'S e an lamhallan am bad-alan as motha ann am Breatainn. Bidh ...
'S e an lamhallan am bad-alan as motha ann am Breatainn. Bidh ...
'S e an lamhallan am bad-alan as motha ann am Breatainn. Bidh ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
L<strong>am</strong>hallain<br />
’S e <strong>an</strong> l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> <strong>am</strong> <strong>bad</strong>-al<strong>an</strong> <strong>as</strong> <strong>motha</strong> <strong>an</strong>n <strong>am</strong><br />
<strong>Breatainn</strong>. <strong>Bidh</strong> daoine tric a’ smaoineachadh gur e<br />
radain a th’ <strong>an</strong>nta. B’ e l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> a bh’ <strong>an</strong>n <strong>an</strong><br />
‘Ratty’ s<strong>an</strong> leabhar ‘Wind in the Willows’ le Kenneth<br />
Grah<strong>am</strong>e ’s cha b’ e rad<strong>an</strong>.<br />
A-MACH IS<br />
A–STEACH À UISGE<br />
<strong>Bidh</strong> l<strong>am</strong>hallain a’ fuireach faisg air<br />
uisge agus a’ snàmh is ag ithe lus<strong>an</strong> air na<br />
bruaiche<strong>an</strong>. <strong>Bidh</strong> iad a’ daoibheadh dh<strong>an</strong> uisge<br />
nuair a bhios <strong>an</strong> t-eagal orra.<br />
Fiosrachadh mu L<strong>am</strong>hallain<br />
• Tha bi<strong>an</strong> tiugh orra a bhios a’ glacadh èadhar nuair<br />
a thèid iad fon uisge. Tha <strong>an</strong> èadhar glaiste a’ cumail<br />
<strong>an</strong> uisge fhuar om bodhaige<strong>an</strong> is g<strong>an</strong> cumail blàth.<br />
• Tha clu<strong>as</strong><strong>an</strong> beaga orra agus tha flapa craicinn n<strong>an</strong><br />
clu<strong>as</strong><strong>an</strong> a bhios a’ dùnadh nuair a thèid iad fon uisge<br />
Ach, gu h-<strong>an</strong>n<strong>as</strong>ach, ch<strong>an</strong> eil na l<strong>am</strong>hallain ro<br />
mhath air snàmh<br />
<strong>Bidh</strong> bi<strong>as</strong>t<strong>an</strong> dubha a’ fuireach <strong>an</strong>n <strong>an</strong><br />
uisge is tha òrdag<strong>an</strong> eigeach orra –<br />
coimhead air <strong>an</strong> dealbh is faic a<br />
bheil sin air l<strong>am</strong>hallain.<br />
RADAN NACH ITH<br />
FEÒIL<br />
Bhiodh ‘Ratty’ s<strong>an</strong> leabhar ‘Wind in<br />
the Willows’ ag ithe ceapaire<strong>an</strong> circe<br />
agus ag i<strong>as</strong>gach ach cha bhi l<strong>am</strong>hallain dharìribh<br />
ag ithe i<strong>as</strong>g (no cearc).<br />
<strong>Bidh</strong> iad ag ithe gh<strong>as</strong><strong>an</strong>, duilleag<strong>an</strong>,<br />
freumhaiche<strong>an</strong>, meacain, dìthe<strong>an</strong><strong>an</strong> agus rùsg<br />
iomadh lus ri taobh <strong>an</strong> uisge agus feur<br />
cuideachd. <strong>Bidh</strong> l<strong>am</strong>hallain a’ stòradh biadh sna<br />
tuill aca agus tha iad glè mhe<strong>as</strong>ail air ùbhl<strong>an</strong>.<br />
Lorgaidh l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> ùbhl<strong>an</strong> air <strong>an</strong> tal<strong>am</strong>h<br />
<strong>an</strong>n <strong>an</strong> gàrradh no ùbhl<strong>an</strong>-fiadhain<br />
agus seòlaidh e thar abhainn<br />
leotha chun <strong>an</strong> tuill aige!<br />
FIOSRACHADH MU<br />
LAMHALLAIN<br />
• Buinidh na l<strong>am</strong>hallain dh<strong>an</strong> aon ghnè ri<br />
luchainn, radain, dearbaile<strong>an</strong> is h<strong>am</strong>staire<strong>an</strong>. Mar<br />
sin tha fiacl<strong>an</strong>-aghaidh fhada aca nach bi a’ sgur a<br />
dh’fhàs ach tha iad a’ cnàmh le bhith <strong>an</strong>-còmhnaidh a’<br />
criomadh.<br />
• Tha iad mun aon mheud ri h<strong>am</strong>stair mòr (12-20cm a dh’fhaid).<br />
• Tha <strong>am</strong> bi<strong>an</strong> aca gle<strong>an</strong>sach donn no dubh (gu h-àraidh <strong>an</strong>n <strong>an</strong><br />
Alba) agus tha pìos<strong>an</strong> geala cuideachd air cuid de l<strong>am</strong>hallain. Tha<br />
earbaill fhionnach orra, rud nach eil air radain.<br />
• <strong>Bidh</strong> l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> beò mu dhà bhliadhna.<br />
• Faodaidh àl a bhith aig <strong>an</strong> fheadhainn bhoire<strong>an</strong>n 5 turs<strong>an</strong> sa<br />
bhliadhna eadar <strong>an</strong> Gible<strong>an</strong> agus <strong>an</strong> t-Sultain le 6 bheaga <strong>an</strong>ns<br />
gach àl. Ach ch<strong>an</strong> àbhaist uiread a bhith aca <strong>an</strong>n <strong>an</strong> Alba.<br />
(An obraich thu a-mach cia mheud l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> beag a<br />
dh’fhaodadh a bhith aig aon l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> <strong>an</strong>n <strong>am</strong> bliadhna?)<br />
’S dòcha gu bheil <strong>an</strong> àire<strong>am</strong>h a’ coimhead mòr ach tha<br />
mòr<strong>an</strong> bheathaiche<strong>an</strong> a’ creach n<strong>an</strong> l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> mar<br />
a’ chailleach-oidhche, radain, ne<strong>as</strong><strong>an</strong>, a’<br />
chorra-ghritheach, iolaire<strong>an</strong>, mionc,<br />
cait agus fiù ’s èisg mhòra.
L<strong>am</strong>hallain<br />
Toll L<strong>am</strong>hallain<br />
LAMHALLAIN SAN DACHAIGH<br />
Gheibhear l<strong>am</strong>hallain air bruaiche<strong>an</strong> aibhne, <strong>an</strong>n <strong>an</strong> sruthain sa mhonadh agus <strong>an</strong>n <strong>am</strong> boglaiche<strong>an</strong>.<br />
Is toigh leotha bruaiche<strong>an</strong> c<strong>as</strong>a le ùir gu leòr ri taobh uisge mall, far <strong>an</strong> dè<strong>an</strong> iad tunaile<strong>an</strong>. <strong>Bidh</strong><br />
na tunaile<strong>an</strong> sin os cionn agus fo ìre <strong>an</strong> uisge. Bheir iad greime<strong>an</strong>n<strong>an</strong> às<br />
<strong>an</strong> tal<strong>am</strong>h lem fiacl<strong>an</strong> làidir nuair a bhios iad a’ cladhach n<strong>an</strong><br />
tunaile<strong>an</strong>. <strong>Bidh</strong> iad a’ putadh na h-ùire à-mach às <strong>an</strong> toll len<br />
c<strong>as</strong><strong>an</strong>. Feumaidh iad cuideachd lus<strong>an</strong> àrda, tiugh, sùghmhor<br />
le duilleag<strong>an</strong> <strong>an</strong> dà chuid ri oir <strong>an</strong> uisge agus <strong>an</strong>ns <strong>an</strong><br />
uisge. Tha na lus<strong>an</strong> a’ toirt biadh dha na l<strong>am</strong>hallain<br />
agus tha iad g<strong>am</strong> falach bho chreachadaire<strong>an</strong>.<br />
A’ CRÌONADH<br />
Chleachd na l<strong>am</strong>hallain a bhith pailt <strong>an</strong>n <strong>an</strong> iomadh<br />
àite <strong>an</strong>n <strong>an</strong> Alba. Tha iad tearc a-nis agus tha <strong>an</strong><br />
àire<strong>am</strong>h fhath<strong>as</strong>t a’ crìonadh.<br />
Carson?<br />
Dh’fhaodadh gur <strong>an</strong>n air sgàth fear, no barrachd, dhe<br />
na h-adhbhar<strong>an</strong> a le<strong>an</strong><strong>as</strong> a chaidh na l<strong>am</strong>hallain à bith<br />
s<strong>an</strong> sgìre AGADSA.<br />
1. Tha <strong>am</strong> mionc math air na l<strong>am</strong>hallain a shealg agus<br />
gheibh <strong>am</strong> mionc boire<strong>an</strong>n a-steach a thuill n<strong>an</strong><br />
l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong><br />
2. Uisge air a thruailleadh<br />
3. Chailleadh lus<strong>an</strong> air bruaiche<strong>an</strong> aibhniche<strong>an</strong> nuair a<br />
chaidh craobh<strong>an</strong> durc<strong>an</strong>ach a chur airson malairt<br />
4. Ch<strong>an</strong> eil lus<strong>an</strong> air bruaiche<strong>an</strong> aibhniche<strong>an</strong> fada gu<br />
leòr oir tha beathaiche<strong>an</strong> bho thuath<strong>an</strong><strong>as</strong><strong>an</strong> g<strong>an</strong><br />
st<strong>am</strong>padh is g<strong>an</strong> ithe<br />
5. Chaidh <strong>an</strong> ùir air bruaiche<strong>an</strong> aibhniche<strong>an</strong> a<br />
chòmhdach le clach<strong>an</strong> is concrait.<br />
N<strong>an</strong> robh thu fhèin nad thuath<strong>an</strong>ach no nad<br />
choilltear, ci<strong>am</strong>ar a dhìonadh tu àrainne<strong>an</strong> n<strong>an</strong><br />
l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>?<br />
MIONC<br />
Tha <strong>am</strong> mionc<br />
Ameireag<strong>an</strong>ach na dhragh mòr<br />
dha na l<strong>am</strong>hallain.<br />
Chaidh <strong>am</strong> mionc a thoirt a Bhreatainn<br />
agus <strong>an</strong> àrach airson coilear<strong>an</strong> bèin a<br />
dhè<strong>an</strong><strong>am</strong>h do chòtaiche<strong>an</strong>.<br />
Fhuair iomadh mionc mu sgaoil agus chòrd <strong>an</strong><br />
dùthaich riutha.<br />
Bha l<strong>am</strong>hallain gu math pailt aig <strong>an</strong> àm sin.<br />
Bha iad a’ fuireach ri taobh aibhniche<strong>an</strong><br />
a bu toigh leis a’ mhionc cuideachd. Gu<br />
mì-fhort<strong>an</strong>ach, tha <strong>am</strong> meud ceart<br />
sna l<strong>am</strong>hallain dh<strong>an</strong> mhionc<br />
airson <strong>an</strong> sealg is <strong>an</strong> ithe!<br />
Fad cuibhe<strong>as</strong>ach mionc<br />
fire<strong>an</strong>n 576mm bho<br />
shròin gu earball<br />
Fad cuibhe<strong>as</strong>ach mionc<br />
boire<strong>an</strong>n 500mm bho<br />
shròin gu earball
Iomradh air l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong><br />
Leugh <strong>am</strong> fiosrachadh mun l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> air a’ chiad duilleig agus cuir buadhair(e<strong>an</strong>) dha gach<br />
bogsa. (Mar eisimpleir, clu<strong>as</strong><strong>an</strong> ‘beaga.’)<br />
Cuir <strong>an</strong>n fiosrachadh air mar a dh’fhàs iad cleachdte ri bhith beò s<strong>an</strong> uisge m<strong>as</strong> urrainn dhut!<br />
Facl<strong>an</strong> a chuidiche<strong>as</strong> tu: bi<strong>an</strong>; ciabhag<strong>an</strong>; fiacl<strong>an</strong>; earball; clu<strong>as</strong><strong>an</strong>; spòg<strong>an</strong>/c<strong>as</strong><strong>an</strong><br />
MI FHÈIN IS AN LAMHALLAN<br />
A l<strong>am</strong>hallain, a l<strong>am</strong>hallain nach tig thu mach a chluich<br />
An seo còmhla riumsa air a’ bhlàr a-muigh<br />
Mise <strong>an</strong> seo n<strong>am</strong> aonar <strong>an</strong>ns a’ ch<strong>an</strong>ù<br />
Mar sin a-mach <strong>an</strong> seo, carson nach tig thu?<br />
Ist, air do shocair, dè bha siud?<br />
Ist, air do shocair, feuch nach c<strong>an</strong> thu guth!<br />
Shu<strong>as</strong> air thoiseach oirnn, air <strong>an</strong> uisg’ tha gre<strong>an</strong>n,<br />
Sròn agus ciabhag, saoil ’n e siud a che<strong>an</strong>n?<br />
A l<strong>am</strong>hallain chòir nach tus’ a tha beag!<br />
A’ snàmh <strong>an</strong>ns <strong>an</strong> abhainn a-null chun na creig<br />
Ach a-nis tha thu a’ teiche oir chuala tu brag<br />
Mo chreach-sa thàinig, seo agad <strong>am</strong> mionc.<br />
An l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> beag le eagal ro mhòr<br />
Nach bochd nach urrainn dhomh shlìo<strong>bad</strong>h<br />
A’ bhi<strong>an</strong> cho mìn, cho gle<strong>an</strong>sach, cho tiugh<br />
B’ fheàrr gun tigeadh e cuairt sa ch<strong>an</strong>ù.<br />
Dàn, Sgeulachd<strong>an</strong>, Eal<strong>an</strong> is Dràma<br />
• Leugh <strong>an</strong> dàn, agus <strong>an</strong> duilleag fiosrachaidh<br />
– dè<strong>an</strong> liosta fhacl<strong>an</strong> a bheireadh iomradh air<br />
l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> agus far a bheil e a’ fuireach<br />
• Cleachd na facl<strong>an</strong> sin agus sgrìobh dàn no<br />
sgeulachd shìmplidh mu l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong><br />
• Faigh a-mach mun sgeulachd ‘Wind in the<br />
Willows’<br />
• Bruidhinn mun fhiosrachadh air <strong>an</strong> duilleagfhiosrachaidh,<br />
dè<strong>an</strong> liosta dhe na rud<strong>an</strong> a tha<br />
cudromach do l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong><br />
• Dealbhaich frìos le tar-dhealbh de<br />
dh’abhainn, bruach na h-aibhne agus <strong>an</strong> tìr<br />
mun cuairt<br />
• Tha obair airson dr<strong>am</strong>a air cùl a’ phòstair<br />
mun l<strong>am</strong>hallain<br />
An dè<strong>an</strong> thu seine bìdh sa bheil l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> a’ nochdadh?<br />
Cuidichidh <strong>an</strong> duilleag-fiosrachaidh thu.<br />
? ?
CEANGALAN BITH-IOMADACHD<br />
Tha <strong>an</strong> l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> na phàirt de bhith-iomadachd Alba, (gach<br />
seòrsa beatha, eadar lus<strong>an</strong> is beathaiche<strong>an</strong>, agus far a bheil<br />
iad beò). Gus gun tuig a’ chl<strong>an</strong>n mar a tha gach nì a’ ce<strong>an</strong>gal<br />
ri chèile agus gus <strong>an</strong> tuigse air bith-iomadachd a mhe<strong>as</strong>,<br />
copaig na cairte<strong>an</strong> air cùl postair na l<strong>am</strong>hallain. Geàrr a-<br />
mach iad agus cuir iad sna seòrsaiche<strong>an</strong> a le<strong>an</strong><strong>as</strong>:<br />
1. M<strong>am</strong>aile<strong>an</strong> (fuil bhlàth, na beathaiche<strong>an</strong> òga beò g<strong>am</strong><br />
breith agus a’ toirt bainne dhaibh)<br />
2. Eòin (fuil bhlàth is ite<strong>an</strong>, a’ breith uighe<strong>an</strong>, nì a’ mhòrchuid<br />
sgèith)<br />
3. Snàgaire<strong>an</strong> (fuil fhuar, a’ breith uighe<strong>an</strong> air tìr, glè thric<br />
le l<strong>an</strong>n<strong>an</strong>)<br />
4. Muir-thìrich (fuil fhuar, a’ breith uighe<strong>an</strong> <strong>an</strong>n <strong>an</strong> uisge,<br />
ach bidh na h-inbhich beò air tìr, craice<strong>an</strong>n bog)<br />
5. Gun chnàmh-droma (creutaire<strong>an</strong> beaga gun chnàmh-droma)<br />
6. Lus<strong>an</strong> (duilleag<strong>an</strong> uaine agus a’ cleachdadh lùth bho shol<strong>as</strong><br />
na grèine airson biadh a dhè<strong>an</strong><strong>am</strong>h)<br />
An cuir thu fear s<strong>am</strong> bith eile a thogr<strong>as</strong> tu ri gach seòrsa?<br />
CLÀR-MÌNEACHAIDH<br />
ÀRAINN – dachaigh nàdarra beathaich no lus<br />
CREACH – beathach air <strong>am</strong> bi beathach eile a’ sealg airson<br />
biadh<br />
CREACHADAIR – beathach a bhios a’ marbhadh is ag ithe<br />
bheathaiche<strong>an</strong> eile<br />
LUS-ITHEADAIR – neach no beathach nach bi ag ithe feòil<br />
BITH-IOMADACHD<br />
Ci<strong>am</strong>ar a chuidiche<strong>as</strong> sinn?<br />
Tha e cudromach coimhead <strong>an</strong> dèidh fiadhbheatha<br />
is dùthaich Alba ma tha sinn airson <strong>an</strong><br />
l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong> agus <strong>an</strong> àrainn aige a ghleidheadh.<br />
• Meal fiadh-bheatha Alba agus cuimhnich<br />
gum bi thu cho sàmhach ’s <strong>as</strong> urrainn dhut<br />
gus nach cuir thu dragh air na beathaiche<strong>an</strong><br />
• Thoir sgudal dhachaigh leat – agus athchuartaich<br />
e<br />
• Gabh <strong>an</strong>n <strong>am</strong> buidhe<strong>an</strong>n, no tòisich fear a<br />
bhios a’ coimhead <strong>an</strong> dèidh fiadh-bheatha<br />
s<strong>an</strong> sgìre<br />
GÈAMA AN LAMHALLAIN<br />
Ch<strong>an</strong> eil fradharc <strong>an</strong> l<strong>am</strong>hallain uabh<strong>as</strong>ach<br />
math ach tha deagh chlaisneachd aige. Dè<br />
cho math ’s a tha do chlaisneachd fhèin –<br />
<strong>am</strong> biodh tu math nad l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>?<br />
Gè<strong>am</strong><br />
• <strong>Bidh</strong> <strong>an</strong> “l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>” na shuidhe air <strong>an</strong><br />
tal<strong>am</strong>h le dall-bhrat air. <strong>Bidh</strong> a’ chl<strong>an</strong>n<br />
eile air feadh <strong>an</strong> àite n<strong>an</strong><br />
“creachadaire<strong>an</strong>.”<br />
• Taghaidh <strong>an</strong> tidsear pàiste gus feuchainn<br />
ri faighinn chun <strong>an</strong> “l<strong>am</strong>hallain” gun e <strong>an</strong><br />
cluinntinn. Ma shaoile<strong>as</strong> <strong>an</strong> “l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>”<br />
gun cuala e rudeigin, sìnidh e a làmh a-<br />
mach taobh <strong>an</strong> fhuaim agus eighidh e<br />
“creachadair.” Ma bhios e ceart, bidh <strong>am</strong><br />
pàiste sin ‘a-mach’.<br />
• Ma thèid aig a’ chreachadair air suathadh<br />
s<strong>an</strong> “l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>” air a ghlùin mus sìn e a-<br />
mach a làmh, bidh <strong>an</strong> “l<strong>am</strong>hall<strong>an</strong>” air a<br />
ghlacadh.<br />
AIRSON TUILLEADH FIOSRACHAIDH IS ÌOMHAIGHEAN<br />
http://news.bbc.co.uk/cbbcnews/hi/newsid_6080000/newsid_6082800/6082848.stm<br />
www.waterscape.com/features/wildlife/water_vole.html<br />
www.abdn.ac.uk/m<strong>am</strong>mal<br />
www.arkive.org/species/ARK/m<strong>am</strong>mals/Arvicola_terrestis<br />
www.snh.org.uk/speciesactionfr<strong>am</strong>ework<br />
Taing: Sgrìobhte le Liz Balharry agus Pat Thornton.<br />
The Educational Resource Partnership, Inbhir Nis. www.educationalresourcepartnership.co.uk<br />
Dealbh<strong>an</strong> le, Merril MacWilli<strong>am</strong>, Iain Ashm<strong>an</strong> agus John T<strong>as</strong>ker<br />
Dealbh<strong>an</strong>-c<strong>am</strong>ara le Laurie C<strong>am</strong>pbell agus Al<strong>an</strong> Ross<br />
Mòr<strong>an</strong> taing cuideachd dh<strong>an</strong> fheadhainn a chuidich le le<strong>as</strong>achadh na duilleig seo, gu h-àraidh na tidsear<strong>an</strong><br />
a bha <strong>an</strong> lùib a’ phròiseact seo, Seirbheis Luchd-raoin Chomhairle na Gàidhealtachd agus eòlaiche<strong>an</strong> SNH.<br />
Tha postair a’ dol leis <strong>an</strong> duilleig seo agus<br />
tha duilleag<strong>an</strong> is postaire<strong>an</strong> eile <strong>an</strong>n a tha<br />
a’ dol leis <strong>an</strong> t-sreath ‘Mu dheidhinn’.<br />
Luchdaich a-nu<strong>as</strong> <strong>am</strong> postair bho<br />
www.snh.org.uk/pdfs/<br />
education/poster/p-watervoles.pdf<br />
no cuir fios gu SNH, Battleby,<br />
Redgorton, Peairt, PH1 3EW