />

fd;k tk,xkA<br />

7- <strong>iz</strong>fof"V;ka fuEu irs ij Hksth tk,aa%—<br />

vuqla/<strong>kk</strong>u vf/k<strong>dk</strong>jh ¼<strong>dk</strong>;kZUo;u½<br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u&2 vuqH<strong>kk</strong>x]<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky;]<br />

f}rh; ry] yksduk;d Hkou] , foax]<br />

[<strong>kk</strong>u ek<strong>ds</strong>ZV ubZ fnYyh&110003-<br />

8- ea=ky;ksa @foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os fgUnh esa ekSfyd iqLrd fy[kus dh mi;qZDr ;kstuk <strong>dk</strong>s vius lH<strong>kh</strong> lEc)@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa]<br />

miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa] foÙ<strong>kh</strong>; laLF<strong>kk</strong>vksa ,oa <strong>ds</strong>Unzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u <strong>ds</strong>Unzh; fo'ofo|ky;ksa rF<strong>kk</strong> 'kS{kf.kd@<strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

laLF<strong>kk</strong>uksa esa ifjpkfyr dj nsaA bl ;kstuk <strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk gekjh osclkbV http://rajbhasha.nic.in ij H<strong>kh</strong> miyC/k gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH(NEW).PM6.5 132


130<br />

vuqyXud ^^d**<br />

fo'ks"kK<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, funsZ'k<br />

1- iqLr<strong>dk</strong>as <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k eas fo'ks"kK dh jk; iw.kZr;k xksiuh; g<strong>ksx</strong>hA fo'ks"kK d` i;k viuk laLrqfr i= eksgjcan fyQkQs esa gh HkstsaA<br />

2- d` i;k fyQkQs <strong>ds</strong> ckb± vksj fuEufyf[kr lwpuk,a vafdr djsa%—<br />

(i) ^^bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j—laLrqfr i=**<br />

(ii) fyQkQk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh iqLrd ewY;kadu lfefr dh cSBd esa gh [<strong>kk</strong>syk tk,A<br />

(iii) iqLrd <strong>dk</strong> uke---------------------------------------------------------------------------<br />

(iv) fo'ks"kK <strong>dk</strong> uke-------------------------------------------------------------------------<br />

3- fo'ks"kK d` i;k iqLrd <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa uhps fn, x, laLrqfr i= esa mfYyf[kr fcanqvksa ij viuh jk; vo'; nsaA ;fn tkap <strong>ds</strong> vU; ekud<br />

fcanqvksa <strong>dk</strong> lekos'k djuk pkgsa rks vyx&ls dj ysa] ijUrq fu;r fcanqvksa ij viuh fu"i{k jk; vo'; nsaA<br />

4- lsokjr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa] deZpkfj;ksa vkfn <strong>ds</strong> ekeys esa ^^laLrqfr i=** <strong>dk</strong> fyQkQk <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;kZy;@foH<strong>kk</strong>x@laxBu <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u<br />

<strong>ds</strong> ek/;e ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstk tk, rF<strong>kk</strong> lsokfuo`r vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa og lh/ks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s Hkstk tk,A<br />

iqLr<strong>dk</strong>sa dh laLrqfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>i=<br />

1- iqLrd <strong>dk</strong> uke -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

2- ys[kd <strong>dk</strong> uke -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

3- D;k iqLrd dh fo"k;&oLrq ij <strong>fganh</strong> esa ;g igyh jpuk gS\ ------------------------------------------------------------------------------<br />

4- D;k iqLrd esa <strong>iz</strong>;qDr rF; 'kqn~/k rF<strong>kk</strong> v|ru gS\ -----------------------------------------------------------------------------------------<br />

5- D;k fo"k;oLrq esa ekSfyd <strong>dk</strong> fuokZg gqvk gS\ ------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

6- D;k ys[kd dh d` fr v|ru psruk rF<strong>kk</strong> Hkfo";xkeh ifjdYiuk;qDr gS\ -------------------------------------------------------------<br />

7- D;k iqLrd lkekU; ikB <strong>ds</strong> fy, jkspd rF<strong>kk</strong> mi;<strong>ksx</strong>h gS\ --------------------------------------------------------------------------------<br />

8- <strong>dk</strong>sbZ vU; mYys[kuh; fopkj- -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

9- lesfdr :i esa foosP; iqLrd fdl Js.<strong>kh</strong> esa j[<strong>kh</strong> tk ldrh gS%—<br />

^^d** & 85% ls vf/kd<br />

^^[k** & 60% ls 85% rd<br />

^^x** & 60% ls de<br />

fo'ks"kKk <strong>ds</strong> gLrk{kj %<br />

uke o iwjk Mkd irk %<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k%<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 130


131<br />

vuqyXud ^^[k**<br />

<strong>fganh</strong> esa ekSfyd iqLrd ys[ku gsrq<br />

bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk o"kZ 2004&05<br />

1- ¼d½ ys[kd <strong>dk</strong> uke --------------------------------------------------------------------------------------------<br />

¼[k½ inuke ;k iwoZ inuke -----------------------------------------------------------------------------------<br />

¼x½ <strong>dk</strong>;kZy; ;k iwoZ <strong>dk</strong>;kZyk; <strong>dk</strong> uke vkSj irk -------------------------------------------------------<br />

¼?k½ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> uke ---------------------------------------------------------------------------------<br />

¼³½ ys[kd <strong>dk</strong> iwjk Mkd irk ¼fiu<strong>dk</strong>sM lfgr½ ---------------------------------------------------------<br />

¼p½ nwjH<strong>kk</strong>"k uañ ¼,l-Vh-<strong>dk</strong>sM lfgr½@QSDl --------------------------------------------------------------<br />

2- iqLrd <strong>dk</strong> uke ------------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

3- iqLrd <strong>dk</strong> fo"k; ----------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

4- <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kd <strong>dk</strong> uke o irk -----------------------------------------------------------------------------------------<br />

5- <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>dk</strong> o"kZ -----------------------------------------------------------------------------------------------------<br />

6- iqLrd fy[kus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lEiUu djus dh frfFk ¼ekg&Ok"kZ½ ----------------------------------------------<br />

7- eSa-----------------------iq=@iq=h Jh ----------------------------------------------------------------tksfd 01 v<strong>iz</strong>Sy] 2004 ls 31 ekpZ] 2005<br />

<strong>ds</strong> nkSjku <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa vkus okys --------------------¼<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke½ esa <strong>dk</strong>;Zjr jgk@jgh ¹;k¼lsokfuo``Ùk O;fDr;ksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa½-<br />

----------- <strong>dk</strong>s ¼lsokfuo`fr dh frfFk½---------------------¼inuke½ <strong>ds</strong> in ls -------------------- ¼<strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> uke½ lsokfuo`Ùk gqvk gwa] ,rn~okjk<br />

<strong>iz</strong>ekf.kr djrk@djrh gwa fd%&<br />

¼i½ mDr iqLrd esjh ekSfyd jpuk gS vkSj <strong>dk</strong>ihjkbV ,DV ¼;F<strong>kk</strong> la'<strong>kk</strong>sf/kr½] 1997 <strong>ds</strong> rgr fdlh vU; ys[kd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ihjkbV <strong>dk</strong> mYya?ku<br />

ugha djrh gSA<br />

¼ii½ mDr iqLrd---------------¼ekg o o"kZ½ ls--------------¼ekg o o"kZ½ <strong>ds</strong> chp esa fy[<strong>kh</strong> xbZ@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr gqbZ gSA<br />

¼iii½ esjh mDr iqLrd <strong>ds</strong> fo"k; <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>/k esjs n~okjk fd, tk jgs@fd, x, <strong>dk</strong>;Z ls gSA<br />

fnukad%<br />

¹uksV % tks ykxw u gks] mls <strong>dk</strong>V nsaA<br />

ys[kd <strong>ds</strong> gLrk{kj<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 131


132<br />

vuqyXud ^^x**<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; n~okjk lR;kiu rF<strong>kk</strong> laLrqfr<br />

ys[kd n~okjk fn, x, mi;ZqDr rF;ksa rF<strong>kk</strong> lacn~/k fj<strong>dk</strong>MZ <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij mi;qZDr d` fr <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa ekSfyd iqLrd ys[ku <strong>ds</strong> fy, bafnjk<br />

xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j o"kZ 2004&05 <strong>ds</strong> fopkj gsrq ;ksX; ik;k x;k gS] ,rnFkZ laLrqfr dh tkrh gSA<br />

2- bl foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; n~okjk vc rd o"kZ 2004&05 <strong>ds</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, flQkfj'k dh xbZ ;g igyh@nwljh@rhljh@pkSF<strong>kh</strong> iqLrd gSA<br />

3- bafnjk xka/<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> iqjL<strong>dk</strong>j ;kstuk <strong>ds</strong> varxZr <strong>fganh</strong> esa ekSfyd iqLrd&ys[ku <strong>ds</strong> iqjL<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fy, iwoZ esa mDr iqLrd dh flQkfj'k<br />

ugha dh xbZ gSA<br />

fnukad%<br />

v/;{k] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> gLrk{kj%<br />

uke%<br />

inuke%<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy;@laLF<strong>kk</strong>u%<br />

nwjH<strong>kk</strong>"k@QSDl%<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 132


SERVER5\973FDE\973FDH-1.(New)PM6.5 133<br />

v/;k;&8<br />

vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> mi;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> uhfrxr vkns'k<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13017@1@88&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1988<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>as n~okjk vaxszth ls <strong>fganh</strong> esa vuqokn djrs le; ljy o lqcks/k <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 17 ekpZ] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11@13034@23@75@& jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ n~okjk ;s vuqns'k fn, x, Fks fd uksV ;k i= fy[krs<br />

le; ljy <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> gh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk pkfg, rkfd mls lH<strong>kh</strong> vklkuh ls le> l<strong>ds</strong>aA lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e esa <strong>iz</strong>pfyr 'kCnksa <strong>dk</strong> gh vf/kd ls<br />

vf/kd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk pkfg, vkSj fy[krs le; nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pfyr 'kCnksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> djus esa tjk H<strong>kh</strong> fgpfdpkgV ugha gksuh pkfg,A tgka<br />

dgha H<strong>kh</strong> ,slk yxs fd i l<strong>ds</strong>A vuqokn esa u <strong>ds</strong>oy ljy vkSj<br />

lqcks/k 'kCn <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd, tkus pkfg,] cfYd tgka rd gks l<strong>ds</strong> okD; H<strong>kh</strong> NksVs NksVs cuk, tk,a vkSj <strong>iz</strong>R;sd 'kCn <strong>dk</strong> vuqokn djus dh ctk; okD;<br />

;k ml<strong>ds</strong> va'k <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>o <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dh 'kSyh esa fy[k fn;k tk,A vaxszth ;k nwljh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pfyr 'kCnksa <strong>ds</strong> dfBu <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>;kZ; bLrseky djus<br />

dh ctk; mu 'kCnksa <strong>dk</strong>s nsoukxjh fyfi esa fy[kus esa H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>sbZ fgpfdpkgV ugha gksuh pkfg,A la{ksi esa ;s <strong>iz</strong>;Ru djuk pkfg, fd vuqokn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

,slh gks tks vke O;fDr dh vklkuh ls le> esa vk tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@2@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 16 twu] 1988<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh fofèd lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn dh O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

x`g ea=ky; <strong>ds</strong> 16 flrEcj] 1972 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k bZñ 11021@2@72&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼,dd½ esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s crk;k<br />

x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh lH<strong>kh</strong> lafofè;ksa] lkafofèd fu;eksa] fofu;eksa vkSj <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>] ftuesa muls <strong>laca</strong>fèr QkeZ H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey gSa] <strong>dk</strong> vuqokn fofè<br />

vkSj U;k; ea=ky; <strong>ds</strong> foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z {ks= esa vkrk gSA ;g <strong>dk</strong>;Z ml foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM n~okjk fd;k tkrk gSA<br />

2- 7 tuojh] 1988 <strong>dk</strong>s lfpoksa <strong>ds</strong> ,d lsfeukj esa ;g fopkj O;Dr fd;k x;k gS fd mu fofèd fu;eksa dh ,d lwph cukbZ tk, tks bl le;<br />

ykxw gSa vkSj ftu<strong>dk</strong> vH<strong>kh</strong> vuqokn ugha gqvk gSA bl lsfeukj esa ;g H<strong>kh</strong> flQkfj'k dh xbZ gS fd ,ssls fofèd fu;eksa <strong>dk</strong>s vuqokn <strong>ds</strong> fy, fofè ea=ky;<br />

<strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa vuqokn <strong>ds</strong> fy, rqjUr Hkst fn;k tk,A<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksas rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os vius ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ,sls fofèd fu;eksa dh lwph cuk ysa tks bl le;<br />

ykxw gSa vkSj ftu<strong>dk</strong> vH<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn ugha gqvk gSA ,slh lwph dh ,d <strong>iz</strong>fr fu;eksa dh v|ru <strong>iz</strong>fr lfgr foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM <strong>dk</strong>s<br />

vuqokn <strong>ds</strong> fy, rqjar fHktokus dh d` ik djsaA bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ dh tku<strong>dk</strong>jh nsrs gq, ,sls fofèd fu;eksa dh ,d lwph vèksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s<br />

H<strong>kh</strong> Hkstus dh d` ik djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@3@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 26 uoEcj] 1990<br />

fo"k;% lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>fèr <strong>iz</strong>frosnu ¼[kaM&1½ esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fy;s x;s fu.kZ;ksa ij vuqorhZ<br />

<strong>dk</strong>jZokbZA<br />

vèksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e 1963 dh èkjk 4 ¼1½ <strong>ds</strong> vèhu xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us<br />

vuqokn ls <strong>laca</strong>fèr fo"k; ij viuk <strong>iz</strong>frosnu tuojh] 1987 esa jk"Vªifr <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;k buesa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fofHkUu <strong>ds</strong>anzh; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

133


134<br />

o jkT;@la?k jkT; lj<strong>dk</strong>jksa ls <strong>iz</strong>kIr erksa <strong>ds</strong> vkèkj ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn mu ij fy, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong>s lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s lwpukFkZ ,oa<br />

vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 30-12-1988 n~okjk Hkstk x;kA lqyHk lanHkZ <strong>ds</strong> fy, ,d<br />

<strong>iz</strong>fr iqu% layXu gSA<br />

2- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xkasa ,oa mu<strong>ds</strong> vèhuLFk rF<strong>kk</strong> lacn~/k <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] lj<strong>dk</strong>jh cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> /;ku mDr<br />

fu.kZ;ksa esa ls dqN dh vksj] ftu ls mu lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>è gS] ,d ckj fQj fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong>;Zokgh djus gsrq vkdf"kZr fd;k tkrk gS%—<br />

1 Qkeks± <strong>dk</strong> vuqokn] eqnz.k vkSj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ dh en la[;k 2 ¼d½i]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e dh èkjk 3¼3½ ¼ii½ <strong>ds</strong> vUrxZr vkus okys lafonkvksa vkSj djkjksa rF<strong>kk</strong><br />

ykblsalksa] ijfeVksa] uksfVlksa vkSj VsaMjksa <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> Qkeks± <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa vuqfnr djkus rF<strong>kk</strong> n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa Niokus dh ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz O;oLF<strong>kk</strong> dh tkuh pkfg,<br />

rkfd ;s <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa esa tkjh fd;s tk l<strong>ds</strong>a vkSj Hkjs tk l<strong>ds</strong>aA lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x d` i;k mi;qZDr <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>;Zokgh lqfuf'pr djsaA<br />

2 <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ dh en la[;k 2 ¼d½ 4]<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] miØeksa rF<strong>kk</strong> vU; Lok;Rr<br />

laxBuksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>iz</strong>;qDr dh tk jgh <strong>iz</strong>f'k{k.k&lkexzh <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa vuqokn djus <strong>ds</strong> fy, vxzrk <strong>ds</strong> vkèkj ij rqjUr <strong>dk</strong>jZokbZ dh<br />

tkuh pkfg, rF<strong>kk</strong> bl <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s le;cn~/k ;kstuk cukdj vxys rhu o"<strong>kk</strong>s± esa iwjk dj fy;k tk;sA<br />

bl fo"k; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x us lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls fnukad 11-11-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 13034@50@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong><br />

n~okjk <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa 1-1-1989 ls <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh O;oLF<strong>kk</strong> djus gsrq funs'k tkjh fd, FksA blesa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

ls vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa pkgs os fdlh H<strong>kh</strong> {ks= esa fLFkr gksa] <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa ¼<strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong><br />

vaxzsth½ esa rS;kj djkbZ tk, vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>fFkZ;ksa dh ekax <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>fganh</strong> ;k vaxzsth esa mUgsa miyCè djkbZ tk,aA blh <strong>dk</strong>ñ Kkñ esa ;g H<strong>kh</strong> Li"V fd;k<br />

x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn vkSj <strong>iz</strong>f'k{k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lkèd Kku fnykus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z 1-1-1989 rd djk fy;k tk,A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd vius <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa ls miyCè djkbZ tkus okys lkexzh <strong>ds</strong> fo"k; esa leh{<strong>kk</strong> djsa vkSj lqfuf'pr<br />

djsa fd <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lEiUu dj fy;k x;k gSA lkFk gh lkFk bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> mi;qZDr fnukad 11-11-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ esa fd,<br />

x, <strong>iz</strong>koèkuksa <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u H<strong>kh</strong> lqfuf'pr djsaA<br />

3 n~foH<strong>kk</strong>f"kdrk dh uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñ H<strong>kk</strong>ñ<br />

¼d&1½ dh en lañ 2 ¼[k½ 6]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd nSfud rF<strong>kk</strong> lrr :i ls pyus okys lkekU; <strong>dk</strong>;ks± esa H<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>j dh n~foH<strong>kk</strong>f"kdrk uhfr<br />

<strong>ds</strong> lQy lapkyu <strong>ds</strong> fy, yxHkx lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksas@foH<strong>kk</strong>xksa esa vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>s vko';drkuqlkj lqn`


135<br />

bl fo"k; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk fnukad 21-2-1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ II@13017@13@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 15-10-1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ<br />

20013@2@77&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ vkSj fnukad 15-9-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 13035@12@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ n~okjk ;g vkns'k tkjh fd, x, Fks fd d—nzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esas tgka vuqokn <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>sbZ deZpkjh ugha gSa ogka ekuns; <strong>ds</strong> vkèkj ij vuqokn <strong>dk</strong>;Z djk;k tk,A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os ;g lqfuf'pr djsa fd bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> dM+kbZ ls ikyu fd;k tk,A<br />

5 vuqokn <strong>laca</strong>èh inksa <strong>dk</strong> l`tu [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d½ dh en la[;k 2 ¼[k½ 9]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd vuqokn <strong>laca</strong>èh inksa <strong>ds</strong> l`tu dh uhfr O;kogkfjd vkSj mnkj gks vkSj ea=ky;ksa] foH<strong>kk</strong>xksa<br />

vkfn <strong>dk</strong>s Li"V funsZ'k fn, tk,a fd tgka <strong>fganh</strong> vkSj vxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>dk</strong>e djuk vfuok;Z vkSj visf{kr gSa ogka ml<strong>ds</strong> fy, vuqoknd vkfn<br />

dh fu;qfDr djsaA blesa fdlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh jksd u gks rF<strong>kk</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa 25 ls de vuqlfpoh; deZpkjh <strong>dk</strong>e djrs gksa muesa H<strong>kh</strong> leqfpr vuqokn<br />

O;oLF<strong>kk</strong> djkbZ tk;sA<br />

vuqokn ls <strong>laca</strong>fèr in vklkuh ls l`ftr fd, tk l<strong>ds</strong>] bl<strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x us fnukad 13-4-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13017@1@81&jkñ<br />

H<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> n~okjk vuqokn<strong>dk</strong>sa vkfn n~okjk fd, tkus okys <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> ek=k <strong>laca</strong>èh eku<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> iqufuèkZj.k fd;k F<strong>kk</strong>A rRi'pkr~] d—nzh; lj<strong>dk</strong>j dh<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy,] ftlesa vuqokn <strong>dk</strong>;Z H<strong>kh</strong> lfEefyr gS] U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ekud jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 5-4-1989 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>ñ Kkñ 13035@3@88&jkñH<strong>kk</strong> ¼x½ n~okjk iqu% fuèkZfjr fd, x,A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls <strong>laca</strong>fèr inksa <strong>ds</strong> l`tu esa <strong>dk</strong>sbZ vojksè u gks] bl<strong>ds</strong> fy, foRr ea=ky;<br />

n~okjk fnukad 8-6-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 10 ¼4½¼LF<strong>kk</strong>ñ½ leñ@85 esa funs'k tkjh fd, x, fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>èh ,sls in] tks fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x<br />

n~okjk fuèkZfjr ek=k ij vkèkfjr gksa] mu<strong>dk</strong> l`tu <strong>laca</strong>fèr foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lfpo vius foRrh; lykg<strong>dk</strong>j dh lykg ls dj ldrs gSaA tgka rd ,sls<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>è gS] tgka 25 ls vuqlfpoh; deZpkjh <strong>dk</strong>e djrs gSa] muesa leqfpr vuqokn dh O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa tSlk fd Åij mYys[k fd;k<br />

x;k gS] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk fnukad 15-9-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13035@12@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ n~okjk ekuns; <strong>ds</strong> vkèkj ij vuqokn djokus <strong>ds</strong> ckjs<br />

esa O;oLF<strong>kk</strong> dh xbZ gSA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd mi;ZqDr vuqns'k <strong>ds</strong> vuq:i lfefr dh flQkfj'k <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> fy, leqfpr dne mBk,A<br />

os ;g H<strong>kh</strong> lqfuf'pr djsa fd bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> mu<strong>ds</strong> lacn~è ,oa vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn esa H<strong>kh</strong> vuqikyu fd;k tk,A<br />

6 vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> HkrhZ fu;eksa dh iqujh{<strong>kk</strong> djuk rF<strong>kk</strong> buesa vko';drkuqlkj la'<strong>kk</strong>sèu djukA [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi<br />

lañ 1@20012@1@87&jkñ H<strong>kk</strong> ¼d&1½ dh en la 2 ¼[k½ 10]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us fofHkUu fo"k;ksa ls <strong>laca</strong>fèr lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn <strong>ds</strong> Lrj esa lqèkj <strong>ds</strong> fy, ;g flQkfj'k dh gS fd vuqokn<strong>dk</strong>sa<br />

<strong>ds</strong> HkrhZ fu;eksa esa fo'ks"k <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn <strong>ds</strong> fo'ks"k vko';drkvksa <strong>ds</strong> vuqlkj vuqHko ,oa ;ksX;rk okys vH;kfFkZ;ksa dh HkrhZ<br />

<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>koèku j[<strong>kk</strong> tk,] bl<strong>ds</strong> vfrfjDr] HkrhZ fu;eksa dh iqujh{<strong>kk</strong> bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh tkuh pkfg, fd fofHkUu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> oSKkfud] fofè] rduhdh]<br />

bathfu;jh vkfn dh ;ksX;rk j[kus okys O;fDr H<strong>kh</strong> vaxzsth rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa mPp <strong>iz</strong>oh.krk gksus ij fofHkUu jkt lsokvksa esa mPp inksas ij HkrhZ <strong>ds</strong> fy,<br />

vkd`"V fd;s tk l<strong>ds</strong>aA<br />

yxHkx lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> lacn~è <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqokn<strong>dk</strong>sa lfgr <strong>fganh</strong> <strong>laca</strong>èh in d—nzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> vUrxZr vkrs<br />

gSaA d—nzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> varxZr vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> HkrhZ&fu;eksa dh iqujh{<strong>kk</strong> dh xbZ gSA flrEcj] 1990 esa vfèlwfpr fu;eksa <strong>ds</strong> vuqlkj<br />

vaxzsth rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> Kku <strong>ds</strong> vfrfjDr ;g H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>koèku fd;k x;k gS fd fdlh H<strong>kh</strong> fo"k; esa ekLVj dh fMxzh j[kus okys <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth <strong>dk</strong><br />

leqfpr Kku <strong>iz</strong>kIr O;fDr H<strong>kh</strong> vuqoknd fu;qDr fd, tk ldrs gSaA blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j d—nzh; vuqokn C;wjks esa vuqokn<strong>dk</strong>sa dh HkrhZ <strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> ,slk gh <strong>iz</strong>koèku<br />

miyCè gSA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd d—nzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok ls ckgj vius rF<strong>kk</strong> vius vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa vkfn esa<br />

vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> HkrhZ&fu;eksa <strong>dk</strong> iqujh{k.k rF<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA<br />

7 <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa rF<strong>kk</strong> Qkeks± <strong>dk</strong> n~foH<strong>kk</strong>f"kd fuekZ.k rF<strong>kk</strong> la'<strong>kk</strong>sèu eqnz.k rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vkSj fooj.kA [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi<br />

lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ dh en lañ 2 ¼x½ 12]<br />

lfefr us <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa vkSj Qkeks± <strong>ds</strong> n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> eqnz.k <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vkSj forj.k <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa flQkfj'k dh gS fd <strong>dk</strong>sM] eSuqvy vkSj QkeZ vkSj<br />

<strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth ikB rS;kj djk,a tk,a rF<strong>kk</strong> le;&le; ij fd, tkus okys la'<strong>kk</strong>sèuksa <strong>dk</strong> vuqokn H<strong>kh</strong> lkFk&lkFk gks] vc rd<br />

vuqfnr vFkok vuqokn <strong>ds</strong> fy, ckdh <strong>dk</strong>sM] eSuqvy vkSj QkeZ <strong>fganh</strong> vuqokn miyCè gksus ij n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa rqjUr eqfnzr@<strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd, tk,]<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 135


136<br />

eqn.k&<strong>dk</strong>;Z esa foyEc u gks] bl<strong>ds</strong> fy, ;fn vko';d gks rks eqnz.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z futh eqnz.<strong>kk</strong>y;ksa ls djk;k tk,] ;fn bl<strong>ds</strong> n~foH<strong>kk</strong>f"kd :i esa<br />

eqnz.k@lkbDyksLVkby] <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vFkok <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> bl fu;e <strong>dk</strong> fdlh H<strong>kh</strong> LF<strong>kk</strong>u vFkok Lrj ij mYya?ku gks rks mls xaH<strong>kh</strong>jrk ls fy;k tk, rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>sM]<br />

eSuqvy] vU; <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; rF<strong>kk</strong> QkeZ vkfn vkSj muesa le; le; ij fd, tkus okys la'<strong>kk</strong>sèu ea=ky;ksa] foH<strong>kk</strong>xksa vkfn vkSj lacn~è@vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> miØeksa vkSj laLF<strong>kk</strong>vksa vkfn esa] tgka H<strong>kh</strong> mu<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> visf{kr gks] <strong>ds</strong>oy n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i essa gh miyCè djk, tk,a] lfefr us ;g H<strong>kh</strong><br />

flQkfj'k dh gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk fuèkZfjr lkafofèd vkSj vlkaofèd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa] Qkeks± vkSj vU; <strong>dk</strong>;Z&fofè lkfgR; <strong>ds</strong><br />

vuqokn] n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa eqnz.k vkSj ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vèhu lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa miyCèrk <strong>ds</strong> ckjs esa leUo; dh ftEesnkjh] ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>ds</strong> ofj"B vfè<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s lkSaih tk,aA<br />

lfefr dh flQkfj'ksa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSaA<br />

rnuqlkj lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os mi;ZqDr flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>sM] eSuqvy] QkeZ rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; <strong>ds</strong> n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i<br />

esa fuekZ.k rF<strong>kk</strong> la'<strong>kk</strong>sèu] eqnz.k rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku vkSj forj.k dh leqfpr O;oLF<strong>kk</strong> djsaA vius lacn~è@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa H<strong>kh</strong> ,slh gh<br />

<strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjksè gS fd lfefr n~okjk vuq'<strong>kk</strong>flr leUo; vfè<strong>dk</strong>jh ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>ds</strong> v/;{k <strong>dk</strong>s ukfer djsaA<br />

8 ,d foH<strong>kk</strong>x ls nwljs foH<strong>kk</strong>x esa LF<strong>kk</strong>ukUrj.k gksus ij foH<strong>kk</strong>xh; <strong>iz</strong>f'k{k.k [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87& jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼d&1½ dh en lañ 2 ¼?k½ 17]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd vuqokn <strong>dk</strong>;Z esa yxs vfè<strong>dk</strong>fj;ksa ,ao deZpkfj;ksa <strong>dk</strong> ,d foH<strong>kk</strong>x ls nwljs foH<strong>kk</strong>x esa<br />

LF<strong>kk</strong>ukUrj.k gks rks mUgsa u, foH<strong>kk</strong>x esa ogka dh fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa vkSj 'kCnkoyh vkfn le>us vkSj viukus <strong>ds</strong> fy, bl foH<strong>kk</strong>x n~okjk yxHkx ,d<br />

lIrkg <strong>dk</strong> fo'ks"k <strong>iz</strong>f'k{k.k nsus dh O;oLF<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> dh tk,A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd og vius vius foH<strong>kk</strong>xksa esa bl <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA lkFk gh og ;g H<strong>kh</strong> lqfuf'pr djsa fd bu<strong>ds</strong><br />

lacn~è@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn esa H<strong>kh</strong> ,slh gh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

9 ewy <strong>iz</strong>k:i.k [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@1@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ dh en la[;k 2¼d½ 20]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us ewy <strong>iz</strong>k:i.k <strong>ds</strong> ckjs esa ;g flQkfj'k dh gS fd%&<br />

¼d½ fofè <strong>ds</strong> {ks= esa ewy <strong>iz</strong>k:i.k <strong>fganh</strong> esa fd;k tk, rkfd <strong>fganh</strong> esa cuh fofè;ksa <strong>dk</strong> fuoZpu dj fu.kZ; <strong>fganh</strong> esa fy[ks tk,A bl fo"k;<br />

esa foèk;h foH<strong>kk</strong>x vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA<br />

¼[k½ Hkfo"; esa u;s <strong>dk</strong>sM] eSuqvyksa vkfn <strong>dk</strong> l`tu ewy:i esa <strong>fganh</strong> esa fd;k tk,A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> lacn~è vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkfn n~okjk fuèkZfjr lH<strong>kh</strong> u;s <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa<br />

vkfn <strong>dk</strong> l`tu ;F<strong>kk</strong>laHko ewy :i esa <strong>fganh</strong> esa fd;k tk,A<br />

10 lanHkZ vkSj lgk;d lkfgR; <strong>dk</strong> fuekZ.k [fnukad 30-12-1988 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@200&12@1@87jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½ dh en la[;k&2¼t½ 25]<br />

lfefr us flQkfj'k dh gS fd d—nzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqokn&O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lqpk: lapkyu <strong>ds</strong> fy, 'kCnkofy;ksa <strong>ds</strong> vfrfjDr<br />

vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lanHkZ rF<strong>kk</strong> lgk;d lkfgR; <strong>ds</strong> fuekZ.k dh <strong>iz</strong>fØ;k tkjh j[<strong>kh</strong> tkuh pkfg,A bl<strong>ds</strong> fy, vko';drkuqlkj nhèZ&<strong>dk</strong>yhu rF<strong>kk</strong><br />

vYi&<strong>dk</strong>yhu ;kstuk,a rS;kj dh tkuh pkfg,A bl ;kstukFkZ futh laLF<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>ksRlkfgr fd;k tkuk pkfg,A ,sls lkfgR; <strong>dk</strong> leqfpr :i ls<br />

forj.k ,ao <strong>dk</strong>;kZy;ksa }kjk <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> H<strong>kh</strong> gksuk pkfg,A<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd lfefr dh flQkfj'k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u gsrq mfpr <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA<br />

11 vuqokn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> Lo:i [fnukad 30-12-88 <strong>ds</strong> ladYi lañ 1@20012@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ&¼d&1½ dh en lañ 2 ¼´½ 28]<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vuqokn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> Lo:i <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa ;g flQkfj'k dh gS fd vuqokn O;oLF<strong>kk</strong> esa fuf'pr :i ls H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> mlh<br />

Lo:i <strong>dk</strong>s viuk;k tkuk H<strong>kk</strong>jr dh v[kaMrk rF<strong>kk</strong> ,drk <strong>ds</strong> fgr esa gS] ftl<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>koèku lafoèku <strong>ds</strong> vuqPNsn 351 esa fd;k x;k gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 136


137<br />

2- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjksè gS fd os vuqokn dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> Lo:i <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa lfefr dh mi;qZDr flQkfj'k <strong>ds</strong> vuq:i <strong>dk</strong>jZokbZ<br />

lqfuf'pr djsaA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjksè gS fd os mi;ZDr funs'<strong>kk</strong>sa ij leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsa rF<strong>kk</strong> bUgsa vius lH<strong>kh</strong> lacn~è ,oa vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>èhu miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk, rF<strong>kk</strong> bu<strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA<br />

4- d`i;k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh ikorh H<strong>kh</strong> HkstsA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@2@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 29 uoacj] 1991<br />

fo"k;% d—nzh; vuqokn C;wjks esa vlkafofèd lkfgR; <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z ekuns; <strong>ds</strong> vkèkj ij djokukA<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 19 tqykbZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@73@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ esa ls funsZ'k fn, x, Fks fd ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> vfè<strong>dk</strong>jh ;k<br />

<strong>fganh</strong> vuqoknd dj <strong>dk</strong>sbZ in ugha gSa] ogka t:jr iM+us ij] vaxzsth ls <strong>fganh</strong> ;k <strong>fganh</strong> ls vaxzsth esa vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fdlh ;ksX; O;fDr<br />

ls ekuns; nsdj djk fy;k tk,A bl <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, lkekU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn <strong>ds</strong> fy, 15@&#ñ <strong>iz</strong>fr ,d gtkj 'kCn rF<strong>kk</strong> rduhdh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j<br />

dh lkexzh <strong>ds</strong> vuqokn <strong>ds</strong> fy,] ftlesa eSuqvy] <strong>dk</strong>SM vkfn '<strong>kk</strong>fey gSa] 20@&#ñ <strong>iz</strong>fr ,d gtkj 'kCn dh nj ls ekuns; fuèkZfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong>A ls<br />

njsa <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks esa C;wjks <strong>ds</strong> ckgj <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa] ftuesa <strong>dk</strong>;Zjr rF<strong>kk</strong> lsok&fuo`Ùk vuqoknd@vuqokn vfè<strong>dk</strong>jh@ <strong>fganh</strong> vfè<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> vuqokn<br />

<strong>dk</strong>;Z ;k vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k ls lacn~è vuqHkoh lj<strong>dk</strong>jh ,oa xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr lfEefyr gSa] n~okjk fd, tk jgs d—nzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] fu<strong>dk</strong>;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> eSuqvyksa]lafgrkvksa] Qkeks± vkfn <strong>ds</strong> fofoè vlkafofèd <strong>dk</strong>;Zfofè lkfgR; <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong><br />

ykxw F<strong>kh</strong>A<br />

2- C;wjks esa vlkafofèd <strong>dk</strong>;Zfofè lkfgR; <strong>ds</strong> mi;qZDr Js.<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa n~okjk vuqokn <strong>ds</strong> fy, ekuns; dh njsa c


138<br />

4- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>è es lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>ds</strong> ifjis{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@ foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjksè gS fd<br />

os vius vèhuLFk o vius miØeksa vkfn <strong>ds</strong> vèhuLFk <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa <strong>dk</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 11-11-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh vksj /;ku<br />

vkd`"V djsa rF<strong>kk</strong> ftu <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa n~okjk <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>laca</strong>èh ikB~;&lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn vH<strong>kh</strong> rd ug… djk;k x;k gS] mUgas bl <strong>laca</strong>è esa rR<strong>dk</strong>y<br />

<strong>dk</strong>jZokbZ djus <strong>ds</strong> funs'k nsaA<br />

5- d`i;k bl <strong>laca</strong>è esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13017@2@89&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 29 fnlacj 1993<br />

fo"k;% vaxzsth ls <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong> foykser% vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, ekuns; <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esaA<br />

1- fnñ 21-2-76 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañII @ 13017 @ 13@75& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½<br />

2- fnñ 15-10-79 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 20013@ 2@77& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½<br />

3- fnñ 19-7-88 <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@ 3@87& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½<br />

vaxzsth ls <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong> foijhr vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, ekuns; nsus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk vc rd tkjh fd, x, lH<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong><br />

ftu<strong>dk</strong> mYys[k gkf'k, esa fd;k x;k gS <strong>dk</strong> vfrØe.k djrs gq, ;s vkns'k tkjh fd, tk jgs gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e]<br />

1976 <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>koèkuksa rF<strong>kk</strong> bu<strong>ds</strong> varxZr le;&le; ij tkjh fd, x, <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> vuqlkj dbZ <strong>dk</strong>;ks± esa <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa gh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fd;k tkuk gS rF<strong>kk</strong> dbZ <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> esa gh fd, tkus gSaA dbZ <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqokn dh leL;k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> vuqHko lqpk: :i ls<br />

ugha gks ik jgk gSA bl leL;k <strong>ds</strong> fofHkUu igyqvksa ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn ;g r; fd;k x;k gS fd d—nz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ftuesa vuqoknd <strong>ds</strong><br />

in ugha gaS ;k ftuesa vuqokn <strong>dk</strong>;Z dh vfèdrk dh otg ls miyCè vuqoknd vuqokn <strong>dk</strong>;Z iwjk ugha dj ikrs] ogka vuqokn <strong>dk</strong>;Z ekuns; <strong>ds</strong> vkèkj<br />

ij djok;k tk, rF<strong>kk</strong> vuqokn dh njsa vkd"kZd j[<strong>kh</strong> tk,aA ekuns; dh ubZ njsa bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j j[<strong>kh</strong> xbZ gSa%—<br />

¼d½ lkekU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh lkexzh ls vuqokn fd, tkus okyh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa vuqokn djus <strong>ds</strong> fy, 40@&#i, <strong>iz</strong>fr gtkj 'kCn]<br />

¼[k½ lafgrkvksa] fu;e iqfLr<strong>dk</strong>vksa vkfn rduhdh Lo:i <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, 45@& #i, <strong>iz</strong>fr gtkj 'kCnA<br />

2- ekuns; Loh<strong>dk</strong>j djrs gq, fuEufyf[kr ckrsa /;ku esa j[<strong>kh</strong> tk,a%—<br />

¼d½ vuqokn <strong>dk</strong>;Z vius <strong>dk</strong>;kZy; ;k nwljs <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa ls djok;k tk ldrk gS ijUrq xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr;ksa<br />

ls ughaA bl<strong>ds</strong> fy, mfpr g<strong>ksx</strong>k fd <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; vius ;gka ;ksX; O;fDr;ksa <strong>dk</strong> iSuy rS;kj j[ksA<br />

¼[k½ vuqokn <strong>dk</strong>;Z bl ckr <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, lkSaik tkuk pkfg, fd ;g <strong>laca</strong>fèr O;fDr;ksa dh lkekU; lj<strong>dk</strong>jh M~;`Vh rF<strong>kk</strong><br />

mÙkjnkf;Roksa <strong>ds</strong> dq'kyrkiwoZd fuoZgu esa ck/;<strong>dk</strong>jh u gksA<br />

¼x½ <strong>fganh</strong> ls <strong>laca</strong>fèr inkfè<strong>dk</strong>fj;ksa&funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ mi funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½] lgk;d funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½] ofj"B vuqoknd<br />

rF<strong>kk</strong> dfu"B vuqoknd ls ekuns; <strong>ds</strong> vkèkj ij vuqokn ugha djok;k tk,A<br />

¼?k½ foH<strong>kk</strong>xk/;{k ;g <strong>iz</strong>ekf.kr djsa fd vuqokn djokuk vko';d F<strong>kk</strong> vkSj okLro esa mrus 'kCnksa <strong>dk</strong> vuqokn fd;k x;k ftl<strong>ds</strong> fy,<br />

ekuns; Loh<strong>dk</strong>j fd;k tk jgk gSA<br />

¼³½ bl ekuns; ij gksus okyk [kpZ <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;kZy; n~okjk vius Lohd`r ctV ls fd;k tk,xkA<br />

¼p½ tks O;fDr igys ls gh <strong>fganh</strong> tkurs gSa ;k ftUgksaus <strong>fganh</strong> dh ijh{<strong>kk</strong> ikl dj<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS mUgsa lkekU;r%<br />

<strong>fganh</strong> ls vaxsth vuqokn dh vko;'drk ugha iM+uh pkfg,A <strong>iz</strong>;kl ;g fd;k tk, fd tks i= <strong>fganh</strong> esa tkus gSa mu<strong>ds</strong> elkSns <strong>fganh</strong> tkuus<br />

okys vfè<strong>dk</strong>jh vkSj deZpkjh ewy :i esa <strong>fganh</strong> esa gh rS;kj djsaA tgka ,slk djus esa dfBukbZ gks ;k tks <strong>dk</strong>sbZ i=] ifji= vkfn<br />

<strong>fganh</strong>&vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa tkjh gksuk gks rH<strong>kh</strong> vuqokn <strong>dk</strong> lgkjk fy;k tk,A<br />

3- d—nzh; vuqokn C;wjks] tgka fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@fu<strong>dk</strong>;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> eSuqvyksa] lafgrkvksa o Qkeks± vkfn <strong>ds</strong> fofoè vlkafofèd<br />

<strong>dk</strong>;Zfofè lkfgR; <strong>dk</strong> vuqokn fd;k tkrk gS] esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>;Zjr rF<strong>kk</strong> C;wjks <strong>ds</strong> ckgj <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa ftuesa <strong>dk</strong>;Zjr rF<strong>kk</strong> lsok&fuo`Ùk<br />

vuqoknd@vuqokn vfè<strong>dk</strong>jh@<strong>fganh</strong> vfè<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> vuqokn <strong>dk</strong>;Z ;k vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k ls lacn~è vuqHkoh lj<strong>dk</strong>jh ,oa xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr gks ldrs<br />

gSa] <strong>ds</strong> n~okjk djok;k tk ldrk gSA<br />

4- ;s vkns'k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> tkjh gksus dh rkjh[k ls ykxw gksaxsA<br />

5- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>dk</strong>feZd vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x dh fnukad 7-7-1993 dh v-'<strong>kk</strong>-fV-lañ 17013@3@86&LF<strong>kk</strong>- ¼HkRrs½ esa nh xbZ lgefr<br />

ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 138


139<br />

<strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13017@1@2000&jk-H<strong>kk</strong> ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 2 ebZ] 2000<br />

fo"k;% lkoZtfud miØeksa vkfn n~okjk fofèd vuqokn—Li"Vhdj.k<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Fke [kaM ij fnukad 30-12-1988 <strong>dk</strong>s tkjh jk"Vªifr th <strong>ds</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> esa miØeksa <strong>ds</strong> fofèd lkfgR;<br />

<strong>dk</strong> vuqokn fo"k;d flQkfj'k ij fopkj djrs gq, ;g fu.kZ; fy;k x;k fd foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM <strong>ds</strong>oy lj<strong>dk</strong>jh foH<strong>kk</strong>xksa vkSj <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

<strong>ds</strong> fofèd vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, gS] cSa<strong>dk</strong>sa] chek daifu;ksa vkSj cM+s miØeksa <strong>dk</strong>s vius fofèd lkfgR; <strong>ds</strong> vuqokn dh O;oLF<strong>kk</strong> Lo;a djuh pkfg,A<br />

foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM mu<strong>ds</strong> ekxZn'kZu <strong>ds</strong> fy, dqN ekud <strong>iz</strong>k:i rS;kj dj<strong>ds</strong> nsxk vkSj fofè vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> viuk<br />

iw.kZ lg;<strong>ksx</strong> <strong>iz</strong>nku djsxkA NksVs miØe] ftu<strong>ds</strong> fy, ;g O;oLF<strong>kk</strong> Lo;a djuk O;ogkfjd u gks] <strong>ds</strong> fy, mfpr O;oLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>caè yksd m|e C;wjks]<br />

LVsfMax <strong>dk</strong>aQzsal vkWu ifCyd ,aVj<strong>iz</strong>kbftt <strong>ds</strong> ek/;e ls ;k fdlh vkSj <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls djsA<br />

2- lkoZtfud miØeksa vkfn esa tks fofèd nLrkost rS;kj gksrs gSa] mu<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn dh <strong>iz</strong>ekf.kdrk lR;kfir dSls dh tk,] bl fo"k; ij<br />

foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM ls ijke'kZ fd;k x;kA foèk;h foH<strong>kk</strong>x n~okjk lwfpr fd;k x;k gS fd mu<strong>ds</strong> n~okjk fofHkUu fofèd nLrkostksa tSls<br />

djkj] lafonkvksa vkfn <strong>ds</strong> ekud <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>k:i <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd, x, gSaa ;s vfè<strong>iz</strong>ekf.kr <strong>fganh</strong> vuqokn gSaA budh lgk;rk ls fofHkUu nLrkostksa <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong><br />

vuqokn vkSj foèh{<strong>kk</strong> dh tk ldrh gSA ,sls fofèd nLrkostksa tks buls fcydqy fHkUu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> gSa vkSj ftu<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> ikB iwoZ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ekud <strong>iz</strong>k:iksa<br />

dh lgk;rk ls rS;kj ugha fd;k tk ldrk] <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> ikB rS;kj djus esa foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM n~okjk lgk;rk <strong>iz</strong>nku dh tk,xhA<br />

3- vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os vius ea=k;y <strong>ds</strong> varxZr vkus okys lkoZtfud miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa] chek daifu;ksa vkfn <strong>dk</strong><br />

/;ku mDr O;oLF<strong>kk</strong> dh vksj vkd`"V djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ bZ&11024@33@74&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼,dd½] fnukad 24 twu] 1974<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s vuqokn in~/kfr vkSj rduhd <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsukA<br />

foÙk ea=ky; vkfn <strong>dk</strong>s ekywe gh gS fd bl ea=ky; <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks us fofHkUu ea=ky;ksa vkSj foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> d—nzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa fu;qDr <strong>fganh</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s vuqokn in~/kfr vkSj rduhd <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsus <strong>ds</strong> fy, ,d ikB~;Øe 'kq: fd;k gSA bl<br />

ikB~;Øe dh vof/k rhu eghus dh gSA<br />

2- la;qDr lfpoksa dh leUo; lfefr us rkjh[k 12 ekpZ] 1974 <strong>dk</strong>s gqbZ viuh cSBd esa bl <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, Hksts tkus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkSj<br />

deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> ckjs esa ;s flQkfj'ksa dh F<strong>kh</strong>a—<br />

¼i½ <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vof/k <strong>dk</strong>s M~;wVh <strong>ds</strong> :i esa ekuk tk,A<br />

¼ii½ <strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>fFkZ;ksa dh txg O;fDr;ksa dh inksUufr djus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

3- lfefr dh bu flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j us fopkj fd;k gS vkSj mUgsa eatwj dj fy;k gSA ikB~;Øe <strong>ds</strong> fy, Hksts tkus okys O;fDr;ksa <strong>ds</strong> inksa<br />

<strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vof/k esa bu 'krks± <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u Hkjk tk ldrk gS—<br />

¼d½ vxj <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vof/k 45 fnu ls de gS rks [<strong>kk</strong>yh txgsa ugha Hkjh tkuh pkfg,A<br />

¼[k½ ,oth <strong>dk</strong>s flQZ rH<strong>kh</strong> fu;qDr fd;k tk ldrk gS tc foH<strong>kk</strong>xk/;{k ;k l{ke <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s ;g bRehuku gks fd ,slh [<strong>kk</strong>yh txgksa ij<br />

,oth dh fu;qfDr gq, fcuk <strong>dk</strong>e ;k M;wVh ugha cukbZ tk ldrh gSA<br />

4- ;g foÙk ea=ky; dh 21 twu] 1974 dh vñfVñlañ 4882 bZ&113,@74 n~okjk lgefr ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ II@13017@12@1975&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 5 ebZ] 1975<br />

fo"k;% vuqokn ls <strong>laca</strong>f/kr deZpkfj;ksa@vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, vuqokn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k dh vfuok;Z O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

¯gnh <strong>ds</strong> c


140<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 16 uoacj] 1987<br />

fo"k;% vuqokn <strong>dk</strong>;Z ls <strong>laca</strong>f/kr vuqokn<strong>dk</strong>sa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, vuqokn esa vfuok;Z <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j] x`g ea=ky; <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 11@13017@12@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 5 ebZ] 1975 dh vksj /;ku fnyk;k tkrk gS]<br />

ftl<strong>ds</strong> vuqlkj d—nzh; vuqokn C;wjks n~okjk fn, tk jgs vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>s d—nzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z ls <strong>laca</strong>f/kr lH<strong>kh</strong><br />

deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, vfuok;Z dj fn;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- vusd lj<strong>dk</strong>jh miØeksa vkSj jk"Vªh;d`r cSas<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> ;g fopkj F<strong>kk</strong> fd pwafd os mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> varxZr ugha vkrs] blfy, os<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, vius deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> uke Hkstus <strong>ds</strong> fy, ck/; ugha gSA dqN vU; miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn us] ;g rdZ fn;k fd pwafd mu<strong>ds</strong> ;gka<br />

vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> in ugha gS vkSj vuqokn <strong>dk</strong>;Z ;k rks ¯gnh vf/k<strong>dk</strong>jh djrs gSa ;k vU; deZpkjhA vr% mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu mu ij ykxw ugha gksrkA<br />

3- gky gh esa dqN uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>dk</strong>sa esa ;g dgk x;k fd mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls vk'<strong>kk</strong>s/ku dj<br />

fn;k tk, fd tks H<strong>kh</strong> deZpkjh] pkgs mu<strong>dk</strong> inuke dqN H<strong>kh</strong> gks] ;k vf/k<strong>dk</strong>jh fofHkUu lj<strong>dk</strong>jh miØeksa vkSj jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa esa vuqokn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa<br />

yxs gq, gSa ;k mlls tqM+s gq, gSa mu lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>s blesa lfEefyr ekuk tk,A<br />

4- rnuqlkj] mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa vkaf'kd vk'<strong>kk</strong>s/ku djrs gq, ;g Li"V fd;k tkrk gS fd <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks n~okjk fn, tk jgs<br />

vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, fofHkUu lj<strong>dk</strong>jh miØeksa vkSj jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa esa H<strong>kh</strong> vuqokn <strong>dk</strong>;Z esa yxs gq, ;k mlls tqM+s gq, vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa<br />

<strong>dk</strong>s ukfer fd;k tk,] pkgs mu<strong>ds</strong> inuke dqN H<strong>kh</strong> D;ksa u gksaA<br />

5- foÙk ea=ky; vkfn ls vuqjks/k gS fd os vius v/<strong>kh</strong>u lH<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] jk"Vªh;d`r cSaa<strong>dk</strong>as vkfn <strong>dk</strong>s bl fu.kZ; ls voxr djk nsa rkfd<br />

os vuqokn <strong>dk</strong>;Z esa yxs gq, vFkok mlls tqM+s gq, vius lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s ;g <strong>iz</strong>f'k{k.k ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz fnyok,aA bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy,] ,sls<br />

lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>feZ<strong>dk</strong>sa dh lwph funs'kd] <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky;] i;kZoj.k Hkou] 8oka ry] <strong>ds</strong>anzh; <strong>dk</strong>;kZy; ifjlj] yksnh jksM]<br />

ubZ fnYyh&110 003 <strong>dk</strong>s Hkst nsa] rkfd os mudh <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vko';drkvksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ,d leku cSp cuk l<strong>ds</strong>aA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 21034@21@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 01 tqykbZ] 2003<br />

fo"k;% ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa ij fu;qDr loZ<strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s ns; ekuns; dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

mi;qZDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 8-2-1999 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 49@1@98 fgf'k;ks ¼eqñ½@29 esa vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku djrs gq, v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh<br />

<strong>dk</strong>s] <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> mu vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa] ftUgsa viuh lkekU; M~;wVh <strong>ds</strong> vfrfjDr ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa <strong>ds</strong><br />

lapkyu vF<strong>kk</strong>Zr~ <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s ¯gnh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] ¯gnh Vad.k ,oa ¯gnh vk'kqfyfi <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;ks± dh ns[k js[k ,oa<br />

ftEesnkfj;ksa <strong>ds</strong> fuokZgu gsrq loZ<strong>dk</strong>;Z H<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> :i esa voSrfud rkSj ij fu;qDr fd;k x;k gS] <strong>dk</strong>s ns; ekuns; dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku djus <strong>ds</strong><br />

fy, jk"Vªifr dh laLohd`fr] lwfpr djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gSA loZ<strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s ns; ekuns; dh la'<strong>kk</strong>sf/kr njsa fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gksaxh%μ<br />

(i) ,sls loZ<strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh ftudh ns[kjs[k esa ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k 260-00 #i, <strong>iz</strong>frekg<br />

<strong>ds</strong>anz gSa tgka 1 ls 5 rd fu;fer ¯gnh <strong>iz</strong>k/;kid@lgk;d funs'kd ¼¯gnh Vad.k@vk'kqfyfi½ rSukr gSaA<br />

(ii) ,sls loZ<strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh ftudh ns[kjs[k esa ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd 375-00 #i, <strong>iz</strong>frekg<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anz gSa tgka 6 ;k blls vf/kd fu;fer ¯gnh <strong>iz</strong>k/;kid@lgk;d funs'kd<br />

¼¯gnh Vad.k@vk'kqfyfi½ rSukr gSaA<br />

(iii) ,sls loZ<strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh ftudh ns[kjs[k esa ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> ,sls 130-00 #i, <strong>iz</strong>frekg<br />

va'k<strong>dk</strong>fyd] <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anz gSa tgka 20 ;k blls vf/kd <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z ntZ gSA<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa vU; 'krs± ogh gksaxh tks 'krs± bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> mijksDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fufgr gSaA<br />

3- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu foÙk <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; n~okjk mudh fVIi.<strong>kh</strong> Mk;jh lañ 76@foÙk II@<strong>fganh</strong>@03] fnukad 09 twu] 2003 <strong>ds</strong> rgr <strong>iz</strong>nku<br />

fd, x, vuqeksnu ls tkjh fd;k x;k gSA<br />

4- ekuns; dh ;s la'<strong>kk</strong>sf/kr njsa 01 tqykbZ] 2003 ls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh gksaxhA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 140


141<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 21034@21@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 29 tqykbZ] 2003<br />

fo"k;% ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa ij rSukr va'k<strong>dk</strong>fyd fyfi<strong>dk</strong>sa o pijkfl;ksa <strong>dk</strong>s ns; ekuns;¼ikfjJfed½<br />

dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

mi;qZDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 21-4-1999 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 49@1@98 fgf'k;ks ¼eqñ½@125&325 esa vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku djrs gq,<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s] <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> mu va'k<strong>dk</strong>fyd fyfi<strong>dk</strong>sa o pijkfl;ksa <strong>dk</strong>s ftUgsa viuh lkekU; M~;wVh <strong>ds</strong> vfrfjDr ¯gnh f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong><br />

iw.kZ<strong>dk</strong>fyd@va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa <strong>ds</strong> loZ<strong>dk</strong>;Z<strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh lgk;rk <strong>ds</strong> fy, voSrfud rkSj ij rSukr fd;k x;k gS] <strong>dk</strong>s ns; ekuns;<br />

¼ikfjJfed½ dh njksa esa la'<strong>kk</strong>s/ku djus <strong>ds</strong> fy, jk"Vªifr dh laLohd`fr] lwfpr djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gSA va'k<strong>dk</strong>fyd fyfi<strong>dk</strong>sa o pijkfl;ksa <strong>dk</strong>s ns;<br />

ekuns; ¼ikfjJfed½ dh la'<strong>kk</strong>sf/kr njsa fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gksaxh%μ<br />

va'k<strong>dk</strong>fyd fyfid<br />

ekuns; dh nj <strong>iz</strong>fr ekg<br />

(i) ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd fyfid] tgka <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk 285@& #i, ¼#i;s nks lkS ipklh ek=½<br />

<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd fyfid ugha gSA<br />

(ii) ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd fyfid] tgka <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk 160@& #i, ¼#i;s ,d lkS lkB ek=½<br />

<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd fyfid gSA<br />

(iii) ,sls va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd fyfid] tgka 20 ls 100 rd 135@& #i, ¼#i;s ,d lkS iSarhl ek=½<br />

<strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z ukekafdr gSaA<br />

(iv) ,sls va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd fyfid] tgka 100 ls T;knk 200@& #i, ¼#i;s nks lkS ek=½<br />

<strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z ukekafdr gSaSA<br />

va'k<strong>dk</strong>fyd pijklh<br />

ekuns; dh nj <strong>iz</strong>fr ekg<br />

(i) ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd pijklh] tgka <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk 115@& #i, ¼#i;s ,d lkSS ianzg ek=½<br />

<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd pijklh ugha gSA<br />

(ii) ,sls iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd pijklh] tgka <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk 85@& #i, ¼#i;s ipklh ek=½<br />

<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd pijklh gSA<br />

(iii) ,sls va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd pijklh] tgka 20 ls 100 rd 85@& #i, ¼#i;s ipklh ek=½<br />

<strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z ukekafdr gSaA<br />

(iv) ,sls va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz ij va'k<strong>dk</strong>fyd pijklh] tgka 100 ls T;knk 115@& #i, ¼#i;s ,d lkS ianzg ek=½<br />

<strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z ukekafdr gSaSA<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa vU; 'krs± ogh gksaxh tks 'krs± bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> mijksDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fufgr gSaA<br />

3- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu foÙk <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; n~okjk mudh fVIi.<strong>kh</strong> Mk;jh lañ 836@,Qñ,ñ@¯gnh@03] fnukad 18 twu] 2003 <strong>ds</strong> rgr <strong>iz</strong>nku<br />

fd, x, vuqeksnu ls tkjh fd;k x;k gSA<br />

4- ekuns; dh la'<strong>kk</strong>sf/kr njsa 01 tqykbZ] 2003 ls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh gksaxhA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14034@29@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 14 flracj] 2000<br />

fo"k;% ¯gnh Vad.k vkSj ¯gnh vk'kqfyfi <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, ¯gUnh f'k{k.k ;kstuk@foH<strong>kk</strong>xh; O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> varxZr LF<strong>kk</strong>fir va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anzksa<br />

ij fu;qDr va'k<strong>dk</strong>fyd vuqns'k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s ns; ekuns; ¼ikfjJfed½ dh njksa esa ifj'<strong>kk</strong>s/kuA<br />

mi;qZDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 11015@1@79&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼?k½] fnukad 20-11-1979] <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu<br />

la[;k&11015@1@86&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼?k½] fnukad 19-2-1987 rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 22011@5@95&<strong>ds</strong>ñfgñ<strong>iz</strong>ñlañ@ 1075] fnukad 7-3-1996 <strong>dk</strong> gokyk<br />

nsrs gq, v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk@foH<strong>kk</strong>xh; O;oLF<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> varxZr fu;qDr <strong>fganh</strong> Vad.k vkSj <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> va'k<strong>dk</strong>fyd vuqns'k<strong>dk</strong>sa<br />

<strong>dk</strong>s fuEufyf[kr la'<strong>kk</strong>sf/kr njksa ij ekuns; ¼ikfjJfed½ nsus <strong>ds</strong> fy, jk"Vªifr th dh eatwjh lwfpr djus <strong>dk</strong> funsZ'k gqvk gS%—<br />

orZeku ekuns; dh njsa<br />

<strong>fganh</strong> Vad.k<br />

15@& #i;s <strong>iz</strong>frekl <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z<br />

150@& #i;s <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFkZZ;ksa<br />

dh la[;k 6 ls 10 rd gks( vkSj<br />

la'<strong>kk</strong>sf/kr ekuns; dh njsa<br />

45@& #i;s <strong>iz</strong>frekl <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z]<br />

450@& #i;s <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFkZ;ksa<br />

dh la[;k 6 ls 10 rd gks vkSj<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 141


250@& #i;s ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFZk;ksa dh<br />

la[;k 10 ls vf/kd gksA<br />

<strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<br />

30@& #i;s <strong>iz</strong>frekl <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z<br />

250@& #i;s <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFkZZ;ksa<br />

dh la[;k 6 ls 10 rd gks vkSj<br />

350@& #i;s <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFZk;ksa<br />

dh la[;k 10 ls vf/kd gksA<br />

142<br />

750@& #i;s ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFZk;ksa dh<br />

la[;k 10 ls vf/kd gks<br />

90@& #i;s <strong>iz</strong>frekl <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z]<br />

750@& #i;s <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFkZ;ksa<br />

dh la[;k 6 ls 10 rd gks vkSj<br />

1050@& #i, <strong>iz</strong>frekl ;fn <strong>iz</strong>f'k{<strong>kk</strong>fFZk;ksa<br />

dh la[;k 10 ls vf/kd gks<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa vU; 'krs± mlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gksaxh tSlk fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 7 flracj] 1977 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k<br />

12043@56@74&,p&1@jkñH<strong>kk</strong>ñ¼?k½ esa mYys[k fd;k x;k gSA<br />

3- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>f/krksa <strong>ds</strong> /;ku esa yk;k tk,A<br />

4- ekuns; dh njksa esa ;g la'<strong>kk</strong>s/ku 1 flrEcj] 2000 ls ykxw g<strong>ksx</strong>kA<br />

5- ;g foÙk <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; n~okjk mudh vñfoñfoñ lañ&,pñ 116@2000@foÙk&II] fnukad 16 vxLr] 2000 <strong>ds</strong> rgr nh xbZ lgefr ls<br />

tkjh fd;k x;k gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14034@52@2000&jk0H<strong>kk</strong>0 ¼<strong>iz</strong>f'k0½@2247] fnukad 4 tqykbZ] 2003<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u <strong>fganh</strong> ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vk;kstu gsrq <strong>iz</strong>'u&i= rS;kj djus okys ijh{k<strong>dk</strong>sa] mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa dh tkap djus okyksa<br />

vkfn <strong>dk</strong>s fn, tkus okys ekuns;@ikfjJfed dh eatwjhA<br />

<strong>fganh</strong> f'k{k.k ;kstuk <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>cks/k] <strong>iz</strong>oh.k] <strong>iz</strong>kK vkSj <strong>fganh</strong> Vad.k rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi dh ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vk;kstu gsrq <strong>iz</strong>'u&i=<br />

rS;kj djus okys ijh{k<strong>dk</strong>sa] mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa dh tkap djus okyksa vkfn <strong>dk</strong>s fn, tkus okys ekuns;@ikfjJfed dh njksa esa o`f) djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>'u <strong>dk</strong>Qh<br />

le; ls fopkj/<strong>kh</strong>u jgk gS A vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd mi;ZqDr ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vk;kstu gsrq fu;qDr <strong>iz</strong>'u&i= rS;kj djus okykssa] ijh{k<strong>dk</strong>sa vkfn<br />

<strong>dk</strong>s ns; ekuns;@ikfjJfed dh njsa fuEukuqlkj g<strong>ksx</strong>h%&<br />

Øñlañ <strong>dk</strong>;Z ekuns;@ikfjJfed dh nj<br />

1- <strong>iz</strong>'u i= rS;kj djus <strong>ds</strong> fy, 250@& #i, <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>'u&i=<br />

¼<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>cks/k] <strong>iz</strong>oh.k] <strong>iz</strong>kK½<br />

2- <strong>iz</strong>'u i= rS;kj djus <strong>ds</strong> fy, 175@& #i, <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>'u&i=<br />

¼<strong>fganh</strong> Vad.k@ vk'kqfyfi½<br />

3- <strong>iz</strong>'u i=ksa dh ekWMjs'ku <strong>ds</strong> fy, 80@& #i, <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>'u&i=<br />

4- <strong>iz</strong>'u i=ksa dh <strong>iz</strong>wQ jhfMax <strong>ds</strong> fy, 50@& #i, <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>'u&i=<br />

¼<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>cks/k] <strong>iz</strong>oh.k] <strong>iz</strong>kK ,oa <strong>ds</strong> Vad.k@ vk'kqfyfi½<br />

5- fMDVs'ku <strong>ds</strong> fy, 80@& #i, <strong>iz</strong>fr fMDVs'ku<br />

6- ijh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anz v/<strong>kh</strong>{kd <strong>ds</strong> fy, 100@& #i, <strong>iz</strong>fr l=<br />

7- i;Z{k<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, 70@& #i, <strong>iz</strong>fr l=<br />

8- ijh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anksa ij fu;qDr fyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, 50@& #i, <strong>iz</strong>fr l=<br />

9- ijh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anksa ij fu;qDr prqFkZ J s.<strong>kh</strong> ¼xzqi ^^Mh**½ deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, 30@& #i, <strong>iz</strong>fr Li=<br />

10- eq[; ijh{kd <strong>ds</strong> fy, 150@& #i, <strong>iz</strong>fr mi ijh{kd<br />

¼mi ijh{k<strong>dk</strong>sa ls <strong>iz</strong>kIr tkaph xbZ mÙkj<br />

iqfLr<strong>dk</strong>vksa dh iqu% tkap gsrq vFkok<br />

mUgsa fn, tkus okys ekMy mÙkj&i=ksa<br />

ij vfrfjDr Qhl <strong>dk</strong> Hkqxrku ugha<br />

fd;k tk,xkA <strong>iz</strong>R;sd mi ijh{kd <strong>dk</strong>s<br />

de ls de 10 ekMy mÙkj&i= fn,<br />

tk,axs½<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 142


143<br />

Øñ lañ <strong>dk</strong>;Z<br />

ekuns;@ikfjJfed dh nj<br />

11- mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa dh tkap ¼<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>cks/k] <strong>iz</strong>oh.k] <strong>iz</strong>kK ,oa Vad.k@ vk'kqfyfi½ 4-50@& #i, <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>'u&i=<br />

12- ekSf[kd ijh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>R;sd ijh{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z <strong>ds</strong> fy, ,d mÙkj<br />

iqfLr<strong>dk</strong> dh tkap <strong>ds</strong> cjkcj ¼de ls<br />

de 50@& #i,½<br />

13- ijh{<strong>kk</strong> ifj.<strong>kk</strong>e dh lkj.<strong>kh</strong> rS;kj djus <strong>ds</strong> fy, 70@& #i, <strong>iz</strong>fr 100 ijh{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z<br />

14- ijh{<strong>kk</strong> ifj.<strong>kk</strong>e dh Økl&pSfdax@feyku <strong>ds</strong> fy, 50@&#i, <strong>iz</strong>fr 100 ijh{<strong>kk</strong>F<strong>kh</strong>Z<br />

2- mi;qZDr njsa bl <strong>dk</strong>;kZy; K<strong>kk</strong>iu <strong>ds</strong> tkjh gksus dh rkjh[k ls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh gksaxhA<br />

3- ;g <strong>dk</strong>;kZy; K<strong>kk</strong>iu] foÙk II x`g ea=ky; dh vñ foñ fVIi.<strong>kh</strong> la[;k&,Qñ 695@,Q , ¼ ,p½@03] fnukad 3 twu] 2003 <strong>ds</strong> rgr nh<br />

xbZ lgefr ls rF<strong>kk</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; K<strong>kk</strong>iu lañ 22011@28@96&<strong>ds</strong>ñfgñ<strong>iz</strong>ñlañ@2151] fnukad 20-5-1996 esa vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku djrs gq, tkjh<br />

fd;k x;k gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 21034@29@2003@&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 25-2-2005<br />

fo"k;% H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> i=kpkj ikB~;Øe ¼<strong>iz</strong>cks/k@<strong>iz</strong>oh.k@<strong>iz</strong>kK½ dh mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa ¼fjLikal '<strong>kh</strong>Vl½ <strong>ds</strong> ewY;kadu 'kqYd esa o`f)A<br />

mi;qZDr fo"k; ij vki<strong>ds</strong> fnukad 6-8-2003 <strong>ds</strong> i= la[;k 19015@7@2003@iñikñ@<strong>ds</strong>ñfgñ<strong>iz</strong>ñlañ@4087 <strong>ds</strong> lanHkZ esa eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k<br />

gqvk gS fd <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> varZxr H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> i=kpkj ikB~;Øe ¼<strong>iz</strong>cks/k@<strong>iz</strong>oh.k@<strong>iz</strong>kK½ dh mÙkj iqfLr<strong>dk</strong>vksa ¼fjLikal '<strong>kh</strong>Vl½ dh tkap<br />

dh ,ot esa ewY;kad<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s fn;s tkus okys ewY;kadu 'kqYd dh ekStwnk nj #i;s 3-00 <strong>iz</strong>fr mÙkj iqfLr<strong>dk</strong> ls c


144<br />

¼³½ bl ekuns; ij gksus okyk [kpZ <strong>laca</strong>fèr <strong>dk</strong>;kZy; n~okjk vius Lohd`r ctV ls fd;k tk,xkA<br />

¼p½ tks O;fDr igys ls gh <strong>fganh</strong> tkurs g® ;k ftUgksaus <strong>fganh</strong> dh ijh{<strong>kk</strong> ikl dj<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Zlkèd Kku <strong>iz</strong>kIr dj fy;k gS mUgsa lkekU;r% <strong>fganh</strong><br />

ls vaxzsth vuqokn dh vko';drk ug… iM+uh pkfg,A <strong>iz</strong>;kl ;g fd;k tk, fd tks i= <strong>fganh</strong> esa tkus g® mu<strong>ds</strong> elkSns <strong>fganh</strong> tkuus okys<br />

vfè<strong>dk</strong>jh vkSj deZpkjh ewy :i es <strong>fganh</strong> esa gh rS;kj djsaA tgka ,slk djus esa dfBukbZ gks ;k <strong>dk</strong>sbZ i=] ifji= vkfn <strong>fganh</strong>&vaxzsth nksuksa<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa es tkjh gksuk gks rH<strong>kh</strong> vuqokn <strong>dk</strong> lgkjk fy;k tk,A<br />

¼N½ <strong>dk</strong>feZd vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 17-7-1998 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 17011@3@97&LF<strong>kk</strong>ñ ¼HkÙks½ <strong>ds</strong> vuqlkj ekuns; dh vfèdre lhek<br />

jkf'k #ñ 5000@& <strong>iz</strong>fro"kZ gSA<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks] tgka fofHkUUk ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@fu<strong>dk</strong>;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> eSuqvyksa] lafgrkvksa o Qkeks± vkfn <strong>ds</strong> fofoè vlkafofèd<br />

<strong>dk</strong>;Zfofè lkfgR; <strong>dk</strong> vuqokn fd;k tkrk gS] esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>;Zjr rF<strong>kk</strong> C;wjksa <strong>ds</strong> ckgj <strong>ds</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa ftuesa <strong>dk</strong>;Zjr rF<strong>kk</strong> lsokfuo`r vuqoknd@vuqokn<br />

vfè<strong>dk</strong>jh@<strong>fganh</strong> vfè<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> vuqokn <strong>dk</strong>;Z ;k vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k ls lacn~/k vuqHkoh lj<strong>dk</strong>jh ,oa xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr gks ldrs gSa] <strong>ds</strong> n~okjk djok;k<br />

tk ldrk gSA<br />

4- ;s vkns'k bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> tkjh gksus dh rkjh[k ls ykxw gksaxsA<br />

5- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu] foÙk ea=ky; rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>feZd vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x dh fnukad 25-1-2005 dh vñfoñfVñlañ 17011@4@96&LF<strong>kk</strong>iuk<br />

¼HkÙks½ esa nh xbZ lgefr ls tkjh fd;k tkrk gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 144


SERVER5\973FDE\973FDH-1.PM6.5 145<br />

v/;k; 9<br />

HkrhZ] foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 16 Qjojh] 1988<br />

fo"k;% vèhuLFk lsokvksa vkSj xSj rduhdh inksa dh HkrhZ ijh{<strong>kk</strong>vksa esa oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> ,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 tuojh] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14012@34@75@jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ esa ;s funs'k fn, x, Fks fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong><br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lsokvksa esa vFkok inksa ij lhèh HkrhZ <strong>ds</strong> fy, {ks=h; ;k LF<strong>kk</strong>uh; vkèkj ij yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa<br />

oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> ,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh vuqefr nh tk,A 21 ebZ] 1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ n~okjk<br />

;g Li"V fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd ;s funs'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ;k LokfeRo okys lH<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa ij H<strong>kh</strong> ykxw gksrs gSaA bu nksuksa ifji=ksa dh <strong>iz</strong>fr;ka rR<strong>dk</strong>y lanHkZ <strong>ds</strong> fy, layXu gSaA<br />

2- 6 tuojh] 1976 rF<strong>kk</strong> 21 ebZ] 1987 <strong>ds</strong> mijksDr funs'k <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkfr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ij ykxw fd, x,<br />

Fks ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lsokvksa esa vFkok inksa ij HkrhZ <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ;k LokfeRo okys lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lsokvksa vFkok inksa ij lhèh HkrhZ <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa<br />

blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fodYi nsus <strong>ds</strong> ckjs esa bl foH<strong>kk</strong>x esa fopkj gks jgk F<strong>kk</strong>A bl ekeys <strong>ds</strong> fofHkUu igyqvksa ij fopkj&foe'kZ djus <strong>ds</strong> ckn vc ;g fu.kZ;<br />

fy;k x;k gS fd ^^[k** {ks= esa vF<strong>kk</strong>Zr~ xqtjkr] egkjk"Vª vkSj iatkc jkT;ksa esa rF<strong>kk</strong> paM+hx


146<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 21 ebZ 1987<br />

fo"k;% vèhuLFk lsokvksa vkSj xSj rduhdh inksa dh HkrhZ ijh{<strong>kk</strong>vksa esa oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> ,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>A<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 tuojh] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14012@34@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ esa ;s funs'k fn, x, Fks fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong><br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lsokvksa esa vFkok inksa ij lhèh HkrhZ <strong>ds</strong> fy, {ks=h; ;k LF<strong>kk</strong>uh; vkèkj ij yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa<br />

oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> ,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh vuqefr ns nh tk,A bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu dh ,d <strong>iz</strong>fr rR<strong>dk</strong>y lanHkZ <strong>ds</strong> fy, layXu gSA<br />

2- fnukad 6 tuojh] 1976 <strong>ds</strong> mijksDr funsZ'<strong>kk</strong>sa esa <strong>ds</strong>oy <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong> ftØ gSA <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ;k LokfeRo okys lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> fo'ks"k rkSj ij ftØ ugha gS] ;|fi vke rkSj ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lc funsZ'k<br />

bu miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn ij H<strong>kh</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> leku ykxw gksrs gSaA dbZ miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa bl funsZ'k <strong>dk</strong> ikyu H<strong>kh</strong> gks jgk gSA<br />

3- eq>s ;s vkns'k gqvk gS fd ;s Li"V dj fn;k tk, fd fnukad 6 tuojh] 1976 <strong>ds</strong> mijksDr funs'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ;k<br />

LokfeRo okys lH<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa ij H<strong>kh</strong> ykxw gksrs gSaA<br />

4- foÙk ea=ky; vkfn ls vuqjksè gS fd og ;s Li"Vhdj.k mfpr <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>ds</strong> fy, vius lH<strong>kh</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa<br />

yk nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@11@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 23 ekpZ] 1988<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij inksUufr <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus <strong>dk</strong><br />

fodYiA<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 21 flrEcj] 1987 <strong>ds</strong> lela[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu n~okjk lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> ;g fu.kZ; lwfpr<br />

fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa] pkgs os fdlh H<strong>kh</strong> {ks= esa fLFkr gksa] lH<strong>kh</strong><br />

lsok<strong>dk</strong>yhu foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa] ftuesa vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; Lrj ij yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>,a H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey gSa] vH;kfFkZ;ksa <strong>dk</strong>s bl ckr dh<br />

NwV nh tk, fd os <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> vaxzsth esa ns ldrs gSaA bu ijh{<strong>kk</strong>vksa esa lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa rS;kj<br />

djk;k tk, vkSj tgka lk{<strong>kk</strong>R<strong>dk</strong>j yh tkuh visf{kr gks] ogka vH;kfFkZ;ksa <strong>dk</strong>s iwNs x, <strong>iz</strong>'uksa <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus dh NwV nh tk,A blh ifji= esa crk;k<br />

x;k F<strong>kk</strong> fd ;s funs'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> vèhu fuxeksa] miØeksa rF<strong>kk</strong> cSa<strong>dk</strong>sa ij H<strong>kh</strong> ykxw gksaxsA<br />

2- H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd mDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fn, x, funs'k lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>fèr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

<strong>ds</strong> /;ku esa yk nsa vkSj muls vuqjksè djsa fd Hkfo"; esa tks H<strong>kh</strong> ijh{<strong>kk</strong>,a yh tkrh gSa muesa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> fodYi fn;k tk,A bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fn, x,<br />

funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vkèj ij lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk vius lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] fuxeksa rF<strong>kk</strong> cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong>s ;g<br />

lwfpr fd;k tkuk visf{kr F<strong>kk</strong> fd muesa H<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> bl fu.kZ; <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr fd;k tk,A vr% vuqjksè gS fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s ;g<br />

tku<strong>dk</strong>jh Hkstus dh d`ik djsa fd foÙk ea=ky;] vkfn us vius lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vkns'k tkjh dj fn, gSa vkSj <strong>ds</strong>anzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> fuxeksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn ls H<strong>kh</strong> bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vkns'k fn, x, gSaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@11@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 1 tqykbZ] 1988<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij inksUufr <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus <strong>dk</strong><br />

fodYi&<strong>laca</strong>fèr iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqoknA<br />

mi;qZDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 21 flrEcj] 1987 <strong>ds</strong> lela[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa ;g funs'k fn, x, Fks fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong><br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa] pkgs os fdlh H<strong>kh</strong> {ks= esa fLFkr gksa] lH<strong>kh</strong> lsok<strong>dk</strong>yhu foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr<br />

ijh{<strong>kk</strong>vksa esa] ftuesa vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; Lrj ij yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>,a H<strong>kh</strong> lfEefyr gSa] vH;kfFkZ;ksa <strong>dk</strong>s bl ckr dh NwV nh tk, fd os <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>ds</strong><br />

mÙkj <strong>fganh</strong> ;k vaxzsth esa ns ldrs gSaA ;s H<strong>kh</strong> dgk x;k F<strong>kk</strong> fd bu ijh{<strong>kk</strong>vksa esa lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa rS;kj djk;k tk,<br />

vkSj tgka lk{<strong>kk</strong>R<strong>dk</strong>j fy;k tkuk visf{kr gks ogka vH;kfFkZ;ksa <strong>dk</strong>s iwNs x, <strong>iz</strong>'uksa <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus dh NwV nh tk,A ;s funs'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>èhu fuxeksa] miØeksa rF<strong>kk</strong> cSa<strong>dk</strong>sa vkfn ij H<strong>kh</strong> ykxw gksrs gSaA<br />

2- 7 tuojh] 1988 <strong>dk</strong>s vk;ksftr H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lfpoksa <strong>ds</strong> ,d lsfeukj esa bl fo"k; ij fopkj gqvk vkSj ;g flQkfj'k dh xbZ fd ftu<br />

<strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa ;k nwljh iqLr<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa esa fd;k tkrk gS mu lc <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn ,d o"kZ <strong>ds</strong> vUnj<br />

djok fy;k tk, rkfd tks deZpkjh <strong>fganh</strong> ek/;e ls bu ijh{<strong>kk</strong>vksa esa mÙkj nsuk pkgas mUgsa dfBukbZ u gksA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 146


147<br />

3- tks <strong>dk</strong>sM] eSuqvy vkfn jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks <strong>dk</strong>s vuqokn <strong>ds</strong> fy, Hksts x, gSa vkSj mu<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> foH<strong>kk</strong>xh; ;k inksUufr<br />

ijh{<strong>kk</strong>vksa esa cSBus okys deZpkfj;ksa n~okjk fd;k tkuk gS] mu<strong>ds</strong> ckjs esa lwpuk <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks@foèk;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM <strong>dk</strong>s rqjUr Hkst nh<br />

tk,] rkfd mu<strong>dk</strong> vuqokn <strong>iz</strong>kFkfedrk <strong>ds</strong> vkèkj ij fd;k tk,A ,sls <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa rF<strong>kk</strong> vU; <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>èh lkfgR; <strong>dk</strong>s fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>iz</strong>kFkfedrk<br />

nh tk,xh%&<br />

¼1½ ftu<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk gSA<br />

¼2½ ftu<strong>dk</strong> foH<strong>kk</strong>xh; ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tkuk gSA<br />

¼3½ ftu<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn miyCè u gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k foH<strong>kk</strong>xh; <strong>dk</strong>;Z #drk gSA<br />

¼4½ ftu<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn miyCè u gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k NikbZ <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e #<strong>dk</strong> gqvk gSA<br />

¼5½ ftu<strong>dk</strong> la'<strong>kk</strong>sèu fd;k x;k gS fdUrq la'<strong>kk</strong>sèu <strong>dk</strong> vuqokn ugha fd;k x;k gSA<br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os vius rF<strong>kk</strong> vius lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj fu;a=.<strong>kk</strong>èhu<br />

dEifu;ksa] fuxeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa yh tkus okyh foH<strong>kk</strong>xh; rF<strong>kk</strong> inksUufr ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> fy, ftu <strong>dk</strong>sMkas] eSuqvyksa ;k nwljh iqLr<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fd;k tkrk gS mu<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn '<strong>kh</strong>?kz djokus dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA miyCè eSuqvy] <strong>dk</strong>sM rF<strong>kk</strong> vU; <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>èh lkfgR; dh leh{<strong>kk</strong> dj yh tk,<br />

vkSj vuqokn <strong>ds</strong> fy, <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks <strong>dk</strong>s fHktok nsaA ;fn fdlh u, cuk, tk jgs ;k tks fd la'<strong>kk</strong>sfèr fd, tk jgs eSuqvy] <strong>dk</strong>sM vkfn <strong>dk</strong>s<br />

bdV~Bk vuqokn <strong>ds</strong> fy, Hkstuk laHko u gks rks ,slh lkexzh pSiVj okbt H<strong>kh</strong> Hksth tk ldrh gSA Hksth xbZ lkexzh <strong>dk</strong> Åij crk, x, Øe vuqlkj<br />

<strong>iz</strong>kFkfedrk <strong>ds</strong> vkèkj ij C;wjks n~okjk vuqokn fd;k tk,xkA<br />

4- ;g vuqjksè gS fd bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s '<strong>kh</strong>?kz voxr djk;k tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@9@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 27 twu] 1989<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh lsokvksa esa vFkok inksa ij HkrhZ <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> ek/;e&foKkiu tkjh djrs le; Li"V mYys[kA<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 tuojh] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14012@34@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ esa ;s fnusZ'k fn, x, Fks fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong><br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh lsokvksa esa vFkok inksa ij lhèh HkrhZ <strong>ds</strong> fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa oSdfYid ek/;e <strong>ds</strong> :i esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong><br />

,sfPNd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh vuqefr ns nh tk,A fnukad 21 ebZ] 1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@6@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ <strong>ds</strong> n~okjk ;s funsZ'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>èhu ;k LokfeRo okys lH<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh miØeksa] caS<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa ij H<strong>kh</strong> ykxw dj fn, x, FksA<br />

2- mi;qZDr <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> ckotwn bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa ;g ckr vkbZ gS fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa HkrhZ <strong>ds</strong><br />

fy, yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> fodYi lnSo miyCè ugha gksrkA HkrhZ <strong>ds</strong> fy, lekpkj i=ksa] jkstxkj lekpkj] vkfn esa tks foKkiu fn,<br />

tkrs gSa muesa H<strong>kh</strong> ;g Li"V :i ls ugha fy[<strong>kk</strong> jgrk gS fd vH;kfFkZ;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus dh NwV gSA<br />

3- ;g lqfuf'pr djuk vko';d gS fd <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa fjDr inksa ij<br />

rF<strong>kk</strong> lasokvksa esa HkrhZ gsrq yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa vaxzsth <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'u i= <strong>dk</strong> NksM+dj vU; lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>dk</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa nsus dh NwV nh tk,A fjfDr;ksa<br />

<strong>dk</strong>s lekpkj i=ksa rF<strong>kk</strong> jkstxkj lekpkj vkfn esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djrs le; fuEufyf[kr ckrksa <strong>dk</strong> fo'sk"k /;ku j[<strong>kk</strong> tk,%&<br />

¼1½ foKkiu <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd, tk,aA ;fn vaxzsth <strong>ds</strong> lekpkj i= esa foKkiu vaxzsth esa fn, tkrs gSa rks lkFk<br />

gh <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> lekpkj i=ksa esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kukFkZ foKkiu <strong>fganh</strong> esa gh tkjh fd, tk,aA<br />

¼2½ foKkiuksa esa ;g Li"V :i ls fy[<strong>kk</strong> tk, fd vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'u i= <strong>dk</strong>s NksM+dj vU; lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'u i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr<br />

<strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> fn, tkus dh NwV miyC/k gSA<br />

¼3½ foKkiu esa Li"V dj fn;k tk, fd <strong>iz</strong>'u i= nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyC/k djk, tk,axsA<br />

¼4½ foKkiu esa ;g H<strong>kh</strong> Li"V crk fn;k tk, fd vkosnu drkZ viuk vkosnu i= <strong>fganh</strong> ;k vaxzsth esa ns ldrk gSA ;fn foKkiu esa vkosnu<br />

i= <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ksQkekZ Niok;k tk, rks ;g <strong>iz</strong>ksQkekZ <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksaa esa Niok;k tkuk pkfg,A<br />

4- la?k yksd lsok vk;<strong>ksx</strong> rF<strong>kk</strong> deZpkjh p;u vk;<strong>ksx</strong> n~okjk lh/<strong>kh</strong> HkrhZ gsrq yh tkus okyh ijh{<strong>kk</strong>vksa esa H<strong>kh</strong>] tgka <strong>fganh</strong> esa mÙkj nsus dh NwV <strong>iz</strong>kIr<br />

gS] foKkiu nsrs le; Åij fn, x, funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[<strong>kk</strong> tk,A<br />

5- foÙk ea=ky; vkfn ls vuqjks/k gS fd ;s funsZ'k vius lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsa vkSj muls<br />

bu funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>dk</strong> vuqjks/k djsaA <strong>dk</strong>feZd rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x ls vuqjks/k gS fd la?k yksd lsok vk;<strong>ksx</strong> rF<strong>kk</strong> deZpkjh p;u<br />

vk;<strong>ksx</strong> n~okjk bu funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu djus <strong>ds</strong> fy, vko';d <strong>dk</strong>;Zokgh djus dh d`ik djssaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 147


SERVER5\973FDE\973FDH-1.PM6.5 148<br />

v/;k; 10<br />

<strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tu<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@4@88&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 8-6-1988<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> dÙkZO; fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 11@13019@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 31-12-1975 rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13016@1@80&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼x½] fnukad 6-12-1980 ¼<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong>] n~forh; laLdj.k Øñ lañ 139] 140½ <strong>ds</strong> n~okjk Øe'k% <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> dÙkZO; fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;s x;s FksA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa le;&le; ij ;g ckr ykbZ tkrh jgh gS fd <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, miyC/k LVkQ ls <strong>fganh</strong> ls<br />

<strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;Z u djkdj mUgsa vU; <strong>dk</strong>;ks± esa yxk fn;k tkrk gS ]ftlls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;ekoyh <strong>ds</strong> vuqlkj visf{kr <strong>dk</strong>;Z<br />

laikfnr djus esa fnDdr mRiUu gksrh gSA nks Qjojh] 1988 <strong>dk</strong>s tEew esa vk;ksftr {ks=h; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lEesyu esa H<strong>kh</strong> ;g ckr mBkbZ xbZ F<strong>kh</strong>A<br />

3- ;g Li"V fd;k tkrk gS fd ;F<strong>kk</strong> laHko <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@vuqokn<strong>dk</strong>sa ls <strong>ds</strong>oy vuqokn rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong> gh <strong>dk</strong>e fy;k tk,<br />

ftl<strong>ds</strong> fy, ;s in Lohd`r fd;s x, gSaA ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zfjr <strong>dk</strong>e iwjh rjg <strong>dk</strong>;ZØe <strong>ds</strong> okf"kZd y{; vuqlkj dj fy;k tkrk<br />

gS] ml<strong>ds</strong> ckn H<strong>kh</strong> ;fn <strong>fganh</strong> inksa ij yxs vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s le; feys rc gh mUgsa <strong>fganh</strong> vuqokn rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong><br />

vfrfjDr <strong>dk</strong>sbZ vU; <strong>dk</strong>;Z fn;k tk,A<br />

4- leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os d`i;k mijksDr vuqns'k <strong>dk</strong>s vius <strong>laca</strong>/k rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>dk</strong>s<br />

lwpuk esa vko';d vuqikyu gsrq yk nssaA bl <strong>laca</strong>/k esa dh x;h <strong>dk</strong>;Zokgh ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djk,aA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@4@88&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 12-7-1988<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, inksa <strong>dk</strong> l`tuA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku foÙk ea=ky;] O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 10¼4½&bZ¼leUo;½@85] fnukad 8 twu] 1988 dh vksj<br />

fnyk;k tkrk gSA bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vuqca/k esa Øe lañ 8 <strong>ds</strong> vuqlkj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy;s inksa dh eatwjh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrkoksa <strong>dk</strong>s<br />

<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo vius foÙk lykg<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> ijke'kZ ls] foÙk ea=ky; dh lykg ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl <strong>laca</strong>/k esa rS;kj vkSj tkjh<br />

fd, x;s ekxZ&funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj eatwj dj ldrs gSaA<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk tkjh fd, x, fuEufyf[kr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiuksa dh vksj /;ku vkdf"kZr fd;k tkrk gS] ftuesa foÙk<br />

ea=ky; dh lykg ls bl ckjs esa ekxZ&funsZ'k tkjh fd;s x;s Fks&<br />

¼1½ <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13035@3@80&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 27-4-1981 & U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> ckjs esaA<br />

¼2½ <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 13-4-1987 & vuqokn<strong>dk</strong>sa vkSj iqujh{k<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> in <strong>ds</strong> ckjs esa ekudA<br />

¼3½ <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13034@9@74&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼,dd½] fnukad 10-1-1975 & <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa vkSj Vkbi dh xbZ lkexzh <strong>ds</strong> feyku <strong>ds</strong><br />

fy, ekudA<br />

3- lqfo/<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, mijksDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiuksa dh ,d&,d <strong>iz</strong>fr layXu gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@3@80&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 27-4-1981<br />

fo"k;%& <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tuA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 vkSj ml<strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u cuk, x, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼la?k <strong>ds</strong> '<strong>kk</strong>ldh; <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>½ fu;e] 1976 esa <strong>ds</strong>anzh;<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, fofHkUu mica/k fd, x, gSaA bUgha <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t essa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>dk</strong>s c


149<br />

2- mi;qZDr mica/<strong>kk</strong>sa vkSj lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, fofHkUu <strong>ds</strong>anzh; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z vkSj<br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ekeyksa dh ns[kH<strong>kk</strong>y <strong>ds</strong> fy, i;kZIr <strong>fganh</strong> inksa ¼<strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh] <strong>fganh</strong> vuqoknd] <strong>fganh</strong> VkbfiLV vkfn½ <strong>dk</strong> l`tu vko';d gSaA<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u@vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa] foÙk ea=ky; ¼O;;<br />

foH<strong>kk</strong>x½ <strong>ds</strong> ijke'kZZ ls] bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 vxLr] 1973 <strong>ds</strong> vñ'<strong>kk</strong>ñ i= la[;k bZ&11015@17@73&jkñH<strong>kk</strong>ñ ,dd ¼<strong>iz</strong>fr layXu½ n~okjk dqN ekxZn'<strong>kh</strong>Z<br />

fln~/<strong>kk</strong>ar fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd, x, FksA bu ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa esa mfYyf[kr U;wure in bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gSa%&<br />

¼d½ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,<br />

¼1½ <strong>iz</strong>R;sd ea=ky; esa ,d ofj"B <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>R;sd foH<strong>kk</strong>x esa ,d <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh] rF<strong>kk</strong><br />

¼2½ <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@Lora= foH<strong>kk</strong>x esa ,d ofj"B <strong>fganh</strong> vuqoknd rF<strong>kk</strong> rhu dfu"B <strong>fganh</strong> vuqokndA<br />

¼[k½ <strong>laca</strong>/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

¼1½ 100 ;k 100 ls vf/kd deZpkfj;ksa ¼Js.<strong>kh</strong> ^^?k** deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½ okys <strong>iz</strong>R;sd <strong>laca</strong>/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d <strong>fganh</strong><br />

vf/k<strong>dk</strong>jh(<br />

¼2½ de ls de 25 deZpkfj;ksa okys <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d <strong>fganh</strong> vuqokndA <strong>iz</strong>R;sd 50 vfrfjDr vuqlfpoh; inksa <strong>ds</strong> fy, ,d<br />

vfrfjDr <strong>fganh</strong> vuqoknd vkSj bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j l`ftr fd, x, vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> inksa esa ls pkSF<strong>kk</strong> in ofj"B vuqoknd in( vkSj<br />

¼3½ 25 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d <strong>fganh</strong> VkbfiLVA<br />

4- foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ <strong>ds</strong> 6 tqykbZ] 1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k ,Q&7 ¼2½&bZ&leUo;@79 rF<strong>kk</strong> 7 flrEcj] 1979 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ ,Q&¼18½&bZ&leUo;@79 n~okjk lH<strong>kh</strong> u, ;kstuk&fHkUu ¼uku Iyku½ inksa <strong>ds</strong> l`tu ij lkekU; jksd yxk nh xbZ F<strong>kh</strong> vkSj ;s<br />

funs'k fn, x, Fks fd ,sls inksa <strong>ds</strong> l`tu ij gksus okys [kpZ <strong>ds</strong> cnys esa cjkcj dh cpr fn[<strong>kk</strong>bZ tk,A ijarq] foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ <strong>ds</strong> gh<br />

3 vDrwcj] 1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 7 ¼16½&bZ&leUo;@79 n~okjk] vU; inksa <strong>ds</strong> lkFk&lkFk] lakfof/kd vis{<strong>kk</strong>vksa dh iwfrZ <strong>ds</strong> fy, vko';d<br />

inksa <strong>dk</strong>s mDr lkekU; jksd ls eqDr dj fn;k x;k gSA ;g NwV lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vko';d<br />

inksa <strong>ds</strong> l`tu ij H<strong>kh</strong> ykxw gSA vr% ea=ky; vkfn mDr ekxZn'<strong>kh</strong> fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vuqlkj U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> fy, vko';d <strong>iz</strong>Lrko cuk<br />

ldrs gSaA<br />

5- ;g H<strong>kh</strong> mYys[kuh; gS fd] foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ us vius 11 Qjojh] 1981 <strong>ds</strong> v/kZ '<strong>kk</strong>ldh; iñ lañ ,Q&7¼7½&bZ&¼leUo;½@81<br />

n~okjk lH<strong>kh</strong> foÙk lykg<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s ;s funsZ'k ns fn, gSa fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 vxLr] 1973 <strong>ds</strong> i= esa fn, x, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij fofHkUu<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vko';d <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> fy, U;wure in ekudj ml<strong>ds</strong> l`tu ij fopkj fd;k tk<br />

ldrk gS vkSj ,sls inkssa <strong>dk</strong>s lkekU; cSu ls eqDr ekuk tk ldrk gSA<br />

6- Åij nh xbZ i`"BHkwfe esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa ls vuqjks/k gS fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 6 vxLr] 1973 <strong>ds</strong> i= esa fn, x, ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j<br />

ij fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj mu<strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u@vuqikyu <strong>ds</strong> fy, miyC/k inksa<br />

dh leh{<strong>kk</strong> dj yh tk, vkSj tgka U;wure in miyC/k u gksa ogka rR<strong>dk</strong>y mu<strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Zokgh dh tk,A ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa esa nh xbZ la[;k<br />

ls vf/kd ;k mPprj inksa dh vko';drk gksus ij ,sls <strong>iz</strong>Lrkoksa ij okLrfod vko';drk <strong>ds</strong> vkSfpR;@<strong>dk</strong>;Z v/;;u <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij fopkj fd;k tk<br />

ldrk gSA<br />

7- d`f"k ea=ky; vkfn ls vuqjks/k gS fd ;g LIk"Vhdj.k vius lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh tku<strong>dk</strong>jh esa yk nsa vkSj muls bl ckjs<br />

esa mfpr <strong>dk</strong>;Zokgh djus <strong>dk</strong>s dgsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad% 13-4-1987<br />

fo"k;% H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqokn<strong>dk</strong>sa vkSj iqujh{k<strong>dk</strong>sa n~okjk fd, tkus okys <strong>dk</strong>;Z dh ek=k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> eku<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> iqufu/<strong>kk</strong>Zj.kA<br />

tSlk fd foÙk ea=ky; vkfn <strong>dk</strong>s fofnr gS fnukad 1 tuojh] 1973 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 20@3@70&jkñH<strong>kk</strong>ñ <strong>ds</strong> n~okjk <strong>iz</strong>R;sd vuqoknd <strong>ds</strong><br />

fy, <strong>iz</strong>frfnu 1350 'kCnksa <strong>ds</strong> vuqokn dh ek=k fu/<strong>kk</strong>Zfjr dh xbZ F<strong>kh</strong> vkSj fnukad 2 Qjojh] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 13017@1@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½<br />

<strong>ds</strong> n~okjk <strong>iz</strong>R;sd iqujh{kd <strong>ds</strong> fy, 4700 'kCn <strong>iz</strong>frfnu iqujh{k.k djus dh ek=k fu/<strong>kk</strong>Zfjr dh xbZ F<strong>kh</strong>A bu eku<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> iqu£u/<strong>kk</strong>Zj.k <strong>dk</strong> ekeyk fiNys<br />

dqN le; ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fopkjk/<strong>kh</strong>u F<strong>kk</strong> vkSj dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa <strong>dk</strong>;Z v/;;u djkus <strong>ds</strong> ckn vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd ;g ekud<br />

c


150<br />

2- foÙk ea=ky; ¼deZpkjh fujh{kd ,dd½ dh lykg ij vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd vuqokn <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s ^^lk/<strong>kk</strong>j.k** vkSj ^^rduhdh**<br />

:i esa oxhZd`r fd;k tk, rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;Z ekud fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fd, tk,a%μ<br />

lk/<strong>kk</strong>j.k<br />

rduhdh<br />

vuqokn 1750 'kCn <strong>iz</strong>frfnu 1350 'kCn <strong>iz</strong>frfnu<br />

iqujh{k.k 5800 'kCn <strong>iz</strong>frfnu 4000 'kCn <strong>iz</strong>frfnu<br />

<strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjksa esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z dh fo'ks"k <strong>iz</strong>d`fr <strong>dk</strong>s ns[krs gq, ml C;wjksa esa vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>fr vuqoknd 1300 'kCnksa <strong>dk</strong> ekud<br />

g<strong>ksx</strong>kA<br />

3- vuqokn dh lkexzh <strong>dk</strong> oxhZdj.k fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls fd;k tk,%μ<br />

lkekU;<br />

¼d½ okf"kZd <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud fjiksVZ<br />

¼[k½ lkekU; vkns'k] vuqns'k ifji= vkfn<br />

¼x½ lalnh; <strong>dk</strong>;Z&laln <strong>iz</strong>'u] vk'oklu] /;ku vkd"kZ.k <strong>iz</strong>Lrko vkfn<br />

¼?k½ uhfr i=kpkj<br />

¼³½ fofHkUu vk;<strong>ksx</strong>ksa@desfV;ksa dh fjiksVZ<br />

rduhdh<br />

¼d½ uhfr fo"k;d fjiksVZ tSls vk;kr fu;kZr uhfr<br />

¼[k½ 'osr&i=<br />

¼x½ fofHkUu ea=ky;ksa <strong>dk</strong> oSKkfud rF<strong>kk</strong> rduhdh lkfgR;<br />

¼?k½ oSKkfud rF<strong>kk</strong> rduhdh fjiksVs± tSls ;kstuk vk;<strong>ksx</strong>] <strong>ds</strong>anzh; ty vk;<strong>ksx</strong> dh fjiksVs±<br />

¼³½ eSuqvy] <strong>dk</strong>sM rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;Zfof/k lkfgR;<br />

<strong>dk</strong>sbZ lkexzh lkekU; gS ;k rduhdh] bl ckjs esa ofj"B <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh@<strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong> fu.kZ; vafre ekuk tk,xk] ijUrq ;fn fdlh foH<strong>kk</strong>x<br />

dh vuqoknuh; <strong>dk</strong> 25% ;k vf/kd H<strong>kk</strong>x ^^rduhdh** Js.<strong>kh</strong> esa j[<strong>kk</strong> tkrk gS rks vkarfjd <strong>dk</strong>;Z v/;;u ,dd n~okjk v/;;u vko';d g<strong>ksx</strong>kA<br />

4- fof/k vkSj U;k; ea=ky; <strong>ds</strong> fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> [kaM n~okjk tks <strong>dk</strong>;Z fd;k tkrk gS og vU; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls fHkUu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong><br />

gksrk gSA blfy, ;s ekud ml [kaM esa <strong>dk</strong>;Z dj jgs vuqokn<strong>dk</strong>sa ij ykxw ugha gksaxsA<br />

5- foÙk ea=ky;] vkfn ls vuqjks/k gS fd bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fn;s x;s funs'k lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>f/krksa <strong>ds</strong> /;ku esa yk nssaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 11034@9@74&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼,dd½] fnukad 10-1-1975<br />

fo"k;% fofHkUu ea=ky;ksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa rF<strong>kk</strong> feyku djus okyksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z dh ek=k <strong>ds</strong> ekudA<br />

eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>e djus okys <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa vkSj feyku djus okyksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e<br />

dh ek=k <strong>ds</strong> ekud fu/<strong>kk</strong>Zfjr djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>'u fiNys dqN le; ls bl ea=ky; <strong>ds</strong> fopkjk/<strong>kh</strong>u jgk gS vkSj H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

esa fd, tk jgs <strong>fganh</strong> Vkbfiax <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e vkSj mlls <strong>laca</strong>f/kr fofHkUu leL;kvksa <strong>dk</strong> v/;;u djus <strong>ds</strong> ckn foÙk ea=ky;] ¼deZpkjh fujh{k.k ,dd] O;;<br />

foH<strong>kk</strong>x½] <strong>ds</strong> ijke'kZ ls vc ;g fu.kZ; fd;k x;k gS fd <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa vkSj feyku djus okyksa <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr ekud fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;s tk,%μ<br />

¼1½ <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> ekud%<br />

¼d½ <strong>iz</strong>fr feuV 25 'kCn dh Vkbi dh U;wure xfr <strong>dk</strong>s ekudj vkSj O;o/<strong>kk</strong>u vkSj #<strong>dk</strong>oV] Fk<strong>dk</strong>u] vkuq"kafxd <strong>iz</strong>fØ;k,a vkfn<br />

<strong>dk</strong>j.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, NwV nsrs gq,] <strong>fganh</strong> VkbfiLV <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>frfnu 5400 'kCn Vkbi djus pkfg,A<br />

¼[k½ i= vkfn <strong>ds</strong> fy,] i= esa vk, gq, 'kCnksa dh la[;k gh fxuh tkuh pkfg,A irs] lacks/ku] vkfn <strong>ds</strong> fy, gj i= esa 60 'kCn tksM+<br />

fn, tk,aA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 150<br />

150


151<br />

¼x½ lkekU; lkexzh ls fd, tkus okys lh/ks Vkbfiax <strong>ds</strong> fy, gh mi;qZDr ekud ykxw g<strong>ksx</strong>kA vU; <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh lkexzh <strong>dk</strong>s bl vk/<strong>kk</strong>j<br />

ij ifjorZu djus <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh NwV vkSj nh tk,%μ<br />

¼i½ LVsafly <strong>dk</strong>Vuk<br />

25 <strong>iz</strong>fr'kr ¼vF<strong>kk</strong>Zr 100 'kCnksa <strong>dk</strong>s 125 'kCn ekuk pk,½A<br />

¼ii½ <strong>dk</strong>cZu yxkdj rhu ;k vf/kd<br />

25 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

<strong>iz</strong>frfyfi;ka rS;kj djus ij<br />

¼iii½ ikaMqfyfi ;k gLrfyf[kr lkexzh<br />

25 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

¼iv½ fooj.k<br />

100 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

fVIi.<strong>kh</strong>% u, HkrhZ fd, x, VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, mudh lsok <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Fke o"kZ esa 5000 'kCn <strong>iz</strong>frfnu <strong>dk</strong> ekud j[<strong>kk</strong> tk,A ftu VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s vaxzsth vkSj<br />

<strong>fganh</strong> Vkbfiax lkFk&lkFk djuh gksrh gS mu<strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> ;gh ekud j[<strong>kk</strong> tk,A<br />

¼2½ Vkbi dh gqbZ lkexzh <strong>dk</strong> feyku%<br />

gj rhu VkbfiLVksa <strong>ds</strong> fy, nks feyku djus okys j[ks tk,aA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@3@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 5-4-1989<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ekud iqu% fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lqfuf'pr djus dh n`f"V ls 6 vxLr] 1973 <strong>ds</strong> vñ'<strong>kk</strong>ñi= lañbZñ&11015@17@73&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼,dd½ n~okjk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> U;wure inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>ar fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd, x, FksA 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1981 <strong>ds</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ<br />

13035@3@80&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ n~okjk bu ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>dk</strong>s iqu% ifjpkfyr djrs gq, fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd vius<br />

rF<strong>kk</strong> vius lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, miyC/k inksa dh leh{<strong>kk</strong> dj yh tk, vkSj<br />

tgka U;wure in miyC/k u gksa ogka rR<strong>dk</strong>y mu<strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> U;wure inksa <strong>ds</strong> eku<strong>dk</strong>sa ij iqu% fopkj fd;k x;k gS rkfd<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> fy, visf{kr U;wure inksa <strong>ds</strong> eku<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s vkSj vf/kd ;qfDrlaxr cuk;k tk l<strong>ds</strong> ftlls fd vuko';d inksa dh<br />

jpuk u dh tk, ij lkFk gh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ij <strong>dk</strong>sbZ <strong>iz</strong>frdwy <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o u iM+s vkSj vko';d inksa <strong>dk</strong> l`tu H<strong>kh</strong> vklkuh ls fd;k tk l<strong>ds</strong>A<br />

bu ekeys ij fopkj djus <strong>ds</strong> fy, lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh v/;{krk esa ,d lfefr <strong>dk</strong> xBu fd;k x;k F<strong>kk</strong> ftlesa foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½<br />

lkaf[;dh foH<strong>kk</strong>x] j{<strong>kk</strong> ea=ky;] Mkd foH<strong>kk</strong>x] jsy ea=ky; rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> fu;a=d ,oa egkys[<strong>kk</strong> ijh{kd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frfuf/k lfEefyr FksA bl<br />

lfefr dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fopkj <strong>ds</strong> ckn foÙk ea=ky; dh lgefr ls vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, inksa dh<br />

U;wure la[;k <strong>ds</strong> ckjs esa bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1981 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vf/kØe.k esa fuEufyf[kr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>ar ykxw fd, tk,%μ<br />

¼I½ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

¼1½ <strong>iz</strong>R;sd ea=ky; rF<strong>kk</strong> Lora= foH<strong>kk</strong>x esa] ftl<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd lfpo gks] ,d lgk;d funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½<br />

¼2½ <strong>iz</strong>R;sd ,sls ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x esa tgka 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh gSa] ;k ftl<strong>ds</strong> varxZr 4 ;k 4 ls vf/kd<br />

lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; ;k miØe ,sls gSa ftlesa gj ,d esa 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh gSa] ,d ofj"B<br />

<strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh vF<strong>kk</strong>Zr~] mi&funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 13-4-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼x½ esa fu/<strong>kk</strong>Zfjr ukeZl <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ;g in lgk;d funs'kd <strong>ds</strong> in <strong>ds</strong> cnys ;k ml<strong>ds</strong> vfrfjDr gks ldrk gSA<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> Lo:i vkSj <strong>dk</strong>;Z dh ek=k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij funs'kd <strong>dk</strong> in cuk;k tk ldrk gSA<br />

¼3½ 50 ls de vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij ,d vuqoknd 50 ls 100 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij 2 vuqoknd] 101 ls 150<br />

vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij 3 vuqoknd] 151 ;k blls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh gksus ij 3 dfu"B vuqoknd rF<strong>kk</strong> ,d<br />

ofj"B vuqokndA<br />

(II) lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,%<br />

¼1½ 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>iz</strong>R;sd laacan~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d <strong>fganh</strong> vf/kdjh ¼lgk;d<br />

funs'kd] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½A<br />

¼2½ ¼d½ ^d* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, ¼j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj v/kZ lSfud cyksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½<br />

25 ls 125 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; eas ,d dfu"B vuqoknd] 126 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkj;ksa <strong>ds</strong> fy, nks&dfu"B<br />

vuqokndA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 151


¼[k½ ^^[k** rF<strong>kk</strong> ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

152<br />

¼1½ 25 ls 75 rd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;Zky; eas ,d dfu"B vuqokndA<br />

76 ls 125 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, nks dfu"B vuqokndA<br />

126 ls 175 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fy, rhu dfu"B vuqokndA<br />

175 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fy, rhu dfu"B vuqoknd rF<strong>kk</strong> ,d ofj"B vuqokndA<br />

¼2½ j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj v/kZ lSfud cyksa <strong>ds</strong> ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa ij H<strong>kh</strong>] tks ,d {ks= ls nwljs {ks= esa LF<strong>kk</strong>ukarfjr gksrs jgrs<br />

gSa] ;gh ekud ykxw gksaxsA<br />

¼3½ ^^[k** o ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,sls lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa tgka de ls de 25 vuqlfpoh; deZpkjh gksa] ,d <strong>fganh</strong><br />

VkbfiLV <strong>dk</strong> in fn;k tk,A ^^d** {ks= eas u, [<strong>kk</strong>sys tkus okys <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa H<strong>kh</strong> ;fn ^^d** {ks= esa fLFkr j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj<br />

v/kZ lSfud cyksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] tks ,d {ks= ls nwljs {ks= esa LF<strong>kk</strong>ukarfjr gksrs jgrs gSa] eas H<strong>kh</strong> ogh ekud ykxw gksaxsA<br />

3- iSjk 2 esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd, x, ^^vuqlfpoh; deZpkfj;kas** 'kCnksa <strong>ds</strong> varxZr os lH<strong>kh</strong> deZpkjh rF<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh '<strong>kk</strong>fey gSa ftu<strong>ds</strong> in vuqlfoph;<br />

<strong>dk</strong>;ks± <strong>ds</strong> fy, l`ftr fd, x, gSa pkgs os rduhdh ;k oSKkfud deZpkjh ;k vf/k<strong>dk</strong>jh gkassA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr ;fn rduhdh vkSj oSKkfud in bl rjg<br />

ls <strong>dk</strong>e <strong>ds</strong> fy, Lohd`r gksa ijUrq in/<strong>kk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s vuqlfpoh; <strong>dk</strong>;Z H<strong>kh</strong> lkSaik x;k gks rks vkarfjd <strong>dk</strong>;Z v/;;u ,dd n~okjk bl rjg <strong>ds</strong> deZpkfj;kas<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> Lo:i dh iM+rky djus <strong>ds</strong> ckn mUgs <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> lt`u <strong>ds</strong> fy, fxuk tk ldrk gSA<br />

4- bu ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa esa <strong>fganh</strong> inksa dh tks la[;k fu/<strong>kk</strong>Zfjr dh xbZ gS og U;wure gS rkfd budh O;oLF<strong>kk</strong> fcuk <strong>dk</strong>;Z v/;;u <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>oy<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa dh la[;k vkSj <strong>dk</strong>;kZy; fdl {ks= esa fLFkr gSa] <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij dh tk, rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ij <strong>iz</strong>frdwy vlj<br />

u iM+sA <strong>dk</strong>e dh ek=k vkSj Lo:i <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, fdlh H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa blls vf/kd inksa <strong>dk</strong> ;fn vkSfpR; gks rks mu<strong>dk</strong> l`tu <strong>dk</strong>;Z v/;;u<br />

<strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij fd;k tk ldrk gSA<br />

5- <strong>dk</strong>;Z v/;;u djrs le; mlh <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s gh /;ku eas u fy;k tk, tks bl le; fd;k tk jgk gS cfYd os <strong>dk</strong>;Z dh lkjh ensa fglkc esa yh tk,a<br />

tks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] fu;e] okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe vkfn dh vis{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>fganh</strong> eas ;k <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa es a fd, tkus t:jh gSaA dguk<br />

u g<strong>ksx</strong>k fd <strong>dk</strong>;Z v/;;u <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j dh ek=k <strong>dk</strong> v/;;uiwoZd ewY;kadu dj<strong>ds</strong> gh fd;k tkuk pkfg, u fd rnFkZ vk/<strong>kk</strong>j ijA<br />

6- ;g Li"V fd;k tkrk gS fd Åijfyf[kr 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1981 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa eas vuqoknd vkfn <strong>ds</strong> in<br />

igys ls l`ftr fd, tk pq<strong>ds</strong> gSa mUgs bl vk/<strong>kk</strong>j ij lekIr ugha fd;k tk,xk fd la'<strong>kk</strong>sf/kr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vuqlkj fu/<strong>kk</strong>Zfjr la[;k ls os<br />

vf/kd gSaA rF<strong>kk</strong>fi] <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> vfrfjDr ekax ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; eas lexz :i ls <strong>dk</strong>sbZ Qkyrw ik, tk,a rks<br />

mu<strong>ds</strong> lek;ksftr dh tk,aA<br />

7- vuqokn <strong>ds</strong> vykok vU; dbZ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z ,slk gS tks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vko';d gS] tSls <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong><br />

<strong>dk</strong> ifjpkyu djuk] <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ cukuk] <strong>fganh</strong> lykg<strong>dk</strong>j lfefr] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph o <strong>dk</strong>;Zo`r rS;kj djuk]<br />

deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> lh[kus <strong>ds</strong> fy, ukfer djuk] <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvkas <strong>dk</strong> vk;kstu djuk] vkfnA <strong>fganh</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong> vkadyu djrs le; bu<br />

enksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j <strong>dk</strong>s fglkc eas ugha fy;k tkuk pkfg,A ;g <strong>dk</strong>;Z fyfid deZpkfj;ksa n~okjk fd;k tkuk pkfg, ftldh O;oLF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j@orZeku<br />

eku<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij dh tk, rF<strong>kk</strong> tgka igys ls gh ;g <strong>dk</strong>e vuqoknd dj jgs gSa vkSj bl vk/<strong>kk</strong>j ij mudas inksa esa deh vkrh gks rks os bl <strong>dk</strong>e<br />

<strong>dk</strong>s djrs jgasaxsA tgka dgha bu ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa eas fu/<strong>kk</strong>Zfjr inksa dh U;wure la[;k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij Lohd`r deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> ikl iwjk <strong>dk</strong>e u gks ogka<br />

H<strong>kh</strong> os bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z djrs jgsaxsA<br />

8- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa eass <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> ek/;e ls <strong>iz</strong>f'k{k.k nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn djus <strong>ds</strong> fy, vuqokn<br />

<strong>dk</strong>;Z dh ek=k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij vko';d inksa <strong>dk</strong> l`tu fd;k tkuk pkfg, vkSj bl<strong>ds</strong> fy, U;wure inksa <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>sbZ ekunaM cukus dh vko';drk<br />

ugha gSA<br />

9- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, visf{kr inksa <strong>ds</strong> ltù <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k eas bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu eas fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekud vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

fnukad 13 v<strong>iz</strong>Sy] 1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlñ 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ eas igys ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqokn <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j <strong>ds</strong> ekud ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>ar gksaxsA<br />

10- ikap o"kZ ckn bu eku<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> iqujh{k.k fd;k tk,xkA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 152


153<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13035@3@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 22-7-2004<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ekud iqu% fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

<strong>ds</strong>Uæh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, igyh ckj <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ekud jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

fnukad 27 v<strong>iz</strong>Sy] 1981 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 13035@3@80&jkñ H<strong>kk</strong>ñ¼x½ n~okjk ifjpkfyr fd, x, FksA ;s ekud la'<strong>kk</strong>sf/kr dj<strong>ds</strong> fnukad<br />

5-4-1989 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 13053@3@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ n~okjk ifjpkfyr fd, x, FksA U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> eku<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s vkSj vf/kd ;qfDrlaxr ij<br />

cukus ij fopkj fd;k x;k rkfd vuqokn <strong>ds</strong> lkFk&lkFk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, vko';d in l`ftr fd, tk l<strong>ds</strong>aA rn~uqlkj]<br />

vuqokn vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr ekud fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd, tkrs g®%&<br />

1-1 ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> fy,<br />

¼i½ <strong>iz</strong>R;sd ea=ky; rF<strong>kk</strong> Lora= foH<strong>kk</strong>x esa] ftl<strong>dk</strong> iw.kZ<strong>dk</strong>fyd lfpo gks] ,d lgk;d funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½A<br />

¼ii½ <strong>iz</strong>R;sd ,sls ea=ky; ;k foH<strong>kk</strong>x esa tgka 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh g®] ;k ftl<strong>ds</strong> varxZr 4 ;k 4 ls vf/kd<br />

lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; ;k miØe ,sls g® ftlesa gj ,d esa 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh g®] ,d ofj"B<br />

<strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh vF<strong>kk</strong>Zr~ mi&funs'kd ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 13-4-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

esa fu/<strong>kk</strong>Zfjr ukeZl <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ;g in lgk;d funs'kd <strong>ds</strong> in <strong>ds</strong> cnys ;k ml<strong>ds</strong> vfrfjDr gks ldrk gSA<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> Lo:i vkSj <strong>dk</strong>;Z dh ek=k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij 12000μ16500@& #i, <strong>ds</strong> osrueku esa la;qDr funs'kd<br />

¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ ¼blh osrueku esa igys funs'kd½ <strong>dk</strong> in cuk;k tk ldrk gSA<br />

¼iii½ 50 ls de vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij ,d dfu"B vuqoknd] 50 ls 100 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij 2 dfu"B vuqoknd]<br />

101 ls 150 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa ij 3 vuqoknd] 151 ;k blls vf/kd vuqlfpoh; deZpkjh gksus ij 3 dfu"B<br />

vuqoknd rF<strong>kk</strong> ,d ofj"B vuqokndA<br />

1-2 lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

¼i½ 100 ;k 100 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>iz</strong>R;sd lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d ¯gnh vf/k<strong>dk</strong>jh [lgk;d<br />

funs'kd] ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½]A<br />

¼ii½ ¼d½ ^d* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, ¼j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj v/kZ lSfud cyksa <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½μ18 ls 125<br />

vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d dfu"B vuqoknd] 126 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, nks&dfu"B<br />

vuqokndA<br />

¼[k½ ^[k* rF<strong>kk</strong> ^x* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

¼1½ 18 ls 75 rd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; esa ,d dfu"B vuqokndA 76 ls 125 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, nks dfu"B vuqokndA 126 ls 175 vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fy, rhu dfu"B vuqokndA<br />

175 ls vf/kd vuqlfpoh; deZpkfj;ksa okys <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fy, rhu dfu"B vuqoknd rF<strong>kk</strong> ,d ofj"B vuqokndA<br />

¼2½ j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj v/kZ lSfud cyksa <strong>ds</strong> ^d* {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa ij H<strong>kh</strong>] tks ,d {ks= ls nwljs {ks= esa LF<strong>kk</strong>ukarfjr gksrs jgrs<br />

g®] ;gh ekud ykxw gksaxsA<br />

¼3½ ^[k* o ^x* {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>aæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ,sls lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa tgka de ls de 25 vuqlfpoh; deZpkjh gksa] ,d ¯gnh<br />

VkbfiLV <strong>dk</strong> in fn;k tk,A ^d* {ks= esa u, [<strong>kk</strong>sys tkus okys <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa H<strong>kh</strong> ;fn de ls de 25 vuqlfpoh; deZpkjh gksa<br />

rks ,d ¯gnh VkbfiLV in fn;k tk,A ^d* {ks= esa fLFkr j{<strong>kk</strong> lsukvksa vkSj v/kZlSfud cyksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] tks ,d {ks= ls nwljs<br />

{ks= esa LF<strong>kk</strong>ukarfjr gksrs jgrs g®] esa H<strong>kh</strong> ogh ekud ykxw gksaxsA<br />

1-3 ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> fy, vU; in%&<br />

¼i½ vuqokn <strong>ds</strong> vykok vU; dbZ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z ,slk gS tks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vko';d gS] tSls<br />

<strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> ifjpkyu djuk] <strong>iz</strong>xfr fjiksVZ cukuk] ¯gnh lykg<strong>dk</strong>j lfefr] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa dh <strong>dk</strong>;Zlwph o<br />

<strong>dk</strong>;Zo`Ùk rS;kj djuk] deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s ¯gnh lh[kus <strong>ds</strong> fy, ukfer djuk] <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu djuk vkfnA ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

vkSj lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa bl <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr inksa dh vuq'kalk dh tkrh gS%&<br />

¼d½ voj Js.<strong>kh</strong> fyfid ¼¯gnh VkbfiLV½ <strong>dk</strong> ,d in ;g in igys ls vfLrRo esa gS tSlkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 5-4-1989<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13035@3@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ esa mfYyf[kr gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 153


154<br />

¼[k½ lgk;d <strong>dk</strong> ,d in] mu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa rF<strong>kk</strong> lgk;d ;k ml<strong>ds</strong> led{k in mu lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa] tgka<br />

vuqlfpoh; deZpkfj;ksa dh la[;k ¼xzqi ^Mh* <strong>dk</strong>s NksM+dj½ de ls de 310 gSA<br />

¼ii½ ;g lqfuf'pr dj fy;k tk, fd tgka mDr <strong>dk</strong>;ks± <strong>ds</strong> fy, lgk;d ;k led{k in igys ls Lohd`r gS] ogka vfrfjDr in vuq'kaflr<br />

u fd;k tk,A<br />

2- ^vuqlfpoh; deZpkfj;ksa] ls lH<strong>kh</strong> deZpkfj;ksa ls ¼Js.<strong>kh</strong> ^?k* <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj½ gS ftu<strong>ds</strong> in fyfid oxhZ; <strong>dk</strong>;ks± <strong>ds</strong> fy, eatwj<br />

fd, x, g® Hkys gh os rduhdh ;k oSKkfud deZpkjh ;k vf/k<strong>dk</strong>jh gksaA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr ftu rduhdh vkSj oSKkfud deZpkfj;ksa@vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s<br />

vuqlfpoh; <strong>dk</strong>;Z ¼tSls fVIi.k] <strong>iz</strong>k:i.k] i= ys[ku] ys[<strong>kk</strong>dj.k vkfn½ lk®ik x;k gS mu<strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> ¯gnh inksa dh x.kuk esa '<strong>kk</strong>fey fd;k tk,A<br />

3- bu ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa esa ¯gnh inksa dh tks la[;k fu/<strong>kk</strong>Zfjr dh xbZ gS og U;wure gS rkfd budh O;oLF<strong>kk</strong>] fcuk <strong>dk</strong>;Z v/;;u <strong>ds</strong>] <strong>ds</strong>oy<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa dh la[;k vkSj <strong>dk</strong>;kZy; fdl {ks= esa fLFkr gS] <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij dh tk, rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u ij <strong>iz</strong>frdwy vlj<br />

u iM+sA <strong>dk</strong>e dh ek=k vkSj Lo:i <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, fdlh H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa blls vf/kd inksa <strong>dk</strong> ;fn vkSfpR; gks rks mu<strong>dk</strong> l`tu <strong>dk</strong>;Z v/;;u<br />

<strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij fd;k tk ldrk gSA<br />

4- <strong>dk</strong>;Z v/;;u djrs le; mlh <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s gh /;ku esa u fy;k tk, tks bl le; fd;k tk jgk gS cfYd os <strong>dk</strong>;Z dh lkjh ensa fglkc esa yh<br />

tk,a tks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] fu;e] okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe vkfn dh vis{<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> vuqlkj ¯gnh esa ;k nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa ¼¯gnh vkSj vaxzsth½ esa fd, tkus<br />

t:jh g®A dguk u g<strong>ksx</strong>k fd <strong>dk</strong>;Z v/;;u <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j dh ek=k <strong>dk</strong> /;kuiwoZd ewY;kadu dj<strong>ds</strong> gh fd;k tkuk pkfg, u fd rnFkZ vk/<strong>kk</strong>j ijA<br />

5- ;g Li"V fd;k tkrk gS fd ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqoknd vkfn <strong>ds</strong> in iwoZ <strong>ds</strong> eku<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij igys ls l`ftr fd, tk pq<strong>ds</strong> g® mUgsa<br />

bl vk/<strong>kk</strong>j ij lekIr ugha fd;k tk,xk fd la'<strong>kk</strong>sf/kr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vuqlkj fu/<strong>kk</strong>Zfjr la[;k ls os vf/kd g®A rF<strong>kk</strong>fi] <strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> vfrfjDr ekax<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; esa lexz :i ls Qkyrw ik, tkus okys inksa ls lek;ksftr dh tk,aA<br />

6- <strong>ds</strong>aæh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa esa ¯gnh <strong>ds</strong> ek/;e ls <strong>iz</strong>f'k{k.k nsus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k lkexzh <strong>dk</strong> vuqokn djus <strong>ds</strong> fy, vuqokn <strong>dk</strong>;Z<br />

dh ek=k <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij vko';d inksa <strong>dk</strong> l`tu fd;k tkuk pkfg, vkSj bl<strong>ds</strong> fy, U;wure inksa <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ ekunaM cukus dh vko';drk ugha gSA<br />

7- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, visf{kr inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fu/<strong>kk</strong>Zfjr ekud vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

fnukad 13 v<strong>iz</strong>Sy] 1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 13017@1@81&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½ ¼<strong>iz</strong>fr layXu½ esa igys ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqokn <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;ZH<strong>kk</strong>j <strong>ds</strong> ekud ekxZn'<strong>kh</strong>Z<br />

fln~/<strong>kk</strong>ar gksaxsA<br />

8- ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu funs'kd] ¼deZpkjh fujh{k.k ,dd½ foÙk ea=ky; n~okjk mudh fnukad 26-12-2003 dh vUrfoZH<strong>kk</strong>xh; fVIi.<strong>kh</strong><br />

lañ 526@,lñvkbZñ;wñ@2003 esa fn, x, vuqeksnu ls tkjh fd;k tkrk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@5@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 27-8-1992<br />

fo"k;%<br />

<strong>ds</strong>aæh; lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, U;wure ¯gnh <strong>ds</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

mi;qZDr fo"k; ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 27-4-1981 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k&13035@3@80μjkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> iSjk&4 esa ;g dgk x;k gS fd<br />

foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ <strong>ds</strong> 6 tqykbZ] 1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ ,Q&7 ¼2½&bZñ&leUo;@79 rF<strong>kk</strong> 7 fnlacj] 1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ<br />

,Q&17 ¼18½bZñ&leUo;@79 n~okjk lH<strong>kh</strong> ;kstuk&fHkUu ¼uku&Iyku½ u, inksa <strong>ds</strong> l`tu ij lkekU; jksd yxk nh xbZ F<strong>kh</strong> vkSj ;s funs'k fn, x, Fks fd<br />

,sls inksa <strong>ds</strong> l`tu ij gksus okys [kpZ <strong>ds</strong> cnys esa cjkcj dh cpr fn[<strong>kk</strong>bZ tk,A ijarq ] foÙk ea=ky; ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ <strong>ds</strong> gh 3 vDrwcj] 1979 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

Kkiu lañ 7¼16½&bZñ&leUo;@79 n~okjk] vU; inksa <strong>ds</strong> lkFk&lkFk] lkafof/kd vis{<strong>kk</strong>vksa dh iwfrZ <strong>ds</strong> fy, vko';d inksa <strong>dk</strong>s mDr lkekU; cSu ls<br />

eqDr&dj fn;k x;k gSA ;g NwV lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>dk</strong> vuqikyu@<strong>dk</strong>;kZUo;u lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vko';d inksa <strong>ds</strong> l`tu ij H<strong>kh</strong> ykxw gSA<br />

vr% ea=ky; vkfn mDr ekxZn'<strong>kh</strong>Z fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vuqlkj U;wure ¯gnh <strong>ds</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> fy, vko';d <strong>iz</strong>Lrko cuk ldrs g®A<br />

¼2½ bl <strong>laca</strong>/k esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 13035@4@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ fnukad 12-7-88 dh<br />

vksj vkdf"kZr fd;k tkrk gS ftlesa O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 10¼4½&bZñ ¼leUo;½@85 fnukad 8-6-1988 mYys[k fd;k x;k gS vkSj<br />

ftlesa ;g Li"V fd;k x;k gS fd ,sls <strong>iz</strong>Lrkoksa ij tgka jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> vuqikyu <strong>ds</strong> fy, in l`ftr djus <strong>dk</strong> ekeyk gks] <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud<br />

ea=ky; <strong>ds</strong> lfpo <strong>laca</strong>f/kr foÙ<strong>kh</strong>; lykg<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ijke'kZ ls rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa foÙk ea=ky; <strong>ds</strong> ijke'kZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk cuk, x, rF<strong>kk</strong> tkjh<br />

fd, x, ekxZn'<strong>kh</strong>Z funs'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj 'kfDr <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dj ldrs g®A mu<strong>ds</strong> bl Li"Vhdj.k <strong>ds</strong> vuqlkj lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k tkrk<br />

gS fd mi;qZDr funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s lH<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> /;ku esa yk;k tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-1(NEW).PM6.5 154


<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13035@3@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 23-4-1991<br />

fo"k;%<br />

155<br />

<strong>ds</strong>aæh; <strong>fganh</strong> lfefr dh flQkfj'k&<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku 12 vDrwcj] 1989 <strong>dk</strong>s vk;ksftr <strong>ds</strong>aæh; <strong>fganh</strong> lfefr dh cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Rr <strong>ds</strong> iSjk la[;k 3-6 esa dh xbZ<br />

flQkfj'k] tks uhps mn`r gS] dh vksj fnykus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS%<br />

^^lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s funsZ'k fn, tk,a fd os <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus ls <strong>laca</strong>f/kr iSuy <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz fØ;kfUor djsa rF<strong>kk</strong> foRr<br />

ea=ky; H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> ckjs esa vf/kd mnkj n`f"V<strong>dk</strong>s.k viuk,A**<br />

2- ;gka ;g mYys[kuh; gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@lacn~/k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr in <strong>ds</strong>aæh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> vUrxZr<br />

vkrs g® vkSj bUgsa Hkjus dh <strong>dk</strong>jZokbZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk gh dh tkrh gS] tks ;g lqfuf'pr djrk gS fd bu inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, rS;kj fd, x,<br />

iSuy rqjUr fØ;kfUor fd, tk,aA ysfdu v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr in mi;qZDr lsok <strong>ds</strong> vUrxZr ugha vkrs g®( blfy, ;g vko';d<br />

gS fd ,sls inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fufeRr rS;kj fd, x, iSuyksa ij <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x dh iwjh fuxjkuh jgs vkSj os ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz fØ;kfUor fd, tk,aA<br />

3- vr% ;g vuqjks/k gS fd lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, l`ftr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy,<br />

le;&le; ij rS;kj fd, x, iSuyksa <strong>dk</strong>s ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz fØ;kfUor djus <strong>ds</strong> fufeRr <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsa vkSj dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s<br />

H<strong>kh</strong> voxr djkus <strong>dk</strong> d"V djsa rkfd <strong>ds</strong>aæh; <strong>fganh</strong> lfefr dh vxyh cSBd esa lfefr <strong>dk</strong>s bl ckjs esa lwpuk nh tk l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12@6@90 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 12-5-1994<br />

fo"k;%<br />

<strong>ds</strong>aæh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok&<strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s lekIr dj<strong>ds</strong> fdQk;r fn[<strong>kk</strong>;k tkukA<br />

foRr ea=ky; us lj<strong>dk</strong>jh [kpZ esa fdQk;r djus <strong>ds</strong> mn~ns'; ls ftu enksa esa dVkSrh djus <strong>ds</strong> fiNys dqN le; esa vkns'k tkjh fd, g® ]muesa<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> inksa esa dVkSrh dh en H<strong>kh</strong> '<strong>kk</strong>fey gSA ;s vkns'k ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> dqy inksa esa dVkSrh djus <strong>ds</strong> fy, g®] ijUrq ns[kus esa vk;k gS<br />

fd dqN ekeyksa esa <strong>fganh</strong> ls <strong>laca</strong>f/kr inksa esa gh dVkSrh dh tk jgh gSA<br />

2- ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> in eq[;r% lkafof/kd vis{<strong>kk</strong>vksa dh iwfrZ <strong>ds</strong> fy, l`ftr fd, x, g®A ;gh <strong>dk</strong>j.k gS fd O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

8-6-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 10¼4½&bZ¼leUo;½@85 esa <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpoksa <strong>dk</strong>s vf/k<strong>dk</strong>j fn, x, g® fd os vius foRr lykg<strong>dk</strong>jksa<br />

<strong>ds</strong> ijke'kZ ls vkSj foRr ea=ky; dh lykg ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl <strong>laca</strong>/k esa rS;kj vkSj tkjh fd, x, ekxZfunsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, in l`ftr dj ldrs g®A vc ;fn <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s fdQk;r fn[<strong>kk</strong>us <strong>ds</strong> fy, lekIr fd;k tk,xk rks <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x<br />

esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong>s /kD<strong>dk</strong> yxsxkA<br />

3- vr% <strong>ds</strong>aæh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa '<strong>kk</strong>fey lH<strong>kh</strong> dSMj ;wfuVksa ls vuqjks/k gS fd <strong>fganh</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> inksa <strong>dk</strong>s lekIr djus ls igys os jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x dh lykg ys ysa vkSj ,sls inksa <strong>dk</strong>s lekIr djus <strong>ds</strong> vkSfpR; <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> Li"V :i ls n'<strong>kk</strong>Z;saA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 10¼4½—LF<strong>kk</strong>ñ¼leUo;½@85] fnukad 8-6-1988<br />

fo"k;%<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s of/kZr foÙ<strong>kh</strong>; 'kfDr;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>R;k;kstuA<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s of/kZr foÙ<strong>kh</strong>; 'kfDr;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;k;kstu <strong>dk</strong> fo"k; fiNys dqN le; ls lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fopkjk/<strong>kh</strong>u jgk gSA vc<br />

;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd dqN {ks=ksa esa ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa dh foÙ<strong>kh</strong>; 'kfDr;ka bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vuqca/k esa nh xbZ lhek rd c


156<br />

foÙk ea=ky;] O;; foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 08-06-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 10¼4½&LF<strong>kk</strong>ñ¼leUo;½@85 <strong>dk</strong> vuqca/k<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>R;k;ksftr of/kZr 'kfDr;ka<br />

Øñ lañ 'kfDr <strong>dk</strong> Lo:i of/kZr 'kfDr;ka<br />

1- xSj&gdnkj vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, gokbZ ;k=k <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo&iwjh 'kfDr;ka c'krsZ fd O;; <strong>dk</strong>s '<strong>kh</strong>"kZ ^^;k=k<br />

[kpZ** <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u vkoaVu <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj j[<strong>kk</strong> tk,A<br />

2- LVkQ <strong>dk</strong>jksa dh eatwjh <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo&iwjh 'kfDr;ka<br />

3- fo'ks"k lTtk] QuhZpj@lkt lkeku ij <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo&iwjh 'kfDr;ka<br />

vlkekU; vf/kd O;;<br />

4- Ldheksa <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u <strong>iz</strong>nku dh xbZ ;kstukxr <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo lH<strong>kh</strong> ^^[k**] ^^x** vkSj^^?k** inksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

ifj;kstukvksa <strong>ds</strong> fy, inksa <strong>dk</strong> l`tu 'kfDr;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dj ldrs g® c'krsZ fd laLF<strong>kk</strong>iu ij O;; ifj;kstuk ykxr <strong>ds</strong><br />

10% <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj gks vkSj l`ftr fd, tkus okys in fu/<strong>kk</strong>Zfjr eku<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuq:i gksaA<br />

;fn ekud u gksa rks inksa <strong>ds</strong> l`tu ls igys ekud v/;;u djk;k tk,A lewg<br />

^^d** inksa <strong>ds</strong> l`tu <strong>ds</strong> fy, foÙk ea=h th <strong>dk</strong> vuqeksnu visf{kr gSA<br />

5- ,d ;kstuk 'k<strong>kh</strong>"kZ ls fdlh nwljs ;kstuk fons'<strong>kh</strong> eqnzk varxzZLr okys ekeyksa <strong>dk</strong>s NksM+dj <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>dk</strong>s iwjh 'kfDr;ka]<br />

'<strong>kh</strong>"kZ esa fuf/k;ksa <strong>dk</strong> iqufoZfu;kstu<br />

c'krsZ fd%<br />

(i) ;kstuk vof/k <strong>ds</strong> nkSjku Ldheksa <strong>ds</strong> fy, vkoaVuksa ls vf/kd opu cn~/krk,a u<br />

dh tk,( vkSj<br />

(ii) iwathxr ls jktLo vkSj jktLo ls iwathxr <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>sbZ iqfufoZfu;kstu u fd;k<br />

tk,A<br />

¼lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ikl bl <strong>laca</strong>/k esa <strong>dk</strong>sbZ 'kfDr;ka ugha gS½<br />

6- 20 djksM+ #i;s dh ykxr rd dh <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky; lkekU; O;; lfefr dh <strong>iz</strong>fØ;k <strong>dk</strong>s viukus rF<strong>kk</strong> ;kstuk<br />

;kstukxr Ldheksa <strong>ds</strong> fy, eatwjh<br />

vk;<strong>ksx</strong> dh vkSj vU; ewY;kadu ,tsafl;ksa <strong>ds</strong> er <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> i'pkr~ 20 djksM+<br />

#i;s rd dh 'kfDr;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dj ldrs gSaA<br />

7- ;kstuk&fHkUu Ldheksa dh eatwjh <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo 4 djksM+ #ñ rd<br />

8- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, inksa <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo vius foÙk lykg<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> ijke'kZ ls foÙk ea=ky;<br />

dh eatwjh <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko<br />

dh lykg ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl <strong>laca</strong>/k esa rS;kj vkSj tkjh fd, x, <strong>dk</strong>;Z<br />

ekxZ funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj 'kfDr;ksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dj ldrs gSaA<br />

9- ;k=k&[kpZ <strong>ds</strong> fy, vfrfjDr O;oLF<strong>kk</strong> ekStwnk O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> 10% rd <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>flud ea=ky;ksa <strong>ds</strong> lfpo&c'krsZ fd fuf/k;ka<br />

iqufoZfu;kstu n~okjk <strong>iz</strong>kIr dh tk l<strong>ds</strong>aA<br />

10- ,dy VsaMj <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij eksy&rksy fd, ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius foÙ<strong>kh</strong>; lykg<strong>dk</strong>jksa <strong>ds</strong> ijke'kZ ls Øe'k% 60 yk[k<br />

x, Bs<strong>dk</strong>sa vFkok LokfeRo Lo:i dh enksa vkSj 40 yk[k #i;s rdA<br />

dh [kjhn<br />

11- lj<strong>dk</strong>jh {ks= <strong>ds</strong> miØeksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s vius foÙ<strong>kh</strong>; lykg<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ijke'kZ ls iwjh<br />

deZpkfj;ksa@<strong>dk</strong>exkjksa <strong>ds</strong> osru esa la'<strong>kk</strong>s/ku<br />

'kfDr;ka&c'krsZa fd <strong>iz</strong>Lrko eaf=eaMy@eaf=eaMy lfefr;ksa n~okjk fu/<strong>kk</strong>Zfjr funsZ'<strong>kk</strong>sa]<br />

ekxZ&funsZ'<strong>kk</strong>sa vkSj mPpre lhekvksa dh iqf"V djrs gSaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 13034@34@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 16-4-1992<br />

fo"k;%—fujh{k.k ,oa ekuhVfjax <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tu] cSB<strong>dk</strong>sa] lEesyuksa] ifjxksf"B;ksa esa vkeaf=r O;fDr;ksa n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fgUnh esa fopkj<br />

O;Dr djuk vkSj <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkSj vU; <strong>dk</strong>;Zfof/k lkfgR; <strong>dk</strong> vuqoknA<br />

mi;qZDr fo"k; ij v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu ¼[kaM&3½ esa dh xbZ<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa esa fuEufyf[kr flQkfj'ksa H<strong>kh</strong> dh gSaA<br />

en la[;k 1 % fujh{k.k rF<strong>kk</strong> ekfuVfjax<br />

lfefr us ;g flQkfj'k dh gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>jxj :i ls <strong>dk</strong>;kZUo;u gsrq fujh{k.k rF<strong>kk</strong> ekuhVfjax O;oLF<strong>kk</strong> etcwr djuk vko';d<br />

gSA bl<strong>ds</strong> fy, vuqokn <strong>dk</strong>;Z vkSj fujh{k.k rF<strong>kk</strong> ekuhVfjax <strong>ds</strong> fy, vyx&vyx LVkQ dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

2- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh ;g flQkfj'k Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k<br />

12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼H<strong>kk</strong>ñ½ fnukad 28-1-1992 n~okjk tkjh fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

3- bl <strong>laca</strong>/k esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 13035@3@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 5-4-1989 dh vksj<br />

vkdf"kZr fd;k tkrk gS ftlesa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd os mDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa fn, ekxZn'<strong>kh</strong>Z<br />

fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>ds</strong> vuqlkj vius ea=ky;ksa foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>jxj <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, inksa <strong>dk</strong> l`tu djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 156


157<br />

4- lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>ds</strong> ifj<strong>iz</strong>s{; esa lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls iqu% vuqjks/k gS fd<br />

os mi;ZqDr <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA os bls lH<strong>kh</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk,a rF<strong>kk</strong> bl<strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA<br />

en la[;k 9¼1½% foH<strong>kk</strong>xh; cSB<strong>dk</strong>sa] lEesyuksa rF<strong>kk</strong> ifjxksf"B;ksa esa vkeaf=r O;fDr;ksa n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa fopkj O;Dr djuk<br />

lfefr us flQkfj'k dh gS fd cSB<strong>dk</strong>sa] lEesyuksa] ifjxksf"B;ksa esa vkeaf=r O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s vius fopkj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa O;Dr djus <strong>ds</strong> fy,]<br />

<strong>iz</strong>ksRlkfgr fd;k tk,A<br />

2- lfefr dh mDr flQkfj'k eku yh xbZ gS rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la[;k 12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼H<strong>kk</strong>ñ½<br />

fnukad 28-1-1992 n~okjk tkjh fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os d`i;k mi;qZDr <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djsaA<br />

en la[;k 12 % <strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkSj vU; <strong>dk</strong>;Zfof/k lkfgR;<br />

lfefr us flQkfj'k dh gS fd ftu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn esa vH<strong>kh</strong> rd ftu <strong>dk</strong>sMksa] eSuqvyksa vkSj <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; <strong>ds</strong> vuqokn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e iwjk<br />

djus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 30 fnlacj] 1998 <strong>ds</strong> ladYi <strong>ds</strong> varxZr jk"Vªifr th <strong>ds</strong> vkns'<strong>kk</strong>uqlkj le; lhek <strong>ds</strong> vanj vF<strong>kk</strong>Zr o"kZ<br />

1991 ¼j{<strong>kk</strong> ea=ky; <strong>ds</strong> lanHkZ esa 1994&95½ <strong>ds</strong> var rd iwjk dj fy;k tk,A pwafd o"kZ 1991 lekIr gks x;k gS vr% vc ;g y{; 1992 <strong>ds</strong> vanj<br />

vko';d :i ls iw.kZ dj fy;k tk,A<br />

2- lfefr dh ;g flQkfj'k eku yh xbZ gS vkSj lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> fu.kZ; bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi lañ 12019@10@91&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼H<strong>kk</strong>ñ½ fnukad<br />

28-1-1992 n~okjk tkjh fd;k tk pq<strong>dk</strong> gSA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls iqu% vuqjks/k gS fd bl <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, fu/<strong>kk</strong>Zfjr le; lhek <strong>dk</strong> fo'ks"k /;ku j[<strong>kk</strong> tk, rF<strong>kk</strong> os vius&vius<br />

<strong>dk</strong>sM@eSuqvy vkSj vU; <strong>dk</strong>;Z fof/k lkfgR; vn~;ru :i esa vius lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa laforfjr djk,a] <strong>iz</strong>fØ;k lkfgR; esa la'<strong>kk</strong>s/ku djk,a rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong><br />

fy, lj<strong>dk</strong>jh eqnz.<strong>kk</strong>y; <strong>dk</strong>s psd iksbUV cukrs gq, bl ij iwjh fuxjkuh j[ksaA<br />

4- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os mi;qZDr funs'<strong>kk</strong>sa ij leqfpr <strong>dk</strong>jZokbZ djsa rF<strong>kk</strong> bUgsa vius lH<strong>kh</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj<br />

LokfeRo ,oa fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk,a rF<strong>kk</strong> bu<strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsaA<br />

5- d`i;k] bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@7@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 28-1-1988<br />

fo"k; % <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa miØeksa cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa vk'kqfyfid inksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikrA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 20 vxLr] 1987 <strong>ds</strong> lela[;d <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu eas ;s funs'k fn, x, Fks fd ^^d** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa<br />

eas vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> dqy inksa esa ls de ls de 25 <strong>iz</strong>fr'kr inksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid gksus pkfg, vkSj ^^d** {ks= esa fLFkr lacn~/k vkSj<br />

v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe ;k dEiuh ;k cSad vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vk'kqfyfid<br />

<strong>ds</strong> dqy inksa es de ls de 50 <strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid gksus pkfg,A ^^[k** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lfpoky;ksa o<br />

lacn~/k ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe ;k dEiuh ;k cSad vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa<br />

vk'kqfyfid <strong>ds</strong> inksa ij de ls de 25 <strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid gksus pkfg,A<br />

2- bl ckr ij bl foH<strong>kk</strong>x eas fopkj gks jgk F<strong>kk</strong> fd ^^x** {ks= <strong>ds</strong> fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@lacn~/k ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe ;k dEiuh ;k cSad vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vk'kqfyfid <strong>ds</strong> in ij <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys<br />

vk'kqfyfid fdl vuqikr esa gksus pkfg,A ^^x** {ks= esa <strong>fganh</strong> esa visf{kr <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd ^^x** {ks= esa fLFkr<br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe<br />

;k dEiuh ;k cSad vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa vk'kqfyfid <strong>ds</strong> de ls de 10 <strong>iz</strong>fr'kr inksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid gksus pkfg,A ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

esa 10 ls de vk'kqfyfid gSa] ogka H<strong>kh</strong> de ls de ,d vk'kqfyfid <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi esa <strong>iz</strong>f'kf{kr gksuk pkfg,A ;g y{; <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> ek/;e<br />

ls ijh{<strong>kk</strong> nsdj pqus x, mEehnokjksa dh HkrhZ vkSj vaxszth vk'kqfyfi <strong>ds</strong> ek/;e ls HkrhZ gq, vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k nsdj<br />

31 ekpZ] 1990 rd <strong>iz</strong>kIr fd;k tk,A<br />

3- vH<strong>kh</strong> ;g U;wure vuqikr ^^x** {ks= <strong>ds</strong> <strong>ds</strong>oy mu uxjksa esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ykxw g<strong>ksx</strong>k] tgka jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g<br />

ea=ky; <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong>anz py jgs gSaA bl le; ftu uxjksa esa ,sls <strong>ds</strong>anz py jgs g®] os gSa%&<br />

iw.kZ<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz % Jhuxj] enzkl] gSnjkckn] <strong>dk</strong>sphu] <strong>dk</strong>s;EcVwj] fo'<strong>kk</strong>[<strong>kk</strong>iVue] dydÙ<strong>kk</strong>] Hkqous'oj]<br />

xqokgkVh rF<strong>kk</strong> cSaxywjA<br />

va'k<strong>dk</strong>fyd <strong>ds</strong>anz % f=osUnze] xaxrksd] f'kykax rF<strong>kk</strong> bEQkyA<br />

4- ;g Li"V fd;k tkrk gS fd mijksDr iSjk 2 esa fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikr <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy,<br />

U;wure vuqikr gS] ftUgs 31 ekpZ]1990 rd iwjk djuk gSA ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa buls T;knk <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh vko';drk gks]<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 157


158<br />

rks ml vuqikr ls T;knk H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys mEehnokjksa <strong>dk</strong>s lh/<strong>kh</strong> HkrhZ n~okjk fy;k tk ldrk gSA ;g H<strong>kh</strong> Li"V fd;k tkrk gS fd mijksDr<br />

fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikrksa <strong>ds</strong> iwjk gks tkus <strong>ds</strong> ckn H<strong>kh</strong> vaxszth vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkrk jguk pkfg,]<br />

tc rd lH<strong>kh</strong> vk'kqfyfid <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr ugha dj ysrsA<br />

5- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd ^^x** {ks= esa iSjk 3 esa fn, uxjksa esa fLFkr vius lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>dk</strong>s rF<strong>kk</strong><br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa] cSa<strong>dk</strong>as vkfn <strong>dk</strong>s vko';d funs'k nsus dh d`ik djsa] ftlls fd bu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa iSjk 2 esa<br />

fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikr 31 ekpZ] 1990 rd iwjk fd;k tk l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@14@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½] fnukad 1-2-1988<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

<strong>ds</strong>anzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh 17 flrEcj] 1987 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa fn, x, lq>koksa <strong>ds</strong> vuqlkj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fganzh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u eas rsth<br />

ykus <strong>ds</strong> fy, <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 1@14013@12@87& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 27 uoEcj] 1987<br />

<strong>ds</strong> n~okjk nsoukxjh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> fuEukuqlkj vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k gS%&<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa eas dqy VkbijkbVjksa esa ls de ls de 25 <strong>iz</strong>fr'kr VkbijkbVj nsoukxjh <strong>ds</strong><br />

miyC/k gksus pkfg,aA<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ;g vuqikr 50 <strong>iz</strong>fr'kr gksuk pkfg,A<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa leLr VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> de ls de 25 <strong>iz</strong>fr'kr nsoukxjh esa VkbijkbVj<br />

gksus pkfg,aA<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa vkSj nwljs <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa dqy VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> de ls de 10 <strong>iz</strong>fr'kr nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj<br />

gksus pkfg,aA<br />

2- <strong>ds</strong>anzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh mijksDr cSBd esa ;g H<strong>kh</strong> lq>ko fn;k x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> Vad.k tkuus<br />

okys VkbfiLVksa <strong>dk</strong> H<strong>kh</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k tkuk pkfg,a rkfd <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z dh ek=k c


159<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 1@14013@9@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½] fnukad 9-2-1990<br />

fo"k;%μjktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, nsoukxjh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 1@13011@1@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼d&1½] fnukad 22 uoEcj] 1976 esa <strong>ds</strong>anzZzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>dk</strong>s [kjhnus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa fuEu y{; fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd, x, Fks%&<br />

¼d½ ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ,d H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> VkbijkbVj ugha gS muesa de ls de ,d <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> VkbijkbVj [kjhn fy;k tk,A<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh <strong>dk</strong> ,d VkbijkbVj igys ls gS] os <strong>dk</strong>;kZy; o"kZ esa [kjhns tkus okys<br />

dqy VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> de ls de 50 <strong>iz</strong>fr'kr nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj [kjhnsaA<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> ,d VkbijkbVj igys ls gS] os <strong>dk</strong>;kZy; o"kZ esa [kjhns tkus okys dqy<br />

VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> de ls de 25 <strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> VkbijkbVj [kjhnsaA<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa tgka] <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> de ls de ,d VkbijkbVj miyC/k gS] os <strong>dk</strong>;kZy; o"kZ esa [kjhns tkus okys dqy<br />

VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> de ls de 10 <strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> VkbijkbVj [kjhnsaA<br />

2- <strong>fganh</strong> VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa ;s y{; 1976&77 ls yxkrkj <strong>iz</strong>fro"kZ okf"kZd <strong>dk</strong>;Zdzeksa esa nksgjk, tkrs jgs gSaA<br />

3- <strong>fganh</strong> VkbijkbVjksa dh miyC/krk <strong>ds</strong> ckjs esa tks vkadM+s <strong>iz</strong>kIr gq, gS muls irk pyrk gS fd vusd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa essa vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> nsoukxjh<br />

VkbijkbVjksa dh la[;k cgqr gh de gSA lacn~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> fujh{k.k <strong>ds</strong> le; <strong>iz</strong>k;% ;g ns[kus esa vk;k gSa fd mu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa H<strong>kh</strong><br />

nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikr ls cgqr de la[;k esa gSA lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa lj<strong>dk</strong>j dh uhfr <strong>ds</strong> vuqlkj fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikr esa fgLls esa<br />

<strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kl esa dfBukbZ gksrh gSA<br />

4- <strong>ds</strong>anzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh 27-7-1989 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa bl fo"k; ij fopkj fd;k x;k rF<strong>kk</strong> dqN flQkfj'ksa dh xbZ gSaA bu<br />

flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn nsoukxjh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa mi;qZDr iSjk&1 esa o.kZu fd, x, funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku esa<br />

fuEukuqlkj fu.kZ; fy;k x;k gS%&<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa dqy VkbijkbVjksa esa ls de ls 30% VkbijkbVj nsoukxjh <strong>ds</strong><br />

miyC/k gksus pkfg,A<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa <strong>dk</strong>s NksM+ dj 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ;g vuqikr 60% gksuk pkfg,A<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa leLr VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> de ls de 30% nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj<br />

gksus pkfg,A<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa vkSj nwljs <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa dqy VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> de ls de 12% nsoukxjh <strong>ds</strong><br />

VkbijkbVj gksus pkfg,A<br />

5- ;g H<strong>kh</strong> fu.kZ; fy;k x;k gS fd tc rd fdlh ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; vkfn esa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> vuqikr iSjk 4 esa n'<strong>kk</strong>Z, x,<br />

vuqikr <strong>ds</strong> vuqlkj ugha gks tkrk gS rc rd ,sls ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>ds</strong>oy nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj gh [kjhns tk,a rF<strong>kk</strong> jkseu <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ<br />

VkbijkbVj u [kjhnk tk,A vxj jkseu <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ ekStwnk VkbijkbVj uk<strong>dk</strong>jk gks tk, rks mldh txg H<strong>kh</strong> nsoukxjh <strong>dk</strong> VkbijkbVj gh [kjhnk tk,A<br />

6- ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa iSjk 4 esa n'<strong>kk</strong>Z, x, vuqikr ls vf/kd nsoukxjh VkbijkbVjksa dh t:jr eglwl dh tk, rks bl vuqikr ls<br />

vf/kd nsoukxjh VkbijkbVj [kjhns tk ldrs gSaA<br />

7- tks vf/k<strong>dk</strong>jh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> vkMZj nsrk gS ml<strong>dk</strong> ;g mÙkjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd og lqfuf'pr djs fd tc rd Åij n'<strong>kk</strong>Z, x,<br />

vuqikr esa nsoukxjh VkbijkbVj miyC/k ugha gks tkrs rc rd <strong>ds</strong>oy nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj gh [kjhns tk,aA<br />

8- ;s funs'k <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa H<strong>kh</strong> ykxw gksaxsA<br />

9- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd mi;qZDr funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s vko';d vuqikyu gsrq vius lacn~/k rF<strong>kk</strong><br />

v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u daifu;ksa@miØeksa@jk"Vªd`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsaA<br />

10- n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong>s mi;qZDr fcanqvksa dh x.kuk esa '<strong>kk</strong>fey ugha fd;k tk,A<br />

11- bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djk,aA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 159


160<br />

<strong>dk</strong>ñKkñla- 14012@19@90&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 19-12-1990<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksrj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, nsoukxjh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> vuqikr fu/<strong>kk</strong>Zfjr djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] x`g ea=ky; <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la- 1@14013@9@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼d&1½ fnukad 9 Qjojh] 1990 esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa<br />

nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>dk</strong>s [kjhnus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa tks funsZ'k fn, x, Fks] mu ij iqufoZpkj fd;k x;k gS rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> vkaf'kd la'<strong>kk</strong>s/ku esa fuEukuqlkj fu.kZ;<br />

fy, x, gSa fd 1-4-1991 ls%<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa dqy VkbijkbVjksa esa ls de ls de 35% VkbijkbVj nsoukxjh <strong>ds</strong><br />

miyC/k gksus pkfg,A<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa <strong>dk</strong>s NksM+dj 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ;g vuqikr 70% gksuk pkfg,A<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa leLr VkbijkbVjksa esa ls de ls de 35% nsoukxjh <strong>ds</strong><br />

VkbijkbVj gksus pkfg,A<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj nwljs <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa dqy VkbijkbVjksa <strong>dk</strong> de ls de 15% nsoukxjh <strong>ds</strong> VkbijkbVj<br />

gksus pkfg,A<br />

2- vU; funsZ'k ogh jgsaxs tks <strong>dk</strong>- Kk- la- 1@14013@9@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&1½ fnukad 9 Qjojh] 90 esa fn, x, gSaA<br />

3- bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>-Kk-la- 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½] fnukad 9-2-1990<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikrμo"kZ 1990&91 <strong>ds</strong> fy,<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 20 vxLr]1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@7@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½ esa ;s funs'k fn, x, Fks fd ^^d** {ks= esa fLFkr<br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa esa vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> dqy inksa esa ls de ls de 25% inksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid miyCè<br />

djk, tk,a ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>laca</strong>n~/k vkSj v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, rF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe ;k daiuh<br />

;k cSad vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> dqy inksa esa ls de ls de 50% inksa ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid j[kus <strong>ds</strong> funs'k fn, x, FksA<br />

^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa] <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u fdlh fuxe ;k daiuh ;k cSad vkfn <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> in ij de ls de 25% <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfid fu;qDr djus <strong>dk</strong> y{; j[<strong>kk</strong> x;k F<strong>kk</strong>A 28 tuojh] 1988 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@7@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½ n~okjk ^^x** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> 10% inksa ij <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<br />

tkuus okys vk'kqfyfid j[kus <strong>dk</strong> y{; fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 1 Qjojh] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@14@87&jk-H<strong>kk</strong>-¼x½ <strong>ds</strong> varxZr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> dqy VkbfiLVksa<br />

esa ls <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikr fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong>%—<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa <strong>ds</strong> fy, % 25%<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 50%<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 25%<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 10%<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh 27 tqykbZ] 1989 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa nh xbZ flQkfj'k ij fopkj djus <strong>ds</strong> i'pkr~ vc ;g fu.kZ;<br />

fy;k x;k gS fd o"kZ 1990&91 <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>dk</strong> vuqikr fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fu/<strong>kk</strong>Zfjr dj fn;k tk,%<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa <strong>ds</strong> fy, % 30%<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 60%<br />

¼x½ ^^[k** {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 30%<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, % 12%<br />

4- ;g H<strong>kh</strong> fu.kZ; fy;k x;k gS fd tc rd <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfid fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa mi;qZDr vuqikr <strong>ds</strong> vuqlkj ugha gks<br />

tkrs] rc rd ubZ HkrhZ esa ;fn <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys mEehnokj miyC/k gksa rks <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> ek/;e ls pqus x, mEehnokjksa <strong>dk</strong>s gh<br />

vk'kqfyfid in ij fu;qDr fd;k tk,A<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 160


161<br />

5- Åij fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; 31 ekpZ] 1991 rd iwjk dj fy;k tk,A ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa fu/<strong>kk</strong>Zfjr y{; ls vf/kd <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr<br />

vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh vko';drk gks rks bl vuqikr ls vf/kd H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s lh/<strong>kh</strong> HkrhZ n~okjk fu;qDr fd;k tk<br />

ldrk gSA mijksDr fu/<strong>kk</strong>Zfjr vuqikr iwjk gks tkus <strong>ds</strong> ckn H<strong>kh</strong> vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> vkSj vaxzsth VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> Vkbfiax <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkrk jgsxkA<br />

6- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>xksa ls vujks/k gS fd bu funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djsa vkSj vius lH<strong>kh</strong> lacn~/k vkSj<br />

v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] fuxeksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa H<strong>kh</strong> bu funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vuqjks/k djsaaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@19@90&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 28-1-1991<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksrj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi @VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@19@90&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 19-12-1990 <strong>ds</strong> vf/kØe.k esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

esa v'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr ij iqufoZpkj fd;k x;k rF<strong>kk</strong> fu.kZ; fy;k x;k fd mu<strong>ds</strong> vuqikr 1-4-91 ls fuEu<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;s tk;sa%&<br />

¼d½ d {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa % 35%<br />

¼[k½ d {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 70%<br />

¼x½ [k {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa vkSj foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 35%<br />

¼?k½ x {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa vkSj foH<strong>kk</strong>xksa vkSj nwljs <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 15%<br />

2- vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>ds</strong> ckjs esa vU; fu;e ogha jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½<br />

fnu 9 Qjojh] 90 esa fn;s x;s gSaA nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> ckjs esa vU; funsZ'k ogha jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 7@14013@9@89&jk-<br />

H<strong>kk</strong>- ¼d&1½ fnukad 9 Qjojh] 1990 esa fn;s x;s gSaA<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd mi;qDr funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s vko';d vuqikyu <strong>ds</strong> fy, vius lacn~/k rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy; vkSj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa@miØeksa] jk"V«h;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsaA<br />

4- bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foHkx <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 12@14 Qjojh 1992<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksrj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@19@90&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½ fnukad 28-1-1991esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa<br />

vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr ij tks funsZ'k fn, x, Fks mu ij iqufoZpkj fd;k x;k rF<strong>kk</strong> fu.kZ; fy;k x;k fd mu<strong>ds</strong><br />

vuqikr 1-4-1992 ls fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;s tk;sa%&<br />

¼d½ d {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa % 45%<br />

¼[k½ d {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 75%<br />

¼x½ [k {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 45%<br />

¼?k½ x {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 18%<br />

2- vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>ds</strong> ckjs esa vU; funsZ'k ogha jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>- Kk- la- 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½ fnu 9<br />

Qjojh] 1990 esa fn;s x;s gSaA nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> ckjs esa vU; funsZ'k ogha jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>- Kk- la- 1@14013@9@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&1½<br />

fnukad 9 Qjojh] 1990 esa fn;s x;s gSaA<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd mi;ZqDr funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s vko';d vuqikyu <strong>ds</strong> fy, vius lacn~/k rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy; vkSj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa@miØeksa] jk"V«h;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa /;ku yk nsaA<br />

4- bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@1@93&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 22-1-1993<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 14-2-1992 esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa<br />

,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr ij tks funs'k fn, x, Fks mu ij iqufoZpkj fd;k x;k rF<strong>kk</strong> fu.kZ; fy;k x;k fd mu<strong>ds</strong> vuqikr 1-4-1993 ls<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 161


162<br />

fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ls fuèkZfjr fd, tk,a%&<br />

¼d½ d {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa % 70%<br />

¼[k½ d {ks= esa fLFkr 'ks"k <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 80%<br />

¼x½ [k {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 55%<br />

¼?k½ x {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 21%<br />

2- vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>ds</strong> ckjs esa vU; funsZ'k ogh jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la- 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad<br />

9 Qjojh] 1990 esa fn, x, g®A nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> ckjs esa vU; funsZ'k ogh jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la- 1@14013@9@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼d&1½<br />

fnukad 9] Qjojh 1990 esa fn, x, g®A<br />

3- mi;ZqDr fuèkZfjr vuqikrksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> fy, bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 24 twu] 1992 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>-Kk- la- 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½ esa fn,<br />

funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> /;ku esa j[<strong>kk</strong> tk,A<br />

4- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> leLr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd mi;ZqDr funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vko';d vuqikyu <strong>ds</strong> fy, vius lacn~/k rH<strong>kk</strong> vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo ;k fu;a=.<strong>kk</strong>èhu dEifu;ksa@miØeksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsaA<br />

5- bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>;ZokbZ us bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> lwfpr djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 19-6-1992<br />

fo"k;%&<strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong>s iwjk djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls <strong>iz</strong>fro"kZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ykus <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa ,oa nsoukxjh VkbijkbVjksa <strong>ds</strong> vuqikr<br />

<strong>dk</strong> fuèkZj.k fd;k tkrk gS vkSj bl <strong>laca</strong>è esa <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu tkjh djrs gq, lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vuqjksè fd;k tkrk gS fd os fn, gq,<br />

y{; <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA bl lanHkZ esa o"kZ 1992&93 <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@6@92&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad<br />

12-2-1992 <strong>dk</strong>s tkjh fd;k x;k gS ftlesa mi;ZqDr fo"k; ij vuqikr fuEu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j fuèkZfjr fd;s x;s g®%&<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> eq[;ky;ksa esa % 45%<br />

¼[k½ ^^d** {ks= esa fLFkr vU; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 75%<br />

¼x½ ^^?k** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 45%<br />

¼?k½ ^^x** {ks= esa fLFkr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa % 18%<br />

2- <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>ds</strong> ckjs esa tks vU; funs'k g® mu<strong>ds</strong> ckjs esa ;g dgk x;k gS fd vU; funs'k ogh jgsaxs tks bl foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 14012@12@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½] fnukad 9 Qjojh] 1990 esa fn, x, g®A mlesa dgk x;k gS fd tc rd <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus<br />

okys vk'kqfyfid fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa mi;ZqDr vuqikr <strong>ds</strong> vuqlkj ugha gks tkrs rc rd ubZ HkrhZ esa ;fn <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys mEehnokj<br />

miyCè gksa rks <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> ek/;e ls pqus gq, mEehnokjksa <strong>dk</strong>s gh vk'kqfyfid in ij fu;qDr fd;k tk,A ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa<br />

fuèkZfjr y{; ls vfèd <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>f'kf{kr vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh vko';drk gks rks bl vuqikr ls vfèd H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa<br />

<strong>dk</strong>s lhèh HkrhZ n~okjk fu;qDr fd;k tk ldrk gSA mi;ZqDr fuèkZfjr vuqikr iwjk gks tkus <strong>ds</strong> ckn H<strong>kh</strong> vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> vkSj<br />

vaxzsth VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> Vkbfiax <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tkrk jgsxkA<br />

3- ijUrq ns[kus esa ;g vk;k gS fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> mi;ZqDr <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> dh vogsyuk djus<br />

vkSj mu<strong>ds</strong> n~okjk yxkrkj vaxzsth <strong>ds</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa vkSj VkbfiLVksa dh HkrhZ fd, tkus dh vksj le;&le; ij fofHkUu Lo;alsoh laxBuksa <strong>ds</strong> n~okjk H<strong>kh</strong><br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong> /;ku vkdf"kZr fd;k x;k gSA vr% lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vuqjksè gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk fuèkZfjr y{;ksa <strong>ds</strong> vuqlkj<br />

<strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa dh HkrhZ dh tk, vkSj tc rd <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa vkSj VkbfiLVksa <strong>dk</strong> fuèkZfjr <strong>iz</strong>fr'kr iwjk u gks tk, rc rd fdlh<br />

H<strong>kh</strong> fLFkfr esa vaxzsth <strong>ds</strong> vk'kqfyfid@VkbfiLV HkrhZ u fd, tk,aA ;fn vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa dh vko';drk fQj H<strong>kh</strong> iM+s rks foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

23 ekpZ] 1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11013@15@73@jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½ <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> vaxzsth vk'kqfyfi@Vkbfiax <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tk ldrk gSA fdUrq ;g lqfuf'pr djuk vko';d gS fd <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong> fuèkZfjr <strong>iz</strong>fr'kr iwjk fd;k tk, vkSj ubZ<br />

HkrhZ <strong>ds</strong> le; bl<strong>dk</strong> leqfpr /;ku j[<strong>kk</strong> tk,A ;gh ugha] tks vfè<strong>dk</strong>jh bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> mYYk?ku djrs g® mu<strong>ds</strong> fo:n~è foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> 22 vxLr] 1989<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 12019@3@89&jk-H<strong>kk</strong>- ¼x½ <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk,A<br />

4- bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djk;k tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@2@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½] fnukad 15-4-1994<br />

fo"k;% nsoukxjh VkbijkbVjksa@¯gnh VkbfiLVksa@¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> iqu%fuèkZj.k rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>è esa vc rd tkjh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong>s lesfdr<br />

djukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> varxZr tkjh fd, x, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼la?k <strong>ds</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong>;kstuksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>½ fu;e] 1976 <strong>ds</strong> micaèksa<br />

<strong>dk</strong> ikyu djus <strong>ds</strong> fy, ;g vko';d gS fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa nsoukxjh VkbijkbVj@¯gnh VkbfiLV@¯gnh vk'kqfyfid i;kZIr<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 162


163<br />

la[;k esa miyCè gksaA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk le;&le; ij vkns'k tkjh dj<strong>ds</strong> ;g Li"V fd;k tkrk jgk gS fd <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy;<br />

esa fdl vuqikr esa nsoukxjh VkbijkbVj@¯gnh VkbfiLV@¯gnh vk'kqfyfid miyCè gksaA ;g vkns'k bl fo"k; ij vc rd tkjh lH<strong>kh</strong> <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>* <strong>dk</strong>s<br />

lesfdr djrs gq, tkjh fd, tk jgs gSaA fnukad 1-4-1994 ls <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa de ls de fuEufyf[kr vuqikr esa nsoukxjh<br />

VkbijkbVj@¯gnh VkbfiLV@¯gnh vk'kqfyfid%—<br />

1- 23-3-1976&<strong>dk</strong>ñKkñlañ bZñ 11013@15@73&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

2- 22-11-1976&<strong>dk</strong>ñKkñlañ bZñ 1@13011@1@75&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½<br />

3- 20-8-1987&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@7@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

4- 27-11-1987&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 1@14013@12@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½<br />

5- 1-2-1988&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@14@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

6- 28-2-1988&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@7@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

7- 23-3-1988&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@7@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

8- 22-8-1989&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 12012@3@87&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼H<strong>kk</strong>ñ½<br />

9- 9-2-1990&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 1@14013@9@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼d&1½<br />

10- 9-2-1990&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@12@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

11- 19-12-1990&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@19@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

12- 28-1-1991&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@19@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

13- 14-2-1992&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

14- 24-6-1992&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

15- 22-1-1993&<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@1@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼x½<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

— 90 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

¼[k½ ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

— 66&2@3 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

¼x½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

— 25 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

2- bu vuqikrksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> fy, fuEufyf[kr vuqns'k /;ku esa j[ks tk,a%—<br />

¼d½ <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ftu <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ,d H<strong>kh</strong> nsoukxjh VkbijkbVj ugha gSa] muesa de ls de ,d nsoukxjh VkbijkbVj [kjhn<br />

fy;k tk,A<br />

¼[k½ tc rd fdlh <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa mi;qZDr vuqikr iwjs ugha gks tkrs] rc rd] muesa <strong>ds</strong>oy nsoukxjh VkbijkbVj gh<br />

[kjhns tk,a] ¯gnh vk'kqfyfid o ¯gnh VkbfiLV gh fu;qDr fd, tk,aA<br />

¼x½ tks vfè<strong>dk</strong>jh VkbijkbVjksa dh [kjhn <strong>dk</strong> vkns'k nsrk gS ml<strong>dk</strong> ;g mRrjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd og lqfuf'pr djs fd tc rc mi;qZDr<br />

fuèkZfjr y{; <strong>iz</strong>kIr u gks tk,a rc rd <strong>ds</strong>oy nsoukxjh VkbijkbVj gh [kjhns tk,aA blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j tks vfè<strong>dk</strong>jh ¯gnh VkbfiLVksa@¯gnh<br />

vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, ekax i= ij gLrk{kj djrk gS ml<strong>dk</strong> ;g mRrjnkf;Ro g<strong>ksx</strong>k fd og lqfuf'pr djsa fd<br />

tc rd Åij n'<strong>kk</strong>Z;s x, vuqikr esa ¯gnh VkbfiLV@¯gnh vk'kqfyfid miyCè ugha gks tkrs rc rd <strong>ds</strong>oy ¯gnh <strong>ds</strong><br />

VkbfiLVksa@vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa ls inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> fy, ekax&i= Hksts tk,aA<br />

¼?k½ dqy VkbijkbVjksa dh la[;k esa n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼vaxzsth&¯gnh½ bySDVªkfud VkbijkbVjksa dh la[;k <strong>dk</strong>s ugha tksM+k tk,xkA<br />

¼³½ ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa mi;qZDr fuèkZfjr y{; ls vfèd la[;k esa nsoukxjh VkbijkbVjksa dh vko';drk eglwl dh tkrh gS<br />

rks os vko';drkuqlkj mDr vuqikr ls vfèd H<strong>kh</strong> nsoukxjh VkbijkbVj [kjhn ldrs gSaA blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ;fn fdlh <strong>dk</strong>;kZy; esa<br />

mi;qZDr fuèkZfjr y{; ls vfèd ¯gnh VkbfiLVksa@¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh vko';drk eglwl dh tkrh gS rks os mDr vuqikr ls<br />

vfèd ¯gnh VkbfiLV@¯gnh vk'kqfyfid <strong>ds</strong> in Hkj ldrs gSaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 163


164<br />

¼p½ <strong>dk</strong>;Z dh vko';drk <strong>ds</strong> vuqlkj vaxzsth vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s ¯gnh vk'kqfyfi rF<strong>kk</strong> Vkb¯ix <strong>dk</strong> rF<strong>kk</strong> ¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa@¯gnh<br />

VkbfiLVksa <strong>dk</strong>s vaxzsth vk'kqfyfi@vaxzsth Vkb¯ix <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k igys dh rjg fn;k tkrk jgsxkA<br />

3- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; <strong>dk</strong> vk'k; gS ¼1½ <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x] ¼2½ <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j n~okjk fu;qDr <strong>dk</strong>sbZ vk;<strong>ksx</strong> ;k ¼3½<br />

<strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo esa ;k fu;a=.k <strong>ds</strong> vèhu <strong>dk</strong>sbZ fuxe ;k dEiuh <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>;kZy;A ¯gnh VkbfiLV <strong>dk</strong> vk'k; <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa<br />

<strong>dk</strong>;Zjr voj Js.<strong>kh</strong> fyfid ;k bl<strong>ds</strong> led{k osrueku okys fofHkUu in ukeksa ls iq<strong>dk</strong>js tkus okys inksa ls gSA blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> rkRi;Z<br />

fofHkUu Jsf.k;ksa o fofHkUu inukeksa ls iq<strong>dk</strong>js tkus okys mu vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa ls gS tks <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkurs gSaA<br />

4- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os bu vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr djsa vkSj vius lH<strong>kh</strong> lacn~/k vkSj vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa] fuxeksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn ls H<strong>kh</strong> bu vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vuqjksè djsaA<br />

5- bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djkus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@3@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 22-4-1997<br />

fo"k;% nsoukxjh VkbijkbVjksa@¯gnh VkbfiLVksa@¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqikr <strong>dk</strong> iqu%fuèkZj.kA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@6@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ fnukad 15-4-94 esa <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa nsoukxjh VkbijkbVjksa@¯gnh<br />

VkbfiLVksa@¯gnh vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqikr ij tks funsZ'k fn, x, Fks] mu ij iqu£opkj fd;k x;k rF<strong>kk</strong> ;g fu.kZ; fy;k x;k fd mu<strong>dk</strong> vuqikr<br />

1-4-1997 ls fuEufyf[kr fuèkZfjr fd;k x;k%&<br />

¼d½ ^^d** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; — 90 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

¼[k½ ^^[k** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy; — 66&2@3 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

¼x½ ^^x** {ks= esa fLFkr <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

— 30 <strong>iz</strong>fr'kr<br />

2- mi;qZDr fuèkZfjr vuqikrksa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>kIr djus <strong>ds</strong> fy, bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 15-4-1994 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñlañ 14012@2@94&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ esa fn, x,<br />

fn'<strong>kk</strong>&funsZ'k ogh jgsaxsA<br />

3- <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os bu vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr djsa vkSj vius lH<strong>kh</strong> lacn~/k vkSj vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;] fuxeksa] miØeksa] cSa<strong>dk</strong>sa vkfn ls H<strong>kh</strong> bu vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, vuqjksè djsaA<br />

4- bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djkus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

rF<strong>kk</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj vius fu;a=.<strong>kk</strong>èhu miØeksa] jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn dh tku<strong>dk</strong>jh rF<strong>kk</strong> vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ <strong>ds</strong> fy, /;ku esa yk nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 17@5@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼lsok½] fnukad 6-4-1988<br />

fo"k;% <strong>iz</strong>èkuea=h th dh v/;{krk esa 2-12-87 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>anzh; ¯gnh lfefr dh 21oha cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Rr dh en la[;k 5-5 ¼2½ ij <strong>dk</strong>jZokbZA<br />

mijksDr fo"k; ij eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd <strong>iz</strong>èku ea=h th dh v/;{krk esa 2-12-1987 <strong>dk</strong>s gqbZ <strong>ds</strong>anzh; ¯gnh lfefr dh 21oha cSBd<br />

esa ^^¯gnh vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr dh lqfoèk** fo"k; ij fopkj fd;k x;k F<strong>kk</strong>A bl <strong>laca</strong>è esa cSBd <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zo`Rr <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>fèr] mn~èj.k]<br />

voyksdukFkZ <strong>iz</strong>Lrqr gS%&<br />

^^Jh osñ jkèk d`".kew£r us ¯gnh vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr <strong>ds</strong> volj ckdh deZpkfj;ksa@vfè<strong>dk</strong>fj;ksa dh vis{<strong>kk</strong> de gksus <strong>dk</strong><br />

ftØ fd;kA bl ckjs esa mUgksaus jsy ea=ky; <strong>dk</strong> mnkgj.k fn;k ftlesa ¯gnh vfè<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s ckdh vfè<strong>dk</strong>fj;ksa dh vis{<strong>kk</strong> mUufr <strong>ds</strong> cgqr<br />

de volj gSaA Mkñ ljx d`".kew£r us H<strong>kh</strong> fofHkUu foH<strong>kk</strong>xksa esa ¯gnh vfè<strong>dk</strong>fj;ksa dh inksUufr <strong>ds</strong> cgqr de volj dh ckr dgh] ftlls<br />

mu<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z esa eukscy fxjrk gSA lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> us crk;k fd dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s NksM+dj tks] bl lsok esa '<strong>kk</strong>fey ugha gq, gSa]<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>xksa esa ¯gnh <strong>ds</strong> inksa <strong>ds</strong> fy, <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok cuk nh xbZ gSA ftlesa vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr <strong>ds</strong><br />

leqfpr volj gSa vkSj mu<strong>ds</strong> vuqlkj inksUufr;ka H<strong>kh</strong> nh xbZ gSa lnL;ksa us lq>ko <strong>iz</strong>dV fd;k fd tks foH<strong>kk</strong>x bl lsok esa '<strong>kk</strong>fey ugha gq, vkSj<br />

lH<strong>kh</strong> foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ¯gnh vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> inksUufr <strong>ds</strong> i;kZIr volj miyCè djk, tkus pkfg, ftlls os<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e iwjh fnypLih ls dj l<strong>ds</strong>aA**<br />

2- dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s NksM+dj <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok esa H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> mu<strong>ds</strong> lacn~/k<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> ¯gnh in '<strong>kk</strong>fey gSaA lsok esa '<strong>kk</strong>fey ¯gnh in funs'kd] mifuns'kd] lgk;d funs'kd] ofj"B vuqoknd rF<strong>kk</strong> dfu"B vuqoknd <strong>ds</strong><br />

Jsf.k;ksa esa oxhZd`r gSaA <strong>iz</strong>R;sd Js.<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> inksa dh i;kZIr la[;k gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k lsok <strong>ds</strong> lnL;ksa <strong>ds</strong> fy, inksUufr esa leqfpr volj miyCè gSaA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 164


165<br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa yk;k x;k gS fd ,slh fLFkfr vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ¯gnh <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z ls <strong>laca</strong>fèr deZpkfj;ksa o vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, miyCè ugha gaSA<br />

vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> ¯gnh inksa <strong>ds</strong> fy, <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> leku lsok cukuk lapkyu <strong>laca</strong>èh <strong>dk</strong>j.<strong>kk</strong>sa ls laHko ugha gS] D;ksafd vèhuLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy; H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>R;sd jkT; esa nwj&nwj txgksa ij QSys gq, gSaA fdlh ,sls laoxZ <strong>dk</strong> xBu <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud n`f"V ls laHko ugha gSaA<br />

3- foRr ea=ky; vkfn ls vuqjksè gS fd os vius vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ¯gnh inksa ij <strong>dk</strong>;Z dj jgs vfè<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh inksUufr <strong>ds</strong><br />

voljksa <strong>ds</strong> ckjs esa tkap djsa vkSj ;fn ;s volj vi;kZIr gSa rks mUgsa c


166<br />

3- vr% foRr ea=ky; vkfn ls iqu% vuqjks/k gS fd bl fo"k; ij dh xbZ <strong>dk</strong>;Zokgh ;k dh tk jgh <strong>dk</strong>;Zokgh ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s rqjUr voxr<br />

djkus <strong>dk</strong> d"V djsaA ftu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk vxj <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>;Zokgh vH<strong>kh</strong> rd 'kq: ugha dh xbZ gS] os H<strong>kh</strong> bl fo"k; ij <strong>dk</strong>;Zokgh tYn gh 'kq:<br />

dj<strong>ds</strong> bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s voxr djkus <strong>dk</strong> d"V djsaA<br />

vñ'<strong>kk</strong>ñ i= lañ 9@2@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 15-4-1997<br />

e® vki<strong>dk</strong> /;ku vki<strong>ds</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>;Zjr <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh lsok <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> leL;kvksa dh vksj<br />

fnykuk pkgrk gwaA bu jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dfeZ;ksa <strong>dk</strong> laoxZ u gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k bu<strong>ds</strong> inksUufr <strong>ds</strong> volj vU; vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh vis{<strong>kk</strong> cgqr de g®] ftlls<br />

mu<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z djus esa eukscy fxjrk gSA vki<strong>dk</strong>s Kkr g<strong>ksx</strong>k fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj gsrq ;g foH<strong>kk</strong>x <strong>iz</strong>fro"kZ ns'k <strong>ds</strong> fofHkUu H<strong>kk</strong>xksa esa {ks=h; lEesyuksa<br />

<strong>dk</strong> vk;kstu djrk gS] ftlesa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>;Zjr <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh H<strong>kk</strong>x ysrs g® vkSj viuh lsok <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> leL;kvksa<strong>dk</strong>s mBkrs g®A mudh<br />

eq[; ekax ;g jgh gS fd mu<strong>dk</strong>s inksUufr <strong>ds</strong> lqvolj miyC/k djok;s tk,aA ;g foH<strong>kk</strong>x eglwl djrk gS fd inksUufr <strong>ds</strong> volj u feyus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k bu<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa esa <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr mnklhurk c


167<br />

miØeksa esa fofHkUu Jsf.k;ksa <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> in l`ftr fd, x, g®A buesa ls ,d in vuqoknd <strong>dk</strong> H<strong>kh</strong> gSA vuqoknd <strong>ds</strong> fy, de ls de Lukrd Lrj<br />

<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> o vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> Kku vfuok;Z g]S rkfd og vius in <strong>ds</strong> drZO;ksa <strong>dk</strong> dq'kyrkiwoZd fuokZg dj l<strong>ds</strong>A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ijke'kZ ls<br />

<strong>fganh</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa o <strong>fganh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, ekMy HkrhZ fu;e] <strong>dk</strong>feZd o <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x n~okjk tkjh fd, x, g®A buesa H<strong>kh</strong> vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong><br />

fy, Lukrd Lrj ls de ;ksX;rk <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u ugha g®A<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa ;g ckr ykbZ xbZ gS fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa esa vuqoknd <strong>ds</strong> fy, Lukrd Lrj ls<br />

de Kku <strong>ds</strong> fy, O;fDr fu;qDr fd, x, g®A ;g fLFkfr Bhd ugha gSA <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd os ;g lqfuf'pr<br />

djsa fd mu<strong>ds</strong> lacn~/k] v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] jk"Vªh;d`r c®<strong>dk</strong>as] miØeksa vkfn esa fu;qDr fd, tkus okys vuqokn<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> ikl de ls de Lukrd<br />

Lrj <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> o vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> Kku gksA <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> HkrhZ fu;e cukrs le; <strong>dk</strong>feZd o <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x n~okjk tkjh ekMy HkrhZ fu;eksa <strong>dk</strong>s<br />

/;ku esa j[<strong>kk</strong> tk ldrk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 9@2@97&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 14-8-1997<br />

fo"k;%& foH<strong>kk</strong>xkas@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa rF<strong>kk</strong> fuxeksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> inksa <strong>dk</strong> laoxhZdj.k djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

d`i;k lH<strong>kh</strong>] ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lfpoksa <strong>dk</strong>s lfpo ¼jkñ H<strong>kk</strong>ñ½ n~okjk fy[ks fnukad 23 v<strong>iz</strong>Sy] 1997 <strong>ds</strong> lela[;d v)Z '<strong>kk</strong>ldh; i=<br />

¼<strong>iz</strong>frfyfi layXu½ <strong>dk</strong> voyksdu djsa] ftl<strong>ds</strong> n~okjk vki<strong>ds</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa rF<strong>kk</strong> fuxeksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> inksa <strong>dk</strong> laoxhZdj.k djus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z rqjUr <strong>iz</strong>kjaHk djus <strong>dk</strong> vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>;Z dj jgs vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr <strong>ds</strong> i;kZIr volj miyC/k<br />

djokus gsrq mu<strong>ds</strong> vyx&vyx laoxZ <strong>dk</strong> xBu djuk vko';d gSA<br />

3- vr% iqu% vkils vuqjks/k gS fd laoxhZdj.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z fcuk vkSj fdlh foyEc <strong>ds</strong> vkjaHk fd;k tk;s rF<strong>kk</strong> dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x<br />

<strong>dk</strong>s voxr djk;k tk;sA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 9@5@99&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 28-9-1999<br />

fo"k;% ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> inksa <strong>dk</strong> laoxhZdj.k djukA<br />

mijksDr fo"k; ij eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 13-11-1990] 25- 04-1991 ,oa 23-03-1999 <strong>ds</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZy; Kkiu rF<strong>kk</strong> 23-04-1997 <strong>ds</strong> v)Z '<strong>kk</strong>ldh; i= n~okjk vuqns'k tkjh fd, x, Fks fd v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa o miØeksa vkfn esa <strong>fganh</strong><br />

inksa ij <strong>dk</strong>;Zjr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> vyx&vyx laoxZ xfBr djus rF<strong>kk</strong> inksUufr <strong>ds</strong> volj c


168<br />

¼2½ tks <strong>fganh</strong> in ,d lky ls T;knk dh vo/<strong>kh</strong> ls [<strong>kk</strong>yh iM+ss jgsaxs mUgsa lekIr gqvk ekuk tk,xkA rF<strong>kk</strong>fi ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk<br />

mUgsa <strong>iz</strong>R;ksftr 'kfDR;ksa <strong>ds</strong> varxZr bu inksa <strong>dk</strong>s iqufoZ|eku@iqul`ftr fd;k tk ldrk gS c'krsZ Åij iSjk ¼1½ esa fufnZ"V 'krks±<br />

o fLFkfr;ksa <strong>dk</strong> vuqikyu fd;k tk,A<br />

¼3½ ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa n~okjk bu inksa <strong>ds</strong> ¼cus jgus½ vfLrRo dh vko';drk dh leh{<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ckn ,sls [<strong>kk</strong>yh inksa <strong>dk</strong>s Hkjk tk,A<br />

¼4½ <strong>fganh</strong> inksa <strong>ds</strong> l`tu@[<strong>kk</strong>yh inksa <strong>dk</strong>s iuq% cgky djus@[<strong>kk</strong>yh inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ekeyksa esa foÙk ea=ky;] ¼O;; foH<strong>kk</strong>x½ n~okjk<br />

tkjh ferO;f;rk <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> funsZ'<strong>kk</strong>sa esa fufgr H<strong>kk</strong>ouk <strong>dk</strong> ikyu fd;k tk,A<br />

2- bls O;; lfpo vkSj lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ <strong>ds</strong> vuqeksnu ls tkjh fd;k tkrk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 7@97@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 23-2-2000<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lfpoky;] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok laoxZ <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> loaxZ ckg~; inksa gsrq vkosnu i= vxzsf"kr djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esaA<br />

mi;qZDr fo"k; ij v|ksgLrk{kjh <strong>dk</strong>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok laoZx <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong><br />

loaxZ ckg~; inksa gsrq vkosnu i= jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ¼loaxZ fu;a=d <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>jh½ <strong>ds</strong> ek/;e ls vxzsf"kr fn, tkrs gSaA vkosnu i= <strong>iz</strong>kfIr dh vfUre frfFk<br />

fudV gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk ik=rk dh tkap <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> vkSipkfjdrk,a iwjh dj fu/<strong>kk</strong>Zfjr frfFk <strong>dk</strong> vkosnu i=ksa <strong>dk</strong> vxzsf"kr dj ikuk<br />

laHko ugha gksrk gSA<br />

<strong>iz</strong>kpyu esa lq/<strong>kk</strong>j vkSj xfr ykus <strong>ds</strong> mís'; ls ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; tks] <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

lsok esa '<strong>kk</strong>fey gS] <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok loaxZ <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> loaxZ ckg~; inksa gsrq vkosnu i=ksa dh ik=rk bR;kfn dh<br />

tkap dj<strong>ds</strong> Lo;a vxzsf"kr djsa rRi'pkr bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s dSMj Dyhjsal nsus gsrq <strong>iz</strong>fr i`"Bkafdr dj nh tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 15@4@2005& jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 22-2-2005<br />

fo"k;% ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> U;wure <strong>fganh</strong> inA<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa bR;kfn <strong>dk</strong> /;ku <strong>dk</strong>feZd vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 2@8@2001&ihñ vkbZñ lhñ] fnukad 16-5-2001 dh<br />

vksj vkd`"V fd;k tkrk gS ftl<strong>ds</strong> vUrxZr <strong>iz</strong>R;sd foH<strong>kk</strong>x okf"kZd lh/<strong>kh</strong> HkrhZ ;kstuk rS;kj djsxk ftl<strong>dk</strong> vuqeksnu ,d LØhfuax desVh n~okjk fd;k<br />

tk;sxkA bl <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu esa <strong>iz</strong>R;sd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x esa ,d LØhfuax desVh xfBr djus <strong>dk</strong> H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k x;k gSA rnuqlkj bl foH<strong>kk</strong>x esa H<strong>kh</strong><br />

LØhfuax desVh <strong>dk</strong> xBu fd;k x;k gSA bl foH<strong>kk</strong>x dh LØhfuax desVh 27-1-2005 dh cSBd esa fuEufyf[kr fu.kZ; fy;k x;k%&<br />

^^tgka rd U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> <strong>laca</strong>/k gS] <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; viuh LØhfuax desVh dh cSBd esa bu inksa dh x.kuk djsaA<br />

tgka rd laHko gks] mUgsa dVkSrh ls cpk;sa D;ksafd ;s U;wure <strong>fganh</strong> in gSa tksfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, furkar vko';d gSA**<br />

rnuqlkj ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong>s Hkjus <strong>ds</strong> ckjs esa <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;ksa bR;kfn dh LØhfuax desVh dh cSBd esa<br />

fopkj fd;k tk, vkSj tgka rd laHko gks bu inksa <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>feZd vkSj <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> mi;qZDr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vUrxZr gksus okyh dVkSrh ls<br />

cpk;k tk, D;ksafd ;s in jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, laoS/<strong>kk</strong>fud vko';drkvksa <strong>dk</strong>s iwjk djus <strong>ds</strong> fy, cuk;s x;s gSaA ;g <strong>iz</strong>fØ;k<br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x mu<strong>ds</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;] miØe] cSad] laLF<strong>kk</strong>u lfgr lH<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> fy, viukbZ tk,A<br />

;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh csclkbZV* ij H<strong>kh</strong> miyC/k gSA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 15@6@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 7-4-2005<br />

fo"k;% v/<strong>kh</strong>uLFk lacn~/k miØeksa@<strong>iz</strong>fr"Bkuksa esa inksUufr <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> laoxZ dh O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> NBs [kaM esa fuEufyf[kr flQkfj'k dh gS%&<br />

^^laLrqfr lañ 11-10-14% <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky; Lrj <strong>ds</strong> fy, rks jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dSMj cuk gS ftl<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k ,d dfu"B vuqoknd funs'kd<br />

¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½ <strong>ds</strong> in rd igqap tkrk gS] fdUrq H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk@lacn~/k@miØeksa@<strong>iz</strong>fr"Bkuksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dSMj dh O;oLF<strong>kk</strong> ugha gSA bl <strong>dk</strong>j.k<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vuqH<strong>kk</strong>x esa <strong>dk</strong>;Z djus okys vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh foH<strong>kk</strong>xh; inksUufr ls bl <strong>dk</strong>j.k oafpr jg tkrs gSa fd og jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z dj jgk<br />

gSA vr% mDr <strong>dk</strong>;kZy; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dSMj <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij inksUufr gksuh pkfg, vFkok mu<strong>ds</strong> foH<strong>kk</strong>x esa mudh ojh;rk <strong>ds</strong> vk/<strong>kk</strong>j ij inksUufr dh tkuh<br />

pkfg,A ,d ea=ky; <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u ftrus miØe@<strong>iz</strong>fr"Bku@v/<strong>kh</strong>uLFk@lacn~/k <strong>dk</strong>;kZy; gSa mu<strong>dk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> dSMj cuk;k tk,A**<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 168


169<br />

2- lfefr dh ;g laLrqfr bl foH<strong>kk</strong>x dh ladYi lañ 12021@02@2003&II jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 17-9-2004 <strong>ds</strong> vUrxZr Loh<strong>dk</strong>;Z dj yh<br />

xbZ gSA bl ckjs esa igys H<strong>kh</strong> fuEufyf[kr <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu tkjh fd;s x, Fks%&<br />

¼1½ <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 17@5@88&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½ fnukad 6-4-1988<br />

¼2½ <strong>dk</strong>ñKkñlañ 9@5@1990&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½ fnukad 13-11-1990 vkSj 25-4-1991<br />

¼3½ <strong>dk</strong>ñKkñlañ 9@2@97&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½ fnukad 14-8-1997 vkSj 23-3-1999<br />

¼4½ <strong>dk</strong>ñKkñlañ 9@5@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½ fnukad 28-9-1999<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>laca</strong>n~/k o v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; o mu<strong>ds</strong> fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u miØeksa ls vko';d <strong>dk</strong>;Zokgh djus <strong>dk</strong> vuqjks/k fd;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls iqu% vuqjks/k gS fd os vius fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa vkSj laxBuksa vkfn esa <strong>dk</strong>;Zjr <strong>fganh</strong><br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> laoxZ xfBr djus <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Zokgh djsa] rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ls tqM+s dfeZ;ksa <strong>dk</strong>s inksUufr <strong>ds</strong> i;kZIr volj miyC/k gks l<strong>ds</strong>aA<br />

4- bl fo"k; esa dh xbZ <strong>dk</strong>;Zokgh ls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> voxr djk;k tk;sA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 169


SERVER5\973FDE\973FDH-1.PM6.5 170<br />

v/;k;&11<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa] <strong>fganh</strong> i=&if=<strong>dk</strong>vksa ,oa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20034@6@90&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½] fnukad 5 ekpZ] 1990<br />

fo"k; % lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhnA<br />

mi;qZDr fo"k; ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 19&6&1974 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 11020@21@73&jkñH<strong>kk</strong>ñ dh vksj ls /;ku vkd£"kr djus<br />

<strong>dk</strong> eq>s funs'k gqvk gS] ftl<strong>ds</strong> varxZr vuqns'k fn;k x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@lacn~/k ,oa vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@c®<strong>dk</strong>sa] miØeksa<br />

vkfn esa iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn <strong>laca</strong>èh vuqnku dh de ls de 25% jkf'k <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij [kpZ dh tk, vkSj cktkj esa fofHkUu<br />

fo"k;ksa ij <strong>fganh</strong> esa mi;qDr iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> miyCè gksus ij ;g jkf'k 50% rd [kpZ dh tk,A bl<strong>ds</strong> lkFk gh ;g H<strong>kh</strong> lq>ko fn;k x;k F<strong>kk</strong> fd iqLr<strong>dk</strong>y;ksa<br />

dh p;u@Ø; lfefr esa <strong>fganh</strong> vfè<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s lnL;&lfpo <strong>ds</strong> :i esa j[<strong>kk</strong> tk,A<br />

2- lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk le;&le; ij <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr oSKkfud]<br />

rduhdh] lkfgfR;d iqLr<strong>dk</strong>sa dh lwfp;ka tkjh dh xbZ gSA bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 4 ebZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 20034@6@85&if=<strong>dk</strong> ,dd<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>ds</strong> p;u <strong>ds</strong> fy, fn'<strong>kk</strong>&funsZ'k H<strong>kh</strong> tkjh fd, x, gSA<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa yk;k x;k gS fd dbZ <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa yfyr lkfgR; dh [kjhn <strong>ds</strong> uke ij fuEu Lrj dh iqLr<strong>ds</strong>a [kjhnh<br />

xbZ gSa] tks fd fdlh H<strong>kh</strong> iqLr<strong>dk</strong>y; esa [kjhnh tkuh okafNr ugaha gSaA iqLr<strong>dk</strong>y; vuqnku <strong>dk</strong> mi;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong>oy vPNs lrj dh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn gsrq<br />

visf{kr gSA foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl ckr <strong>dk</strong>s cgqr xEH<strong>kh</strong>jrk ls fy;k x;k gS vkSj ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd tgka rd yfyr lkfgR; dh [kjhn <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>'u<br />

gS] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk le;&le; ij lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>dk</strong>s Lrjh; iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn gsrq lwfp;ka miyCè djkbZ tk,axh<br />

rF<strong>kk</strong> yfyr lkfgR; dh [kjhn mUgha iqLrd lwfp;ksa rd lhfer j[<strong>kh</strong> tk,A bl fo"k; esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk iqLrd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku ls lacn~/k foH<strong>kk</strong>xksa]<br />

laLF<strong>kk</strong>vksa] lkfgR;<strong>dk</strong>jksa dh lfefr xfBr dh xbZ gSA mDr lfefr n~okjk p;fur iqLr<strong>dk</strong>sa dh lwph ;F<strong>kk</strong>'<strong>kh</strong>?kz lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn <strong>dk</strong>s fHktok<br />

nh tk,xhA<br />

4- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> vuqlkj fnukad 4 ebZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu <strong>ds</strong> vuqlkj fuEufyf[kr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh iqLr<strong>ds</strong>a [kjhnus <strong>dk</strong> vuqns'k fn;k<br />

x;k gSA<br />

¼1½ <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, lanHkZ xzUFk tSls 'kCn<strong>dk</strong>s'k] 'kCnkoyh] foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e ls <strong>laca</strong>fèr fo"k;ksa ij fy[<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong><br />

esa iqLr<strong>ds</strong>a vkfnA<br />

¼2½ ,slh iqLr<strong>ds</strong>a tks ljy H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa vkSj jkspd fo"k;ksa ij fy[<strong>kh</strong> gksa ;k ljy vkSj yksd f<strong>iz</strong>; lekpkj i=] if=<strong>dk</strong>,a vkfn] ftuls<br />

deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa i


171<br />

¼[k½ jfoUnz ukFk Bkdqj] lfpnkuUn jkmrjk;] rkjk 'kadj ca/<strong>kk</strong>sik/;k;] cafde pUnz pêksik/;k;] <strong>dk</strong>fey cqY<strong>ds</strong>] iUuk yky iVsy]<br />

rdih f'ko'kadj fiYyS] ekfLr osadVs'k v/;axkj] dUgS;kyky ekf.kdyky eqa'<strong>kh</strong>] fcey fe=] 'kjr~ pUnz pêksik/;k;]<br />

MkWñ lquhfr dqekj pVthZ] Jh jk/<strong>kk</strong> dqeqn eq[kthZ] ,lñ <strong>ds</strong>ñ iksês<strong>dk</strong>V] ohjsUnz dqekj Hkêkpk;Z] <strong>ds</strong>ñ f'kojke <strong>dk</strong>jUr] vk'<strong>kk</strong> iw.<strong>kk</strong>Z<br />

nsoh] xksihukFk egkUrh] nñjkñ csUnzs] fo".kq ns] d`".k pUnj] ve`r <strong>iz</strong>hre] fo'oukFk lR;ukjk;.k] j?kqifr lgk; fQjkd<br />

xksj[kiqjh] dqñ oqñ iqVIik] mek'kadj tks'<strong>kh</strong>] th 'kadj dq#i] vkjñ <strong>ds</strong>ñ ukjk;.k] ohñ okñ f'kjokMdj ^^dqlqekxzt**] xqykc<br />

nkl czksdj dh <strong>fganh</strong> esa vuqfnr d`fr;kaA<br />

¼x½ dchj] lwjnkl] xksLokeh rqylhnkl] efyd eksgEen tk;lh] jghe] jl[<strong>kk</strong>u] H<strong>kk</strong>jrsUnq gfj'pUnz] ckyd`".k Hkê] ckyd`".k<br />

'kekZ ^^uohu**] eqa'<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>sepUn] t; 'kadj <strong>iz</strong>lkn] lqHknzk dqekjh pkSgku] vkpk;Z jkepUnz 'kqDy] eSfFkyh'kj.k xqIr] vkpk;Z<br />

gtkjh <strong>iz</strong>lkn f}osnh] lw;Z<strong>dk</strong>Ur f=ikBh ^^fujkyk**] lqfe=kuUnu iar] egknsoh oekZ] jke/<strong>kk</strong>jh flag ^^fnudj**] lfPpnkuUn<br />

ghjkuUn okRL;k;u ^^vKs;**] tSusUnz dqekj] Hkxorh pj.k oekZ] eksgu jk<strong>ds</strong>'k] ve`r yky] ukxj] jkaxs; jk?ko] vkpk;Z<br />

prqjlsu] vkpk;Z uUn nqykjs oktis;h] lksgu yky f}osnh] MkWñ y{eh ukjk;.k feJ] xksfoUn oYyHk iar] ukxktqZu] Mkñ 'kadj<br />

'ks"k] bykpUnz tks'<strong>kh</strong>] xtkuu ek/ko eqfDrcks/k] Q.<strong>kh</strong>'oj ujFk] ^^js.kq**] o`Unkou yky oekZ] fo;<strong>ksx</strong>h gfj] lsB xksfoUn nkl]<br />

;'kikyA<br />

6- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn ls vuqjks/k gS fd os mi;qZDr vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> vuqikyu djsa rF<strong>kk</strong> vius lH<strong>kh</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj<br />

<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> LokfeRo@fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u dEifu;ksa@miØeksa@jk"Vªh;d`r cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> /;ku esa yk nsa vkSj mu<strong>ds</strong> lqfuf'pr vuqikyu <strong>ds</strong> fy, funs'k<br />

nsaA bl <strong>laca</strong>/k esa fn, x, vuqns'<strong>kk</strong>sa dh ,d <strong>iz</strong>frfyfi] d`i;k bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s lwpukFkZ Hkstus dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20035@53@92&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vñ ,oa foñ½] fnukad 17-7-1992<br />

fo"k;%μlj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa vkfn <strong>dk</strong> n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4 <strong>ds</strong> vuqlj.k esa xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu [kaM&4 esa mi;qZDr fo"k; esa fuEufyf[kr<br />

laLrqfr dh xbZ gS%—<br />

^^H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa vkfn n~okjk <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa gh ugha cfYd n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa gh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fu<strong>dk</strong>ys<br />

tk,aA <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh eqfnzr la[;k vaxzsth <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh rqyuk esa de u gks vkSj n~foH<strong>kk</strong>f"kd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> i`"Bksa dh la[;k<br />

vaxzsth <strong>ds</strong> i`"Bksa dh la[;k ls de u gksa vkSj <strong>fganh</strong> esa u, eksfyd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fu<strong>dk</strong>ys tk,aA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 28-1-92 <strong>ds</strong> ladYi lañ&12019@10@91&jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¼H<strong>kk</strong>ñ½ <strong>ds</strong> vuqlkj lfefr dh mDr laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh<br />

xbZ gSA<br />

3- bl <strong>laca</strong>/k esa mYys[kuh; gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e 1976 <strong>ds</strong> fu;e 11 esa fd, x, <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>iz</strong>fØ;k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lH<strong>kh</strong> lkfgR; <strong>fganh</strong> vkSj<br />

vaxzsth esa n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> ¼fMXykWV½ :i esa ;F<strong>kk</strong>fLFkfr eqfnzr] lkbDyksLVkby vkSj <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tkuk visf{kr gSA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

vf/kfu;e] 1963 ¼;F<strong>kk</strong>la'<strong>kk</strong>sf/kr 1967½ dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ esa <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u gS fd lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud ;k vU; <strong>iz</strong>frosnu vfuok;Z :i ls <strong>fganh</strong> vkSj vaxszth nksuksa<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa gh fu<strong>dk</strong>ys tk,aA<br />

4- bl ifj<strong>iz</strong>s{; esa d`i;k lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>dk</strong> laLrqfr ij fd, x, fu.kZ; <strong>dk</strong> iwjh rjg vuqikyu lqfuf'pr fd;k tk, vkSj<br />

vko';d tkap fcanq H<strong>kh</strong> fuf'pr dj fn, tk,a rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ esa mfYyf[kr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fMxykWV QkeZ esa gh Nisa vkSj vU;<br />

<strong>dk</strong>sbZ H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku u rks <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tk, vkSj u gh ml<strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> :i dh eqnz.k la[;k vaxzsth :i dh eqnz.k la[;k ls de gksaA ;s<br />

vkns'k d`i;k vius lacn~/k v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@fuxeksa vkSj vk;<strong>ksx</strong>ksa vkfn <strong>dk</strong>s vuqikyu <strong>ds</strong> fy, i`"Bkafdr dj fn, tk,a vkSj bldh<br />

tku<strong>dk</strong>jh bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> fHktokus dh O;oLF<strong>kk</strong> dh tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20034@53@92μjkñH<strong>kk</strong>ñ ¼vñ ,oa foñ½] fnukad 17-7-1992<br />

fo"k;%μ<strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa lgk;d] lanHkZ lkfgR;] 'kCnkofy;ksa vkSj 'kCn<strong>dk</strong>s'<strong>kk</strong>sa vkfn dh O;oLF<strong>kk</strong>A<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4 <strong>ds</strong> vuqlj.k esa xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu [kaM&4 [ftl ij fnukad 28-1-1992 <strong>dk</strong>s<br />

ladYi lañ 12019@10@91μjkñH<strong>kk</strong>ñ ¼H<strong>kk</strong>ñ½tkjh fd;k x;k gS] esa laLrqfr dh xbZ gS fd <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus <strong>dk</strong> okrkoj.k cukus vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa<br />

ewy <strong>dk</strong>e djus esa miyC/k lgk;d <strong>fganh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa tSlsμvaxzsth&<strong>fganh</strong> vkSj <strong>fganh</strong>&vaxzsth 'kCn<strong>dk</strong>s'k] lgk;d vkSj lanHkZ lkfgR;] rduhdh 'kCnkofy;ka]<br />

rduhdh lkfgR;] yfyr lkfgR; rF<strong>kk</strong> fofo/k fo"k;ksa ij cktkj esa miyC/k bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lkfgR; <strong>dk</strong> iwjk <strong>iz</strong>pkj fd;k tk, vkSj bu<strong>dk</strong> fu%'kqYd<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 171


172<br />

forj.k H<strong>kh</strong> fd;k tk,A lkFk gh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn <strong>ds</strong> fy, fu;r dqy /kujkf'k <strong>dk</strong> 50 <strong>iz</strong>fr'kr <strong>fganh</strong> eas <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr iqLr<strong>ds</strong>a [kjhnus <strong>ds</strong> fy, [kpZ fd;k<br />

tk,A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh <strong>fganh</strong> dh mi;<strong>ksx</strong>h iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> irk yxkus dh <strong>iz</strong>fØ;k fujUrj pykbZ tkuh pkfg, vkSj mudh lwph<br />

miyC/k djkbZ tkuh pkfg, rkfd ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x@<strong>dk</strong>;kZy; vkfn mu<strong>ds</strong> vuqlkj vius iqLr<strong>dk</strong>y;ksa <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> iqLr<strong>ds</strong>a [kjhn l<strong>ds</strong>aA<br />

2- mi;qZDr ladYi <strong>ds</strong> vuqlj.k esa rF<strong>kk</strong> bl <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 20-4-1976 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñ Kkñ lañ 12015@9@75μjkñH<strong>kk</strong>ñ ¼?k½ <strong>ds</strong><br />

ifj<strong>iz</strong>s{; esa ;g fu.kZ; fd;k x;k gS fd ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkfn esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> c


173<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ I@14011@1@96 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&I½] fnukad 12-7-1996<br />

fo"k;%&x`g if=<strong>dk</strong>vksa@lwpuk i=ksa <strong>dk</strong>s vkSj vfèd mi;<strong>ksx</strong>h rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o'<strong>kk</strong>yh cukuk<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 18-7-1985 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 20034@13@79&if=<strong>dk</strong> ¼,dd½ n~okjk <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls<br />

vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong> fd ;fn mu<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa n~okjk <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa i= ;k if=<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fd;k tkrk gS rks ;g vko';d g<strong>ksx</strong>k fd <strong>fganh</strong><br />

esa H<strong>kh</strong> i= ;k if=<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fd;k tk, vkSj ;g lqfuf'pr fd;k tk, fd blesa <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ys[<strong>kk</strong>sa ;k jpukvksa dh i`"B la[;k <strong>dk</strong><br />

vuqikr vaxzsth <strong>ds</strong> ys[<strong>kk</strong>sa ;k jpukvksa dh ek=k ls fdlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j de u gksA<br />

2- bl<strong>ds</strong> ckotwn ;g ckr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> /;ku esa ykbZ xbZ gS fd cgqr <strong>dk</strong>;kZy;@laxBu x`g if=<strong>dk</strong>;sa vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> vaxzsth rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

esa vyx&vyx fu<strong>dk</strong>y jgs g®A ;gh fLFkfr lwpuk i=ksa ¼U;wt ySVj½ <strong>ds</strong> fo"k; esa H<strong>kh</strong> gSA dqN i=ksa ;g if=<strong>dk</strong>vksa <strong>ds</strong> uke H<strong>kh</strong> <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> vaxzsth laLdj.<strong>kk</strong>sa<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj vyx&vyx gSA<br />

3- bl fo"k; ij fopkj djus <strong>ds</strong> mijkar vc fu.kZ; fy;k x;k gS fd ;|fi <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa n~okjk tgka &tgka viuh x`g<br />

if=<strong>dk</strong>;sa@lwpuk <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> esa gh tkjh fd;s tk jgs g® ] os Lokxr ;ksX; g® ] D;ksafd muls <strong>ds</strong>anz <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@laxBuksa esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus <strong>dk</strong> okrkoj.k<br />

lcy gks jgk gS] rF<strong>kk</strong>fi tgka if=<strong>dk</strong>vksa <strong>dk</strong>s <strong>ds</strong>oy vaxzsth esa Niok;k tk jgk gS ogka ;g vko';d g<strong>ksx</strong>k fd x`g if=<strong>dk</strong>,a vkSj lwpuk i= n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

¼<strong>fganh</strong>&vaxzsth½ :i esa Niok, tk,aA n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> x`g if=<strong>dk</strong>vksa vkSj lwpuk i=ksa esa <strong>fganh</strong> o vaxzsth <strong>ds</strong> i`"Bksa dh la[;k cjkcj gksuh pkfg, vkSj ;s ,d<br />

gh ftYn esa] ,d gh uke ls] Nkis tkus pkfg,aA ftYn doj '<strong>kh</strong>"kZ o fMtkbu n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gksus pkfg,A buesa laxBu <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>laca</strong>èh ys[ku rF<strong>kk</strong> lwpuk,a<br />

nksuksa gh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa Nkih tkuh pkfg,A<br />

4- ,sls {ks=ksa esa] tgka <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth <strong>ds</strong> vfrfjDr] LF<strong>kk</strong>uh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>pyu vfèd gS] ogka ;s if=<strong>dk</strong>,a f=H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa H<strong>kh</strong> Nkih tk<br />

ldrh g®A f=H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> if=<strong>dk</strong>,a H<strong>kh</strong> ,d gh ftYn esa Nkih tk,a rF<strong>kk</strong> ;g lqfuf'pr fd;k tk, fd mu<strong>ds</strong> '<strong>kh</strong>"kZ o fMtkbu f=H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> gksa rF<strong>kk</strong> rhuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa<br />

¼{ks=h; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> vaxzsth½ esa eqfnzr i`"Bksa dh la[;k yxHkx cjkcj gksA<br />

5- x`g if=<strong>dk</strong>@lwpuk i= dh ,d <strong>iz</strong>fr lfpo@la;qDr lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s fu;fer :i ls Hksth tk,A<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 11015@16@2000 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼iñ½@20916] fnukad 18-4-2000<br />

lfpo] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x Lrj ij fy, x, fu.kZ; <strong>ds</strong> vuqlkj foH<strong>kk</strong>x dh ekfld if=<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>s ^^U;wt ySVj** <strong>ds</strong> :i esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd;k tkuk gSA<br />

bl ^^U;wt ySVj** esa vU; lwpukvksa <strong>ds</strong> vykok foH<strong>kk</strong>xh; xfrfofè;ksa] vkns'k&vuqns'k] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> laoxZ <strong>laca</strong>èh LF<strong>kk</strong>ukUrj.k ,oa rSukrh] <strong>iz</strong>kS|ksfxdh]<br />

dEI;wVj] lkVos;j vkfn ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk,a rF<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x vkSj ml<strong>ds</strong> {ks=h; <strong>dk</strong>;kZy;ksa rF<strong>kk</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa dh xfrfofè;ksa vkSj H<strong>kk</strong>oh ;kstukvksa<br />

ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk,a lfEefyr dh tk,aaxhA<br />

foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> laacafèr <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vuqjksè gS fd os vius&vius <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>xksa ls <strong>laca</strong>fèr lwpuk gj ekl <strong>ds</strong> vfUre lIrkg rd<br />

if=<strong>dk</strong> ,dd <strong>dk</strong>s fHktokus dh O;oLF<strong>kk</strong> djsa rkfd ml ekl esa gksus okyh xfrfofè;ksa <strong>dk</strong> lekos'k ^^U;wt ySVj** esa fd;k tk l<strong>ds</strong>A<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13011@8@2001 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 1-5-2001<br />

fo"k;%& ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] lacn~/k@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lkoZtfud {ks= <strong>ds</strong> miØeksa] Lok;Ùk'<strong>kk</strong>lh fu<strong>dk</strong>;ksa@<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa vkfn esa 'kCn<strong>dk</strong>s"k<br />

¼vaxzsth&<strong>fganh</strong> rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong>&vaxzsth½ vkSj fofHkUu fo"k;ksa dh vn~;ru 'kCnkofy;ksa dh [kjhn<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks] ubZ fnYyh n~okjk pyk, tk jgs =Sekfld vuqokn <strong>iz</strong>f'k{k.k ikB;Øe <strong>dk</strong>s vkSj vfèd <strong>iz</strong>;kstu<br />

ewyd cukus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>frH<strong>kk</strong>fx;ksa ls ppkZ dh xbZA ikB;Øe esa vk, vfè<strong>dk</strong>a'k <strong>iz</strong>frH<strong>kk</strong>fx;ksa us crk;k fd mUgsa vius ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa esa vuqokn <strong>dk</strong>;Z<br />

djus esa fofHkUu 'kCnksa rF<strong>kk</strong> ladYiukvksa <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong> i;kZ;ksa <strong>dk</strong>s le>us esa dfBukbZ eglwl gksrh gSA 'kCnksa rF<strong>kk</strong> ladYiukvksa <strong>ds</strong> i;kZ;


174<br />

mudh ifjH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djsaA <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr if=<strong>dk</strong>vksa dh ,d&,d <strong>iz</strong>fr funs'kd] <strong>ds</strong>anzh; vuqokn C;wjks] 8oka ry] i;kZoj.k Hkou] lhñthñvksñ]<br />

<strong>dk</strong>aIySDl] yksnh jksM+] ubZ fnYyh <strong>dk</strong>s fu;fer :i ls fHktok,aA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g H<strong>kh</strong> vuqjksè gS fd os vius lacn~/k@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@lkoZtfud miØeksa@Lok;Ùk fu<strong>dk</strong>;ksa@c®<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong><br />

leqfpr funs'k fHktok nsa rkfd os H<strong>kh</strong> vko';drkuqlkj vius <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vkèqfud@vn~;ru 'kCn<strong>dk</strong>s"<strong>kk</strong>sa dh [kjhn djsa vkSj ;g lqfuf'pr djsa fd<br />

<strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong> fy, rSukr gj deZpkjh@vfè<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>s vaxzsth&<strong>fganh</strong>] <strong>fganh</strong>&vaxzsth 'kCn<strong>dk</strong>s"k vkSj 'kCnkofy;ka miyCè gksaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 11011@15@2002&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼vuqñ½] fnukad 14-11-2003<br />

fo"k;% lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa esa ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhnA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn <strong>ds</strong> fo"k; esa tkjh fd;s x;s fn'<strong>kk</strong>&funsZ'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> vuqlkj iqLr<strong>dk</strong>y;ksa <strong>ds</strong> fy, iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn<br />

gsrq fuèkZfjr dqy vuqnku jkf'k <strong>dk</strong> de ls de 50% ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij O;; fd;k tkuk visf{kr gSA ok£"kd <strong>dk</strong>;ZØeksa esa H<strong>kh</strong> ;g y{;<br />

Li"V fd;k x;k gSA ¯drq bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> ckotwn ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> esa NwV <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>Lrko ;nk&dnk <strong>iz</strong>kIr gksrs<br />

jgrs gSaA tSlk fd iwoZ esa Li"V fd;k tk pq<strong>dk</strong> gS bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> esa fdlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh NwV dh xqatkb'k ugha gSA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 11011@4@2005&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼vuqñ½] fnukad 16-3-2005<br />

fo"k;% lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM 6 esa dh xbZ flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> fu.kZ; <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZfUor djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esaA<br />

mi;qZDr fo"k; ij eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] 1963 dh èkjk 4¼1½ <strong>ds</strong> vUrxZr xfBr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr<br />

us vius <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM 6 esa vU; flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> lkFk&lkFk fuEufyf[kr flQkfj'ksa H<strong>kh</strong> dh gSa%<br />

1- flQkfj'k lañ 11-5-10% 'kCn<strong>dk</strong>s'k] 'kCnkoyh lgk;d rF<strong>kk</strong> lanHkZ lkfgR; vkSj vU; ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn dh rjQ fo'ks"k /;ku fn;k<br />

tk, o bu ij y{; <strong>ds</strong> vuqlkj jkf'k [kpZ dh tk,A<br />

vkns'k% lfefr dh ;g flQkfj'k bl la'<strong>kk</strong>sèu <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd iqLr<strong>dk</strong>y;ksa <strong>ds</strong> fy, miyCè èujkf'k esa ls tjuy o lanHkZ<br />

lkfgR; dh [kjhn fd, tkus <strong>ds</strong> ckn cph jkf'k <strong>dk</strong> 50% ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa dh [kjhn ij [kpZ fd;k tk,A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk ifjpkfyr ¯gnh dh<br />

Lrjh; iqLr<strong>dk</strong>sa dh lwph esa mfYyf[kr lH<strong>kh</strong> iqLr<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s [kjhnuk vko';d gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x le;&le; ij ¯gnh dh Lrjh; iqLr<strong>dk</strong>sa dh ,d lwph<br />

lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s miyCè djok,xkA<br />

mYys[kuh; gS fd bl foH<strong>kk</strong>x n~okjk fnukad 17-07-1992 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 20034@53@92& jkñH<strong>kk</strong>ñ¼vñfoñ½ vkSj fnukad 19-4-1995<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11011@14@96 jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½ rF<strong>kk</strong> fnukad 28-2-2004 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11014@2@2004&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½ n~okjk<br />

'kCn<strong>dk</strong>s"k 'kCnkoyh] lgk;d rF<strong>kk</strong> lanHkZ lkfgR; dh [kjhn rF<strong>kk</strong> iqLr<strong>dk</strong>y;ksa <strong>ds</strong> fy, vkoafVr èu jkf'k esa ls 50 <strong>iz</strong>fr'kr jkf'k Lrjh; ¯gnh iqLr<strong>dk</strong>sa<br />

dh [kjhn ij O;; djus <strong>ds</strong> fy, vuqjksè fd;k x;k F<strong>kk</strong>A<br />

2- flQkfj'k lañ 11-10-24&^^d** {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn n~okjk ^^d** vkSj ^^[k** {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls vaxzsth<br />

esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa <strong>dk</strong> mÙkj ¯gnh esa gh fn;k tk,A<br />

vkns'k&^^d {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn n~okjk ^^d vkSj ^^[k {ks=ksa esa fLFkr<br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>dk</strong>s rF<strong>kk</strong> jkT; la?k@jkT; {ks=ksa <strong>dk</strong>s ok£"kd <strong>dk</strong>;ZØe 2003&2004 esa fuèkZfjr y{; <strong>ds</strong><br />

vuqlkj 'kr&<strong>iz</strong>fr'kr i=kfn ¯gnh esa Hksts tkus visf{kr gSaA blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j ^^[k {ks= ls ^^d vkSj ^^[k {ks=ksa esa fLFkr<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>dk</strong>s 90% i=kfn ¯gnh esa Hksts tkus visf{kr gSA rn~uqlkj gh ^^d {ks= esa fLFkr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

n~okjk vaxzsth esa <strong>iz</strong>kIr i=ksa <strong>ds</strong> mÙkj ¯gnh esa fn, tk,aA bl<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u gsrq jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk funs'k tkjh fd, tk,A<br />

3- flQkfj'k lañ 11-10-33% fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn <strong>ds</strong> i= '<strong>kh</strong>"<strong>kk</strong>s± ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¯gnh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s c


175<br />

5- flQkfj'k lañ 11-10-35% nwjn'kZu@vk<strong>dk</strong>'kok.<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> fofHkUu <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> chp&chp esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ¯gnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> c


SERVER5\973FDE\973FDH-1.PM6.5 176<br />

v/;k;&12<br />

<strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa@laxksf"B;ksa] rF<strong>kk</strong> oSKkfud ,oa rduhdh lEesyuksa <strong>dk</strong> vk;kstu<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 14025@6@89&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼?k½] fnukad 15-2-2000<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus okys deZpkfj;ksa dh lgk;rk <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong> vk;kstu&ekuns; dh èujkf'k c


177<br />

3- bl<strong>ds</strong> i'pkr~ fnukad 21-12-1988 <strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu la[;k 20034@5@88μvñfoñ ,dd n~okjk iqu% fnukad 10 ebZ] 1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;<br />

Kkiu esa fn, x, vuqns'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s nksgjkrs gq, ,d fuèkZfjr <strong>iz</strong>ksQkekZ esa oSKkfud vkSj rduhdh laxksf"B;ksa vkSj lEesyuksa vkfn esa i


<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@14034@2@98&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr½] fnukad 20-7-1998<br />

fo"k;% <strong>fganh</strong> i[kokM+s <strong>dk</strong> vk;kstuA<br />

178<br />

lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr tkx:drk rF<strong>kk</strong> ml<strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa xfr ykus <strong>ds</strong> mís'; ls <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong><br />

ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@<strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@cSa<strong>dk</strong>sa vkfn esa <strong>iz</strong>fro"kZ <strong>fganh</strong> fnol@lIrkg <strong>fganh</strong> i[kokM+s <strong>dk</strong> vk;kstu fd;k tkrk gSA xr o"<strong>kk</strong>s± dh H<strong>kk</strong>afr bl o"kZ<br />

H<strong>kh</strong> 1 ls 15 flrEcj] 98 rd ^^<strong>fganh</strong> i[kokM+k** vk;ksftr djus <strong>dk</strong> fu.kZ; fy;k x;k gSA bl vof/k esa <strong>fganh</strong> i[kokM+k&1998 <strong>ds</strong> nkSjku <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa n~okjk dh tkus okyh xfrfof/k;ksa dh :ijs[<strong>kk</strong> bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gS%&<br />

¼d½ <strong>fganh</strong> i[kokM+k 1 flrEcj ls 15 flrEcj rd ¼15 fnu½ euk;k tk,xkA bu frfFk;ksa esa lqfo/<strong>kk</strong>uqlkj ifjorZu fd;k tk ldrk gS fdUrq<br />

eq[; lekjksg 14 flrEcj] 1998 <strong>dk</strong>s gh vk;ksftr gksA<br />

¼[k½ ekuuh; x`g ea=h th <strong>dk</strong> lans'k eq[; lekjksg esa i½ <strong>dk</strong>;ZØe ,d gh fnu vk;ksftr djus <strong>ds</strong> ctk, iwjs i[kokM+s <strong>ds</strong> nkSjku vf/kd ckj vk;ksftr fd, tk,a vkSj bu <strong>dk</strong>;ZØeksa esa ofj"B<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa rF<strong>kk</strong> eaf=;ksa dh H<strong>kk</strong>xhnkjh lqfuf'pr dh tk,A<br />

;g H<strong>kh</strong> vuqjks/k gS fd mi;qZDr <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>dk</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> lfpoky; lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkSj miØeksa esa O;kid <strong>iz</strong>pkj fd;k<br />

tk, vkSj ^^<strong>fganh</strong> i[kokM+k** eukus <strong>ds</strong> fo"k; esa foLr`r fjiksVZ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> funs'kd ¼vuqla/<strong>kk</strong>u½ <strong>dk</strong>s miyC/k djkus dh d`ik djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 178


SERVER5\973FDE\973FDH-1.PM6.5 179<br />

v/;k;&13<br />

fofoè vkns'k<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 12010@3@1989&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼H<strong>kk</strong>ñ½] fnukad 22-08-1989<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa@<strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> tkucw> dj mYya?ku djus okys O;fDr;ksa <strong>ds</strong> fo#) vuq'<strong>kk</strong>lukRed <strong>dk</strong>jZokbZA<br />

<strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, le;&le; ij tkjh fd, x, <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong>@vuqns'<strong>kk</strong>sa dh leh{<strong>kk</strong> djus ls irk pyrk gS fd<br />

dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] miØeksa] fuxeksa rF<strong>kk</strong> lacn~/k vkSj vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn esa fofHkUu vuqns'<strong>kk</strong>sa rF<strong>kk</strong> okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØeksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>koèkuksa <strong>dk</strong> Bhd<br />

rjg ls vuqikyu ugha gks ik jgk gSA<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 01-02-1988 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 14012@14@1987&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> varxZr <strong>fganh</strong> VkbfiLVksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa tks<br />

vuqikr fuèkZfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong> og 31 ekpZ] 1989 rd iwjk fd;k tkuk pkfg, F<strong>kk</strong>A ijarq dqNsd <strong>dk</strong>;kZy;ksa ls ;g vuqikr vH<strong>kh</strong> iwjk ugha gks ik;k<br />

gSA bls vfoyac iwjk fd;k tkuk pkfg,A<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 20-08-1987 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 14012@07@1987&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼x½ <strong>ds</strong> varxZr fofHkUu {ks=ksa esa fLFkr<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi tkuus okys vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong> tks vuqikr fuèkZfjr fd;k x;k gS og 31 ekpZ] 1990 rd iwjk fd;k tkuk visf{kr gSA<br />

bl vkns'k <strong>ds</strong> vuqikyu esa gks jgh <strong>iz</strong>xfr ij /;ku nsuk vko';d gSA<br />

4- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> esa H<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>e vkus ;ksX; midj.<strong>kk</strong>sa dh [kjhn ij tksj fn;k tkrk jgk gSA fQj H<strong>kh</strong>] dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

esa daI;wVj] Vsyhf<strong>iz</strong>aVj vkfn midj.k <strong>ds</strong>oy vaxzsth H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> esa <strong>dk</strong>e vkus ;ksX; gh [kjhns tk jgs gSa vkSj igys ls miyCè midj.<strong>kk</strong>sa dh <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e ;ksX;<br />

cukus <strong>laca</strong>èh <strong>dk</strong>jZokbZ ugha dh tk jgh gSA bl fLFkfr esa H<strong>kh</strong> lqèkj vko';d gSA<br />

5- dqN <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa U;wure <strong>fganh</strong> inksa <strong>dk</strong> l`tu ugha gksus <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vfèfu;e] laln <strong>ds</strong> ladYiksa vkSj fu;eksa vkfn <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>koèkuksa<br />

<strong>ds</strong> ikyu esa dfBukbZ gks jgh gSA bu inksa <strong>dk</strong>s '<strong>kh</strong>?kz lwfpr djuk pkfg, rkfd rR<strong>dk</strong>y fu;qfDr;ka dh tk l<strong>ds</strong>aA<br />

6- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj ,oa <strong>iz</strong>lkj <strong>ds</strong> ckjs esa lj<strong>dk</strong>j dh uhfr ;g H<strong>kh</strong> gS fd lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>sj.<strong>kk</strong> vkSj <strong>iz</strong>ksRlkgu ls cdj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ckjs esa ykxw<br />

<strong>iz</strong>koèkuksa dh vogsyuk djrk gS rks <strong>iz</strong>dj.k ls <strong>laca</strong>fèr fu;eksa ,oa <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>ds</strong> mYya?ku gksus <strong>ds</strong> vkèkj ij <strong>dk</strong>jZokbZ dh tk ldrh gSA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 20034@15@1991&jkñH<strong>kk</strong>ñ¼vñ ,oa foñ½] fnukad 30-11-1992<br />

fo"k;%&jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fofHkUu igyqvksa ij <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'k Mkyus okys o`r fp= ¼MkD;wesaVjh fQYesa½<br />

d`i;k] mi;qZDr fo"k; ij bl foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 21-12-1988] 21-09-1989 vkSj 20-02-1990 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 20034@10@1985&jkñH<strong>kk</strong>ñ<br />

¼vñ ,oa foñ½ ns[ksaA vc jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh vksj ls fQYe <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] lwpuk vkSj <strong>iz</strong>lkj.k ea=ky; n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj ls <strong>laca</strong>fèr<br />

fuEufyf[kr o`Ùk fp=ksa@y?kq dF<strong>kk</strong> fp=ksa <strong>ds</strong> ohfM;ks dSlsV rS;kj djk, x, gSa] ftu<strong>dk</strong> vn~;ru fooj.k bl <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j gS%—<br />

Ø ñ fQYe <strong>dk</strong> uke@fo"k; le;kofè ohfM;ks dSlsV <strong>dk</strong><br />

lañ<br />

ewY; ¼#i;s esa½<br />

1- fgan dh ok.<strong>kh</strong> ¼jaxhu½ 35 feñfeñ@1326 47 feuV 350@&<br />

ehñ16feñfeñ@530ehñ<br />

;g fQYe jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;h ,oa lkfgfR;d igyqvksa<br />

<strong>ds</strong> lkFk&lkFk ,sfrgkfld ewY;ksa ,oa jk"Vªh; fo<strong>dk</strong>l <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong><br />

<strong>iz</strong>frikfnr djrh gSA<br />

179


180<br />

Øñ fQYe <strong>dk</strong> uke@fo"k; le;kofè ohfM;ks dSlsV <strong>dk</strong><br />

lañ<br />

ewY; ¼#i;s esa½<br />

2- ns'k dh ok.<strong>kh</strong> ¼jaxhu½ 35 feñfeñ 598 ehñ 16 feñfeñ@239 ehñ 21 feuV<br />

;g fQYe ^^fgan dh ok.<strong>kh</strong>** <strong>dk</strong> y?kq laLdj.k gSA 20 feuV<br />

fVIi.<strong>kh</strong>% 350 #i, dh dSlsV esa ^mn;katfy* ,drk <strong>dk</strong> ioZ<br />

12 feuV<br />

vkSj ^<strong>fganh</strong> lc lalkj* jaxhu fQYe<br />

21 feuV<br />

3- 14 flracj] 1949 ¼jaxhu½ 35 feñfeñ@478 ehñ 16feñfeñ @291 ehñ 17 feuV<br />

;g fQYe ¼cPpksa n~okjk ,d eafpr ukVd½ 14 flracj] 1949 <strong>dk</strong>s<br />

vk;ksftr lafoèku lH<strong>kk</strong> dh <strong>dk</strong>;Zokgh n'<strong>kk</strong>Zrh gS] ftlesa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>s<br />

H<strong>kk</strong>jr dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> :i esa ekU;rk <strong>iz</strong>nku dh xbZA<br />

4- H<strong>kk</strong>jr dh ok.<strong>kh</strong> ¼jaxhu½ 35 feñfeñ@1428 ehñ 16 feñfeñ@571 ehñ 51 feuV<br />

}<br />

bl fQYe esa ,d H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>fon~ dh egkjk"Vª] dukZVd] vkaèz <strong>iz</strong>ns'k]<br />

rfeyukMq ,oa <strong>ds</strong>jy esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> vkSj <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj<br />

<strong>ds</strong> ckjs esa <strong>iz</strong>kIr vuqHko ;k=k o`rkar fn[<strong>kk</strong>;k x;k gSA<br />

fo<strong>dk</strong>l rF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ,oa ml<strong>dk</strong> <strong>iz</strong>knsf'kd H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>ds</strong> lkFk<br />

275@&#i,<br />

vkarfjd xgu <strong>laca</strong>è <strong>iz</strong>frikfnr djus gsrq dh xbZ ;k=k <strong>dk</strong> ;k=kfp=.k gSA<br />

¼mi;qZDr nks fQYesa ,d ohfM;ks dSlsV esa miyCè gSaA½<br />

5- ,drk dh ok.<strong>kh</strong>—¼jaxhu½ 20 feuV<br />

;g fQYe ^^H<strong>kk</strong>jr dh ok.<strong>kh</strong>** <strong>dk</strong> y?kq laLdj.k gSA<br />

6- iwok±tfy—¼jaxhu½ 63 feuV 225@& #i;s<br />

iwoksZÙkj jkT;ksa vle] fetksje] f=iqjk rF<strong>kk</strong> flfDde jkT;ksa esa<br />

lEiUu bl H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>&;k=k <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>LrqrdrkZ Fks Jh lat; dqekjA<br />

7- lafoèku <strong>ds</strong> lk{<strong>kh</strong>—¼jaxhu½ 45 feuV 225@& #i;s<br />

lafoèku <strong>dk</strong> fuekZ.k djus okyh lafoèku lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> 3 o;kso`n~/k<br />

ekuuh; lnL; Mkñ eksVqjh lR;ukjk;.k] pkSèjh&j.kchj flag<br />

rF<strong>kk</strong> Jh eUuwyky n~foosnh <strong>ds</strong> jkspd varjax laLej.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong><br />

lkFk xwaF<strong>kh</strong> xbZ bl fQYe esa H<strong>kk</strong>jrh; lafoèku n~okjk <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>s jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> in<br />

ij loZlEefr ls <strong>iz</strong>frf"Br djus gsrq og ,sfrgkfld <strong>iz</strong>fØ;k fu:fir gSA<br />

8- v:.<strong>kk</strong>atfy—¼jaxhu½ 40 feuV<br />

v:.<strong>kk</strong>py <strong>iz</strong>ns'k esa <strong>fganh</strong> dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;k=k<br />

9- es?<strong>kk</strong>atfy—¼jaxhu½ 30 feuV<br />

}<br />

175@&<br />

es?<strong>kk</strong>y; <strong>iz</strong>ns'k esa laiUu <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;k=k<br />

10- ef.kiqj xkF<strong>kk</strong>—¼jaxhu½ 60 feuV<br />

ef.kiqj jkT; esa <strong>fganh</strong> dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;k=kA<br />

11- ukxkatfy—¼jaxhu½ 60 feuV<br />

}<br />

150@&<br />

ukxkySaM esa laiUu <strong>fganh</strong> dh H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;k=k<br />

12- t; fgUn—¼jaxhu½ 60 feuV 225@& #i;s<br />

mi;qZDr pkjksa fQYeksa <strong>dk</strong> lkjrRo lefUor djrs gq, ;g ,d fQYe gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 180


181<br />

mi;qZDr fQYesa mi;<strong>ksx</strong>h vkSj lwpuk<strong>iz</strong>n gksus <strong>ds</strong> lkFk&lkFk jkspd vkSj euksjatd H<strong>kh</strong> gSa ftuesa euksje <strong>iz</strong>kd`frd n`'; H<strong>kh</strong> gSaA<br />

vk'<strong>kk</strong> gS fd fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy;ksa] <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa@<strong>ds</strong>anzksa@fo|ky;ksa vkfn esa gksus okys fofHkUu lekjksgksa] xksf"B;ksa] vk;kstuksa] <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

ikB~;Øeksa] lEesyuksa vkfn <strong>ds</strong> volj ij bu fQYeksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>n'kZu ls <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t djus dh <strong>iz</strong>js.<strong>kk</strong> feysxhA ;g mi;qDr g<strong>ksx</strong>k fd bu dSlsVksa <strong>dk</strong>s<br />

[kjhndj iqLr<strong>dk</strong>y;ksa@lkekU; vuqH<strong>kk</strong>xksa esa j[kok fn;k tk, rkfd ekaxsa tkus ij bUgsa iqLr<strong>dk</strong>sa dh H<strong>kk</strong>afr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s tkjh fd;k tk<br />

l<strong>ds</strong>A<br />

vuqjks/k gS fd bu fQYeksa <strong>dk</strong>s [kjhn dj <strong>iz</strong>nf'kZr djus <strong>ds</strong> fy, vko';d vuqns'k tkjh djsaA fQYeksa <strong>ds</strong> ohfM;ks dSlsV fuEufyf[kr vf/k<strong>dk</strong>jh<br />

ls <strong>iz</strong>kIr fd, tk ldrs gS%<br />

<strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>jh vf/k<strong>dk</strong>jh ¼forj.k½]<br />

fQYe <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] lwpuk vkSj <strong>iz</strong>lkj.k ea=ky;]<br />

fQYe Hkou] 24] Mkñ xksikyjko ns'keq[k ekxZ]<br />

cEcbZ&400026-<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ 20034@53@92- jk-H<strong>kk</strong>- ¼v- ,oa fo-½] fnukad 17-7-1992<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe dh vkiwfrZ vkSj ml<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lqfuf'pr fd;k tkukA<br />

laln esa fnlEcj] 1967 esa H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>dk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> ladYi ikfjr fd;k x;k F<strong>kk</strong> ftl<strong>ds</strong> iSjk&1 esa lH<strong>kk</strong> us fuEufyf[kr<br />

ladYi fd;kA<br />

^^;g lH<strong>kk</strong> ladYi djrh gS fd <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>lkj ,oa fo<strong>dk</strong>l dh xfr c


182<br />

<strong>dk</strong>-Kk- lañ 13034@25@95-&jk-H<strong>kk</strong>- ¼uhfr ,oa leUo;½] fnukad 24-4-1995<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> lnL;ksa n~okjk vius <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus esa lg;<strong>ksx</strong> nsukA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> lkafo/<strong>kk</strong>fud micU/<strong>kk</strong>sa] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;e&1976 rF<strong>kk</strong> le;&le; ij bu<strong>ds</strong> varxZr tkjh <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong><br />

<strong>dk</strong> vuqikyu vko';d gSA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ O;oLF<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa essa dbZ <strong>dk</strong>;Z <strong>ds</strong>oy <strong>fganh</strong> esa rF<strong>kk</strong> dbZ n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> :i esa fd;s<br />

tkus visf{kr gSaA n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;ks± esa vDlj igys <strong>dk</strong>xtkr vaxzsth esa rS;kj fd;s tkrs gSa vkSj ckn esa mu<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> vuqokn fd;k tkrk gS A vuqoknh<br />

<strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>o ls <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>;h ewy ys[ku H<strong>kh</strong> dbZ ckj lgt ugha cu ikrkA ;g vko';d gS fd <strong>dk</strong>;kZy;hu <strong>fganh</strong> ljy rF<strong>kk</strong> LokH<strong>kk</strong>fod gks rkfd og<br />

ius <strong>ds</strong> fy, vklku gksA<br />

2- <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> gj ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> lacn~/k <strong>dk</strong>;kZy; esa i;kZIr ek=k esa <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> deZpkjh@vf/k<strong>dk</strong>jh<br />

rSukr gSaA lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] lkoZtfud {ks= <strong>ds</strong> cSa<strong>dk</strong>sa rF<strong>kk</strong> lj<strong>dk</strong>jh fuxeksa@Lok;r laLF<strong>kk</strong>vksa esa H<strong>kh</strong> vko';drkuqlkj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh<br />

rF<strong>kk</strong> vuqoknd miyC/k gSaA ;s lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh@deZpkjh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong>s fuiVkus rF<strong>kk</strong> c>d ;k<br />

dqNsd Hk"<strong>kk</strong>bZ uqDrksa dh dfBukb;ksa <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e djus dh igy ugha dj ikrsA <strong>dk</strong>Zpkjh <strong>ds</strong> bl lewg <strong>dk</strong>s viuh f>>d ls fuiVus]<br />

NksVs&eksVs H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>bZ uqDrksa <strong>dk</strong>s le>us rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e 'kq: djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>sfjr djus <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh@vuqoknd egRoiw.kZ<br />

Hkwfe<strong>dk</strong> fuH<strong>kk</strong> ldrs gSaA ;fn lH<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/k<strong>dk</strong>jh ,oa vuqoknd <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr ftKklk rF<strong>kk</strong> :>ku j[kus okys deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>sj.<strong>kk</strong> ,oa<br />

lgk;rk <strong>dk</strong> lzksr cu tk,a rks u <strong>ds</strong>oy jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> esa cko d{k<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@14011@1@95&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 12-2-1996<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>kjafHkd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls lacfèr lkexzh <strong>dk</strong>s jk"Vªh; vfHkys[<strong>kk</strong>xkj esa lqjf{kr j[kus <strong>ds</strong> fo"k; esa<br />

H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> lafoèku us <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong>s la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> ntkZ fn;k gSA tcls H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> lafoèku <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh gqvk gS rc ls vc rd <strong>fganh</strong> dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>ds</strong> LF<strong>kk</strong>u ij inLFk djus <strong>ds</strong> fy, vus<strong>dk</strong>usd egRoiw.kZ <strong>dk</strong>jZokbZ;ka rF<strong>kk</strong> xfrfofè;ka gqbZ gSaA <strong>ds</strong>anz dh fofHkUu <strong>dk</strong>;kZy; O;oLF<strong>kk</strong>vksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong><br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 182


183<br />

<strong>dk</strong> LF<strong>kk</strong>u cuk gS rF<strong>kk</strong> 'kq: ls èhjs&èhjs ;g LF<strong>kk</strong>u iq"V gksrk jgk gSA xr&le; ls la?k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Zdykiksa <strong>ds</strong> vU; {ks=ksa esa H<strong>kh</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> O;ogkj cko H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>kIr gq, gaSA bl iwjs ekeys ij fopkj<br />

djrs gq, vc ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ls <strong>laca</strong>fèr la?k lj<strong>dk</strong>j esa lH<strong>kh</strong> egRoiw.kZ nLrkostksa vkSj vfHkys[<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s lqjf{kr<br />

dj fy;k tk,A rnuqlkj lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksas ls vuqjksè gS fd os vius ;gka miyCè jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>laca</strong>èh <strong>iz</strong>kjafHkd <strong>iz</strong>eq[k vfHkys[<strong>kk</strong>sa] ;F<strong>kk</strong><br />

egRoiw.kZ Lok;r~ ;k uhfrxr@<strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>jh fu.kZ;ksa ls <strong>laca</strong>fèr lH<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>eq[k nLrkostksa@vfHkys[<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s jk"Vªh; vfHkys[<strong>kk</strong>xkj <strong>dk</strong>s gLrkarfjr dj nsaA dasnz<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjksè gS fd os bu <strong>vkns'<strong>kk</strong>sa</strong> <strong>dk</strong> ikyu lqfuf'pr djokrs gq, vius lH<strong>kh</strong> vèhuLFk@lacn~/k '<strong>kh</strong>"kZ<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa@miØeksa@laLF<strong>kk</strong>uksa vkfn ls H<strong>kh</strong> bl<strong>dk</strong> vuqikyu djokus dh d` ik djsaA<br />

d` i;k bldh ikorh HkstsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 8@1@96&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼lsok½] fnukad 13-3-1996<br />

fo"k;%& <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok laoxZ <strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> ,ñlhñvkjñ esa vkèqfud bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> Kku <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa <strong>iz</strong>fof"V<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u esa vk/kqfud nsoukxjh bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> mi;<strong>ksx</strong>@egRo <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, ;g fu.kZ;<br />

fy;k x;k gS fd <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok <strong>ds</strong> funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½] mi funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½ rF<strong>kk</strong> lgk;d funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½ <strong>ds</strong> orZeku<br />

,ñlhñvkjñ <strong>iz</strong>ksQkeZ esa vkèqfud nsoukxjh bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> Kku <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa ,d ubZ <strong>iz</strong>fof"V tksM+ nh tk,A bl<strong>ds</strong> vuqlkj] lsok <strong>ds</strong> mDr Js.<strong>kh</strong><br />

<strong>ds</strong> vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> orZeku ,ñlhñvkjñ <strong>iz</strong>ksQkesZ esa fjiksfV±x vfè<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x esa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ye <strong>ds</strong> varxZr d` i;k <strong>dk</strong>ye 11 esa fuEufyf[kr tksM+k<br />

tk,A<br />

^^vkèqfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr tkx:drk%<br />

blesa vfè<strong>dk</strong>jh os nsoukxjh fyfi okys vkèqfud <strong>dk</strong>;kZy;h midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa #>ku@Kku] mu<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;kstu esa foLrkj ,oa lqèkj rF<strong>kk</strong> vU;ksa<br />

<strong>dk</strong>s mu<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr <strong>iz</strong>sfjr djus dh fn'<strong>kk</strong> esa fd, x, <strong>iz</strong>;klksas <strong>dk</strong> C;kSjk nsaA**<br />

2- <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok esa funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½] mi funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½ rF<strong>kk</strong> lgk;d funs'kd ¼jkñH<strong>kk</strong>ñ½ <strong>ds</strong> ,ñ lhñ vkjñ <strong>iz</strong>ksQkesZ<br />

dh ,d la'<strong>kk</strong>sfèr <strong>iz</strong>fr uewus <strong>ds</strong> fy, layXu dh tk jgh gSA <strong>ds</strong>anzh; lfpoky; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lsok esa lfEefyr fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa@lacn~/k <strong>dk</strong>;kZy;ksa<br />

ls vuqjksè gS fd os d` i;k bldh i;kZIr ek=k esa <strong>iz</strong>fr;ka rS;kj dj ysa rkfd Hkfo"; esa bUgha <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A ;g H<strong>kh</strong> d` i;k lqfuf'pr dj ysa<br />

fd mijksDr vfè<strong>dk</strong>fj;ksa dh o"kZ 1995&96 dh xksiuh; fjiksVZ <strong>ds</strong>oy u;s <strong>iz</strong>ksQkeks± esa gh Hkj dj bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s miyCè djokbZ tk;saA ;fn fdlh<br />

vfè<strong>dk</strong>jh dh o"kZ 1995&96 dh xksiuh; fjiksVZ u;s <strong>iz</strong>ksQkes± <strong>ds</strong> vuqlkj ugha Hksth tk;sxh rks mls ekU; ugha le>k tk,xkA<br />

3- vkèqfud bySDVªkWfud midj.<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa vfè<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> Kku dh tku<strong>dk</strong>jh dh O;oLF<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj<br />

mu<strong>ds</strong> lacn~/k@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn <strong>ds</strong> led{k inksa ij <strong>dk</strong>;Zjr~ vfè<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> ,ñlhñvkjñ <strong>iz</strong>ksQkesZ esa dh tkuh mfpr g<strong>ksx</strong>hA vr% lH<strong>kh</strong><br />

ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x d` ì;k ;g lqfuf'pr dj ysa vius ;gka rF<strong>kk</strong> vius lacn~/k@vèhuLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa@Lok;r fu<strong>dk</strong>;ksa@cSa<strong>dk</strong>sa@miØeksa@<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>uksa@<strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

<strong>ds</strong>anzksa bR;kfn esa led{k vfè<strong>dk</strong>fj;ksa dh ,ñlhñlkjñ esa H<strong>kh</strong> ,slh gh <strong>iz</strong>fof"V djok ysaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñlañ I@14034@1@98] jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 14-5-1998<br />

;g ns[<strong>kk</strong> x;k gS fd cgqr ls jktdh; o v/kZjktdh; laLF<strong>kk</strong>u@laxBu vius mRiknksa] la;a=ksa rF<strong>kk</strong> e'<strong>kh</strong>ujh miLdjksa vkfn <strong>ds</strong> ukeksa <strong>dk</strong>s fy[kus<br />

esa nsoukxjh fyfi <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> ugha dj jgs gSa] ;|fi mu<strong>ds</strong> uke <strong>fganh</strong> eas j[ks x, gSaA<br />

2- H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ls ;g vuqjks/k gS fd og vius fu;a=.<strong>kk</strong>/<strong>kh</strong>u laLF<strong>kk</strong>uksa@laxBuksa vkfn <strong>dk</strong>s ;g funs'k nsa fd os vius<br />

mRiknksa@la;a=ksa rF<strong>kk</strong> e'<strong>kh</strong>ujh miLdjksa ij uke ys[ku <strong>ds</strong> fy, nsoukxjh fyfi esa <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lqfuf'pr djsaA vuqjks/k ;g H<strong>kh</strong> gS fd ;g <strong>dk</strong>;Z fnukad<br />

31-12-1998 rd laiw.kZ djok fy;k tk,A<br />

3- d` i;k bldh ikorh HkstsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 183


184<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lfpoksa <strong>dk</strong>s lacksf/kr lfpo ¼jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>½ <strong>dk</strong> fnukad 11-11-2002 <strong>dk</strong> vñ'<strong>kk</strong>ñ i= lañ I@14013@03@94]<br />

jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½<br />

eSa vki<strong>dk</strong> /;ku ekuuh; <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ea=h th <strong>ds</strong> vius eaf=eaMy lg;ksfx;ksa <strong>dk</strong>s lacksf/kr fnukad 23-12-2000 <strong>ds</strong> i= ¼lqyHk lanHkZ <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>fr<br />

layXu½ dh vksj vkd` "V djuk pkgwaxk ftlesa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa vPNk <strong>dk</strong>;Z djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh okf"kZd xksiuh; fjiksVks± esa mu<strong>ds</strong> ljkguh;<br />

<strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k fd;s tkus <strong>dk</strong> funs'k gSA bl<strong>ds</strong> vuqikyu esa <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ^d*] ^[k*] rF<strong>kk</strong> ^x* Js.<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa ¼vf[ky<br />

H<strong>kk</strong>jrh; lsokvksa <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa lfgr½ n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa fd, x, ljkguh; <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k mu<strong>ds</strong> okf"kZd xksiuh; fjiksVZ <strong>ds</strong> ^i= O;ogkj esa<br />

dq'kyrk (Communication Skill)' <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>Wye esa fd;k tk,A<br />

2- vuqjks/k gS fd bl<strong>ds</strong> vuqlkj vius ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x rF<strong>kk</strong> lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>jZokbZ lqfuf'pr djok;saA<br />

<strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u ea=h<br />

ubZ fnYyh<br />

f<strong>iz</strong>; Jh --------------------- 23 fnlEcj] 2000<br />

<strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> lfefr]tks la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>lkj rF<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lexz fo<strong>dk</strong>l <strong>ds</strong> fy, lq>ko nsus okyh loksZPp lfefr gS] dh<br />

fnukad 22-09-2000 <strong>dk</strong>s gqbZ cSBd esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> dh orZeku fLFkfr dh leh{<strong>kk</strong> dh xbZA bl ckr ij fpark O;Dr<br />

dh xbZ fd lafo/<strong>kk</strong>u esa la?k dh jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> ckjs esa gekjs vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa n~okjk mBk, x, dneksa esa cgqr dfe;ka gSaA<br />

vko';d gS fd lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> mÙkjksÙkj <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>dk</strong>s lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, Bksl dne mBk, tk,aA tgka dgha H<strong>kh</strong> laHko gks] ogka <strong>fganh</strong><br />

esa <strong>dk</strong>;Z dj vU;ksa <strong>dk</strong>s H<strong>kh</strong> bl fn'<strong>kk</strong> esa <strong>iz</strong>ksRlkfgr djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>;kl djuk pkfg,A<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa eSa pkgwaxk fd vki vius ea=ky;@lacn~/k ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>e fd, tkus <strong>dk</strong> mi;qDr okrkoj.k<br />

fuekZ.k djus <strong>ds</strong> fy, fuEu dne mBk,a —<br />

1- '<strong>kh</strong>"kZLFk <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud cSB<strong>dk</strong>sa esa rF<strong>kk</strong> lfpoksa dh lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa fopkj&foe'kZ vkSj <strong>dk</strong>;Zokgh <strong>fganh</strong> esa djus <strong>dk</strong>s mÙkjksÙkj<br />

<strong>iz</strong>ksRlkfgr fd;k tk,A<br />

2- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e dh /<strong>kk</strong>jk 3¼3½ <strong>dk</strong> ¼ftl<strong>ds</strong> rgr dqN <strong>dk</strong>xtkr <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk tkjh fd, tkus vfuok;Z<br />

gaS½ rF<strong>kk</strong> fu;e 5 <strong>dk</strong> ¼ftl<strong>ds</strong> varxZr <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kIr i= <strong>dk</strong> mÙkj <strong>fganh</strong> esa fn;k tkuk vfuok;Z gS½ vuqikyu lqfuf'pr fd;k<br />

tk,A bu <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>uksa dh mis{<strong>kk</strong> djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s fyf[kr ijke'kZ fn;k tk, fd os Hkfo"; esa bl <strong>iz</strong>o`fÙk ls cpsaA<br />

3- jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa vPNk <strong>dk</strong>;Z djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh okf"kZd xksiuh; fjiksVZ esa mu<strong>ds</strong> ljkguh; <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k fd;k tk,A<br />

4- jk"Vªh; rF<strong>kk</strong> vUrjkZ"Vªh; egRo <strong>ds</strong> voljksa ij] tgka dgha laHko gks] vki vkSj vki<strong>ds</strong> lg;<strong>ksx</strong>hx.k vius H<strong>kk</strong>"k.k <strong>fganh</strong> esa nsaA<br />

fons'<strong>kk</strong>sa esa tkus okys H<strong>kk</strong>jrh; <strong>iz</strong>frfuf/k eaMyksa <strong>ds</strong> lnL;ksa n~okjk <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> vf/k<strong>dk</strong>f/kd <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> fd;k tk,A vko';drkuqlkj<br />

H<strong>kk</strong>jrh; nwrkokl <strong>ds</strong> ek/;e ls nqH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> lsok,a yh tk ldrh gSaA<br />

3- vk'<strong>kk</strong> gS] vki vius ea=ky; rF<strong>kk</strong> <strong>laca</strong>f/kr <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, mi;qZDr fcanqvksa ij fo'ks"k /;ku nsaxs rF<strong>kk</strong> le;&le;<br />

ij fLFkfr dh leh{<strong>kk</strong> H<strong>kh</strong> djrs jgsaxsA d`i;k vki vius ea=ky;@lacn~/k ,oa v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> ckjs esa mi;qZDr<br />

fcanqvksa <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa <strong>iz</strong>xfr ls le;&le; ij eq>s H<strong>kh</strong> voxr djkrs jgsaA<br />

'kqHk<strong>dk</strong>eukvksa lfgr]<br />

vki<strong>dk</strong>]<br />

gLrkñ@<br />

eaf=eaMy <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> lnL;<br />

¼vVy fcgkjh oktis;h½<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 184


185<br />

<strong>dk</strong>ñKkñlañ I@14013@03@94] jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 13-5-2003<br />

fo"k;%<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa dh okf"kZd xksiuh; fjiksVks± esa <strong>fganh</strong> esa fd, tkus okys ljkguh; <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k djus <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa&Li"Vhdj.kA<br />

mi;qZDr fo"k; ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fnukad 11-11-2002 <strong>ds</strong> lela[;d vñ'<strong>kk</strong>ñ i= <strong>dk</strong> d`i;k voyksdu djsa ftlesa ;g dgk x;k gS fd <strong>ds</strong>anz<br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ^d*] ^[k* rF<strong>kk</strong> ^x* Js.<strong>kh</strong> <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa ¼vf[ky H<strong>kk</strong>jrh; lsokvksa <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa lfgr½ n~okjk jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa fd,<br />

x, ljkguh; <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k mu<strong>ds</strong> okf"kZd xksiuh; fjiksVZ <strong>ds</strong> ^i= O;ogkj esa dq 'kyrk (Communication Skill)' <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>Wye esa fd;k tk,A<br />

2- lanfHkZr fo"k; ij dqN ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa us jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x ls ;g Li"Vhdj.k ekaxk gS fd ^[k* rF<strong>kk</strong> ^x* oxZ <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>feZ<strong>dk</strong>sa dh okf"kZd<br />

xksiuh; fjiksVZ <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>i= esa ^i= O;ogkj esa dq'kyrk* '<strong>kh</strong>"kZd okyk <strong>dk</strong>sbZ <strong>dk</strong>Wye u gksus dh fLFkfr esa mDr <strong>iz</strong>fof"V fdl <strong>dk</strong>Wye esa dh tk,\<br />

3- bl <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x esa fopkj djus <strong>ds</strong> i'pkr~ ;g fu.kZ; fy;k x;k gS fd lgk;d dh okf"kZd xksiuh; fjiksVZ <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x&III, <strong>dk</strong>ye<br />

7¼x½ & ^^fVIi.<strong>kh</strong> vkSj elkSns fy[kus dh <strong>dk</strong>sfV** esa rF<strong>kk</strong> fyfi<strong>dk</strong>sa ¼voj Js.<strong>kh</strong> rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>oj Js.<strong>kh</strong>½ <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa H<strong>kk</strong>x&III, <strong>dk</strong>Wye 5& ^^<strong>dk</strong>;Z vF<strong>kk</strong>Zr~<br />

fu/<strong>kk</strong>Zfjr jftLVjksa rF<strong>kk</strong> pkV~lZ vkfn <strong>ds</strong> j[k&j[<strong>kk</strong>o** esa mu<strong>ds</strong> n~okjk <strong>fganh</strong> esa fd, x, ljkguh; <strong>dk</strong>;Z <strong>dk</strong> mYys[k fd;k tk,A<br />

4- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> la;qDr lfpo ¼<strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lu½ ls vuqjks/k gS fd os bls vius lacn~/k rF<strong>kk</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa vkfn dh tku<strong>dk</strong>jh esa<br />

H<strong>kh</strong> yk nsaA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñlañ 11014@18@2004 & jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½] fnukad 8-11-2004<br />

fo"k;% jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x dh if=<strong>dk</strong>vksa eas <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ys[<strong>kk</strong>sa <strong>ds</strong> fy, ekuns;A<br />

mi;qZDr fo"k; ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 16 twu] 1994 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu lañ 11014@25@93&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½ rF<strong>kk</strong> fnukad<br />

16 vxLr] 1999 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 11015@32@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼if=<strong>dk</strong>½ esa la'<strong>kk</strong>s/ku djrs gq, foH<strong>kk</strong>x dh =Sekfld if=<strong>dk</strong> ^jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> H<strong>kk</strong>jrh* esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr<br />

jpukvksa ;F<strong>kk</strong> ys[k] dgkuh] dfork vkSj iqLrd leh{<strong>kk</strong> vkfn <strong>ds</strong> fy, ekuns; dh njsa fuEukuqlkj fu/<strong>kk</strong>Zfjr dh xbZ gSa%&<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr lkexzh <strong>dk</strong> fooj.k<br />

ys[k] dgkuh] ukVd] ,<strong>dk</strong>adh<br />

dfork<br />

iqLrd leh{<strong>kk</strong><br />

ekuns; dh njsa<br />

lkekU;r% 1000@& #i, <strong>iz</strong>fr ys[k] fdUrq vkeaf=r<br />

fof'k"V fo'ks"<strong>kk</strong>ad esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr ys[k <strong>ds</strong> fy, 2000@& #i,<br />

300@& ls 600@& #i, rd<br />

300@& ls 900@& #i, rd<br />

;s njsa 1 uoacj] 2004 ls <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>oh gksaxhA ;g <strong>dk</strong>;kZy; Kkiu vkarfjd foÙk <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x ¼x`g½ <strong>ds</strong> Mk;jh lañ ,Qñ 2520@,Qñ,ñ ¼,pñ½]<br />

fnukad 20-10-2004 dh lgefr ls tkjh fd;k tk jgk gSA<br />

<strong>dk</strong>ñK<strong>kk</strong>ñ lañ 13015@1@91&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼?k½] fnukad 5-1-2005<br />

fo"k;%& ijhoh{<strong>kk</strong> vof/k <strong>ds</strong> nkSjku <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr djus <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> t:jr <strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k&lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh flQkfj'k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;uA<br />

v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong> /;ku <strong>dk</strong>feZd rF<strong>kk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 13 vxLr 2004 <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>ñKkñ<br />

lañ 21011@1@96&LF<strong>kk</strong>iuk ¼x½ dh vksj vkd`"V djus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS] ftl<strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr dh fjiksVZ ¼H<strong>kk</strong>x& III½ <strong>ds</strong> iSjk<br />

22 ¼?k½ esa dh xbZ fuEufyf[kr flQkfj'k <strong>dk</strong>s Lohd` r fd, tkus dh lwpuk nh xbZ gS%&<br />

^^laln n~okjk ikfjr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> ladYi] 1968 <strong>ds</strong> vuqlkj bl ckr dh tkap djus <strong>ds</strong> fy, fd D;k HkrhZ <strong>ds</strong> le; vaxzsth vFkok <strong>fganh</strong><br />

vFkok nksuksa H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa <strong>dk</strong> Kku gksuk vko';d gS] lH<strong>kh</strong> inksa <strong>ds</strong> HkrhZ fu;eksa dh leh{<strong>kk</strong> dh tkuh pkfg,A tgka fdlh in fo'ks"k <strong>ds</strong> fy,]<br />

fdlh fo'ks"k H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> Kku vfuok;Z ugha gS ogka mEehnokj <strong>dk</strong>s vaxzsth vFkok <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> fodYi fn;k tkuk pkfg, vkSj ;fn HkrhZ <strong>ds</strong> le;<br />

mls <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> Kku ugha gS] rks fu;eksa esa bl vk'k; <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k tkuk pkfg, fd viuh ifjoh{<strong>kk</strong> vof/k <strong>ds</strong> nkSjku mEehnokj <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong><br />

<strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr djuk t:jh gSA**<br />

2- dqN ea=ky;ksa n~okjk Li"Vhdj.k ekaxk x;k F<strong>kk</strong> fd <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s ifjoh{<strong>kk</strong> vof/k <strong>ds</strong> nkSjku <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fdl Lrj <strong>dk</strong> Kku<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 185


186<br />

gksuk pkfg,A bl <strong>laca</strong>/k esa bl foH<strong>kk</strong>x n~okjk fnukad 21 flrEcj 1968 <strong>dk</strong>s tkjh fd, x, <strong>dk</strong>ñKkñ lañ 3@18@68&,p <strong>ds</strong> vuqlkj fuEufyf[kr<br />

lkekU; fln~/<strong>kk</strong>Ur /;ku eas j[ks tk ldrs gSa%&<br />

¼i½<br />

¼ii½<br />

ftu <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>jh deZpkfj;ksa <strong>ds</strong> fy, fofgr f'k{<strong>kk</strong> <strong>dk</strong> Lrj eSfVªdqys'ku ;k mlls de gks vkSj ftu<strong>dk</strong>s <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>dk</strong>sbZ<br />

lfpoky; <strong>dk</strong>e djus] fVIif.k;ksa fy[kus ;k i= O;ogkj djus dh vko';drk ugha gksrh ¼tSls LVkQ <strong>dk</strong>j rF<strong>kk</strong> baftu MªkbZoj]<br />

fj<strong>dk</strong>MZ lkVZj] bysDVªhf'k;u] fQVj] xSLVsVsuj vkijsVj] Mkfd;k] VsyhQksu vkijsVj vkfn½ os <strong>ds</strong>oy <strong>iz</strong>cks/k ijh{<strong>kk</strong> ikl dj<br />

ysaA<br />

ftu <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>jh deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s lkekU;r% Lo;a <strong>dk</strong>sbZ lfpoky;hu <strong>dk</strong>e djus dh vko';drk ugha gksrh] ijarq ftu<strong>ds</strong> fy,<br />

<strong>fganh</strong> esa i= O;ogkj rF<strong>kk</strong> fjiksVZ vkfn <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>e djus <strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> Kku vko';d gks ¼tSls MkDVj] oSKkfud] odZ'<strong>kk</strong>i rF<strong>kk</strong><br />

<strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong>'<strong>kk</strong>ykvksa vkfn <strong>ds</strong> i;Zos{kd deZpkjh½] os <strong>ds</strong>oy <strong>iz</strong>oh.k ijh{<strong>kk</strong> rd ikl dj ldrs gSaA<br />

¼iii½ ftu <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>jh deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s lfpoky;hu <strong>dk</strong>;Z djuk] fVIif.k;ka fy[kuk rF<strong>kk</strong> i=&O;ogkj djuk iM+rk gS] ftu<strong>ds</strong> fy,<br />

<strong>iz</strong>kK ijh{<strong>kk</strong> vfuok;Z gSA<br />

3- lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa @foH<strong>kk</strong>xksa ls vuqjks/k gS fd mijkssDr fln~/<strong>kk</strong>arksa <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq, fofHkUu inksa <strong>ds</strong> HkrhZ fu;eksa esa bl vk'k; <strong>dk</strong> ,d<br />

<strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k tk, fd mEehnokj <strong>dk</strong>s viuh ijhoh{<strong>kk</strong> vof/k <strong>ds</strong> nkSjku <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> Kku <strong>iz</strong>kIr djuk t:jh gSA bl <strong>laca</strong>/k esa dh xbZ <strong>dk</strong>;kZokgh ls<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u <strong>dk</strong>s ¼funs'kd] <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u] 7oka ry] i;kZoj.k Hkou]<br />

yksnh jksM] ubZ fnYyh&110003] <strong>ds</strong> irs ij½ voxr djk;k tk;sA<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ I@20012@09@2004&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼uhfr&1½] fnukad 7-4-2005<br />

fo"k;% lH<strong>kh</strong> daifu;ksa@fu<strong>dk</strong>;ksa@miØeksa vkfn <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>jrh; uke j[kuk vkSj iathd`r djk;k tkukA<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr us vius <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> NBs [kaM esa vU; laLrqfr;ksa <strong>ds</strong> lkFk ,d laLrqfr ;g H<strong>kh</strong> dh gS fd lH<strong>kh</strong> dEifu;ksa@fu<strong>dk</strong>;ksa]<br />

miØeksa] <strong>iz</strong>kf/k<strong>dk</strong>fj;ksa vkfn <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>jrh; uke j[ks tk,a vkSj mUgsa iathd`r djk;k tk,A laLrqfr ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> fnukad 17-9-2004 <strong>ds</strong> ladYi<br />

lañ 12021@02@2003&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>dk</strong>ñ&2½ <strong>ds</strong> rgr fuEufyf[kr vkns'k tkjh gq,%&<br />

^^bl ckjs esa funs'k igys ls gh fo|eku gS fd <strong>ds</strong>anzh; lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy;ksa@laLF<strong>kk</strong>uksa <strong>ds</strong> uke <strong>fganh</strong> vFkok H<strong>kk</strong>jrh; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa fn, tk,aA<br />

bu funs'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong> n`


187<br />

<strong>dk</strong>ñ K<strong>kk</strong>ñ lañ 14034@17@2005&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½] fnukad 9-6-2005<br />

fo"k;% <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s fn, tk jgs <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k o"kZ 2005 rd iwjk fd;k tkukA<br />

mijksDr fo"k; ij x`g ea=ky;] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ladYi la- 14034@4@99&jkñH<strong>kk</strong>ñ ¼<strong>iz</strong>f'kñ½ 13 Qjojh] 2001] ftlesa jk"Vªifr <strong>ds</strong> vkns'k<br />

<strong>ds</strong> varxZr] lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>dk</strong>s funs'k fn, x, Fks fd lH<strong>kh</strong> {ks=ksa vF<strong>kk</strong>Zr~ ^^d**] ^^[k** ,oa ^^x** {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s<br />

<strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>fganh</strong> Vad.k o <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k Ok"kZ 2005 <strong>ds</strong> var rd iwjk dj fy;k tk,] <strong>ds</strong> lanHkZ esa eq>s ;g dgus <strong>dk</strong> funs'k gqvk gS fd<br />

vki<strong>ds</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x n~okjk bl <strong>laca</strong>/k easa dh xbZ <strong>dk</strong>jZokbZ ls bl foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s voxr djk;k tk, rF<strong>kk</strong> ;g H<strong>kh</strong> lwfpr fd;k tk, fd <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>fganh</strong><br />

Vad.k o <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, 'ks"k deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s 31-12-2005 rd <strong>iz</strong>f'kf{kr djkus <strong>ds</strong> fy, ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x us D;k dne mBk,<br />

gSa vkSj ;fn <strong>iz</strong>f'k{k.k iwjk ugha gks ik;k gS rks ;g dc rd laHko gks ik,xk\<br />

2- bl <strong>laca</strong>/k esa mYys[kuh; gS fd mijksDr ladYi <strong>ds</strong> vuqlkj <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ^^d**] ^^[k** ,oa ^^x** {ks=ksa esa fLFkr <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong><br />

deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>fganh</strong> Vad.k o <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k iwjk fd, tkus dh vafre le;&lhek o"kZ 2005 esa lekIr gks jgh gS vkSj<br />

;fn <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>] <strong>fganh</strong> Vad.k o <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi esa <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy, 'ks"k deZpkfj;ksa dh la[;k vH<strong>kh</strong> H<strong>kh</strong> cgqr vf/kd gqbZ rks <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>ds</strong> fy,<br />

vafre le;&lhek <strong>dk</strong>s o"kZ 2005 ls vkxs c


188<br />

¼H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> jkti= <strong>ds</strong> H<strong>kk</strong>x&1] [kaM&1 esa <strong>fganh</strong> vkSj vaxzsth esa lkFk&lkFk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>ds</strong> fy,½<br />

lañ 11011@5@2003&jkñ H<strong>kk</strong>ñ ¼vuqñ½ fnukad 13 tqykbZ] 2005<br />

ladYi<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼1½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u 1976 esa xfBr dh xbZ F<strong>kh</strong>A lfefr n~okjk lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t<br />

esa ewy :i ls <strong>fganh</strong> esa ys[ku <strong>dk</strong>;Z] fof/k <strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> <strong>dk</strong>;ks± esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> dh fLFkfr] lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> gsrq <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj] lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>dk</strong>e<strong>dk</strong>t esa <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud vkSj foÙ<strong>kh</strong>; <strong>dk</strong>;ks± ls tqM+s <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh <strong>fganh</strong> esa miyC/krk] jkT;ksa esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> dh fLFkfr] oS'ohdj.k vkSj <strong>fganh</strong><br />

daI;wVjhdj.k ,d pqukSrh ls <strong>laca</strong>f/kr <strong>iz</strong>frosnu <strong>dk</strong> lkroka [kaM jk"Vªifr th <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>Lrqr fd;k x;k F<strong>kk</strong>A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼3½<br />

<strong>ds</strong> vuqlkj bls yksd lH<strong>kk</strong> rF<strong>kk</strong> jkT; lH<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> iVy ij j[<strong>kk</strong> x;k F<strong>kk</strong>A bldh <strong>iz</strong>fr;ka H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa rF<strong>kk</strong> jkT;ksa@la?k jkT; {ks=ksa dh<br />

lj<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s Hksth xbZ F<strong>kh</strong>A bl <strong>laca</strong>/k esa fofHkUu ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa vkSj jkT;ksa@la?k jkT; {ks=ksa dh lj<strong>dk</strong>jksa ls <strong>iz</strong>kIr er ij fopkj djus <strong>ds</strong> ckn lfefr<br />

n~okjk dh xbZ vf/k<strong>dk</strong>a'k flQkfj'<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s ewy :i esa ;k dqN la'<strong>kk</strong>s/kuksa <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j djus <strong>dk</strong> fu.kZ; fy;k x;k gSA rnuqlkj v/<strong>kk</strong>sgLrk{kjh <strong>dk</strong>s<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> vf/kfu;e] 1963 dh /<strong>kk</strong>jk 4¼4½ <strong>ds</strong> v/<strong>kh</strong>u lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu dh flQkfj'<strong>kk</strong>sa ij jk"Vªifr <strong>ds</strong> fuEufyf[kr vkns'k lwfpr djus <strong>dk</strong> funsZ'k<br />

gqvk gS%<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-5 ¼d½ <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> lfefr <strong>dk</strong> iquxZBu fuf'pr le; ij ;g laLrqfr bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong><br />

<strong>iz</strong>R;sd rhu o"kZ ij vo'; fd;k tk,A<br />

lfefr <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>y lkekU;r% 3 o"kZ <strong>dk</strong> g<strong>ksx</strong>k] fdarq fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa<br />

esa bl<strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z<strong>dk</strong>y c


xBu <strong>dk</strong> mn~ns'; iwjk gks l<strong>ds</strong> rF<strong>kk</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> <strong>dk</strong><br />

<strong>iz</strong>xkeh <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> lqfuf'pr gks l<strong>ds</strong>A<br />

189<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-5 ¼N½ uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa ;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA lH<strong>kh</strong> ea=ky;@foH<strong>kk</strong>x vius<br />

<strong>dk</strong>;kZy; <strong>iz</strong>/<strong>kk</strong>u <strong>dk</strong> Lo;a mifLFkr gksuk pkfg,A <strong>laca</strong>n~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk <strong>dk</strong>;kZy;ksa] Lok;r fu<strong>dk</strong>;ksa] miØeksa vkSj cSa<strong>dk</strong>sa vkfn<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>eq[<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s funs'k nsa fd os uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr<br />

dh cSB<strong>dk</strong>sa esa Lo;a H<strong>kk</strong>x ysaA<br />

16-5 ¼t½ uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cSB<strong>dk</strong>sa esa ;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr<br />

fy, x, fu.kZ;ksa ij vuqorhZ <strong>dk</strong>;Zokgh dh mPp <strong>ds</strong> lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>eq[k lfefr <strong>ds</strong> fu.kZ;ksa ij <strong>dk</strong>;Zokgh dh<br />

Lrj ij iw.kZ fu"Bk ls fuxjkuh vkSj leh{<strong>kk</strong> dh fuxjkuh o leh{<strong>kk</strong> lqfuf'pr djsaA<br />

tkuh pkfg,A<br />

16-5 ¼>½ uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa dh cSB<strong>ds</strong>a uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr o"kZ esa nks cSB<strong>ds</strong>a visf{kr gSaA<br />

=Sekfld :i ls vk;ksftr dh tk,a rF<strong>kk</strong> Ok"kZ esa bu cSB<strong>dk</strong>sa esa <strong>dk</strong>;kZy; v/;{k vfuok;Z :i ls H<strong>kk</strong>x ysaA bl<br />

vk;ksftr gksus okyh pkj cSB<strong>dk</strong>sa esa ls de ls de <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x leqfpr funsZ'k tkjh djsaA<br />

nks cSB<strong>dk</strong>sa esa <strong>dk</strong>;kZy; <strong>ds</strong> v/;{k vfuok;Z :i ls<br />

Lo;a H<strong>kk</strong>x ysa vkSj cSB<strong>dk</strong>sa esa fy, x, fu.kZ;ksa <strong>dk</strong><br />

iw.kZ :i ls vius <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vuqikyu djk,aA<br />

16-5 ¼´½ uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh o"kZ esa rhu cSB<strong>ds</strong>a<br />

lfefr <strong>ds</strong> v/;{k dh v/;{krk esa vyx&vyx<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa esa vk;ksftr dh tk,a rF<strong>kk</strong> vafre cSBd lfefr<br />

<strong>ds</strong> v/;{k <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;kZy; esa gh vk;ksftr dh tk,a vkSj<br />

mlesa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong> ofj"B vf/k<strong>dk</strong>jh H<strong>kh</strong> mifLFkr<br />

jgsa rkfd o"kZ Hkj dh xfrfof/k;ka vkSj <strong>iz</strong>xfr dh leh{<strong>kk</strong><br />

dh tk l<strong>ds</strong> vkSj ikbZ xbZ dfe;ksa <strong>dk</strong>s lH<strong>kh</strong> <strong>laca</strong>f/krksa <strong>ds</strong><br />

/;ku esa yk;k tk, vkSj mUgsa lkewfgd <strong>iz</strong>;kl ls nwj dj<br />

fy;k tk,A<br />

16-5 ¼V½ fofHkUu uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh cM+h lnL;<br />

la[;k <strong>dk</strong>s ns[krs gq, ,sls uxjksa esa tgka ,d gh uxj<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr gS] ogka uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong><br />

<strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr <strong>dk</strong>s rhu mi lfefr;ksa esa foH<strong>kk</strong>ftr<br />

dj rhu vyx&vyx la;kstd cuk, tk,a ,oa mu<strong>dk</strong><br />

v/;{k ,d gh gks] rkfd lH<strong>kh</strong> lnL; <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa <strong>fganh</strong><br />

<strong>ds</strong> vuqdwy okrkoj.k cus vkSj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> fu;eksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr<br />

tkx:drk vk,A<br />

16-5 ¼B½ uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa n~okjk <strong>iz</strong>R;sd o"kZ<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lekjksg@laxks"Bh vk;ksftr dh tkuh pkfg,<br />

rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr tkx:drk iSnk gks<br />

vkSj vuqdw y okrkoj.k cusA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>;Z ugha ikbZ xbZA uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr dh<br />

cSB<strong>ds</strong>a vyx&vyx LF<strong>kk</strong>uksa ij vk;ksftr djuk] cSBd LF<strong>kk</strong>u o vU;<br />

lalk/kuksa dh miyC/krk dh n`f"V ls O;kogkfjd gSA<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&6 esa dh xbZ laLrqfr<br />

lañ 11-5-17 ij vkns'k fn;k x;k gS fd ,slh uxj jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u<br />

lfefrs;ksa <strong>dk</strong>s] ftudh lnL; la[;k 150 ;k blls vf/kd gS] nks H<strong>kk</strong>xksa esa<br />

ckaVk tk,A bl O;oLF<strong>kk</strong> esa vH<strong>kh</strong> ifjorZu djuk lkef;d ugha gSA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 189


190<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-5 ¼M½ <strong>iz</strong>R;sd <strong>dk</strong>;kZy; esa <strong>dk</strong>;kZy; v/;{k dh v/;{krk esa<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>dk</strong>;kZUo;u lfefr;ksa <strong>dk</strong> xBu gksuk pkfg, rF<strong>kk</strong><br />

fu;fer :i ls cSB<strong>ds</strong>a frekgh vk;ksftr dh tkuh pkfg,A<br />

vxyh frekgh cSBd esa fiNyh cSBd <strong>ds</strong> ckn gqbZ <strong>iz</strong>xfr<br />

<strong>ds</strong> iw.kZ vkSj viw.kZ <strong>dk</strong>;ksZa <strong>dk</strong> ewY;kadu fd;k tk,A<br />

16-5 ¼


191<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-7 ¼?k½ voj lfpo o bl<strong>ds</strong> Åij <strong>ds</strong> Lrj <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa dh<br />

<strong>iz</strong>ca/kdh; n{krk <strong>ds</strong> mUu;u gsrq vk;ksftr lsok<strong>dk</strong>yhu<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa vk;ksftr fd;k tk,A<br />

16-7¼³½ <strong>ds</strong>anZzh; lsokvksa vkfn esa <strong>dk</strong>;Zjr vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> esa<br />

<strong>dk</strong>;Z djus <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>sfjr djus gsrq fo'ks"k <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a<br />

vk;ksftr dh tk,a ftuesa O;k[;ku nsus <strong>ds</strong> fy,<br />

fo'ofon~;ky;ksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>[;kr <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fon~okuksa vFkok<br />

vius fo"k; <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> ek/;e ls <strong>iz</strong>Lrqr djus esa l{ke<br />

fof'k"V O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s vkeaf=r fd;k tk,A<br />

16-7¼p½ vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, mu<strong>ds</strong> n~okjk <strong>fganh</strong> esa fn, tkus okys<br />

fMDVs'ku o vU; <strong>dk</strong>;ks± <strong>ds</strong> fy, jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x okf"kZd<br />

<strong>dk</strong>;ZØe esa Li"V y{; fu/<strong>kk</strong>Zfjr djsa rF<strong>kk</strong> mu<strong>dk</strong> vfHkys[k<br />

¼ys[<strong>kk</strong>&tks[<strong>kk</strong>½ j[kuk vfuok;Z fd;k tk, rF<strong>kk</strong><br />

eq[;ky;@ea=ky; Lrj ij bldh leh{<strong>kk</strong> lqfuf'pr dh<br />

tk,A<br />

16-8¼d½ fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x] <strong>fganh</strong> esa ewy <strong>iz</strong>k:i.k <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>/k esa <strong>iz</strong>f'k{k.k<br />

<strong>ds</strong> <strong>dk</strong>e <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>kFkfedrk nsrs gq, le;cn~/k :i esa rhu<br />

ekg <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj vkjaHk djok,a rkfd fof/k <strong>iz</strong>k:i.k <strong>dk</strong><br />

<strong>dk</strong>;Z ewy :i ls <strong>fganh</strong> esa gks l<strong>ds</strong>A<br />

16-8¼[k½ bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;Z Ng ekg ls ,d o"kZ<br />

dh le;kof/k esa iwjk fd;k tk,A <strong>iz</strong>f'k{k.k <strong>dk</strong>;Z dh<br />

lekfIr <strong>ds</strong> nks o"<strong>kk</strong>s± <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong>rj fo/<strong>kk</strong>;h <strong>iz</strong>k:i.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z<br />

<strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>kjaHk fd;k tk,A bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, ,d<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.k laLF<strong>kk</strong>u LF<strong>kk</strong>fir djus ij fopkj fd;k tk,A<br />

16-8¼x½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>fganh</strong> esa <strong>iz</strong>k:i.k djus okyksa <strong>dk</strong>s fo'ks"k <strong>iz</strong>ksRlkgu<br />

fn;k tk,A<br />

16-8¼?k½ lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 348 esa la'<strong>kk</strong>s/ku fd;k tk, rkfd<br />

fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x ewy <strong>iz</strong>k:i.k <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z <strong>fganh</strong> esa dj l<strong>ds</strong>A<br />

16-8¼³½ lafo/<strong>kk</strong>u <strong>ds</strong> vuqPNsn 348 esa la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> mijkar mPp<br />

U;k;ky;ksa@mPpre U;k;ky; ls dgk tk, fd os fu.kZ;<br />

vkSj fMØh vkfn <strong>fganh</strong> esa nsuk <strong>iz</strong>kjaHk djsa rkfd ,sls vusd<br />

foH<strong>kk</strong>x tks U;kf;d@v/kZU;kf;d Lo:i <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z dj jgs<br />

gSa] U;k;&fu.kZ;u <strong>fganh</strong> esa dj l<strong>ds</strong>aA bl le; ,sls foH<strong>kk</strong>x<br />

U;k;&fu.kZ;u <strong>fganh</strong> esa ikfjr djus esa blfy, vleFkZ gSa<br />

D;ksafd mPp U;k;ky;ksa@mPpre U;k;ky; esa mu<strong>ds</strong> fu.kZ;ksa<br />

<strong>ds</strong> fo:n~/k dh tkus okyh vihy vaxzth esa gksrh gSA<br />

;g laLrqfr bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd lH<strong>kh</strong> lsok<strong>dk</strong>yhu<br />

<strong>iz</strong>f'k{k.<strong>kk</strong>sa <strong>dk</strong>s <strong>iz</strong>eq[kr% <strong>fganh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ek/;e ls vkSj xkS.kr% feyh&tqyh<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> ek/;e ls pyk;k tk,A<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa <strong>iz</strong>[;kr <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong><br />

fon~okuksa vkSj l{ke fof'k"V O;fDr;ksa <strong>dk</strong>s vkeaf=r fd;k tk,A<br />

;g laLrqfr bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dh xbZ gS fd ftu vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

<strong>ds</strong> ikl <strong>fganh</strong> vk'kqfyfi<strong>dk</strong>sa dh lqfo/<strong>kk</strong> miyC/k gS os mudh lsokvksa <strong>dk</strong><br />

iwjk mi;<strong>ksx</strong> djsaA jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk okf"kZd <strong>dk</strong>;ZØe esa vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

n~okjk <strong>fganh</strong> esa nh tkus okyh fMDVs'ku <strong>ds</strong> fy, y{; fu/<strong>kk</strong>Zfjr fd;k tk,A<br />

blh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j dh laLrqfr lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>frosnu <strong>ds</strong> [kaM&5]<br />

flQkfj'k la[;k 10 esa dh xbZ F<strong>kh</strong>A ml flQkfj'k <strong>dk</strong>s fln~/<strong>kk</strong>ar :i esa<br />

Loh<strong>dk</strong>j djrs gq, vkns'k ikfjr fd, x, Fks fd ^^fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x fof/k<br />

fo'ks"kKksa@ <strong>iz</strong>k:i<strong>dk</strong>jksa <strong>dk</strong>s fof/kd lkexzh <strong>dk</strong> ewy <strong>iz</strong>k:i.k <strong>fganh</strong> esa djus<br />

<strong>ds</strong> fy, <strong>iz</strong>f'k{k.k dh O;oLF<strong>kk</strong> djsaA** fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x bl laLrqfr <strong>ds</strong><br />

vkyksd esa] vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

;g laLrqfr fln~/<strong>kk</strong>ar :i esaa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x bl<strong>ds</strong><br />

fy, vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ gsrq le;cn~/k <strong>dk</strong>;Z&;kstuk rS;kj djsaA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j ugha dh xbZ gS D;ksafd <strong>iz</strong>k:i<strong>dk</strong>j fu;fer lj<strong>dk</strong>jh<br />

deZpkjh gSaA<br />

¼?k½ ,oa ¼p½% ;s nksuksa laLrqfr;ka fo/<strong>kk</strong>;h foH<strong>kk</strong>x <strong>dk</strong>s bl funsZ'k <strong>ds</strong> lkFk<br />

Hkst nh tk, fd os bu ij H<strong>kk</strong>jrh; fof/k vk;<strong>ksx</strong> dh lykg ysdj viuh<br />

lqfopkfjr fVIi.<strong>kh</strong> ls voxr djk,aA rn~uqlkj gh vafre fu.kZ; fy;k<br />

tk,xkA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 191


192<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-9¼d½ fdlh xSj&lj<strong>dk</strong>jh O;fDr <strong>dk</strong>s H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>fganh</strong><br />

lykg<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> in ij <strong>iz</strong>frf"Br fd;k tk, tks u <strong>ds</strong>oy<br />

lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr esa LF<strong>kk</strong>bZ :i ls vkeaf=r jgsaxs]<br />

cfYd <strong>ds</strong>anzh; <strong>fganh</strong> lfefr <strong>ds</strong> H<strong>kh</strong> LF<strong>kk</strong>;h lnL; jgsaxsA<br />

bl<strong>ds</strong> fy, <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> fdlh fon~oku ;k <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj<br />

ls tqMs+ o vuqHkoh O;fDr dh lsok,a ysuk mfpr g<strong>ksx</strong>kA<br />

16-9¼[k½ lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa ewy :i ls <strong>fganh</strong> esa nSfud useh<br />

<strong>dk</strong>e gks l<strong>ds</strong>] bl<strong>ds</strong> fy, mPp vf/k<strong>dk</strong>jh oxZ <strong>dk</strong>s <strong>fganh</strong><br />

esa <strong>iz</strong>f'kf{kr fd;k tk,A jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x] la;qDr lfpo<br />

,oa mPp Lrj <strong>ds</strong> vf/<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa <strong>dk</strong>s<br />

vk;kstu djsaA ea=ky;kas@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> ckn lacn~/k@v/<strong>kh</strong>uLFk<br />

<strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> mPp vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>ds</strong> fy, H<strong>kh</strong> mlh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>j<br />

<strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>yk,a vk;ksftr dh tk,a rkfd ekufldrk esa<br />

cnyko vk l<strong>ds</strong> rF<strong>kk</strong> ;g H<strong>kh</strong> lqfuf'pr fd;k tk, fd<br />

vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa <strong>dk</strong> bu <strong>dk</strong>;Z'<strong>kk</strong>ykvksa esa H<strong>kk</strong>x ysuk vfuok;Z<br />

gksA<br />

;g laLrqfr fopkjk/<strong>kh</strong>u gSA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA<br />

16-10 lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy;ksa <strong>ds</strong> foÙ<strong>kh</strong>; ,oa <strong>iz</strong>'<strong>kk</strong>lfud <strong>dk</strong>;ks± ls<br />

<strong>laca</strong>f/kr fofHkUu <strong>ladyu</strong>ksa] fu;ekofy;ksa ,oa <strong>iz</strong>fØ;k<br />

lkfgR; <strong>ds</strong> lkFk&lkFk vU; ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa<br />

dh <strong>fganh</strong> esa lqyHkrk <strong>ds</strong> fy, lalnh; jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> lfefr<br />

;g flQkfj'k djrh gS fd%<br />

16-10¼1½ <strong>iz</strong>kbosV <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'k<strong>dk</strong>sa <strong>dk</strong>s lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku Nkius <strong>ds</strong> iwoZ<br />

mUgsa lj<strong>dk</strong>j n~okjk <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>ds</strong> vf/k<strong>dk</strong>j ¼<strong>dk</strong>ihjkbV½<br />

dh vuqefr <strong>iz</strong>kIr djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k tkuk pkfg,A<br />

;fn ,slk <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u igys ls fon~;eku gS rks lj<strong>dk</strong>j vFkok<br />

bl<strong>ds</strong> fdlh foH<strong>kk</strong>x n~okjk <strong>dk</strong>ihjkbV gLrkarfjr djus<br />

dh vuqefr nsus <strong>ds</strong> le; <strong>laca</strong>f/kr lkexzh <strong>dk</strong>s n~foH<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong><br />

eqfnzr djkus dh 'krZ <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>ko/<strong>kk</strong>u fd;k tkuk pkfg,A<br />

;fn iqLrd <strong>ds</strong> vk<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>j.k fMXykWV :i esa Nkiuk<br />

vlqfo/<strong>kk</strong>tud gks rks ,slh fLFkfr esa vaxzsth laLdj.k <strong>ds</strong><br />

vkoj.k i`"B ij fo'ks"k :i ls ;g mYys[k fd;k tk,<br />

fd <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kd@forjd <strong>ds</strong> ikl bl laLdj.k <strong>dk</strong> <strong>fganh</strong><br />

:ikarj.k H<strong>kh</strong> miyC/k gSA<br />

16-10¼2½ H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j x`g ea=ky; <strong>ds</strong> jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>ds</strong><br />

v/<strong>kh</strong>u ,d vfrfjDr <strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B <strong>dk</strong> xBu dj<strong>ds</strong> mls<br />

fuEufyf[kr nkf;Ro lkSaiss%&<br />

;g laLrqfr bl la'<strong>kk</strong>s/ku <strong>ds</strong> lkFk Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gS fd tgka rd<br />

laHko gks l<strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>dk</strong>s fMXykWV :i esa Niok;k tk,A<br />

¼d½ ls ¼p½ ;s laLrqfr;ka fopkjk/<strong>kh</strong>u gSaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 192


193<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

¼d½ ;g <strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa <strong>ds</strong> lj<strong>dk</strong>jh<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>ds</strong> ekSfyd ys[ku] vuqokn ,oa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

vkfn <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>;Z esa leUo; LF<strong>kk</strong>fir djsxk rF<strong>kk</strong> bl<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>j <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr lkfgR; dh loZlqyHkrk lqfuf'pr<br />

djk,xkA<br />

¼[k½ foKku rF<strong>kk</strong> rduhdh {ks= ls tqM+s ea=ky;ksa@<br />

foH<strong>kk</strong>xksa@laLF<strong>kk</strong>uksa esa <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh deh <strong>dk</strong>s<br />

iwjk djus <strong>ds</strong> fy, bu {ks=ksa <strong>ds</strong> fo'ks"kKksa <strong>dk</strong> ,d<br />

iSuy rS;kj djsxk ,oa bl {ks= esa ekSfyd ys[ku<br />

,oa vU; H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong>vksa esa miyC/k vko';d lkexzh<br />

<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa Lrjh; vuqokn djus <strong>dk</strong> <strong>dk</strong>;Z lqfuf'pr<br />

djsxkA<br />

¼x½ ;g <strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B leLr lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>dk</strong>s oxhZd` r<br />

djrs gq, ,d lwph <strong>dk</strong> <strong>ladyu</strong> djsxk rF<strong>kk</strong> fu;fer<br />

:i ls bl<strong>dk</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku djsxkA bl<strong>ds</strong> vfrfjDr<br />

uohu <strong>fganh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh miyC/krk rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong><br />

lzksrksa dh tku<strong>dk</strong>jh nsrs gq, blesa la'<strong>kk</strong>s/kuksa vkfn<br />

dh rktk tku<strong>dk</strong>jh miyC/k djkrs gq, ,d ekfld<br />

cqysfVu <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djsxkA<br />

¼?k½ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B vius bl <strong>iz</strong>;kstu <strong>ds</strong> fy, ,d osclkbV<br />

fufeZr djk,xk rF<strong>kk</strong> bl ij lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh<br />

miyC/krk <strong>ds</strong> lkFk&lkFk <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>lkj ,oa <strong>iz</strong>pkj<br />

ls <strong>laca</strong>f/kr cktkj esa fofHkUu lkWVos;jksa dh<br />

tku<strong>dk</strong>jh vkfn <strong>iz</strong>nku djsxkA<br />

¼³½ ;g <strong>iz</strong><strong>dk</strong>s"B ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa lj<strong>dk</strong>jh miØeksa esa<br />

<strong>fganh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>dk</strong>s miyC/k djkus <strong>ds</strong> fy, lH<strong>kh</strong><br />

laHko enn ,oa ekxZn'kZu <strong>iz</strong>nku djsxkA<br />

16-10¼3½ jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>dk</strong>jxj vuqikyu gsrq lfefr ;g<br />

flQkfj'k djrh gS fd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>fganh</strong> <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

<strong>laca</strong>/<strong>kh</strong> fu;e iqfLr<strong>dk</strong> <strong>dk</strong> vn~;ru laLdj.k gj nks o"kZ<br />

esa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djs rF<strong>kk</strong> bl<strong>ds</strong> ifjpkyu ,oa forj.k dh<br />

Bksl ;kstuk lqfuf'pr djs rkfd jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x n~okjk<br />

le;&le; ij tkjh fd, x, vkns'k ,oa bu<strong>ds</strong> <strong>ladyu</strong><br />

lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> NksVs&cM+s <strong>dk</strong>;kZy;ksa esa miyC/k gks l<strong>ds</strong>A<br />

16-10¼4½ lfefr <strong>dk</strong> ;g H<strong>kh</strong> lq>ko gS fd lj<strong>dk</strong>j <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku foH<strong>kk</strong>x<br />

dh ekStwnk <strong>dk</strong>;Z<strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh dh xgjkbZ ls leh{<strong>kk</strong> djs rF<strong>kk</strong><br />

bls jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr <strong>ds</strong> <strong>iz</strong>fr tokcnsg cukus <strong>ds</strong> fy,<br />

leqfpr mik; djsA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl <strong>laca</strong>/k esa jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x vkSj<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku <strong>iz</strong>H<strong>kk</strong>x] lwpuk ,oa <strong>iz</strong>lkj.k ea=ky; vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsaA<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 193


194<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

16-10¼5½ futh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh rjg lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku le;&le;<br />

ij fd, x, la'<strong>kk</strong>s/kuksa@ifjorZuksa <strong>dk</strong>s '<strong>kk</strong>fey djrs gq,<br />

bu<strong>ds</strong> u;s laLdj.k '<strong>kh</strong>?kz <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr fd, tkus dh O;oLF<strong>kk</strong><br />

lqfuf'pr dh tkuh pkfg,A bl<strong>ds</strong> vfrfjDr <strong>ladyu</strong>ksa<br />

dh fcØh dh ijokg fd, fcuk le;cn~/k <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku<br />

fu<strong>dk</strong>yk tk,A bUgsa <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djus <strong>dk</strong> nkf;Ro mu<br />

<strong>laca</strong>f/kr ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa ij gks tks bu<strong>dk</strong> fu/<strong>kk</strong>Zj.k djrs<br />

gSaA <strong>iz</strong>kIr lqpukvksa <strong>ds</strong> vuqlkj lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa <strong>ds</strong><br />

la'<strong>kk</strong>sf/kr ,oa vn~;ru laLdj.k dbZ o"<strong>kk</strong>s±s <strong>ds</strong> ckn iqueqZfnzr<br />

fd, tkrs g® ftlls budh mikns;rk fln~è ug… gks ikrh]<br />

ifj.<strong>kk</strong>eLo:i lj<strong>dk</strong>jh <strong>dk</strong>;kZy; iwjh rjg <strong>iz</strong>kbosV<br />

<strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa ij fuHkZj jgrs g®A bl fLFkfr <strong>dk</strong> lekèku<br />

[<strong>kk</strong>stk tkuk pkfg, ,oa vn~;ru <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku@eqnz.k gsrq<br />

,d fuf'pr le; lhek fuèkZfjr dh tkuh pkfg,A<br />

16-10¼6½ <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh lqikB~;rk vkfn <strong>dk</strong>s /;ku esa j[krs gq,<br />

bu<strong>ds</strong> vkd"kZd eq[; i`"B@eqnz.k <strong>ds</strong> fy, vPNs QkUV<br />

mÙke xq.koRrk okys i`"B ,oa mi;ksfxrk <strong>dk</strong>s /;ku eas<br />

j[krs gq, bUgsa fofHkUu lkbtksa esa rS;kj djus fd fy,<br />

<strong>iz</strong>pfyr uhfr esas O;olkf;d n`f"V<strong>dk</strong>s.k viukus dh<br />

vko';drk gSA<br />

16-10¼7½ lj<strong>dk</strong>jh <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'kuksa dh lqyHk miyCèrk <strong>ds</strong> fy, bu<strong>dk</strong><br />

le;cn~è <strong>iz</strong><strong>dk</strong>'ku fd;k tk,A bu<strong>ds</strong> fcØh <strong>ds</strong>anzksa dh<br />

la[;k c


195<br />

Ø-ñ lañ lfefr dh flQkfj'k fu.kZ;<br />

tk,A <strong>ds</strong>anz lj<strong>dk</strong>j n~okjk jkT; lj<strong>dk</strong>jkssa <strong>dk</strong>s bl<strong>ds</strong> fy,<br />

leqfpr lgk;rk miyC/k djkbZ tk,A<br />

16-11 ¼?k½ ^d*] ^[k* rF<strong>kk</strong> ^x* {ks=ksa dh jkT; lj<strong>dk</strong>jksa rF<strong>kk</strong> jkT;<br />

vkSj la?k lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> chp vkilh i=kpkj vkfn dh<br />

H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> fy, orZeku O;oLF<strong>kk</strong> tkjh j[<strong>kh</strong> tk,A<br />

16-11 ¼³½ v¯gnh H<strong>kk</strong>"<strong>kh</strong> jkT;ksa] tgka fo'ofon~;ky;ksa esa ¯gnh foH<strong>kk</strong>x<br />

ugha gSa] esa mPp f'k{<strong>kk</strong> ,oa '<strong>kk</strong>s/k gsrq ¯gnh foH<strong>kk</strong>x [<strong>kk</strong>sys<br />

tk,aA bl<strong>ds</strong> fy, ekuo lalk/ku fo<strong>dk</strong>l ea=ky; o<br />

fo'ofon~;ky; vuqnku vk;<strong>ksx</strong> n~okjk igy dh tk,A<br />

16-12 ¼d½ fofuos'k <strong>ds</strong> lanHkZ esa lfefr ;g flQkfj'k djrh gS fd<br />

ftl H<strong>kh</strong> miØe esa lj<strong>dk</strong>jh H<strong>kk</strong>xhnkjh gks] pkgs de ;k<br />

T;knk] jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> uhfr ;F<strong>kk</strong>or ykxw jgsxhA<br />

16-12 ¼[k½ cgqjk"Vªh; daifu;ksa <strong>ds</strong> lkFk&lkFk Lons'<strong>kh</strong> daifu;ksa] tks<br />

vius mRikn dh fcØh vFkok ml<strong>ds</strong> <strong>iz</strong>pkj&<strong>iz</strong>lkj <strong>ds</strong><br />

fy, ¯gnh <strong>dk</strong> lgkjk ys jgh gSa] mu<strong>ds</strong> fy, ;g ck/;<br />

fd;k tk, fd os lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lkFk i=kpkj ¯gnh esa gh<br />

djsa lkFk gh lj<strong>dk</strong>j H<strong>kh</strong> mu<strong>ds</strong> lkFk i=kpkj ¯gnh esa gh<br />

djsA<br />

16-12 ¼x½ H<strong>kk</strong>jrh; mRiknksa <strong>dk</strong>s fons'<strong>kk</strong>sa esa mudh fcØh <strong>ds</strong> fy,<br />

fons'<strong>kh</strong> H<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> <strong>ds</strong> lkFk ¯gnh <strong>dk</strong> vfuok;Z :i ls <strong>iz</strong>;<strong>ksx</strong><br />

fd;k tk,A<br />

16-13 ¼d½ pwafd daI;wVj ij vaxzsth esa <strong>dk</strong>e djus okys vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa<br />

vkSj deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s vf/kd ls vf/kd nks lIrkg esa<br />

daI;wVj ij ¯gnh <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k tk ldrk gS vr%<br />

lH<strong>kh</strong> vf/k<strong>dk</strong>fj;ksa@deZpkfj;ksa <strong>dk</strong>s nks o"kZ dh le;&lhek<br />

esa daI;wVj ij ¯gnh esa <strong>dk</strong>e djus <strong>dk</strong> <strong>iz</strong>f'k{k.k fn;k<br />

tk,A<br />

16-13¼[k½ lwpuk <strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh ea=ky; <strong>ds</strong> rRokèku esa ,d ^^lwpuk<br />

<strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh fe'ku** LF<strong>kk</strong>fir fd;k tk,] tks <strong>fganh</strong><br />

lkWVos;j <strong>ds</strong> <strong>laca</strong>è esa vuqlaèku rF<strong>kk</strong> fo<strong>dk</strong>l<br />

ifj;kstukvksa ij <strong>dk</strong>;Z djsA ;g ^^lwpuk <strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh<br />

fe'ku** <strong>dk</strong>aIysDl usVodZ <strong>iz</strong>.<strong>kk</strong>yh <strong>dk</strong> mi;<strong>ksx</strong> dj jgs<br />

H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> vU; foH<strong>kk</strong>xksa tSls jsy] Mkd&rkj]<br />

cSad] nwjlapkj] ukxj foekuu] fon~;qr vkfn <strong>ds</strong> lkFk<br />

leUo; djsa rkfd os H<strong>kh</strong> viuk fof'k"V lkWVos;j iS<strong>ds</strong>t<br />

<strong>fganh</strong> esa fodflr dj ldasA<br />

16-13¼x½ ;g lqfuf'pr djus <strong>ds</strong> fy, fd H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong><br />

foH<strong>kk</strong>xksa esas <strong>ds</strong>oy ogh lkWVos;j yxk;k x;k gS rF<strong>kk</strong><br />

mi;<strong>ksx</strong> eas yk;k tk jgk gS ftl<strong>dk</strong> <strong>fganh</strong> esa mi;<strong>ksx</strong> fd;k<br />

tk ldrk gS] lwpuk <strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh ea=ky; ,d <strong>iz</strong>eq[k<br />

Hkwfe<strong>dk</strong> vnk djsA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA<br />

;g laLrqfr fln~/<strong>kk</strong>ar% :i esa Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl<strong>ds</strong> fØ;kUo;u <strong>ds</strong><br />

fy, ekuo lalk/ku fo<strong>dk</strong>l ea=ky; vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djus ij fopkj<br />

djsaA<br />

jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x bl fo"k; esa <strong>laca</strong>f/kr i{<strong>kk</strong>sa ls ppkZ djsA<br />

bl laLrqfr ij jktH<strong>kk</strong>"<strong>kk</strong> foH<strong>kk</strong>x <strong>laca</strong>f/kr ea=ky;ksa ls ppkZ djsaA<br />

;g laLrqfr fln~/<strong>kk</strong>arr% Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA<br />

bl laLrqfr <strong>dk</strong> vuqikyu djus <strong>dk</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky; <strong>iz</strong>;kl djsaA<br />

;g laLrqfr LO<strong>kh</strong><strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSA bl ckjs esa lapkj vkSj lwpuk<br />

<strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh ea=ky; vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

;g laLrqfr Loh<strong>dk</strong>j dj yh xbZ gSaA bl ckjs esa lapkj vkSj lwpuk <strong>iz</strong>kSn~;ksfxdh<br />

ea=ky; vko';d <strong>dk</strong>jZokbZ djsA<br />

¼enu yky xqIrk½<br />

la;qDr lfpo] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 195


196<br />

vkns'k<br />

vkns'k fn;k tkrk gS fd bl ladYi dh ,d <strong>iz</strong>fr H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> lH<strong>kh</strong> ea=ky;ksa@foH<strong>kk</strong>xksa] lH<strong>kh</strong> jkT; lj<strong>dk</strong>jksa rF<strong>kk</strong> la?k '<strong>kk</strong>flr {ks=ksa] jk"Vªifr<br />

lfpoky;] eaf=eaMy mijk"Vªifr lfpoky;] lfpoky;] <strong>iz</strong>èkuea=h <strong>dk</strong>;kZy;] ;kstuk vk;<strong>ksx</strong>] H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> fu;a=d egkys[<strong>kk</strong> ijh{kd] yksd lH<strong>kk</strong><br />

lfpoky; vkSj jkT; lH<strong>kk</strong> lfpoky;] H<strong>kk</strong>jr <strong>ds</strong> mPpre U;k;ky; <strong>ds</strong> egkjftLVªkj] fo'ofon~;ky; vuqnku vk;<strong>ksx</strong>] H<strong>kk</strong>jr <strong>dk</strong> fofè vk;<strong>ksx</strong> rF<strong>kk</strong> ckj<br />

<strong>dk</strong>Safly vkWQ bafM;k vkfn <strong>dk</strong>s Hksth tk,A<br />

bl ladYi <strong>dk</strong> vke tku<strong>dk</strong>jh <strong>ds</strong> fy, H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j <strong>ds</strong> jkti= esa H<strong>kh</strong> <strong>iz</strong><strong>dk</strong>f'kr djok;k tk,A<br />

¼enu yky xqIrk½<br />

la;qDr lfpo] H<strong>kk</strong>jr lj<strong>dk</strong>j<br />

SERVER5\973FDE\973FDH-2(new).PM6.5 196

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!