Bhagavad-Gita Large-Print Edition - Sanskrit Web

ु
ु
Bhagavad-Gita
Large-Print Edition
धतरा ृ उवाच ।
धम े ेक ु े ेसमवता े ययवः ु ु ।
मामकाः पाडवाैव िकमकवत ु सजय ं ॥१-१॥
dhÃtarÀÍÊra uvÀca |
dharmakÍetre kurukÍetre samavetÀ yuyutsavaÏ |
mÀmakÀÏ pÀÉËavÀÌ caiva kim akurvata saÎjaya ||1-1||
सजय ं उवाच ।
ा त ु पाडवानीक ं ढं ू यधनदा ।
आचायमपसग ु ं राजा वचनमवीत ्॥१-२॥
saÎjaya uvÀca |
dÃÍÊvÀ tu pÀÉËavÀnÁkaÎ vyÂËhaÎ duryodhanas tadÀ |
ÀcÀryam upasaÎgamya rÀjÀ vacanam abravÁt ||1-2||
पयैता ं पाडपाणामाचाय ु ु महत चममू ्।
ढा ू ं पदपण ु ु े तव िशण े धीमता ॥१-३॥
paÌyaitÀÎ pÀÉËuputrÀÉÀm ÀcÀrya mahatÁÎ camÂm |
vyÂËhÀÎ drupadaputreÉa tava ÌiÍyeÉa dhÁmatÀ ||1-3||
अ शरा ू महासा े भीमाजनसमा ु यिध ु ।
ययधानो ु ु िवराट पद ु महारथः ॥१-४॥
atra ÌÂrÀ maheÍvÀsÀ bhÁmÀrjunasamÀ yudhi |
yuyudhÀno virÀÊaÌ ca drupadaÌ ca mahÀrathaÏ ||1-4||
धकतिकतानः ृ े ु े कािशराज वीयवान ्।
पिजिभोज ु शै नरपगवः ं ॥१-५॥
dhÃÍÊaketuÌ cekitÀnaÏ kÀÌirÀjaÌ ca vÁryavÀn |
purujit kuntibhojaÌ ca ÌaibyaÌ ca narapuÎgavaÏ ||1-5||
1

ं
ु
ृ
यधाम ु ु िवा उमौजा वीयवान ्।
सौभो ौपदया े सव एव महारथाः ॥१-६॥
yudhÀmanyuÌ ca vikrÀnta uttamaujÀÌ ca vÁryavÀn |
saubhadro draupadeyÀÌ ca sarva eva mahÀrathÀÏ ||1-6||
अाक ं त ु िविशा य े तािबोध िजोम ।
नायका मम सै साथ ं तावीिम ते ॥१-७॥
asmÀkaÎ tu viÌiÍÊÀ ye tÀn nibodha dvijottama |
nÀyakÀ mama sainyasya saÎjÈÀrthaÎ tÀn bravÁmi te ||1-7||
भवाी कण कप ृ सिमितजयः ं ।
अामा िवकण सौमदिथैव च ॥१-८॥
bhavÀn bhÁÍmaÌ ca karÉaÌ ca kÃpaÌ ca samitiÎjayaÏ |
aÌvatthÀmÀ vikarÉaÌ ca saumadattis tathaiva ca ||1-8||
अ े च बहवः शरा ू मदथ जीिवताः ।
नानाशहरणाः सव यिवशारदाः ु ॥१-९॥
anye ca bahavaÏ ÌÂrÀ madarthe tyaktajÁvitÀÏ |
nÀnÀÌastrapraharaÉÀÏ sarve yuddhaviÌÀradÀÏ ||1-9||
अपया ंतदाक ं बल ं भीािभरितम ्।
पया ंिदमतषा े े ंबल ं भीमािभरितम ्॥१-१०॥
aparyÀptaÎ tad asmÀkaÎ balaÎ bhÁÍmÀbhirakÍitam |
paryÀptaÎ tv idam eteÍÀÎ balaÎ bhÁmÀbhirakÍitam ||1-10||
अयनष े ुच सवष यथाभागमविताः ।
भीमवािभर े ु भवः सव एव िह ॥१-११॥
ayaneÍu ca sarveÍu yathÀbhÀgam avasthitÀÏ |
bhÁÍmam evÀbhirakÍantu bhavantaÏ sarva eva hi ||1-11||
त सजनयष कवः ु िपतामहः ।
िसहनाद ं ंिवनोैः श ं दौ तापवान ्॥१-१२॥
tasya saÎjanayan harÍaÎ kuruvÃddhaÏ pitÀmahaÏ |
siÎhanÀdaÎ vinadyoccaiÏ ÌaÇkhaÎ dadhmau pratÀpavÀn ||1-12||
2

ु
ततः शा भय े पणवानकगोमखाः ु ।
सहसैवाह स शमलो ु ु ऽभवत
tataÏ ÌaÇkhÀÌ ca bheryaÌ ca paÉavÀnakagomukhÀÏ |
sahasaivÀbhyahanyanta sa Ìabdas tumulo 'bhavat ||1-13||
्॥१-१३॥
ततः तैहयैय े ु े महित न ेितौ
।
माधवः पाडवैव िदौ शौ दतःु ॥१-१४॥
tataÏ Ìvetair hayair yukte mahati syandane sthitau |
mÀdhavaÏ pÀÉËavaÌ caiva divyau ÌaÇkhau pradadhmatuÏ ||1-14||
पाज ं षीकशो े देवद ंधनजयः
ं ।
पौ ंदौ महाश ं भीमकमा वकोदरः ृ ॥१-१५॥
pÀÈcajanyaÎ hÃÍÁkeÌo devadattaÎ dhanaÎjayaÏ |
pauÉËraÎ dadhmau mahÀÌaÇkhaÎ bhÁmakarmÀ vÃkodaraÏ ||1-15||
अनिवजय ं राजा कीपो ु ु यिधिरः ु ।
नकलः ु सहदव े सघोषमिणपकौ ु ु ॥१-१६॥
anantavijayaÎ rÀjÀ kuntÁputro yudhiÍÊhiraÏ |
nakulaÏ sahadevaÌ ca sughoÍamaÉipuÍpakau ||1-16||
काय परमासः े िशखडी च महारथः ।
धो ृ ु िवराट सािकापरािजतः ॥१-१७॥
kÀÌyaÌ ca parameÍvÀsaÏ ÌikhaÉËÁ ca mahÀrathaÏ |
dhÃÍÊadyumno virÀÊaÌ ca sÀtyakiÌ cÀparÀjitaÏ ||1-17||
पदो ु ौपदया े सवशः पृिथवीपते।
सौभ महाबाः शाः पृथृथक ् ॥१-१८॥
drupado draupadeyÀÌ ca sarvaÌaÏ pÃthivÁpate |
saubhadraÌ ca mahÀbÀhuÏ ÌaÇkhÀn dadhmuÏ pÃthak pÃthak ||1-18||
स घोषो धातरााणा ं दयािन दारयत ्।
नभ पृिथव चैव तमलो ु ु ननादयन ु ्॥१-१९॥
sa ghoÍo dhÀrtarÀÍÊrÀÉÀÎ hÃdayÀni vyadÀrayat |
nabhaÌ ca pÃthivÁÎ caiva tumulo vyanunÀdayan ||1-19||
3

े
ृ
े
ं
ु
े
ु
े
अथ विताा धातराािपजः ।
व ेशसपात ेधन ु पाडवः ॥१-२०॥
atha vyavasthitÀn dÃÍÊvÀ dhÀrtarÀÍÊrÀn kapidhvajaÏ |
pravÃtte ÌastrasaÎpÀte dhanur udyamya pÀÉËavaÏ ||1-20||
षीकश ं तदा वािमदमाह महीपत ।
सनयोभयोम े ेरथ ं ापय म ेऽतु ॥१-२१॥
hÃÍÁkeÌaÎ tadÀ vÀkyam idam Àha mahÁpate |
senayor ubhayor madhye rathaÎ sthÀpaya me 'cyuta ||1-21||
यावदतािरी े ेऽह ं योकामानवितान
ु ्।
कै मया सह योमिणसमम ु े ॥१-२२॥
yÀvad etÀn nirÁkÍe 'haÎ yoddhukÀmÀn avasthitÀn |
kair mayÀ saha yoddhavyam asmin raÉasamudyame ||1-22||
योमानानवे ेऽह ं य एत े ऽ समागताः ।
धातरा बय े े ियिचकीषवः ॥१-२३॥
yotsyamÀnÀn avekÍe 'haÎ ya ete 'tra samÀgatÀÏ |
dhÀrtarÀÍÊrasya durbuddher yuddhe priyacikÁrÍavaÏ ||1-23||
एवमो ु षीकशो े गडाकशन ु े े भारत ।
सनयोभयोम ापिया रथोमम ्॥१-२४॥
evam ukto hÃÍÁkeÌo guËÀkeÌena bhÀrata |
senayor ubhayor madhye sthÀpayitvÀ rathottamam ||1-24||
भीोणमखतः ु सवषा ंच महीिताम ्।
उवाच पाथ पयैतामवतािनित े ु ॥१-२५॥
bhÁÍmadroÉapramukhataÏ sarveÍÀÎ ca mahÁkÍitÀm |
uvÀca pÀrtha paÌyaitÀn samavetÀn kurÂn iti ||1-25||
तापयितााथः िपतॄनथ िपतामहान ्।
आचायाातलाातॄाौाखथा
ु ु ॥१-२६॥
tatrÀpaÌyat sthitÀn pÀrthaÏ pitÅn atha pitÀmahÀn |
ÀcÀryÀn mÀtulÀn bhrÀtÅn putrÀn pautrÀn sakhÁÎs tathÀ ||1-26||
4

ृ
ं
े
े
े
ु
ु
ु
े
शरादैव ु ु सनयोभयोरिप े ।
तामी स कौयः े सवानवितान
ू ्॥१-२७॥
ÌvaÌurÀn suhÃdaÌ caiva senayor ubhayor api |
tÀn samÁkÍya sa kaunteyaÏ sarvÀn bandhÂn avasthitÀn ||1-27||
कपया परयािवो िवषीदिदमवीत ्।
ेमाजना ृ ययमवितान
ु ु ू ्॥१-२८॥
kÃpayÀ parayÀviÍÊo viÍÁdann idam abravÁt |
dÃÍÊvemÀn svajanÀn kÃÍÉa yuyutsÂn samavasthitÀn ||1-28||
सीदि मम गाािण मख ं च पिरशित ।
वपथ े ु शरीर ेम ेरोमहष जायते॥१-२९॥
sÁdanti mama gÀtrÀÉi mukhaÎ ca pariÌuÍyati |
vepathuÌ ca ÌarÁre me romaharÍaÌ ca jÀyate ||1-29||
गाडीव ंसत ं ेहाैव पिरदते।
न च शोवात ं मतीव च म े मनः ॥१-३०॥
gÀÉËÁvaÎ sraÎsate hastÀt tvak caiva paridahyate |
na ca Ìaknomy avasthÀtuÎ bhramatÁva ca me manaÏ ||1-30||
िनिमािन च पयािम िवपरीतािन कशव े ।
न च यो ऽनपयािम ु हा जनमाहव ॥१-३१॥
nimittÀni ca paÌyÀmi viparÁtÀni keÌava |
na ca Ìreyo 'nupaÌyÀmi hatvÀ svajanam Àhave ||1-31||
न का े िवजय ंक ृ न च रा ंसखािन ु च ।
िक नो राेन गोिव िक ं भोगैजिवतन े वा ॥१-३२॥
na kÀÇkÍe vijayaÎ kÃÍÉa na ca rÀjyaÎ sukhÀni ca |
kiÎ no rÀjyena govinda kiÎ bhogair jÁvitena vÀ ||1-32||
यषामथ े काित ंनो रा ंभोगाः सखािन ु च ।
त इम ऽविता य ु ाणाा ं धनािन च ॥१-३३॥
yeÍÀm arthe kÀÇkÍitaÎ no rÀjyaÎ bhogÀÏ sukhÀni ca |
ta ime 'vasthitÀ yuddhe prÀÉÀÎs tyaktvÀ dhanÀni ca ||1-33||
5

ु
ु
े
ं
ृ
े
आचायाः िपतरः पाथैव ु च िपतामहाः ।
मातलाः ु शराः ु पौाः ालाः सबिनथा ं ॥१-३४॥
ÀcÀryÀÏ pitaraÏ putrÀs tathaiva ca pitÀmahÀÏ |
mÀtulÀÏ ÌvaÌurÀÏ pautrÀÏ syÀlÀÏ saÎbandhinas tathÀ ||1-34||
एता हिमािम ु तो ऽिप मधसदन ु ू ।
अिप ैलोरा हतोः िक न ु महीकत ॥१-३५॥
etÀn na hantum icchÀmi ghnato 'pi madhusÂdana |
api trailokyarÀjyasya hetoÏ kiÎ nu mahÁkÃte ||1-35||
िनह धातरााः का ीितः ानादन ।
पापमवायदाैतानातताियनः
े े ॥१-३६॥
nihatya dhÀrtarÀÍÊrÀn naÏ kÀ prÁtiÏ syÀj janÀrdana |
pÀpam evÀÌrayed asmÀn hatvaitÀn ÀtatÀyinaÏ ||1-36||
तााहा वय ंह ंु धातरााबावान ्।
जनं िह कथ ं हा सिखनः ु ाम माधव ॥१-३७॥
tasmÀn nÀrhÀ vayaÎ hantuÎ dhÀrtarÀÍÊrÀn sabÀndhavÀn |
svajanaÎ hi kathaÎ hatvÀ sukhinaÏ syÀma mÀdhava ||1-37||
यत े ेन पयि लोभोपहतचतसः े ।
कलयकत ु ृ ंदोष ंिमोह े च पातकम ्॥१-३८॥
yady apy ete na paÌyanti lobhopahatacetasaÏ |
kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ mitradrohe ca pÀtakam ||1-38||
कथ ं न यमािभः े पापादािविततम ु ्।
कलयकत ु ृ ंदोष ंपयिजनादन
॥१-३९॥
kathaÎ na jÈeyam asmÀbhiÏ pÀpÀd asmÀn nivartitum |
kulakÍayakÃtaÎ doÍaÎ prapaÌyadbhir janÀrdana ||1-39||
कलय े णयि कलधमाः सनातनाः ।
धम न े कल ु ं कमधम ृ ऽिभभवतु ॥१-४०॥
kulakÍaye praÉaÌyanti kuladharmÀÏ sanÀtanÀÏ |
dharme naÍÊe kulaÎ kÃtsnam adharmo 'bhibhavaty uta ||1-40||
6

ं
ु
ु
ं
ं
ु
ं
ं
अधमािभभवा ृ ि कलि ु यः ।
ीष ु ास ु वाय जायत े वणसकरः ं ॥१-४१॥
adharmÀbhibhavÀt kÃÍÉa praduÍyanti kulastriyaÏ |
strÁÍu duÍÊÀsu vÀrÍÉeya jÀyate varÉasaÎkaraÏ ||1-41||
सकरो नरकायैव कलाना ु कल ु च ।
पति िपतरो षा े ं िपडोदकियाः ॥१-४२॥
saÎkaro narakÀyaiva kulaghnÀnÀÎ kulasya ca |
patanti pitaro hy eÍÀÎ luptapiÉËodakakriyÀÏ ||1-42||
दोषैरतैः े कलाना ु ंवणसकरकारकैः
ं ।
उा े जाितधमाः कलधमा ु शाताः ॥१-४३॥
doÍair etaiÏ kulaghnÀnÀÎ varÉasaÎkarakÀrakaiÏ |
utsÀdyante jÀtidharmÀÏ kuladharmÀÌ ca ÌÀÌvatÀÏ ||1-43||
उकलधमाणा ु मनाणा ु जनादन
।
नरक े िनयत ं वासो भवतीनशम ु ु ु ॥१-४४॥
utsannakuladharmÀÉÀÎ manuÍyÀÉÀÎ janÀrdana |
narake niyataÎ vÀso bhavatÁty anuÌuÌruma ||1-44||
अहो बत महाप कत विसता वयम ्।
यासखलोभन ु े ह ं ुजनमताः
ु ॥१-४५॥
aho bata mahat pÀpaÎ kartuÎ vyavasitÀ vayam |
yad rÀjyasukhalobhena hantuÎ svajanam udyatÀÏ ||1-45||
यिद मामतीकारमश ं शपाणयः ।
धातराा रण ेह ु ेमतर े ं भवते
्॥१-४६॥
yadi mÀm apratÁkÀram aÌastraÎ ÌastrapÀÉayaÏ |
dhÀrtarÀÍÊrÀ raÉe hanyus tan me kÍemataraÎ bhavet ||1-46||
एवमाजनः स ं े रथोप उपािवशत ्।
िवसृ सशर ं चाप ंशोकसिवमानसः
ं ॥१-४७॥
evam uktvÀrjunaÏ saÎkhye rathopastha upÀviÌat |
visÃjya saÌaraÎ cÀpaÎ ÌokasaÎvignamÀnasaÏ ||1-47||
7

ु
े
ु
ु
ं
े
ु
सजय ं उवाच ।
त ंतथा कपयािवमपणाकलणम
ृ ु ू ु े ्।
िवषीदिमद ं वामवाच ु मधसदनः ु ू ॥२-१॥
saÎjaya uvÀca |
taÎ tathÀ kÃpayÀviÍÊam aÌrupÂrÉÀkulekÍaÉam |
viÍÁdantam idaÎ vÀkyam uvÀca madhusÂdanaÏ ||2-1||
ीभगवानवाच ु ।
कता ु कमलिमद ं िवषमे समपितम ्।
अनायजमयमकीितकरमजन
ु ॥२-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
kutas tvÀ kaÌmalam idaÎ viÍame samupasthitam |
anÀryajuÍÊam asvargyam akÁrtikaram arjuna ||2-2||
ै ं मा गमः पाथ नैतपपत ु े ।
ु ं दयदौब ोि परतप ं ॥२-३॥
klaibyaÎ mÀ sma gamaÏ pÀrtha naitat tvayy upapadyate |
kÍudraÎ hÃdayadaurbalyaÎ tyaktvottiÍÊha paraÎtapa ||2-3||
अजन उवाच ।
कथ ंभीमह ं स ं े ोण ंच मधसदन ु ू ।
इषिभः ु ितयोािम पजाहाविरसदन ू ू ॥२-४॥
arjuna uvÀca |
kathaÎ bhÁÍmam ahaÎ saÎkhye droÉaÎ ca madhusÂdana |
iÍubhiÏ pratiyotsyÀmi pÂjÀrhÀv arisÂdana ||2-4||
गनहा ु िह महानभावाञ ु ्
यो भो ं भैमपीह लोक ।
हाथकामा ं ुगिनहैव
ु
भीय ु भोगािधरिदधान ु ्॥२-५॥
gurÂn ahatvÀ hi mahÀnubhÀvÀÈ; Ìreyo bhoktuÎ bhaikÍam apÁha loke |
hatvÀrthakÀmÀÎs tu gurÂn ihaiva; bhuÈjÁya bhogÀn rudhirapradigdhÀn ||2-5||
8

े
े
े
े
ू
े
ु
ं
े
ं
े
ं
ं
ु
्
्
े
ं
न चैतिः कतरो गरीयो
या जयम यिद वा नो जययः े ु ।
यानव हा न िजजीिवषामस
त ऽविताः मख ु धातरााः ॥२-६॥
na caitad vidmaÏ kataran no garÁyo; yad vÀ jayema yadi vÀ no jayeyuÏ |
yÀn eva hatvÀ na jijÁviÍÀmas; te 'vasthitÀÏ pramukhe dhÀrtarÀÍÊrÀÏ ||2-6||
कापयदोषोपहतभावः
पृािम ा धमसमढचताः ू े ।
ययः ािित ं िह ू त
िश े ऽह ं शािध मा ंा ंपम
्॥२-७॥
kÀrpaÉyadoÍopahatasvabhÀvaÏ; pÃcchÀmi tvÀÎ dharmasaÎmÂËhacetÀÏ |
yac chreyaÏ syÀn niÌcitaÎ brÂhi tan me; ÌiÍyas te 'haÎ ÌÀdhi mÀÎ tvÀÎ prapannam ||2-7||
न िह पयािम ममापनाद
योकमोषणिमियाणाम ्।
अवा भमावसपमृ
रा ं सराणामिप ु चािधपम ्॥२-८॥
na hi prapaÌyÀmi mamÀpanudyÀd; yac chokam ucchoÍaÉam indriyÀÉÀm |
avÀpya bhÂmÀv asapatnam ÃddhaÎ; rÀjyaÎ surÀÉÀm api cÀdhipatyam ||2-8||
सजय ं उवाच ।
एवमा ु षीकश े गडाकशः ु े परतप ।
न यो इित गोिवमा ु त ू बभव ू ह ॥२-९॥
saÎjaya uvÀca |
evam uktvÀ hÃÍÁkeÌaÎ guËÀkeÌaÏ paraÎtapa |
na yotsya iti govindam uktvÀ tÂÍÉÁÎ babhÂva ha ||2-9||
तमवाच ु षीकशः े हसिव भारत ।
सनयोभयोम िवषीदिमद ं वचः ॥२-१०॥
tam uvÀca hÃÍÁkeÌaÏ prahasann iva bhÀrata |
senayor ubhayor madhye viÍÁdantam idaÎ vacaÏ ||2-10||
9

ं
े
ं
ु
ीभगवानवाच ु ।
अशोानशोच ंावादा ं भाषसे ।
गतासनगतास ू ूं नानशोचि ु पिडताः ॥२-११॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
aÌocyÀn anvaÌocas tvaÎ prajÈÀvÀdÀÎÌ ca bhÀÍase |
gatÀsÂn agatÀsÂÎÌ ca nÀnuÌocanti paÉËitÀÏ ||2-11||
न वाह ं जात ु नास ंन ंनम े ेजनािधपाः
।
न चैव न भिवामः सव वयमतः परम ्॥२-१२॥
na tv evÀhaÎ jÀtu nÀsaÎ na tvaÎ neme janÀdhipÀÏ |
na caiva na bhaviÍyÀmaÏ sarve vayam ataÏ param ||2-12||
देिहनो ऽिथा दह ेेकौमार ं यौवन ं जरा ।
तथा दहारािधर े न मित ु ॥२-१३॥
dehino 'smin yathÀ dehe kaumÀraÎ yauvanaÎ jarÀ |
tathÀ dehÀntaraprÀptir dhÁras tatra na muhyati ||2-13||
मााशा ु कौय े शीतोसखःखदाः ु ।
आगमापाियनो ऽिनाािित ं भारत ॥२-१४॥
mÀtrÀsparÌÀs tu kaunteya ÌÁtoÍÉasukhaduÏkhadÀÏ |
ÀgamÀpÀyino 'nityÀs tÀÎs titikÍasva bhÀrata ||2-14||
य िह न थयत े ेपष ु पषषभ ु ।
समःखसख ु ंधीर ं सो ऽमृताय कते ॥२-१५॥
yaÎ hi na vyathayanty ete puruÍaÎ puruÍarÍabha |
samaduÏkhasukhaÎ dhÁraÎ so 'mÃtatvÀya kalpate ||2-15||
नासतो िवत ेभावो नाभावो िवत े सतः ।
उभयोरिप ो ऽनयोदिशिभः ॥२-१६॥
nÀsato vidyate bhÀvo nÀbhÀvo vidyate sataÏ |
ubhayor api dÃÍÊo 'ntas tv anayos tattvadarÌibhiÏ ||2-16||
अिवनािश त ु तिि यन े सविमद ं ततम ्।
िवनाशमया न कितमहित ॥२-१७॥
avinÀÌi tu tad viddhi yena sarvam idaÎ tatam |
vinÀÌam avyayasyÀsya na kaÌ cit kartum arhati ||2-17||
10

ं
ं
ं
ं
्
अव इम ेदहा े िनोाः शरीिरणः ।
अनािशनो ऽमय े ता ु भारत ॥२-१८॥
antavanta ime dehÀ nityasyoktÀÏ ÌarÁriÉaÏ |
anÀÌino 'prameyasya tasmÀd yudhyasva bhÀrata ||2-18||
य एन ंवि े हार ं यैन ंमत ेहतम
्।
उभौ तौ न िवजानीतो नाय हि न हते ॥२-१९॥
ya enaÎ vetti hantÀraÎ yaÌ cainaÎ manyate hatam |
ubhau tau na vijÀnÁto nÀyaÎ hanti na hanyate ||2-19||
न जायत ेियत ेवा कदा िचन ्
नाय ं भा ू भिवता वा न भयः ू ।
अजो िनः शातो ऽय ं पराणो ु
न हत ेहमान ेशरीरे॥२-२०॥
na jÀyate mriyate vÀ kadÀ cin; nÀyaÎ bhÂtvÀ bhavitÀ vÀ na bhÂyaÏ |
ajo nityaÏ ÌÀÌvato 'yaÎ purÀÉo; na hanyate hanyamÀne ÌarÁre ||2-20||
वदािवनािशन े ंिन ंय एनमजमयम ्।
कथ स पषः ु पाथ क घातयित हि कम ्॥२-२१॥
vedÀvinÀÌinaÎ nityaÎ ya enam ajam avyayam |
kathaÎ sa puruÍaÏ pÀrtha kaÎ ghÀtayati hanti kam ||2-21||
वासािस ं जीणािन यथा िवहाय
नवािन गाित ृ नरो ऽपरािण ।
तथा शरीरािण िवहाय जीणा
अािन सयाित नवािन दही े ॥२-२२॥
vÀsÀÎsi jÁrÉÀni yathÀ vihÀya; navÀni gÃhÉÀti naro 'parÀÉi |
tathÀ ÌarÁrÀÉi vihÀya jÁrÉÀny; anyÀni saÎyÀti navÀni dehÁ ||2-22||
नैन ंिछि शािण नैन ं दहित पावकः ।
न चैन ं दयापो े न शोषयित मातः ॥२-२३॥
nainaÎ chindanti ÌastrÀÉi nainaÎ dahati pÀvakaÏ |
na cainaÎ kledayanty Àpo na ÌoÍayati mÀrutaÏ ||2-23||
11

े
ं
ु
अो े ऽयमदाो ऽयमो े ऽशो एव च ।
िनः सवगतः ाणरचलो ु ऽय ं सनातनः ॥२-२४॥
acchedyo 'yam adÀhyo 'yam akledyo 'ÌoÍya eva ca |
nityaÏ sarvagataÏ sthÀÉur acalo 'yaÎ sanÀtanaÏ ||2-24||
अो ऽयमिचो ऽयमिवकाय ऽयमते ।
तादव े ंिविदैन ंनानशोिचतमहिस
ु ु ॥२-२५॥
avyakto 'yam acintyo 'yam avikÀryo 'yam ucyate |
tasmÀd evaÎ viditvainaÎ nÀnuÌocitum arhasi ||2-25||
अथ चैन ंिनजात ंिन ंवा मस े मृतम ्।
तथािप ंमहाबाहो नैन ंशोिचतमहिस
ु ॥२-२६॥
atha cainaÎ nityajÀtaÎ nityaÎ vÀ manyase mÃtam |
tathÀpi tvaÎ mahÀbÀho nainaÎ Ìocitum arhasi ||2-26||
जात िह वो ु मृव ु ु ं ज मृत च ।
तादपिरहाय ऽथ न ंशोिचतमहिस
ु ॥२-२७॥
jÀtasya hi dhruvo mÃtyur dhruvaÎ janma mÃtasya ca |
tasmÀd aparihÀrye 'rthe na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-27||
अादीिन भतािन ू मािन भारत ।
अिनधनाव े त का पिरदवना े ॥२-२८॥
avyaktÀdÁni bhÂtÀni vyaktamadhyÀni bhÀrata |
avyaktanidhanÀny eva tatra kÀ paridevanÀ ||2-28||
आयवयित किदनम े ्
आयवदित तथैव चाः ।
आयवैनमः णोित
ान ु े वद े न चैव कित ्॥२-२९॥
ÀÌcaryavat paÌyati kaÌ cid enam; ÀÌcaryavad vadati tathaiva cÀnyaÏ |
ÀÌcaryavac cainam anyaÏ ÌÃÉoti; ÌrutvÀpy enaÎ veda na caiva kaÌ cit ||2-29||
दही िनमवो ऽय ं दह े ेसव भारत ।
तावािण भतािन ू न ं शोिचतमहिस ु ॥२-३०॥
dehÁ nityam avadhyo 'yaÎ dehe sarvasya bhÀrata |
12

ं
ृ
े
tasmÀt sarvÀÉi bhÂtÀni na tvaÎ Ìocitum arhasi ||2-30||
धममिप चाव े न िवकितमहिस ु ।
धाि यायो ु े ऽिय न िवते॥२-३१॥
svadharmam api cÀvekÍya na vikampitum arhasi |
dharmyÀd dhi yuddhÀc chreyo 'nyat kÍatriyasya na vidyate ||2-31||
यया चोपप गारमपावतम ्।
सिखनः ु ियाः पाथ लभ े यमीशम ु ्॥२-३२॥
yadÃcchayÀ copapannaÎ svargadvÀram apÀvÃtam |
sukhinaÏ kÍatriyÀÏ pÀrtha labhante yuddham ÁdÃÌam ||2-32||
अथ चिमम े ंध साम ं ंन किरिस ।
ततः धम कीित च िहा पापमवािस ॥२-३३॥
atha cet tvam imaÎ dharmyaÎ saÎgrÀmaÎ na kariÍyasi |
tataÏ svadharmaÎ kÁrtiÎ ca hitvÀ pÀpam avÀpsyasi ||2-33||
अकीित चािप भूतािन कथियि त ऽयाम ्।
सभािवत ं चाकीितमरणादितिरत
े ॥२-३४॥
akÁrtiÎ cÀpi bhÂtÀni kathayiÍyanti te 'vyayÀm |
saÎbhÀvitasya cÀkÁrtir maraÉÀd atiricyate ||2-34||
भयाणापरत ंम ं े ा ंमहारथाः
।
यषा े ंच ंबमतो भा ू यािस लाघवम ्॥२-३५॥
bhayÀd raÉÀd uparataÎ maÎsyante tvÀÎ mahÀrathÀÏ |
yeÍÀÎ ca tvaÎ bahumato bhÂtvÀ yÀsyasi lÀghavam ||2-35||
अवावादा ं बिदि तवािहताः ।
िनव साम ततो ःखतर ं न ु िकम ्॥२-३६॥
avÀcyavÀdÀÎÌ ca bahÂn vadiÍyanti tavÀhitÀÏ |
nindantas tava sÀmarthyaÎ tato duÏkhataraÎ nu kim ||2-36||
हतो वा ािस ग िजा वा भोस े महीम ्।
ताि कौय े याय ु कतिनयः ृ ॥२-३७॥
hato vÀ prÀpsyasi svargaÎ jitvÀ vÀ bhokÍyase mahÁm |
tasmÀd uttiÍÊha kaunteya yuddhÀya kÃtaniÌcayaÏ ||2-37||
13

े
ु
ं
ु
ु
ं
सखःख ु ेसम ेका ृ लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो याय ु य ु नैव ं पापमवािस ॥२-३८॥
sukhaduÏkhe same kÃtvÀ lÀbhÀlÀbhau jayÀjayau |
tato yuddhÀya yujyasva naivaÎ pÀpam avÀpsyasi ||2-38||
एषा त ेऽिभिहता सा ेबियग ेिमा णु।
बा ु यो ु यया पाथ कमब ं हािस ॥२-३९॥
eÍÀ te 'bhihitÀ sÀÎkhye buddhir yoge tv imÀÎ ÌÃÉu |
buddhyÀ yukto yayÀ pÀrtha karmabandhaÎ prahÀsyasi ||2-39||
नहािभमनाशो ऽि वायो न िवते।
म धम ायत े महतो भयात ्॥२-४०॥
nehÀbhikramanÀÌo 'sti pratyavÀyo na vidyate |
svalpam apy asya dharmasya trÀyate mahato bhayÀt ||2-40||
वसायािका बिरकह ु े े कनन ु ।
बशाखा ना बयो ऽवसाियनाम
vyavasÀyÀtmikÀ buddhir ekeha kurunandana |
bahuÌÀkhÀ hy anantÀÌ ca buddhayo 'vyavasÀyinÀm ||2-41||
्॥२-४१॥
यािममा ंपिता ु ंवाच ंवदिवपितः
।
वदवादरताः े पाथ नादीित वािदनः ॥२-४२॥
yÀm imÀÎ puÍpitÀÎ vÀcaÎ pravadanty avipaÌcitaÏ |
vedavÀdaratÀÏ pÀrtha nÀnyad astÁti vÀdinaÏ ||2-42||
कामाानः गपरा जकमफलदाम ्।
ियािवशषबला े ंभोगैयगित ंित
॥२-४३॥
kÀmÀtmÀnaÏ svargaparÀ janmakarmaphalapradÀm |
kriyÀviÌeÍabahulÀÎ bhogaiÌvaryagatiÎ prati ||2-43||
भोगैयसाना ं तयापतचतसाम े ्।
वसायािका बिः समाधौ न िवधीयते ॥२-४४॥
bhogaiÌvaryaprasaktÀnÀÎ tayÀpahÃtacetasÀm |
vyavasÀyÀtmikÀ buddhiÏ samÀdhau na vidhÁyate ||2-44||
14

ु
े
े
ु
े
ु
े
ु
े
ु
ैगयिवषया वदा िनैगयो भवाजन ।
िनो िनसो िनयगम े आवान ्॥२-४५॥
traiguÉyaviÍayÀ vedÀ nistraiguÉyo bhavÀrjuna |
nirdvaÎdvo nityasattvastho niryogakÍema ÀtmavÀn ||2-45||
यावानथ उदपान सवतः सतोदक ं ु ।
तावावष ुवदष ेे ाण िवजानतः ॥२-४६॥
yÀvÀn artha udapÀne sarvataÏ saÎplutodake |
tÀvÀn sarveÍu vedeÍu brÀhmaÉasya vijÀnataÏ ||2-46||
कमयवािधकार े े मा फलष े ु कदा चन ।
मा कमफलहतभमा ु ू त सो ऽकमिण ॥२-४७॥
karmaÉy evÀdhikÀras te mÀ phaleÍu kadÀ cana |
mÀ karmaphalahetur bhÂr mÀ te saÇgo 'stv akarmaÉi ||2-47||
योगः क ु कमािण स ं ा धनजय ं ।
िसिसोः समो भा ू सम ं योग उते ॥२-४८॥
yogasthaÏ kuru karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ dhanaÎjaya |
siddhyasiddhyoÏ samo bhÂtvÀ samatvaÎ yoga ucyate ||2-48||
रण े वर ं कम बियोगानजय ु ं ।
बौ ु शरणमि कपणाः ृ फलहतवः े ॥२-४९॥
dÂreÉa hy avaraÎ karma buddhiyogÀd dhanaÎjaya |
buddhau ÌaraÉam anviccha kÃpaÉÀÏ phalahetavaÏ ||2-49||
बियो ु ु जहातीह उभ ेसकतृ ु ृ ते।
ताोगाय य ु योगः कमस ु कौशलम ्॥२-५०॥
buddhiyukto jahÀtÁha ubhe sukÃtaduÍkÃte |
tasmÀd yogÀya yujyasva yogaÏ karmasu kauÌalam ||2-50||
कमज ं बिय ु ुा िह फल ं ा मनीिषणः ।
जबिविनमाः पद ं गनामयम ्॥२-५१॥
karmajaÎ buddhiyuktÀ hi phalaÎ tyaktvÀ manÁÍiÉaÏ |
janmabandhavinirmuktÀÏ padaÎ gacchanty anÀmayam ||2-51||
15

ु
े
े
ु
े
ु
ु
े
यदा त े मोहकिलल ं बििततिरित
ु ।
तदा गािस िनवद ंोत त ु च ॥२-५२॥
yadÀ te mohakalilaÎ buddhir vyatitariÍyati |
tadÀ gantÀsi nirvedaÎ Ìrotavyasya Ìrutasya ca ||2-52||
ितिवितपा ु त े यदा ाित िनला ।
समाधावचला बिदा ु योगमवािस ॥२-५३॥
ÌrutivipratipannÀ te yadÀ sthÀsyati niÌcalÀ |
samÀdhÀv acalÀ buddhis tadÀ yogam avÀpsyasi ||2-53||
अजन उवाच ।
ित का भाषा समािध कशव े ।
ितधीः िक ं भाषत े िकमासीत जत े िकम ्॥२-५४॥
arjuna uvÀca |
sthitaprajÈasya kÀ bhÀÍÀ samÀdhisthasya keÌava |
sthitadhÁÏ kiÎ prabhÀÍeta kim ÀsÁta vrajeta kim ||2-54||
ीभगवानवाच ु ।
जहाित यदा कामावााथ मनोगतान
्।
आवाना तः ु ितदोत ॥२-५५॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
prajahÀti yadÀ kÀmÀn sarvÀn pÀrtha manogatÀn |
Àtmany evÀtmanÀ tuÍÊaÏ sthitaprajÈas tadocyate ||2-55||
ःखनिमनाः सखष ु िवगतृहः ।
वीतरागभयोधः ितधीमिनते ॥२-५६॥
duÏkheÍv anudvignamanÀÏ sukheÍu vigataspÃhaÏ |
vÁtarÀgabhayakrodhaÏ sthitadhÁr munir ucyate ||2-56||
यः सवानिभहा े शभाशभम ु ु ्।
नािभनित न ि े त ा ितिता ॥२-५७॥
yaÏ sarvatrÀnabhisnehas tat tat prÀpya ÌubhÀÌubham |
nÀbhinandati na dveÍÊi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-57||
16

ं
ं
ु
यदा सहरत े चाय कम ू ऽानीव सवशः ।
इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-५८॥
yadÀ saÎharate cÀyaÎ kÂrmo 'ÇgÀnÁva sarvaÌaÏ |
indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-58||
िवषया िविनवत ेिनराहार दिहनः े ।
रसवज रसो ऽ पर ं ा िनवतत े ॥२-५९॥
viÍayÀ vinivartante nirÀhÀrasya dehinaÏ |
rasavarjaÎ raso 'py asya paraÎ dÃÍÊvÀ nivartate ||2-59||
यततो िप कौय े पष ु िवपितः ।
इियािण माथीिन हरि सभ ं मनः ॥२-६०॥
yatato hy api kaunteya puruÍasya vipaÌcitaÏ |
indriyÀÉi pramÀthÁni haranti prasabhaÎ manaÏ ||2-60||
तािन सवािण सय ं यु आसीत मरः ।
वश ेिह यियािण े त ा ितिता ॥२-६१॥
tÀni sarvÀÉi saÎyamya yukta ÀsÁta matparaÏ |
vaÌe hi yasyendriyÀÉi tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-61||
ायतो िवषयासः ं सषपजायत े ू े।
साजायत ं े कामः कामाोधो ऽिभजायते ॥२-६२॥
dhyÀyato viÍayÀn puÎsaÏ saÇgas teÍÂpajÀyate |
saÇgÀt saÎjÀyate kÀmaÏ kÀmÀt krodho 'bhijÀyate ||2-62||
ोधावित समोहः ं समोहाृितिवमः
ं ।
ितशािनाशो ृ ं ु बिनाशाणयित
ु ॥२-६३॥
krodhÀd bhavati saÎmohaÏ saÎmohÀt smÃtivibhramaÏ |
smÃtibhraÎÌÀd buddhinÀÌo buddhinÀÌÀt praÉaÌyati ||2-63||
रागषिवयै े ु ु िवषयािनियैरन ्।
आवयैिवधयाा े सादमिधगित ॥२-६४॥
rÀgadveÍaviyuktais tu viÍayÀn indriyaiÌ caran |
ÀtmavaÌyair vidheyÀtmÀ prasÀdam adhigacchati ||2-64||
17

े
े
ं
ं
े
े
साद सवःखाना ं हािनरोपजायत ।
सचतसो ाश ु बिः ु पयवितत ॥२-६५॥
prasÀde sarvaduÏkhÀnÀÎ hÀnir asyopajÀyate |
prasannacetaso hy ÀÌu buddhiÏ paryavatiÍÊhate ||2-65||
नाि बिरय ु ु न चाय ु भावना ।
न चाभावयतः शािरशा कतः ु सखम ु ्॥२-६६॥
nÀsti buddhir ayuktasya na cÀyuktasya bhÀvanÀ |
na cÀbhÀvayataÏ ÌÀntir aÌÀntasya kutaÏ sukham ||2-66||
इियाणा ंिह चरता ंयनो ऽनिवधीयत ु े ।
तद हरित ा ं वायनाविमवािस ु ॥२-६७॥
indriyÀÉÀÎ hi caratÀÎ yan mano 'nuvidhÁyate |
tad asya harati prajÈÀÎ vÀyur nÀvam ivÀmbhasi ||2-67||
ता महाबाहो िनगहीतािन ृ सवशः ।
इियाणीियाथ ा ितिता ॥२-६८॥
tasmÀd yasya mahÀbÀho nigÃhÁtÀni sarvaÌaÏ |
indriyÀÉÁndriyÀrthebhyas tasya prajÈÀ pratiÍÊhitÀ ||2-68||
या िनशा सवभताना ू ंता ंजागित सयमी ं ।
या ं जाित भतािन ू सा िनशा पयतो मनः ु े ॥२-६९॥
yÀ niÌÀ sarvabhÂtÀnÀÎ tasyÀÎ jÀgarti saÎyamÁ |
yasyÀÎ jÀgrati bhÂtÀni sÀ niÌÀ paÌyato muneÏ ||2-69||
आपयमाणमचलित
ू
सममापः ु िवशि यत ्।
तामा य िवशि सव
स शािमाोित न कामकामी ॥२-७०॥
ÀpÂryamÀÉam acalapratiÍÊhaÎ; samudram ÀpaÏ praviÌanti yadvat |
tadvat kÀmÀ yaÎ praviÌanti sarve; sa ÌÀntim Àpnoti na kÀmakÀmÁ ||2-70||
िवहाय कामाः सवामारित ु ं िनःृहः ।
िनममो िनरहकारः ं स शािमिधगित ॥२-७१॥
vihÀya kÀmÀn yaÏ sarvÀn pumÀÎÌ carati niÏspÃhaÏ |
18

nirmamo nirahaÎkÀraÏ sa ÌÀntim adhigacchati ||2-71||
एषा ाी िितः पाथ नैना ं ा िवमित ु ।
िाामकाल े ऽिप िनवाणमृित ॥२-७२॥
eÍÀ brÀhmÁ sthitiÏ pÀrtha nainÀÎ prÀpya vimuhyati |
sthitvÀsyÀm antakÀle 'pi brahmanirvÀÉam Ãcchati ||2-72||
19

ु
ं
ं
े
े
े
ं
ं
े
अजन उवाच ।
ायसी चमण मता बिजनादन ु ।
ति कमिण घोर ेमा िनयोजयिस कशव े ॥३-१॥
arjuna uvÀca |
jyÀyasÁ cet karmaÉas te matÀ buddhir janÀrdana |
tat kiÎ karmaÉi ghore mÀÎ niyojayasi keÌava ||3-1||
ािमणैव े वान े बि ु ं मोहयसीव मे।
तदक े ं वद िनि यन े यो े ऽहमायाम ु ्॥३-२॥
vyÀmiÌreÉaiva vÀkyena buddhiÎ mohayasÁva me |
tad ekaÎ vada niÌcitya yena Ìreyo 'ham ÀpnuyÀm ||3-2||
ीभगवानवाच ु ।
लोक े ऽिििवधा िना परा ु ोा मयानघ ।
ानयोगन सााना ं ंकमयोगन योिगनाम ्॥३-३॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
loke 'smin dvividhÀ niÍÊhÀ purÀ proktÀ mayÀnagha |
jÈÀnayogena sÀÎkhyÀnÀÎ karmayogena yoginÀm ||3-3||
न कमणामनाराै पषो ु ऽतु े ।
न च ससनादव े िसि समिधगित ॥३-४॥
na karmaÉÀm anÀrambhÀn naiÍkarmyaÎ puruÍo 'Ìnute |
na ca saÎnyasanÀd eva siddhiÎ samadhigacchati ||3-4||
न िह किणमिप जात ु ितकमकत ृ ्।
कायत े वशः कम सवः कितजैगणैः ृ ु ॥३-५॥
na hi kaÌ cit kÍaÉam api jÀtu tiÍÊhaty akarmakÃt |
kÀryate hy avaÌaÏ karma sarvaÏ prakÃtijair guÉaiÏ ||3-5||
कमियािण सय ं य आ े मनसा रन ्।
इियाथािमढाा ू िमाचारः स उते ॥३-६॥
karmendriyÀÉi saÎyamya ya Àste manasÀ smaran |
indriyÀrthÀn vimÂËhÀtmÀ mithyÀcÀraÏ sa ucyate ||3-6||
20

ं
ं
ं
े
ु
यिियािण मनसा िनयारभत ऽजन ।
कमियैः कमयोगमसः स िविशते ॥३-७॥
yas tv indriyÀÉi manasÀ niyamyÀrabhate 'rjuna |
karmendriyaiÏ karmayogam asaktaÏ sa viÌiÍyate ||3-7||
िनयत क ु कम कम ायो कमणः ।
शरीरयाािप च त ेन िसदकमणः े ॥३-८॥
niyataÎ kuru karma tvaÎ karma jyÀyo hy akarmaÉaÏ |
ÌarÁrayÀtrÀpi ca te na prasidhyed akarmaÉaÏ ||3-8||
याथामणो ऽ लोको ऽय ं कमबनः ।
तदथ कम कौय े मसः ु समाचर ॥३-९॥
yajÈÀrthÀt karmaÉo 'nyatra loko 'yaÎ karmabandhanaÏ |
tadarthaÎ karma kaunteya muktasaÇgaÏ samÀcara ||3-9||
सहयाः जाः सृा परोवाच ु जापितः ।
अनन े सिवमष े वो ऽिकामधकु ् ॥३-१०॥
sahayajÈÀÏ prajÀÏ sÃÍÊvÀ purovÀca prajÀpatiÏ |
anena prasaviÍyadhvam eÍa vo 'stv iÍÊakÀmadhuk ||3-10||
दवाावयतानन े े त ेदवा े भावय ु वः ।
परर ं भावयः यः े परमवाथ ॥३-११॥
devÀn bhÀvayatÀnena te devÀ bhÀvayantu vaÏ |
parasparaÎ bhÀvayantaÏ ÌreyaÏ param avÀpsyatha ||3-11||
इाोगाि वो दवा े दा े यभािवताः ।
तैदानदायैो यो भ ु े न े एव सः ॥३-१२॥
iÍÊÀn bhogÀn hi vo devÀ dÀsyante yajÈabhÀvitÀÏ |
tair dattÀn apradÀyaibhyo yo bhuÇkte stena eva saÏ ||3-12||
यिशािशनः सो म ु े सविकिषैः ।
भत ु ेत ेघ पापा य ेपचाकारणात
्॥३-१३॥
yajÈaÌiÍÊÀÌinaÏ santo mucyante sarvakilbiÍaiÏ |
bhuÈjate te tv aghaÎ pÀpÀ ye pacanty ÀtmakÀraÉÀt ||3-13||
21

ं
े
े
ं
ु
े
अावि भतािन ू पजादसभवः ं ।
यावित पजो यः कमसमवः ु ॥३-१४॥
annÀd bhavanti bhÂtÀni parjanyÀd annasaÎbhavaÏ |
yajÈÀd bhavati parjanyo yajÈaÏ karmasamudbhavaÏ ||3-14||
कम ोव ं िवि ारसमवम ु ्।
तावगत ं िन ंय े ितितम ्॥३-१५॥
karma brahmodbhavaÎ viddhi brahmÀkÍarasamudbhavam |
tasmÀt sarvagataÎ brahma nityaÎ yajÈe pratiÍÊhitam ||3-15||
एव ंवितत ंच ं नानवतयतीह ु यः ।
अघायिरियारामो ु मोघ ं पाथ स जीवित ॥३-१६॥
evaÎ pravartitaÎ cakraÎ nÀnuvartayatÁha yaÏ |
aghÀyur indriyÀrÀmo moghaÎ pÀrtha sa jÁvati ||3-16||
यारितरव े ादातृ मानवः ।
आव च सत ं ु काय न िवत ॥३-१७॥
yas tv Àtmaratir eva syÀd ÀtmatÃptaÌ ca mÀnavaÏ |
Àtmany eva ca saÎtuÍÊas tasya kÀryaÎ na vidyate ||3-17||
नैव त कतनाथ ृ े नाकतनह ृ े े कन ।
न चा सवभतष ू े ु किदथपायः ॥३-१८॥
naiva tasya kÃtenÀrtho nÀkÃteneha kaÌ cana |
na cÀsya sarvabhÂteÍu kaÌ cid arthavyapÀÌrayaÏ ||3-18||
तादसः सतत ं काय कम समाचर ।
असो ाचरम परमाोित पषः ू ॥३-१९॥
tasmÀd asaktaÏ satataÎ kÀryaÎ karma samÀcara |
asakto hy Àcaran karma param Àpnoti pÂruÍaÏ ||3-19||
कमणैव िह सिसिमािता ं जनकादयः ।
लोकसहमवािप सपयतमहिस ॥३-२०॥
karmaÉaiva hi saÎsiddhim ÀsthitÀ janakÀdayaÏ |
lokasaÎgraham evÀpi saÎpaÌyan kartum arhasi ||3-20||
22

े
ं
ु
ु
ु
ु
े
ं
यदाचरित दवतरो े े े जनः ।
स यमाण ं कत ु ेलोकदनवतत े॥३-२१॥
yad yad Àcarati ÌreÍÊhas tat tad evetaro janaÏ |
sa yat pramÀÉaÎ kurute lokas tad anuvartate ||3-21||
न म पाथाि कत ंिष ुलोकष ु िक ं चन ।
नानवामवा ं वत एव च कमिण ॥३-२२॥
na me pÀrthÀsti kartavyaÎ triÍu lokeÍu kiÎ cana |
nÀnavÀptam avÀptavyaÎ varta eva ca karmaÉi ||3-22||
यिद ह ं न वतय ंजात ु कमयतितः ।
मम वानवत े मनाः पाथ सवशः
॥३-२३॥
yadi hy ahaÎ na varteyaÎ jÀtu karmaÉy atandritaÏ |
mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||3-23||
उीदयिरम े ु ेलोका न कया ु कम चदहम े ्।
सकर ं च कता ामपहािममाः ु जाः ॥३-२४॥
utsÁdeyur ime lokÀ na kuryÀÎ karma ced aham |
saÎkarasya ca kartÀ syÀm upahanyÀm imÀÏ prajÀÏ ||3-24||
साः कमयिवासो ं यथा कवि ु भारत ।
कयािाथासिकीषलकसहम
ु ्॥३-२५॥
saktÀÏ karmaÉy avidvÀÎso yathÀ kurvanti bhÀrata |
kuryÀd vidvÀÎs tathÀsaktaÌ cikÁrÍur lokasaÎgraham ||3-25||
न बिभद ु े ं जनयदाना े ं कमसिनाम ्।
जोषयवकमािण े िवाः ु समाचरन ्॥३-२६॥
na buddhibhedaÎ janayed ajÈÀnÀÎ karmasaÇginÀm |
joÍayet sarvakarmÀÉi vidvÀn yuktaÏ samÀcaran ||3-26||
कतः ृ े ियमाणािन गणैः ु कमािण सवशः ।
अहकारिवमढाा ं ू कताहिमित मते ॥३-२७॥
prakÃteÏ kriyamÀÉÀni guÉaiÏ karmÀÉi sarvaÌaÏ |
ahaÎkÀravimÂËhÀtmÀ kartÀham iti manyate ||3-27||
23

ृ
े
ं
ु
े
ं
ू
ृ
े
े
ु
तिव ु महाबाहो गणकमिवभागयोः
ु ।
गणा ु गणष ु े ु वत इित मा न सते॥३-२८॥
tattvavit tu mahÀbÀho guÉakarmavibhÀgayoÏ |
guÉÀ guÉeÍu vartanta iti matvÀ na sajjate ||3-28||
कतगणसमढाः स गणकमसु ।
तानकिवदो ृ मािव ृ िवचालयते ्॥३-२९॥
prakÃter guÉasaÎmÂËhÀÏ sajjante guÉakarmasu |
tÀn akÃtsnavido mandÀn kÃtsnavin na vicÀlayet ||3-29||
मिय सवािण कमािण सं ााचतसा े ।
िनराशीिनममो भा ू य ु िवगतरः ॥३-३०॥
mayi sarvÀÉi karmÀÉi saÎnyasyÀdhyÀtmacetasÀ |
nirÀÌÁr nirmamo bhÂtvÀ yudhyasva vigatajvaraÏ ||3-30||
य ेम ेमतिमद ं िनमनिति ु मानवाः ।
ावो ऽनसयो ू म ु ेत ेऽिप कमिभः ॥३-३१॥
ye me matam idaÎ nityam anutiÍÊhanti mÀnavÀÏ |
ÌraddhÀvanto 'nasÂyanto mucyante te 'pi karmabhiÏ ||3-31||
य ेतदसयो े ू नानिति ु म ेमतम
्।
सवानिवमढाािि ू ं नानचतसः े ॥३-३२॥
ye tv etad abhyasÂyanto nÀnutiÍÊhanti me matam |
sarvajÈÀnavimÂËhÀÎs tÀn viddhi naÍÊÀn acetasaÏ ||3-32||
सश चत े ेाः कतानवानिप े ।
कित ृ ंयाि भतािन ू िनहः िक ं किरित ॥३-३३॥
sadÃÌaÎ ceÍÊate svasyÀÏ prakÃter jÈÀnavÀn api |
prakÃtiÎ yÀnti bhÂtÀni nigrahaÏ kiÎ kariÍyati ||3-33||
इियियाथ रागषौ वितौ ।
तयोन वशमागौ े पिरपिनौ ॥३-३४॥
indriyasyendriyasyÀrthe rÀgadveÍau vyavasthitau |
tayor na vaÌam Àgacchet tau hy asya paripanthinau ||3-34||
24

ु
े
ृ
ृ
े
ृ
याधम े िवगणः ु परधमानि ु तात ्।
धम िनधन ंयः े परधम भयावहः ॥३-३५॥
ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt |
svadharme nidhanaÎ ÌreyaÏ paradharmo bhayÀvahaÏ ||3-35||
अजन उवाच ।
अथ कन े यो ु ऽय ंपाप ंचरित पषः ू ।
अिनिप वाय बलािदव िनयोिजतः ॥३-३६॥
arjuna uvÀca |
atha kena prayukto 'yaÎ pÀpaÎ carati pÂruÍaÏ |
anicchann api vÀrÍÉeya balÀd iva niyojitaÏ ||3-36||
ीभगवानवाच ु ।
काम एष ोध एष रजोगणसमवः ु ु ।
महाशनो महापाा िवनिमह वैिरणम
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
kÀma eÍa krodha eÍa rajoguÉasamudbhavaÏ |
mahÀÌano mahÀpÀpmÀ viddhy enam iha vairiÉam ||3-37||
धमनाियत ू े ेवियथादश मलन े च ।
यथोनावतो गभथा तनदमावतम े े
dhÂmenÀvriyate vahnir yathÀdarÌo malena ca |
yatholbenÀvÃto garbhas tathÀ tenedam ÀvÃtam ||3-38||
्॥३-३७॥
्॥३-३८॥
आवत ृ ंानमतन े े ािननो िनवैिरणा ।
कामपण े कौय े रणानलन ू े े च ॥३-३९॥
ÀvÃtaÎ jÈÀnam etena jÈÀnino nityavairiÉÀ |
kÀmarÂpeÉa kaunteya duÍpÂreÉÀnalena ca ||3-39||
इियािण मनो बिरािधानमत
ु ु े ।
एतैिवमोहयष े ानमाव दिहन े म ्॥३-४०॥
indriyÀÉi mano buddhir asyÀdhiÍÊhÀnam ucyate |
etair vimohayaty eÍa jÈÀnam ÀvÃtya dehinam ||3-40||
25

ु
ं
ु
ु
ु
े
ं
ु
तािमियायादौ िनय भरतषभ ।
पाान जिहन ानिवाननाशनम ्॥३-४१॥
tasmÀt tvam indriyÀÉy Àdau niyamya bharatarÍabha |
pÀpmÀnaÎ prajahihy enaÎ jÈÀnavijÈÀnanÀÌanam ||3-41||
इियािण परायािरियः े पर ं मनः ।
मनस परा बिय ु बः ु े परत सः ॥३-४२॥
indriyÀÉi parÀÉy Àhur indriyebhyaÏ paraÎ manaÏ |
manasas tu parÀ buddhir yo buddheÏ paratas tu saÏ ||3-42||
एव ंबः े पर ं बा साानमाना
ं
।
जिह श ंमहाबाहो कामप ंरासदम
्॥३-४३॥
evaÎ buddheÏ paraÎ buddhvÀ saÎstabhyÀtmÀnam ÀtmanÀ |
jahi ÌatruÎ mahÀbÀho kÀmarÂpaÎ durÀsadam ||3-43||
26

ं
ु
े
े
े
े
ं
ु
ू
े
ं
े
ु
ीभगवानवाच ु ।
इम िववत योग ोवानहमयम ्।
िववानव ाह मनिराकव ऽवीत
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
imaÎ vivasvate yogaÎ proktavÀn aham avyayam |
vivasvÀn manave prÀha manur ikÍvÀkave 'bravÁt ||4-1||
एव ंपरपराािमम ं ंराजषयो िवः ।
स कालनह े े महता योगो नः परतप ं ॥४-२॥
evaÎ paraÎparÀprÀptam imaÎ rÀjarÍayo viduÏ |
sa kÀleneha mahatÀ yogo naÍÊaÏ paraÎtapa ||4-2||
27
्॥४-१॥
स एवाय ं मया त े ऽ योगः ोः परातनः ु ।
भो ऽिस म ेसखा चित े रह तमम े ्॥४-३॥
sa evÀyaÎ mayÀ te 'dya yogaÏ proktaÏ purÀtanaÏ |
bhakto 'si me sakhÀ ceti rahasyaÎ hy etad uttamam ||4-3||
अजन उवाच ।
अपर ं भवतो ज पर ं ज िववतः ।
कथमतिजानीया े ं मादौ ोवािनित ॥४-४॥
arjuna uvÀca |
aparaÎ bhavato janma paraÎ janma vivasvataÏ |
katham etad vijÀnÁyÀÎ tvam Àdau proktavÀn iti ||4-4||
ीभगवानुवाच ।
बिन म तीतािन जािन तव चाजन ।
ताह ं वद सवािण न ंव परतप ं ॥४-५॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
bahÂni me vyatÁtÀni janmÀni tava cÀrjuna |
tÀny ahaÎ veda sarvÀÉi na tvaÎ vettha paraÎtapa ||4-5||
अजो ऽिप सयाा भतानामीरो ऽिप सन ्।
कित ृ ंामिधाय सभवाामायया
ं ॥४-६॥
ajo 'pi sann avyayÀtmÀ bhÂtÀnÀm ÁÌvaro 'pi san |
prakÃtiÎ svÀm adhiÍÊhÀya saÎbhavÀmy ÀtmamÀyayÀ ||4-6||

े
े
ु
ं
े
ु
े
ु
े
यदा यदा िह धम लािनभवित भारत ।
अानमधम ु तदाान ं सृजाहम ्॥४-७॥
yadÀ yadÀ hi dharmasya glÀnir bhavati bhÀrata |
abhyutthÀnam adharmasya tadÀtmÀnaÎ sÃjÀmy aham ||4-7||
पिराणाय साधना ू ं िवनाशाय च ृ ताम ्।
धमसापनाथाय ं सभवािम ं यग ु यगु
े॥४-८॥
paritrÀÉÀya sÀdhÂnÀÎ vinÀÌÀya ca duÍkÃtÀm |
dharmasaÎsthÀpanÀrthÀya saÎbhavÀmi yuge yuge ||4-8||
ज कम च म ेिदमव े ं यो वि े ततः ।
ा दह ं पनज ु नै ित मामित सो ऽजन ु ॥४-९॥
janma karma ca me divyam evaÎ yo vetti tattvataÏ |
tyaktvÀ dehaÎ punarjanma naiti mÀm eti so 'rjuna ||4-9||
वीतरागभयोधा मया मामपािताः ।
बहवो ानतपसा पता ू मावमागताः ॥४-१०॥
vÁtarÀgabhayakrodhÀ manmayÀ mÀm upÀÌritÀÏ |
bahavo jÈÀnatapasÀ pÂtÀ madbhÀvam ÀgatÀÏ ||4-10||
य यथा मा ंप ताथैव ं भजाहम ्।
मम वानवत े मनाः पाथ सवशः
॥४-११॥
ye yathÀ mÀÎ prapadyante tÀÎs tathaiva bhajÀmy aham |
mama vartmÀnuvartante manuÍyÀÏ pÀrtha sarvaÌaÏ ||4-11||
काः कमणा ंिसि ंयज इह दवताः े ।
ि ं िह मानष ु ेलोक े िसिभवित कमजा ॥४-१२॥
kÀÇkÍantaÏ karmaÉÀÎ siddhiÎ yajanta iha devatÀÏ |
kÍipraÎ hi mÀnuÍe loke siddhir bhavati karmajÀ ||4-12||
चातवय ु मया सृ ं गणकमिवभागशः ु ।
त कतारमिप मा िवकतारमयम ्॥४-१३॥
cÀturvarÉyaÎ mayÀ sÃÍÊaÎ guÉakarmavibhÀgaÌaÏ |
tasya kartÀram api mÀÎ viddhy akartÀram avyayam ||4-13||
28

ं
े
े
े
े
न मा ं कमािण िलि न म कमफल ृहा ।
इित मा ं यो ऽिभजानाित कमिभन स बते ॥४-१४॥
na mÀÎ karmÀÉi limpanti na me karmaphale spÃhÀ |
iti mÀÎ yo 'bhijÀnÀti karmabhir na sa badhyate ||4-14||
एव ंाा कत ृ ंकम पवरिप ू ममिभः ु ु ु ।
क ु कमव ता ं पवः ू पवतर ू ं कतम ृ ्॥४-१५॥
evaÎ jÈÀtvÀ kÃtaÎ karma pÂrvair api mumukÍubhiÏ |
kuru karmaiva tasmÀt tvaÎ pÂrvaiÏ pÂrvataraÎ kÃtam ||4-15||
िक कम िकमकमित कवयो ऽ मोिहताः ।
त कम वािम याा मोस ऽशभात ु ्॥४-१६॥
kiÎ karma kim akarmeti kavayo 'py atra mohitÀÏ |
tat te karma pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||4-16||
कमणो िप बो ंबो ं च िवकमणः ।
अकमण बो ं गहना कमणो गितः ॥४-१७॥
karmaÉo hy api boddhavyaÎ boddhavyaÎ ca vikarmaÉaÏ |
akarmaÉaÌ ca boddhavyaÎ gahanÀ karmaÉo gatiÏ ||4-17||
कमयकम यः पयदकमिण े च कम यः
।
स बिमानष ु ु े ुस यः ु ककमकत ृ ृ ्॥४-१८॥
karmaÉy akarma yaÏ paÌyed akarmaÉi ca karma yaÏ |
sa buddhimÀn manuÍyeÍu sa yuktaÏ kÃtsnakarmakÃt ||4-18||
य सव समाराः कामसकविजताः ं ।
ानािदधकमाण ंतमाः पिडत ंबधाः
ु ॥४-१९॥
yasya sarve samÀrambhÀÏ kÀmasaÎkalpavarjitÀÏ |
jÈÀnÀgnidagdhakarmÀÉaÎ tam ÀhuÏ paÉËitaÎ budhÀÏ ||4-19||
ा कमफलास ं िनतृो िनरायः ।
कमयिभवो ृ ऽिप नैव िक ं िचरोित सः ॥४-२०॥
tyaktvÀ karmaphalÀsaÇgaÎ nityatÃpto nirÀÌrayaÏ |
karmaÉy abhipravÃtto 'pi naiva kiÎ cit karoti saÏ ||4-20||
29

ं
ं
े
ं
ं
ु
ं
े
ृ
िनराशीयतिचाा सवपिरहः ।
शारीर कवल े कम कवाोित िकिषम
nirÀÌÁr yatacittÀtmÀ tyaktasarvaparigrahaÏ |
ÌÀrÁraÎ kevalaÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||4-21||
्॥४-२१॥
यालाभसतो ु ातीतो िवमरः ।
समः िसाविसौ च कािप न िनबते ॥४-२२॥
yadÃcchÀlÀbhasaÎtuÍÊo dvaÎdvÀtÁto vimatsaraÏ |
samaÏ siddhÀv asiddhau ca kÃtvÀpi na nibadhyate ||4-22||
गतस म ु ानावितचतसः े ।
यायाचरतः कम सम ं िवलीयते ॥४-२३॥
gatasaÇgasya muktasya jÈÀnÀvasthitacetasaÏ |
yajÈÀyÀcarataÏ karma samagraÎ pravilÁyate ||4-23||
ापण हिवाौ णा तम ्।
ैव तन े ग ं कमसमािधना ॥४-२४॥
brahmÀrpaÉaÎ brahmahavir brahmÀgnau brahmaÉÀ hutam |
brahmaiva tena gantavyaÎ brahmakarmasamÀdhinÀ ||4-24||
दैवमवापर े ेय ं योिगनः पयपासत ु े।
ाावपर य ं यन ैवोपजित ु ॥४-२५॥
daivam evÀpare yajÈaÎ yoginaÏ paryupÀsate |
brahmÀgnÀv apare yajÈaÎ yajÈenaivopajuhvati ||4-25||
ोादीनीियाय े सयमािष ं ु जित ु ।
शादीिषयान इियािष ु जित ु ॥४-२६॥
ÌrotrÀdÁnÁndriyÀÉy anye saÎyamÀgniÍu juhvati |
ÌabdÀdÁn viÍayÀn anya indriyÀgniÍu juhvati ||4-26||
सवाणीियकमािण ाणकमािण चापरे ।
आसयमयोगाौ ं जित ु ानदीिपते ॥४-२७॥
sarvÀÉÁndriyakarmÀÉi prÀÉakarmÀÉi cÀpare |
ÀtmasaÎyamayogÀgnau juhvati jÈÀnadÁpite ||4-27||
30

ं
ु
े
यापोया योगयाथापरे ।
ाायानया यतयः सिशतताः ं ॥४-२८॥
dravyayajÈÀs tapoyajÈÀ yogayajÈÀs tathÀpare |
svÀdhyÀyajÈÀnayajÈÀÌ ca yatayaÏ saÎÌitavratÀÏ ||4-28||
अपान ेजित ु ाण ंाण ेऽपान ं तथापरे।
ाणापानगती ा ाणायामपरायणाः ॥४-२९॥
apÀne juhvati prÀÉaÎ prÀÉe 'pÀnaÎ tathÀpare |
prÀÉÀpÀnagatÁ ruddhvÀ prÀÉÀyÀmaparÀyaÉÀÏ ||4-29||
अपर ेिनयताहाराः ाणााणष े ु जित ु ।
सव ऽत े े यिवदो यिपतकषाः ॥४-३०॥
apare niyatÀhÀrÀÏ prÀÉÀn prÀÉeÍu juhvati |
sarve 'py ete yajÈavido yajÈakÍapitakalmaÍÀÏ ||4-30||
यिशामृतभजो याि सनातनम ्।
नाय ं लोको ऽय कतो ु ऽः कसम ु ॥४-३१॥
yajÈaÌiÍÊÀmÃtabhujo yÀnti brahma sanÀtanam |
nÀyaÎ loko 'sty ayajÈasya kuto 'nyaÏ kurusattama ||4-31||
एव बिवधा या िवतता णो मखु े ।
कमजािि तावानव े ं ाा िवमोस ॥४-३२॥
evaÎ bahuvidhÀ yajÈÀ vitatÀ brahmaÉo mukhe |
karmajÀn viddhi tÀn sarvÀn evaÎ jÈÀtvÀ vimokÍyase ||4-32||
यामयााानयः े परतप ं ।
सव कमािखल ं पाथ ान ेपिरसमाते॥४-३३॥
ÌreyÀn dravyamayÀd yajÈÀj jÈÀnayajÈaÏ paraÎtapa |
sarvaÎ karmÀkhilaÎ pÀrtha jÈÀne parisamÀpyate ||4-33||
तिि िणपातन े पिरन े सवया े ।
उपदि े त ेान ं ािननदिशनः ॥४-३४॥
tad viddhi praÉipÀtena paripraÌnena sevayÀ |
upadekÍyanti te jÈÀnaÎ jÈÀninas tattvadarÌinaÏ ||4-34||
31

े
े
ं
े
याा न पनमहमव ु े ं यािस पाडव ।
यन भताशषण ू े े ाथो मिय ॥४-३५॥
yaj jÈÀtvÀ na punar moham evaÎ yÀsyasi pÀÉËava |
yena bhÂtÀny aÌeÍeÉa drakÍyasy Àtmany atho mayi ||4-35||
अिप चदिस े पापः े सवः पापकमः ृ ।
सव ानवने ैव विजन ृ ंसतिरिस
ं ॥४-३६॥
api ced asi pÀpebhyaÏ sarvebhyaÏ pÀpakÃttamaÏ |
sarvaÎ jÈÀnaplavenaiva vÃjinaÎ saÎtariÍyasi ||4-36||
यथैधािस ं सिमो ऽिभसात ु े ऽजनु ।
ानािः सवकमािण भसात ु े तथा ॥४-३७॥
yathaidhÀÎsi samiddho 'gnir bhasmasÀt kurute 'rjuna |
jÈÀnÀgniÏ sarvakarmÀÉi bhasmasÀt kurute tathÀ ||4-37||
न िह ानन सश ं पिविमह िवत ।
तय ंयोगसिसः ं कालनािन े िवित ॥४-३८॥
na hi jÈÀnena sadÃÌaÎ pavitram iha vidyate |
tat svayaÎ yogasaÎsiddhaÏ kÀlenÀtmani vindati ||4-38||
ावाभत ं ेान ंतरः सयतियः ं े ।
ान ंला परा ंशािमिचरणािधगित
े ॥४-३९॥
ÌraddhÀvÀÎl labhate jÈÀnaÎ tatparaÏ saÎyatendriyaÏ |
jÈÀnaÎ labdhvÀ parÀÎ ÌÀntim acireÉÀdhigacchati ||4-39||
अाधान सशयाा ं िवनयित ।
नाय ंलोको ऽि न परो न सख ु ंसशयानः
ं ॥४-४०॥
ajÈaÌ cÀÌraddadhÀnaÌ ca saÎÌayÀtmÀ vinaÌyati |
nÀyaÎ loko 'sti na paro na sukhaÎ saÎÌayÀtmanaÏ ||4-40||
योगसकमाण ं ंानसिछसशयम
ं ं ्।
आव न कमािण िनबि धनजय ं ॥४-४१॥
yogasaÎnyastakarmÀÉaÎ jÈÀnasaÎchinnasaÎÌayam |
ÀtmavantaÎ na karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya ||4-41||
32

तादानसभत ं ू ं ंानािसनानः
।
िछैन ंसशय ं ं योगमाितोि भारत ॥४-४२॥
tasmÀd ajÈÀnasaÎbhÂtaÎ hÃtsthaÎ jÈÀnÀsinÀtmanaÏ |
chittvainaÎ saÎÌayaÎ yogam ÀtiÍÊhottiÍÊha bhÀrata ||4-42||
33

े
ं
ु
ं
ं
े
ं
ं
े
अजन उवाच ।
सास ं ंकमणा ंक ृ पनयग ु ंच शसिस ं ।
यय े एतयोरक े ं त ेिह ू सिनितम ु ्॥५-१॥
arjuna uvÀca |
saÎnyÀsaÎ karmaÉÀÎ kÃÍÉa punar yogaÎ ca ÌaÎsasi |
yac chreya etayor ekaÎ tan me brÂhi suniÌcitam ||5-1||
ीभगवानवाच ु ।
सासः ं कमयोग िनःयसकरावभौ े ु ।
तयो ु कमसासामयोगो िविशते ॥५-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
saÎnyÀsaÏ karmayogaÌ ca niÏÌreyasakarÀv ubhau |
tayos tu karmasaÎnyÀsÀt karmayogo viÌiÍyate ||5-2||
यः स िनसासी ं यो न ि न काित ।
िनो िह महाबाहो सख ु बामत ु े ॥५-३॥
jÈeyaÏ sa nityasaÎnyÀsÁ yo na dveÍÊi na kÀÇkÍati |
nirdvaÎdvo hi mahÀbÀho sukhaÎ bandhÀt pramucyate ||5-3||
सायोगौ पृथबालाः वदि न पिडताः ।
एकमाितः सगभयोिवत ु े फलम ्॥५-४॥
sÀÎkhyayogau pÃthag bÀlÀÏ pravadanti na paÉËitÀÏ |
ekam apy ÀsthitaÏ samyag ubhayor vindate phalam ||5-4||
याैः ात ान तोगैरिप गते।
एक ं सा ं ंच योग ंच यः पयित स पयित ॥५-५॥
yat sÀÎkhyaiÏ prÀpyate sthÀnaÎ tad yogair api gamyate |
ekaÎ sÀÎkhyaÎ ca yogaÎ ca yaÏ paÌyati sa paÌyati ||5-5||
सास ं ु महाबाहो ःखमामयोगतः ु ।
योगयो ु मिन ु निचरणािधगित े ॥५-६॥
saÎnyÀsas tu mahÀbÀho duÏkham Àptum ayogataÏ |
yogayukto munir brahma nacireÉÀdhigacchati ||5-6||
34

े
ृ
ु
े
योगयो ु िवशाा ु िविजताा िजतियः े ।
सवभताभताा ू ू कविप न िलते ॥५-७॥
yogayukto viÌuddhÀtmÀ vijitÀtmÀ jitendriyaÏ |
sarvabhÂtÀtmabhÂtÀtmÀ kurvann api na lipyate ||5-7||
नैव िक ं िचरोमीित यो ु मत े तिवत ्।
पयवशिपसन
naiva kiÎ cit karomÁti yukto manyeta tattvavit |
paÌyaÈ ÌÃÉvan spÃÌaÈ jighrann aÌnan gacchan svapaÈ Ìvasan ||5-8||
लपिसृजिषि ृ ु िमषिप ।
इियाणीियाथष ु वत इित धारयन ्॥५-९॥
pralapan visÃjan gÃhÉann unmiÍan nimiÍann api |
indriyÀÉÁndriyÀrtheÍu vartanta iti dhÀrayan ||5-9||
याधाय कमािण स ं ा करोित यः ।
िलत ेन स पापन े पपिमवासा ॥५-१०॥
brahmaÉy ÀdhÀya karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ karoti yaÏ |
lipyate na sa pÀpena padmapatram ivÀmbhasÀ ||5-10||
्॥५-८॥
कायन मनसा बा ु कवलैिरियैरिप ।
योिगनः कम कवि ु स ं ाशय ु े ॥५-११॥
kÀyena manasÀ buddhyÀ kevalair indriyair api |
yoginaÏ karma kurvanti saÇgaÎ tyaktvÀtmaÌuddhaye ||5-11||
यः ु कमफल ं ा शािमाोित नै िकीम ्।
अयः ु कामकारण े फल े सो िनबते॥५-१२॥
yuktaÏ karmaphalaÎ tyaktvÀ ÌÀntim Àpnoti naiÍÊhikÁm |
ayuktaÏ kÀmakÀreÉa phale sakto nibadhyate ||5-12||
सवकमािण मनसा सा ं े सख ु ंवशी
।
नवार ेपर ु ेदही े नैव कव ु कारयन ्॥५-१३॥
sarvakarmÀÉi manasÀ saÎnyasyÀste sukhaÎ vaÌÁ |
navadvÀre pure dehÁ naiva kurvan na kÀrayan ||5-13||
35

ु
े
े
ं
े
ं
े
े
े
ु
ु
न कतृ न कमािण लोक सृजित भःु ।
न कमफलसयोग ं ंभाव वतत े ॥५-१४॥
na kartÃtvaÎ na karmÀÉi lokasya sÃjati prabhuÏ |
na karmaphalasaÎyogaÎ svabhÀvas tu pravartate ||5-14||
नाद े क िचाप ंन चैव सकत ृ ंिवभःु ।
अाननावत ृ ंान ंतन मि ु जवः ॥५-१५॥
nÀdatte kasya cit pÀpaÎ na caiva sukÃtaÎ vibhuÏ |
ajÈÀnenÀvÃtaÎ jÈÀnaÎ tena muhyanti jantavaÏ ||5-15||
ानन त ु तदान ंयषा ं नािशतमानः ।
तषामािदवान े ं काशयित तरम ्॥५-१६॥
jÈÀnena tu tad ajÈÀnaÎ yeÍÀÎ nÀÌitam ÀtmanaÏ |
teÍÀm Àdityavaj jÈÀnaÎ prakÀÌayati tatparam ||5-16||
तयदाानिारायणाः
ु ।
गपनरावि ु ृ ंानिनधतकषाः
ू ॥५-१७॥
tadbuddhayas tadÀtmÀnas tanniÍÊhÀs tatparÀyaÉÀÏ |
gacchanty apunarÀvÃttiÎ jÈÀnanirdhÂtakalmaÍÀÏ ||5-17||
िवािवनयसप ं ेाण े गिव हििन ।
शिन चैव पाक े च पिडताः समदिशनः ॥५-१८॥
vidyÀvinayasaÎpanne brÀhmaÉe gavi hastini |
Ìuni caiva ÌvapÀke ca paÉËitÀÏ samadarÌinaÏ ||5-18||
इहैव तैिजतः सग यषा े ंसा ेित ं मनः ।
िनदष ंिह सम ं तािण त े िताः ॥५-१९॥
ihaiva tair jitaÏ sargo yeÍÀÎ sÀmye sthitaÎ manaÏ |
nirdoÍaÎ hi samaÎ brahma tasmÀd brahmaÉi te sthitÀÏ ||5-19||
न िय ा नोिजा चाियम ्।
िरबिरसमढो ु ं ू िविण ितः ॥५-२०॥
na prahÃÍyet priyaÎ prÀpya nodvijet prÀpya cÀpriyam |
sthirabuddhir asaÎmÂËho brahmavid brahmaÉi sthitaÏ ||5-20||
36

े
ु
ु
ु
ू
ु
े
बाशसाा िवािन यखम ु ्।
स योगयाा सखमयमते ॥५-२१॥
bÀhyasparÌeÍv asaktÀtmÀ vindaty Àtmani yat sukham |
sa brahmayogayuktÀtmÀ sukham akÍayam aÌnute ||5-21||
य िह सशजा ं भोगा ःखयोनय एव त ।
आवः कौय े न तष े ुरमत ेबधः
ु ॥५-२२॥
ye hi saÎsparÌajÀ bhogÀ duÏkhayonaya eva te |
ÀdyantavantaÏ kaunteya na teÍu ramate budhaÏ ||5-22||
शोतीहैव यः सोढं ारीरिवमोणात ्।
कामोधोवं वग े ं स यः ु स सखी ु नरः ॥५-२३॥
ÌaknotÁhaiva yaÏ soËhuÎ prÀk ÌarÁravimokÍaÉÀt |
kÀmakrodhodbhavaÎ vegaÎ sa yuktaÏ sa sukhÁ naraÏ ||5-23||
यो ऽःसखो ु ऽरारामथाितरव े यः ।
स योगी िनवाण ं भतो ऽिधगित ॥५-२४॥
yo 'ntaÏsukho 'ntarÀrÀmas tathÀntarjyotir eva yaÏ |
sa yogÁ brahmanirvÀÉaÎ brahmabhÂto 'dhigacchati ||5-24||
लभ े िनवाणमृषयः ीणकषाः ।
िछैधा यताानः सवभतिहत ू े रताः ॥५-२५॥
labhante brahmanirvÀÉam ÃÍayaÏ kÍÁÉakalmaÍÀÏ |
chinnadvaidhÀ yatÀtmÀnaÏ sarvabhÂtahite ratÀÏ ||5-25||
कामोधिवयाना ु ंयतीना ंयतचतसाम
े ्।
अिभतो िनवाण ं वतत े िविदतानाम ्॥५-२६॥
kÀmakrodhaviyuktÀnÀÎ yatÁnÀÎ yatacetasÀm |
abhito brahmanirvÀÉaÎ vartate viditÀtmanÀm ||5-26||
शाा ृ बिहबााैवा ं ु र े वोः ु ।
ाणापानौ समौ का ृ नासारचािरणौ ॥५-२७॥
sparÌÀn kÃtvÀ bahir bÀhyÀÎÌ cakÍuÌ caivÀntare bhruvoÏ |
prÀÉÀpÀnau samau kÃtvÀ nÀsÀbhyantaracÀriÉau ||5-27||
37

यतियमनोबिमिनमपरायणः
े ु ु
।
िवगताभयोधो े यः सदा म ु एव सः ॥५-२८॥
yatendriyamanobuddhir munir mokÍaparÀyaÉaÏ |
vigatecchÀbhayakrodho yaÏ sadÀ mukta eva saÏ ||5-28||
भोार ं यतपसा ंसवलोकमहरम
े ्।
सद ु ंसवभताना ू ंाा मा ंशािमृित
॥५-२९॥
bhoktÀraÎ yajÈatapasÀÎ sarvalokamaheÌvaram |
suhÃdaÎ sarvabhÂtÀnÀÎ jÈÀtvÀ mÀÎ ÌÀntim Ãcchati ||5-29||
38

ु
े
े
ु
ु
ु
े
े
े
ु
ं
े
ीभगवानवाच ु ।
अनाितः कमफल ं काय कम करोित यः ।
स सासी ं च योगी च न िनरिन चाियः ॥६-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
anÀÌritaÏ karmaphalaÎ kÀryaÎ karma karoti yaÏ |
sa saÎnyÀsÁ ca yogÁ ca na niragnir na cÀkriyaÏ ||6-1||
य ंसासिमित ं ायग ंत ं िवि पाडव ।
न ससको ं ं योगी भवित कन ॥६-२॥
yaÎ saÎnyÀsam iti prÀhur yogaÎ taÎ viddhi pÀÉËava |
na hy asaÎnyastasaÎkalpo yogÁ bhavati kaÌ cana ||6-2||
आोमनयग ं कम कारणमत ।
योगाढ तैव शमः कारणमते ॥६-३॥
ÀrurukÍor muner yogaÎ karma kÀraÉam ucyate |
yogÀrÂËhasya tasyaiva ÌamaÏ kÀraÉam ucyate ||6-3||
यदा िह नियाथष ुन कमनषत ।
सवसकसासी ं ं योगाढदोते ॥६-४॥
yadÀ hi nendriyÀrtheÍu na karmasv anuÍajjate |
sarvasaÎkalpasaÎnyÀsÁ yogÀrÂËhas tadocyate ||6-4||
उरदानाान नाानमवसादयत ्।
आैव ानो बराैव ु िरपरानः ु ॥६-५॥
uddhared ÀtmanÀtmÀnaÎ nÀtmÀnam avasÀdayet |
Àtmaiva hy Àtmano bandhur Àtmaiva ripur ÀtmanaÏ ||6-5||
बराान ु यनाैवाना े िजतः ।
अनान ु श ु े वतताैव शवत ु ्॥६-६॥
bandhur ÀtmÀtmanas tasya yenÀtmaivÀtmanÀ jitaÏ |
anÀtmanas tu Ìatrutve vartetÀtmaiva Ìatruvat ||6-6||
िजतानः शा परमाा समािहतः ।
शीतोसखःखष े ु तथा मानावमानयोः ॥६-७॥
jitÀtmanaÏ praÌÀntasya paramÀtmÀ samÀhitaÏ |
39

े
े
े
े
े
ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ ||6-7||
ानिवानतृाा कटो ू िविजतियः े ।
य ु इत ु े योगी समलोामकानः ॥६-८॥
jÈÀnavijÈÀnatÃptÀtmÀ kÂÊastho vijitendriyaÏ |
yukta ity ucyate yogÁ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ ||6-8||
सिायदासीनमबष
ु ु े ु ु।
साधिप ु च पापष ुसमबििविशत
ु ॥६-९॥
suhÃnmitrÀryudÀsÁnamadhyasthadveÍyabandhuÍu |
sÀdhuÍv api ca pÀpeÍu samabuddhir viÌiÍyate ||6-9||
योगी यीत ु सततमाान ं रहिस ितः ।
एकाकी यतिचाा िनराशीरपिरहः ॥६-१०॥
yogÁ yuÈjÁta satatam ÀtmÀnaÎ rahasi sthitaÏ |
ekÀkÁ yatacittÀtmÀ nirÀÌÁr aparigrahaÏ ||6-10||
शचौ ु दश े े िता िरमासनमानः ।
नाित ु ंनाितनीच ंचैलािजनकशोरम
ु ्॥६-११॥
Ìucau deÌe pratiÍÊhÀpya sthiram Àsanam ÀtmanaÏ |
nÀtyucchritaÎ nÀtinÁcaÎ cailÀjinakuÌottaram ||6-11||
तैका ंमनः का ृ यतिचियियः े ।
उपिवयासन याोगमािवशय
ु ु ॥६-१२॥
tatraikÀgraÎ manaÏ kÃtvÀ yatacittendriyakriyaÏ |
upaviÌyÀsane yuÈjyÀd yogam ÀtmaviÌuddhaye ||6-12||
सम ंकायिशरोीव ंधारयचल ं िरः ।
स ं नािसका ं ंिदशानवलोकयन
samaÎ kÀyaÌirogrÁvaÎ dhÀrayann acalaÎ sthiraÏ |
saÎprekÍya nÀsikÀgraÎ svaÎ diÌaÌ cÀnavalokayan ||6-13||
्॥६-१३॥
शााा िवगतभीचािरत े ितः ।
मनः सय ं मिो य ु आसीत मरः ॥६-१४॥
praÌÀntÀtmÀ vigatabhÁr brahmacÀrivrate sthitaÏ |
manaÏ saÎyamya maccitto yukta ÀsÁta matparaÏ ||6-14||
40

े
ं
े
े
यव ु े ंसदाान ं योगी िनयतमानसः ।
शाि ंिनवाणपरमा ंमा
ं मिधगित ॥६-१५॥
yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ niyatamÀnasaÏ |
ÌÀntiÎ nirvÀÉaparamÀÎ matsaÎsthÀm adhigacchati ||6-15||
नात ु योगो ऽि न चैकामनतः ।
न चाितशील जातो नैव चाजनु ॥६-१६॥
nÀtyaÌnatas tu yogo 'sti na caikÀntam anaÌnataÏ |
na cÀtisvapnaÌÁlasya jÀgrato naiva cÀrjuna ||6-16||
याहारिवहार ु यच ु े कमस ु ।
यावबोध ु योगो भवित ःखहा ॥६-१७॥
yuktÀhÀravihÀrasya yuktaceÍÊasya karmasu |
yuktasvapnÀvabodhasya yogo bhavati duÏkhahÀ ||6-17||
यदा िविनयत िचमावावितते।
िनःृहः सवकामो े य ु इत ु ेतदा
॥६-१८॥
yadÀ viniyataÎ cittam Àtmany evÀvatiÍÊhate |
niÏspÃhaÏ sarvakÀmebhyo yukta ity ucyate tadÀ ||6-18||
यथा दीपो िनवातो नत े ेसोपमा ता ृ ।
योिगनो यतिच यतो ु योगमानः ॥६-१९॥
yathÀ dÁpo nivÀtastho neÇgate sopamÀ smÃtÀ |
yogino yatacittasya yuÈjato yogam ÀtmanaÏ ||6-19||
योपरमत िच ंिन ं योगसवया ।
य चैवानाान ं पयािन तित ु ॥६-२०॥
yatroparamate cittaÎ niruddhaÎ yogasevayÀ |
yatra caivÀtmanÀtmÀnaÎ paÌyann Àtmani tuÍyati ||6-20||
सखमािक ु ं यिामतीियम
ु ्।
वि े य न चैवाय ं ितलित ततः ॥६-२१॥
sukham ÀtyantikaÎ yat tad buddhigrÀhyam atÁndriyam |
vetti yatra na caivÀyaÎ sthitaÌ calati tattvataÏ ||6-21||
41

ु
े
ु
े
ं
े
ं
े
ृ
ू
ं
े
ु
ं
े
े
े
य ं ला चापर ं लाभ ंमत े नािधक ं ततः ।
यिितो न ःखन गणािप ु िवचात ॥६-२२॥
yaÎ labdhvÀ cÀparaÎ lÀbhaÎ manyate nÀdhikaÎ tataÏ |
yasmin sthito na duÏkhena guruÉÀpi vicÀlyate ||6-22||
त ंिवाःखसयोगिवयोग ं ंयोगसितम
ं ्।
स िनयन योो योगो ऽिनिवणचतसा े ॥६-२३॥
taÎ vidyÀd duÏkhasaÎyogaviyogaÎ yogasaÎjÈitam |
sa niÌcayena yoktavyo yogo 'nirviÉÉacetasÀ ||6-23||
सकभवाामाा ं ं सवानशषतः े ।
मनसैवियाम े ं िविनय समतः ॥६-२४॥
saÎkalpaprabhavÀn kÀmÀÎs tyaktvÀ sarvÀn aÌeÍataÏ |
manasaivendriyagrÀmaÎ viniyamya samantataÏ ||6-24||
शन ैः शन ैपरमा ु धितगहीतया ृ ।
आस ं ंमनः का ृ न िक ं िचदिप िचयते ्॥६-२५॥
ÌanaiÏ Ìanair uparamed buddhyÀ dhÃtigÃhÁtayÀ |
ÀtmasaÎsthaÎ manaÏ kÃtvÀ na kiÎ cid api cintayet ||6-25||
यतो यतो िनरित मनलमिरम ्।
तततो िनयैतदाव वश नयत ्॥६-२६॥
yato yato niÌcarati manaÌ caÈcalam asthiram |
tatas tato niyamyaitad Àtmany eva vaÌaÎ nayet ||6-26||
शामनस ंन े ंयोिगन ंसखममम
ु ु ्।
उपैित शारजस भतमकषम
्॥६-२७॥
praÌÀntamanasaÎ hy enaÎ yoginaÎ sukham uttamam |
upaiti ÌÀntarajasaÎ brahmabhÂtam akalmaÍam ||6-27||
यव ु े ंसदाान ं योगी िवगतकषः ।
सखन सशम सखमतु ॥६-२८॥
yuÈjann evaÎ sadÀtmÀnaÎ yogÁ vigatakalmaÍaÏ |
sukhena brahmasaÎsparÌam atyantaÎ sukham aÌnute ||6-28||
42

ु
ं
सवभतमाान ू ं सवभतािन ू चािन ।
ईत े योगयाा ु सव समदशनः ॥६-२९॥
sarvabhÂtastham ÀtmÀnaÎ sarvabhÂtÀni cÀtmani |
ÁkÍate yogayuktÀtmÀ sarvatra samadarÌanaÏ ||6-29||
यो मा ं पयित सव सव च मिय पयित ।
ताह ं न णयािम स च म े न णयित ॥६-३०॥
yo mÀÎ paÌyati sarvatra sarvaÎ ca mayi paÌyati |
tasyÀhaÎ na praÉaÌyÀmi sa ca me na praÉaÌyati ||6-30||
सवभतित ू ंयो मा ंभजकमाितः
े ।
सवथा वतमानो ऽिप स योगी मिय वतत े ॥६-३१॥
sarvabhÂtasthitaÎ yo mÀÎ bhajaty ekatvam ÀsthitaÏ |
sarvathÀ vartamÀno 'pi sa yogÁ mayi vartate ||6-31||
आौपन े सव सम पयित यो ऽजनु ।
सख ु ंवा यिद वा ःख ं स योगी परमो मतः ॥६-३२॥
Àtmaupamyena sarvatra samaÎ paÌyati yo 'rjuna |
sukhaÎ vÀ yadi vÀ duÏkhaÎ sa yogÁ paramo mataÏ ||6-32||
अजन उवाच ।
यो ऽय ं योगया ोः सान े मधसदन ु ू ।
एताह ं न पयािम चलािित ंिराम
्॥६-३३॥
arjuna uvÀca |
yo 'yaÎ yogas tvayÀ proktaÏ sÀmyena madhusÂdana |
etasyÀhaÎ na paÌyÀmi caÈcalatvÀt sthitiÎ sthirÀm ||6-33||
चल ं िह मनः क ृ मािथ बलवढम ्।
ताह ं िनह ं म े वायोिरव सरम ु ्॥६-३४॥
caÈcalaÎ hi manaÏ kÃÍÉa pramÀthi balavad dÃËham |
tasyÀhaÎ nigrahaÎ manye vÀyor iva suduÍkaram ||6-34||
43

ं
ु
ु
ु
ृ
ं
ीभगवानवाच ु ।
असशयंमहाबाहो मनो िनह ं चलम ्।
अासन े त ु कौय े वैरायण े च गत ृ े॥६-३५॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
asaÎÌayaÎ mahÀbÀho mano durnigrahaÎ calam |
abhyÀsena tu kaunteya vairÀgyeÉa ca gÃhyate ||6-35||
असयताना ं योगो ाप इित म े मितः ।
वयाना त यतता शो ऽवामपायतः ु ु ॥६-३६॥
asaÎyatÀtmanÀ yogo duÍprÀpa iti me matiÏ |
vaÌyÀtmanÀ tu yatatÀ Ìakyo 'vÀptum upÀyataÏ ||6-36||
अजन उवाच ।
अयितः योपतो े योगािलतमानसः ।
अा योगसिसि ं ंका ंगित ंक ृ गित ॥६-३७॥
arjuna uvÀca |
ayatiÏ Ìraddhayopeto yogÀc calitamÀnasaÏ |
aprÀpya yogasaÎsiddhiÎ kÀÎ gatiÎ kÃÍÉa gacchati ||6-37||
किोभयिविछािमव नयित ।
अितो महाबाहो िवमढो ू णः पिथ ॥६-३८॥
kaccin nobhayavibhraÍÊaÌ chinnÀbhram iva naÌyati |
apratiÍÊho mahÀbÀho vimÂËho brahmaÉaÏ pathi ||6-38||
एत ेसशय ं ंक ृ छमहशषतः े ु े ।
दः सशया ं छा े न पपत ु े॥६-३९॥
etan me saÎÌayaÎ kÃÍÉa chettum arhasy aÌeÍataÏ |
tvad anyaÏ saÎÌayasyÀsya chettÀ na hy upapadyate ||6-39||
ीभगवानवाच ु ।
पाथ नैवहे नाम िवनाश िवते ।
न िह काणकिगित ु तात गित ॥६-४०॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
pÀrtha naiveha nÀmutra vinÀÌas tasya vidyate |
na hi kalyÀÉakÃt kaÌ cid durgatiÎ tÀta gacchati ||6-40||
44

ु
े
े
ु
े
े
ं
ा पयकताोकानिषा ु ृ ं ु शातीः समाः ।
शुचीना ंीमता ंगह ेेयोगो ऽिभजायते॥६-४१॥
prÀpya puÉyakÃtÀÎl lokÀn uÍitvÀ ÌÀÌvatÁÏ samÀÏ |
ÌucÁnÀÎ ÌrÁmatÀÎ gehe yogabhraÍÊo 'bhijÀyate ||6-41||
अथ वा योिगनामव कल भवित धीमताम ्।
एति लभतर ं लोक े ज यदीशम ्॥६-४२॥
atha vÀ yoginÀm eva kule bhavati dhÁmatÀm |
etad dhi durlabhataraÎ loke janma yad ÁdÃÌam ||6-42||
त त ंबिसयोग ु ं ंलभत ेपौवदिहकम
े ्।
यतत े च ततो भयः ू सिसौ ं कनन ु ॥६-४३॥
tatra taÎ buddhisaÎyogaÎ labhate paurvadehikam |
yatate ca tato bhÂyaÏ saÎsiddhau kurunandana ||6-43||
पवाासन ू े तनैव े ियत े वशो ऽिप सः ।
िजासरिप योग शाितवतत े ॥६-४४॥
pÂrvÀbhyÀsena tenaiva hriyate hy avaÌo 'pi saÏ |
jijÈÀsur api yogasya ÌabdabrahmÀtivartate ||6-44||
यातमान ु योगी सशिकिषः ं ु ।
अनकजसिस े ं तो याित परा गितम ्॥६-४५॥
prayatnÀd yatamÀnas tu yogÁ saÎÌuddhakilbiÍaÏ |
anekajanmasaÎsiddhas tato yÀti parÀÎ gatim ||6-45||
तपिो ऽिधको योगी ािनो ऽिप मतो ऽिधकः ।
किमािधको योगी ताोगी भवाजनु ॥६-४६॥
tapasvibhyo 'dhiko yogÁ jÈÀnibhyo 'pi mato 'dhikaÏ |
karmibhyaÌ cÀdhiko yogÁ tasmÀd yogÁ bhavÀrjuna ||6-46||
योिगनामिप सवषा ंमतनाराना
े ।
ावाजत यो मा ं स म यतमो ु मतः ॥६-४७॥
yoginÀm api sarveÍÀÎ madgatenÀntarÀtmanÀ |
ÌraddhÀvÀn bhajate yo mÀÎ sa me yuktatamo mataÏ ||6-47||
45

ु
े
े
ु
े
े
ू
ं
ं
ीभगवानवाच ु ।
मासमनाः पाथ योग ं यदायः ु ।
असशय ं ंसम ंमा ंयथा ािस तणु ॥७-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
mayy ÀsaktamanÀÏ pÀrtha yogaÎ yuÈjan madÀÌrayaÏ |
asaÎÌayaÎ samagraÎ mÀÎ yathÀ jÈÀsyasi tac chÃÉu ||7-1||
ान ंत ेऽह ं सिवानिमद ंवाशषतः
े ।
याा नह भयो ू ऽातमविशत ॥७-२॥
jÈÀnaÎ te 'haÎ savijÈÀnam idaÎ vakÍyÀmy aÌeÍataÏ |
yaj jÈÀtvÀ neha bhÂyo 'nyaj jÈÀtavyam avaÌiÍyate ||7-2||
मनाणा ं सहष े कितित िसये।
यततामिप िसाना ंकिा ंवि े ततः ॥७-३॥
manuÍyÀÉÀÎ sahasreÍu kaÌ cid yatati siddhaye |
yatatÀm api siddhÀnÀÎ kaÌ cin mÀÎ vetti tattvataÏ ||7-3||
भिमरापो ू ऽनलो वायः ु ख ं मनो बिरव ु े च ।
अहकार ं इतीय ंम े िभा कितरधा ृ ॥७-४॥
bhÂmir Àpo 'nalo vÀyuÏ khaÎ mano buddhir eva ca |
ahaÎkÀra itÁyaÎ me bhinnÀ prakÃtir aÍÊadhÀ ||7-4||
अपरयिमता ंकित ृ ंिवि म पराम ्।
जीवभता महाबाहो ययद े धायत ेजगत
्॥७-५॥
apareyam itas tv anyÀÎ prakÃtiÎ viddhi me parÀm |
jÁvabhÂtÀÎ mahÀbÀho yayedaÎ dhÀryate jagat ||7-5||
एतोनीिन भतािन ू सवाणीपधारय ु ।
अह ं क ृ जगतः भवः लयथा ॥७-६॥
etadyonÁni bhÂtÀni sarvÀÉÁty upadhÀraya |
ahaÎ kÃtsnasya jagataÏ prabhavaÏ pralayas tathÀ ||7-6||
मः परतर ं नाि ं िचदि धनजय ं ।
मिय सविमद ंोत ंसू े मिणगणा इव ॥७-७॥
mattaÏ parataraÎ nÀnyat kiÎ cid asti dhanaÎjaya |
mayi sarvam idaÎ protaÎ sÂtre maÉigaÉÀ iva ||7-7||
46

ु
े
ु
ु
ु
ु
रसो ऽहम ु कौय े भाि शिशसययोः ू ।
णवः सववदष ेे शः ख ेपौष ं नषृ
॥७-८॥
raso 'ham apsu kaunteya prabhÀsmi ÌaÌisÂryayoÏ |
praÉavaÏ sarvavedeÍu ÌabdaÏ khe pauruÍaÎ nÃÍu ||7-8||
पयो ु गः पृिथा ं च तजाि े िवभावसौ ।
जीवन ं सवभतष ू े ुतपाि तपिषु॥७-९॥
puÉyo gandhaÏ pÃthivyÀÎ ca tejaÌ cÀsmi vibhÀvasau |
jÁvanaÎ sarvabhÂteÍu tapaÌ cÀsmi tapasviÍu ||7-9||
बीज ंमा ंसवभताना ू ंिवि पाथ सनातनम
्।
बिबिमतामि तजजिनामहम
े े ्॥७-१०॥
bÁjaÎ mÀÎ sarvabhÂtÀnÀÎ viddhi pÀrtha sanÀtanam |
buddhir buddhimatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham ||7-10||
बल ं बलवता ंचाह ं कामरागिवविजतम ्।
धमािवो भतष ू े ु कामो ऽि भरतषभ ॥७-११॥
balaÎ balavatÀÎ cÀhaÎ kÀmarÀgavivarjitam |
dharmÀviruddho bhÂteÍu kÀmo 'smi bharatarÍabha ||7-11||
य चैव सािका भावा राजसाामसा ये।
म एवित े तािि न ह ं तष े ु त ेमिय
॥७-१२॥
ye caiva sÀttvikÀ bhÀvÀ rÀjasÀs tÀmasÀÌ ca ye |
matta eveti tÀn viddhi na tv ahaÎ teÍu te mayi ||7-12||
ििभगणमयैभावैरिभः े सविमद ं जगत ्।
मोिहत ं नािभजानाित मामः े परमयम ्॥७-१३॥
tribhir guÉamayair bhÀvair ebhiÏ sarvam idaÎ jagat |
mohitaÎ nÀbhijÀnÀti mÀm ebhyaÏ param avyayam ||7-13||
दैवी षा े गणमयी ु मम माया रया ।
मामव े य ेप ेमायामता े ं तरि ते॥७-१४॥
daivÁ hy eÍÀ guÉamayÁ mama mÀyÀ duratyayÀ |
mÀm eva ye prapadyante mÀyÀm etÀÎ taranti te ||7-14||
47

े
ु
ं
ु
े
ं
ु
ु
े
न मा ं ृ ितनो मढाः ू प े नराधमाः ।
माययापताना आसर ु ं भावमािताः ॥७-१५॥
na mÀÎ duÍkÃtino mÂËhÀÏ prapadyante narÀdhamÀÏ |
mÀyayÀpahÃtajÈÀnÀ ÀsuraÎ bhÀvam ÀÌritÀÏ ||7-15||
चतिवधा ु भज े मा ंजनाः सकितनो ु ृ ऽजनु
।
आत िजासरथाथ ु ानी च भरतषभ ॥७-१६॥
caturvidhÀ bhajante mÀÎ janÀÏ sukÃtino 'rjuna |
Àrto jijÈÀsur arthÀrthÁ jÈÀnÁ ca bharatarÍabha ||7-16||
तषा ं ानी िनय ु एकभििविशत ।
ियो िह ािननो ऽथमह ं स च मम ियः ॥७-१७॥
teÍÀÎ jÈÀnÁ nityayukta ekabhaktir viÌiÍyate |
priyo hi jÈÀnino 'tyartham ahaÎ sa ca mama priyaÏ ||7-17||
उदाराः सव एवैत ेानी ाैव म ेमतम
्।
आितः स िह याा मामवानमा े ं गितम ्॥७-१८॥
udÀrÀÏ sarva evaite jÈÀnÁ tv Àtmaiva me matam |
ÀsthitaÏ sa hi yuktÀtmÀ mÀm evÀnuttamÀÎ gatim ||7-18||
बना जनाम ानवाा पते ।
वासदवः े सविमित स महाा सलभः ॥७-१९॥
bahÂnÀÎ janmanÀm ante jÈÀnavÀn mÀÎ prapadyate |
vÀsudevaÏ sarvam iti sa mahÀtmÀ sudurlabhaÏ ||7-19||
कामैैैतानाः प ेऽदवताः
े ।
त ंत ंिनयममााय का ृ िनयताः या ॥७-२०॥
kÀmais tais tair hÃtajÈÀnÀÏ prapadyante 'nyadevatÀÏ |
taÎ taÎ niyamam ÀsthÀya prakÃtyÀ niyatÀÏ svayÀ ||7-20||
यो यो या ंया ंतन ंु भः यािचतिमित ु ।
त ताचला ंा ंतामव े िवदधाहम ्॥७-२१॥
yo yo yÀÎ yÀÎ tanuÎ bhaktaÏ ÌraddhayÀrcitum icchati |
tasya tasyÀcalÀÎ ÌraddhÀÎ tÀm eva vidadhÀmy aham ||7-21||
48

े
ं
ं
े
े
ु
ु
े
ु
े
ं
ु
ृ
स तया या या राधनमीहते ।
लभत च ततः कामायैव िविहताि तान
sa tayÀ ÌraddhayÀ yuktas tasyÀ rÀdhanam Áhate |
labhate ca tataÏ kÀmÀn mayaiva vihitÀn hi tÀn ||7-22||
्॥७-२२॥
अव ु फल ं तषा े ंतवमधसाम
े ्।
दवावयजो े े याि मा याि मामिप ॥७-२३॥
antavat tu phalaÎ teÍÀÎ tad bhavaty alpamedhasÀm |
devÀn devayajo yÀnti madbhaktÀ yÀnti mÀm api ||7-23||
अ ं िमाप ंम े मामबयः ु ।
पर ं भावमजानो ममायमनमम ्॥७-२४॥
avyaktaÎ vyaktim ÀpannaÎ manyante mÀm abuddhayaÏ |
paraÎ bhÀvam ajÀnanto mamÀvyayam anuttamam ||7-24||
नाह काशः सव योगमायासमावतः ।
मढो ू ऽय ं नािभजानाित लोको मामजमयम ्॥७-२५॥
nÀhaÎ prakÀÌaÏ sarvasya yogamÀyÀsamÀvÃtaÏ |
mÂËho 'yaÎ nÀbhijÀnÀti loko mÀm ajam avyayam ||7-25||
वदाह े ं समतीतािन वतमानािन चाजनु ।
भिवािण च भतािन ू मा ं त ु वद े न कन ॥७-२६॥
vedÀhaÎ samatÁtÀni vartamÀnÀni cÀrjuna |
bhaviÍyÀÉi ca bhÂtÀni mÀÎ tu veda na kaÌ cana ||7-26||
इाषसमन मोहन ं े भारत ।
सवभतािन ू समोह ं ं सग याि परतप ं ॥७-२७॥
icchÀdveÍasamutthena dvaÎdvamohena bhÀrata |
sarvabhÂtÀni saÎmohaÎ sarge yÀnti paraÎtapa ||7-27||
यषा े ंगत ंपाप ंजनाना ंपयकमणाम
ु ्।
त मोहिनमा भज मा ढताः ॥७-२८॥
yeÍÀÎ tv antagataÎ pÀpaÎ janÀnÀÎ puÉyakarmaÉÀm |
te dvaÎdvamohanirmuktÀ bhajante mÀÎ dÃËhavratÀÏ ||7-28||
49

जरामरणमोाय मामाि यति ये ।
त े तिः कमा ृ ंकम चािखलम ्॥७-२९॥
jarÀmaraÉamokÍÀya mÀm ÀÌritya yatanti ye |
te brahma tad viduÏ kÃtsnam adhyÀtmaÎ karma cÀkhilam ||7-29||
सािधभतािधदैव ू ंमा ंसािधय ंच य े िवः ।
याणकाल े ऽिप च मा ं त ेिवयचतसः
ु े ॥७-३०॥
sÀdhibhÂtÀdhidaivaÎ mÀÎ sÀdhiyajÈaÎ ca ye viduÏ |
prayÀÉakÀle 'pi ca mÀÎ te vidur yuktacetasaÏ ||7-30||
50

ू
ु
े
ं
े
ु
अजन उवाच ।
िक ं त िकमा ंिक ं कम पषोम ु ।
अिधभत ू ंच िक ं ोमिधदैव ंिकमत
ु े ॥८-१॥
arjuna uvÀca |
kiÎ tad brahma kim adhyÀtmaÎ kiÎ karma puruÍottama |
adhibhÂtaÎ ca kiÎ proktam adhidaivaÎ kim ucyate ||8-1||
अिधयः कथ को ऽ दहेेऽिधसदन
ु ू ।
याणकाल च कथ ं यो ऽिस िनयतािभः ॥८-२॥
adhiyajÈaÏ kathaÎ ko 'tra dehe 'smin madhusÂdana |
prayÀÉakÀle ca kathaÎ jÈeyo 'si niyatÀtmabhiÏ ||8-2||
ीभगवानवाच ु ।
अर ं परम ंभावो ऽामत ु े ।
भतभावोवकरो िवसगः कमसितः ं ॥८-३॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
akÍaraÎ brahma paramaÎ svabhÀvo 'dhyÀtmam ucyate |
bhÂtabhÀvodbhavakaro visargaÏ karmasaÎjÈitaÏ ||8-3||
अिधभत ू ं रो भावः पषािधदैवतम ु ्।
अिधयो ऽहमवा े दह े ेदहभता े ृ ं वर ॥८-४॥
adhibhÂtaÎ kÍaro bhÀvaÏ puruÍaÌ cÀdhidaivatam |
adhiyajÈo 'ham evÀtra dehe dehabhÃtÀÎ vara ||8-4||
अकाल े च मामव े रा कलवरम े ्।
यः याित स माव ंयाित ना सशयः ं ॥८-५॥
antakÀle ca mÀm eva smaran muktvÀ kalevaram |
yaÏ prayÀti sa madbhÀvaÎ yÀti nÀsty atra saÎÌayaÏ ||8-5||
य ंय ंवािप राव ंज ेकलवरम
े ्।
त ं तमवैित े कौय े सदा तावभािवतः ॥८-६॥
yaÎ yaÎ vÀpi smaran bhÀvaÎ tyajaty ante kalevaram |
taÎ tam evaiti kaunteya sadÀ tadbhÀvabhÀvitaÏ ||8-6||
51

े
े
्
तावष ुकालष े ुमामनर ु य ु च ।
मिपतमनोबिमामवैसशयः
ु े ं ॥८-७॥
tasmÀt sarveÍu kÀleÍu mÀm anusmara yudhya ca |
mayy arpitamanobuddhir mÀm evaiÍyasy asaÎÌayaÏ ||8-7||
अासयोगयन ु े चतसा े नागािमना ।
परम ंपष ु ंिद ंयाित पाथानिचयन ु ्॥८-८॥
abhyÀsayogayuktena cetasÀ nÀnyagÀminÀ |
paramaÎ puruÍaÎ divyaÎ yÀti pÀrthÀnucintayan ||8-8||
किव ं पराणमनशािसतारम
ु ु ्
अणोरणीयासमनरः ं ु े ।
सव धातारमिचपम
आिदवण तमसः परात
्॥८-९॥
kaviÎ purÀÉam anuÌÀsitÀram; aÉor aÉÁyÀÎsam anusmared yaÏ |
sarvasya dhÀtÀram acintyarÂpam; ÀdityavarÉaÎ tamasaÏ parastÀt ||8-9||
याणकाल मनसाचलन
भा यो ु योगबलन े चैव ।
वोम ु ेाणमावय े सक्
स त ंपर ं पषमपै ु ु ित िदम ्॥८-१०॥
prayÀÉakÀle manasÀcalena; bhaktyÀ yukto yogabalena caiva |
bhruvor madhye prÀÉam ÀveÌya samyak; sa taÎ paraÎ puruÍam upaiti divyam ||8-10||
यदर ं वदिवदो े वदि
िवशि यतयो वीतरागाः ।
यिदो चय चरि
त ेपद ंसहण ं े वे॥८-११॥
yad akÍaraÎ vedavido vadanti; viÌanti yad yatayo vÁtarÀgÀÏ |
yad icchanto brahmacaryaÎ caranti; tat te padaÎ saÎgraheÉa pravakÍye ||8-11||
52

ं
ु
ु
ं
सवारािण सय ं मनो िद िन च ।
माधायानः ू ाणमाितो योगधारणाम ्॥८-१२॥
sarvadvÀrÀÉi saÎyamya mano hÃdi nirudhya ca |
mÂrdhny ÀdhÀyÀtmanaÏ prÀÉam Àsthito yogadhÀraÉÀm ||8-12||
ओिमकार े ं ाहरामनरन ु ्।
यः याित जह े ं स याित परमा ंगितम
्॥८-१३॥
om ity ekÀkÍaraÎ brahma vyÀharan mÀm anusmaran |
yaÏ prayÀti tyajan dehaÎ sa yÀti paramÀÎ gatim ||8-13||
अनचताः े सतत ंयो मा ंरित िनशः ।
ताह ं सलभः ु पाथ िनय ु योिगनः ॥८-१४॥
ananyacetÀÏ satataÎ yo mÀÎ smarati nityaÌaÏ |
tasyÀhaÎ sulabhaÏ pÀrtha nityayuktasya yoginaÏ ||8-14||
मामप े पनज ःखालयमशातम ्।
नावि ु महाानः सिसि ं ंपरमा ं गताः ॥८-१५॥
mÀm upetya punarjanma duÏkhÀlayam aÌÀÌvatam |
nÀpnuvanti mahÀtmÀnaÏ saÎsiddhiÎ paramÀÎ gatÀÏ ||8-15||
आ भवनाोकाः ु पनरावितनो ु ऽजन ु ।
मामप ु े त ुकौय े पनज ु न िवते॥८-१६॥
À brahmabhuvanÀl lokÀÏ punarÀvartino 'rjuna |
mÀm upetya tu kaunteya punarjanma na vidyate ||8-16||
सहयगपयमहयणो ु िवः ।
राि यगसहाा ु त े ऽहोरािवदो जनाः ॥८-१७॥
sahasrayugaparyantam ahar yad brahmaÉo viduÏ |
rÀtriÎ yugasahasrÀntÀÎ te 'horÀtravido janÀÏ ||8-17||
अायः सवाः भवहरागमे ।
राागम ेलीय ेतैवासक
ं े ॥८-१८॥
avyaktÀd vyaktayaÏ sarvÀÏ prabhavanty aharÀgame |
rÀtryÀgame pralÁyante tatraivÀvyaktasaÎjÈake ||8-18||
53

ं
ं
ु
ु
ं
ू
ं
भतामः ू स एवाय भा ू भा ू लीयते ।
राागम े ऽवशः पाथ भवहरागमे ॥८-१९॥
bhÂtagrÀmaÏ sa evÀyaÎ bhÂtvÀ bhÂtvÀ pralÁyate |
rÀtryÀgame 'vaÌaÏ pÀrtha prabhavaty aharÀgame ||8-19||
परा ु भावो ऽो ऽो ऽानातनः ।
यः स सवष ुभतष ू े नय ु न िवनयित ॥८-२०॥
paras tasmÀt tu bhÀvo 'nyo 'vyakto 'vyaktÀt sanÀtanaÏ |
yaÏ sa sarveÍu bhÂteÍu naÌyatsu na vinaÌyati ||8-20||
अो ऽर इमाः ु परमा ं गितम ्।
य ा न िनवत े ताम परम मम ॥८-२१॥
avyakto 'kÍara ity uktas tam ÀhuÏ paramÀÎ gatim |
yaÎ prÀpya na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||8-21||
पषः ु स परः पाथ भा लनया ।
याःािन भतािन यन े सविमद ं ततम ्॥८-२२॥
puruÍaÏ sa paraÏ pÀrtha bhaktyÀ labhyas tv ananyayÀ |
yasyÀntaÏsthÀni bhÂtÀni yena sarvam idaÎ tatam ||8-22||
य काल े नाविमावि ृ ृ ं चैव योिगनः ।
याता याि त ंकाल ं वािम भरतषभ ॥८-२३॥
yatra kÀle tv anÀvÃttim ÀvÃttiÎ caiva yoginaÏ |
prayÀtÀ yÀnti taÎ kÀlaÎ vakÍyÀmi bharatarÍabha ||8-23||
अिितरहः शः षमासा उरायणम ्।
त याता गि िवदो जनाः ॥८-२४॥
agnir jyotir ahaÏ ÌuklaÏ ÍaÉmÀsÀ uttarÀyaÉam |
tatra prayÀtÀ gacchanti brahma brahmavido janÀÏ ||8-24||
धमो ू रािथा कः ृ षमासा दिणायनम ्।
त चामस ोितयगी ा िनवतत े ॥८-२५॥
dhÂmo rÀtris tathÀ kÃÍÉaÏ ÍaÉmÀsÀ dakÍiÉÀyanam |
tatra cÀndramasaÎ jyotir yogÁ prÀpya nivartate ||8-25||
54

े
े
े
े
ं
ु
शक ु ृ ेगती त े ेजगतः शात ेमते।
एकया यानाविमयावतत ृ े पनः ु ॥८-२६॥
ÌuklakÃÍÉe gatÁ hy ete jagataÏ ÌÀÌvate mate |
ekayÀ yÀty anÀvÃttim anyayÀvartate punaÏ ||8-26||
नैत सृती पाथ जानोगी मित ु कन ।
तावष ुकालष ुयोगयो ु भवाजन ॥८-२७॥
naite sÃtÁ pÀrtha jÀnan yogÁ muhyati kaÌ cana |
tasmÀt sarveÍu kÀleÍu yogayukto bhavÀrjuna ||8-27||
वदष ेेुयष ुतपःस ु चैव
दानष े ु ययफल ु ं िदम ्।
अित तविमद िविदा
योगी पर ं ानमपैित ु चाम ्॥८-२८॥
vedeÍu yajÈeÍu tapaÏsu caiva; dÀneÍu yat puÉyaphalaÎ pradiÍÊam |
atyeti tat sarvam idaÎ viditvÀ; yogÁ paraÎ sthÀnam upaiti cÀdyam ||8-28||
55

ं
ं
ं
ं
ं
ं
ीभगवानवाच ु ।
इद त ु त ेगतम ु वानसयव ू े।
ान ंिवानसिहत ंयाा मोस े ऽशभात ु ्॥९-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
idaÎ tu te guhyatamaÎ pravakÍyÀmy anasÂyave |
jÈÀnaÎ vijÈÀnasahitaÎ yaj jÈÀtvÀ mokÍyase 'ÌubhÀt ||9-1||
राजिवा राजग ु ं पिविमदममम ु ्।
ावगम ध ससख ु ु कतमयम ु ्॥९-२॥
rÀjavidyÀ rÀjaguhyaÎ pavitram idam uttamam |
pratyakÍÀvagamaÎ dharmyaÎ susukhaÎ kartum avyayam ||9-2||
अधानाः पषा ु धमा परतप ं ।
अा मा िनवत े मृससारविन ु ॥९-३॥
aÌraddadhÀnÀÏ puruÍÀ dharmasyÀsya paraÎtapa |
aprÀpya mÀÎ nivartante mÃtyusaÎsÀravartmani ||9-3||
मया ततिमद ं सव जगदमितना ू ।
मािन सवभतािन ू न चाह ं तवितः े ॥९-४॥
mayÀ tatam idaÎ sarvaÎ jagad avyaktamÂrtinÀ |
matsthÀni sarvabhÂtÀni na cÀhaÎ teÍv avasthitaÏ ||9-4||
न च मािन भतािन ू पय म े योगमैरम ्।
भतभ ू ृ च भतो ू ममाा भतभावनः ू ॥९-५॥
na ca matsthÀni bhÂtÀni paÌya me yogam aiÌvaram |
bhÂtabhÃn na ca bhÂtastho mamÀtmÀ bhÂtabhÀvanaÏ ||9-5||
यथाकाशितो िन ं वायः ु सवगो महान ्।
तथा सवािण भतािन ू मानीुपधारय ॥९-६॥
yathÀkÀÌasthito nityaÎ vÀyuÏ sarvatrago mahÀn |
tathÀ sarvÀÉi bhÂtÀni matsthÀnÁty upadhÀraya ||9-6||
सवभतािन ू कौय े कित ृ ंयाि मािमकाम ्।
कय े पनािन ु कादौ िवसृजाहम ्॥९-७॥
sarvabhÂtÀni kaunteya prakÃtiÎ yÀnti mÀmikÀm |
56

ू
ु
ं
े
ं
े
ू
kalpakÍaye punas tÀni kalpÀdau visÃjÀmy aham ||9-7||
कित ृ ंामव िवसृजािम पनः ु पनः ु ।
भतामिमम ंकमवश ृ ंकतवशात
ृ े ्॥९-८॥
prakÃtiÎ svÀm avaÍÊabhya visÃjÀmi punaÏ punaÏ |
bhÂtagrÀmam imaÎ kÃtsnam avaÌaÎ prakÃter vaÌÀt ||9-8||
न च मां तािन कमािण िनबि धनजय ं ।
उदासीनवदासीनमस ं तष े ु कमस ु ॥९-९॥
na ca mÀÎ tÀni karmÀÉi nibadhnanti dhanaÎjaya |
udÀsÁnavad ÀsÁnam asaktaÎ teÍu karmasu ||9-9||
मयाण कितः ृ सयत ू सचराचरम ्।
हतनानन े े कौय े जगिपिरवतत े॥९-१०॥
mayÀdhyakÍeÉa prakÃtiÏ sÂyate sacarÀcaram |
hetunÀnena kaunteya jagad viparivartate ||9-10||
अवजानि मा ं मढा ू मानष ु तनमाितम ु ्।
पर ं भावमजानो मम भतमहरम ू े ्॥९-११॥
avajÀnanti mÀÎ mÂËhÀ mÀnuÍÁÎ tanum ÀÌritam |
paraÎ bhÀvam ajÀnanto mama bhÂtamaheÌvaram ||9-11||
मोघाशा मोघकमाणो मोघाना िवचतसः े ।
रासीमासर ु चैव कित ृ ं मोिहन िताः ॥९-१२॥
moghÀÌÀ moghakarmÀÉo moghajÈÀnÀ vicetasaÏ |
rÀkÍasÁm ÀsurÁÎ caiva prakÃtiÎ mohinÁÎ ÌritÀÏ ||9-12||
महाान ु मा ंपाथ दैव कितमािताः ृ ।
भजनमनसो ाा भतािदमयम ्॥९-१३॥
mahÀtmÀnas tu mÀÎ pÀrtha daivÁÎ prakÃtim ÀÌritÀÏ |
bhajanty ananyamanaso jÈÀtvÀ bhÂtÀdim avyayam ||9-13||
सतत कीतयो मा यत ढताः ।
नम मा ं भा िनया ु उपासते ॥९-१४॥
satataÎ kÁrtayanto mÀÎ yatantaÌ ca dÃËhavratÀÏ |
namasyantaÌ ca mÀÎ bhaktyÀ nityayuktÀ upÀsate ||9-14||
57

े
ं
ु
ं
ं
े
े
ानयन े चा ेयजो मामपासत ु े।
एकन े पृथन े बधा िवतोमखम ु ्॥९-१५॥
jÈÀnayajÈena cÀpy anye yajanto mÀm upÀsate |
ekatvena pÃthaktvena bahudhÀ viÌvatomukham ||9-15||
अह तरह यः धाहमहमौषधम ्।
मो ऽहमहमवामहमिरह े ं तम ्॥९-१६॥
ahaÎ kratur ahaÎ yajÈaÏ svadhÀham aham auÍadham |
mantro 'ham aham evÀjyam aham agnir ahaÎ hutam ||9-16||
िपताहम जगतो माता धाता िपतामहः ।
व े ं पिवमकार ऋाम यजरव ु े च ॥९-१७॥
pitÀham asya jagato mÀtÀ dhÀtÀ pitÀmahaÏ |
vedyaÎ pavitram oÎkÀra Ãk sÀma yajur eva ca ||9-17||
गितभता भः ु साी िनवासः शरण ं सत ु ्।
भवः लयः ान ंिनधान ंबीजमयम
्॥९-१८॥
gatir bhartÀ prabhuÏ sÀkÍÁ nivÀsaÏ ÌaraÉaÎ suhÃt |
prabhavaÏ pralayaÏ sthÀnaÎ nidhÀnaÎ bÁjam avyayam ||9-18||
तपाहमह ं वष िनगाजािम ृ ु ृ च ।
अमृत ं चैव मृ ु सदसाहमजन ु ॥९-१९॥
tapÀmy aham ahaÎ varÍaÎ nigÃhÉÀmy utsÃjÀmi ca |
amÃtaÎ caiva mÃtyuÌ ca sad asac cÀham arjuna ||9-19||
ैिवा मा ं सोमपाः पतपापा ू
यैिरा गित ाथये ।
त पयमासा ु सरलोकम ु ्
अि िदाििव दवभोगान
्॥९-२०॥
traividyÀ mÀÎ somapÀÏ pÂtapÀpÀ; yajÈair iÍÊvÀ svargatiÎ prÀrthayante |
te puÉyam ÀsÀdya surendralokam; aÌnanti divyÀn divi devabhogÀn ||9-20||
58

े
ं
ु
े
ं
े
ु
ं
ु
े
े
त े त ंभा ु गलोक ं िवशालं
ीण पय ु मलोक ं िवशि ।
एव ं यीधममनपा ु
गतागत कामकामा लभे ॥९-२१॥
te taÎ bhuktvÀ svargalokaÎ viÌÀlaÎ; kÍÁÉe puÉye martyalokaÎ viÌanti |
evaÎ trayÁdharmam anuprapannÀ; gatÀgataÎ kÀmakÀmÀ labhante ||9-21||
अनाियो मा ं य ेजनाः पयपासत ु े।
तषा ंिनािभयाना ंयोगम ंवहाहम
्॥९-२२॥
ananyÀÌ cintayanto mÀÎ ye janÀÏ paryupÀsate |
teÍÀÎ nityÀbhiyuktÀnÀÎ yogakÍemaÎ vahÀmy aham ||9-22||
य ेऽदवता े भा यज े यािताः ।
त ेऽिप मामव े कौय े यजिविधपवकम ू ्॥९-२३॥
ye 'py anyadevatÀ bhaktÀ yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ |
te 'pi mÀm eva kaunteya yajanty avidhipÂrvakam ||9-23||
अह िह सवयाना भोा च भरव ु े च ।
न त मामिभजानि तनातवि ते॥९-२४॥
ahaÎ hi sarvayajÈÀnÀÎ bhoktÀ ca prabhur eva ca |
na tu mÀm abhijÀnanti tattvenÀtaÌ cyavanti te ||9-24||
याि दवता े दवाितॄाि े िपतृताः ।
भतािन ू याि भता ू े याि मािजनो ऽिप माम ्॥९-२५॥
yÀnti devavratÀ devÀn pitÅn yÀnti pitÃvratÀÏ |
bhÂtÀni yÀnti bhÂtejyÀ yÀnti madyÀjino 'pi mÀm ||9-25||
प ंप ु ंफल ं तोय ंयो म े भा यित ।
तदह ं भपतमािम ु यतानः ॥९-२६॥
patraÎ puÍpaÎ phalaÎ toyaÎ yo me bhaktyÀ prayacchati |
tad ahaÎ bhaktyupahÃtam aÌnÀmi prayatÀtmanaÏ ||9-26||
यरोिष यदािस यहोिष ददािस यत ्।
यपिस कौय े त ु मदपणम ्॥९-२७॥
yat karoÍi yad aÌnÀsi yaj juhoÍi dadÀsi yat |
59

ं
े
ु
े
ं
ं
yat tapasyasi kaunteya tat kuruÍva madarpaÉam ||9-27||
शभाशभफलैरव ु ु े ं मोस े कमबन ैः ।
सासयोगयाा ं ु िवमो ु मामपैिस ु ॥९-२८॥
ÌubhÀÌubhaphalair evaÎ mokÍyase karmabandhanaiÏ |
saÎnyÀsayogayuktÀtmÀ vimukto mÀm upaiÍyasi ||9-28||
समो ऽह ं सवभतष ू े ु न म ेो े ऽि न ियः ।
य ेभजि त ु मा ं भा मिय त ेतषे
ु चाहम ्॥९-२९॥
samo 'haÎ sarvabhÂteÍu na me dveÍyo 'sti na priyaÏ |
ye bhajanti tu mÀÎ bhaktyÀ mayi te teÍu cÀpy aham ||9-29||
अिप चराचारो भजत मामनभाक् ।
साधरव ु े स मः सविसतो िह सः ॥९-३०॥
api cet sudurÀcÀro bhajate mÀm ananyabhÀk |
sÀdhur eva sa mantavyaÏ samyag vyavasito hi saÏ ||9-30||
ि भवित धमाा शाि िनगित ।
कौय े ितजानीिह न म े भः णयित ॥९-३१॥
kÍipraÎ bhavati dharmÀtmÀ ÌaÌvacchÀntiÎ nigacchati |
kaunteya pratijÀnÁhi na me bhaktaÏ praÉaÌyati ||9-31||
मा ं िह पाथ पाि य े ऽिप ः ु पापयोनयः ।
ियो वैयाथा शा ू े ऽिप याि परा ं गितम ्॥९-३२॥
mÀÎ hi pÀrtha vyapÀÌritya ye 'pi syuÏ pÀpayonayaÏ |
striyo vaiÌyÀs tathÀ ÌÂdrÀs te 'pi yÀnti parÀÎ gatim ||9-32||
िक ं पना ु णाः पया ु भा राजषयथा ।
अिनमसख ु ंलोकिमम ंा भज माम ्॥९-३३॥
kiÎ punar brÀhmaÉÀÏ puÉyÀ bhaktÀ rÀjarÍayas tathÀ |
anityam asukhaÎ lokam imaÎ prÀpya bhajasva mÀm ||9-33||
मना भव मो माजी मा नम ु ।
मामवैिस े यैवमाा ु न ं मरायणः ॥९-३४॥
manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru |
mÀm evaiÍyasi yuktvaivam ÀtmÀnaÎ matparÀyaÉaÏ ||9-34||
60

ं
ं
ं
ीभगवानवाच ु ।
भय ू एव महाबाहो ण ु म े परम ं वचः ।
य े ऽह ं ीयमाणाय वािम िहतकाया ॥१०-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
bhÂya eva mahÀbÀho ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ |
yat te 'haÎ prÁyamÀÉÀya vakÍyÀmi hitakÀmyayÀ ||10-1||
न म े िवः सरगणाः ु भव ं न महषयः ।
अहमािदिह दवाना े ंमहषणा ंच सवशः ॥१०-२॥
na me viduÏ suragaÉÀÏ prabhavaÎ na maharÍayaÏ |
aham Àdir hi devÀnÀÎ maharÍÁÉÀÎ ca sarvaÌaÏ ||10-2||
यो मामजमनािद ं च वि े लोकमहरम े ्।
असमढः ू स मष ु सवपापैः मत ु े ॥१०-३॥
yo mÀm ajam anÀdiÎ ca vetti lokamaheÌvaram |
asaÎmÂËhaÏ sa martyeÍu sarvapÀpaiÏ pramucyate ||10-3||
बिानमसमोहः ु ं मा स ं दमः शमः ।
सख ु ं ःख ंभवो ऽभावो भय ंचाभयमव े च ॥१०-४॥
buddhir jÈÀnam asaÎmohaÏ kÍamÀ satyaÎ damaÏ ÌamaÏ |
sukhaÎ duÏkhaÎ bhavo 'bhÀvo bhayaÎ cÀbhayam eva ca ||10-4||
अिहसा समता तिपो ु दान यशो ऽयशः ।
भवि भावा भताना ू ं म एव पृथिवधाः ॥१०-५॥
ahiÎsÀ samatÀ tuÍÊis tapo dÀnaÎ yaÌo 'yaÌaÏ |
bhavanti bhÀvÀ bhÂtÀnÀÎ matta eva pÃthagvidhÀÏ ||10-5||
महषयः स पव ू चारो मनवथा ।
मावा मानसा जाता यषा े ं लोक इमाः जाः ॥१०-६॥
maharÍayaÏ sapta pÂrve catvÀro manavas tathÀ |
madbhÀvÀ mÀnasÀ jÀtÀ yeÍÀÎ loka imÀÏ prajÀÏ ||10-6||
एता ंिवभित ू ंयोग ंच मम यो वि े ततः ।
सो ऽिवकन े योगन े यत ु ेना सशयः ं ॥१०-७॥
etÀÎ vibhÂtiÎ yogaÎ ca mama yo vetti tattvataÏ |
so 'vikampena yogena yujyate nÀtra saÎÌayaÏ ||10-7||
61

ु
अह ं सव भवो मः सव वतत
े ।
इित मा भज े मा ं बधा ु भावसमिताः ॥१०-८॥
ahaÎ sarvasya prabhavo mattaÏ sarvaÎ pravartate |
iti matvÀ bhajante mÀÎ budhÀ bhÀvasamanvitÀÏ ||10-8||
मिा मताणा बोधयः पररम ्।
कथय मा ंिन ंति ु च रमि च ॥१०-९॥
maccittÀ madgataprÀÉÀ bodhayantaÏ parasparam |
kathayantaÌ ca mÀÎ nityaÎ tuÍyanti ca ramanti ca ||10-9||
तषा े ंसततयाना ु ंभजता ंीितपवकम
ू ्।
ददािम बियोग ु ंत ंयन े मामपयाि ु ते॥१०-१०॥
teÍÀÎ satatayuktÀnÀÎ bhajatÀÎ prÁtipÂrvakam |
dadÀmi buddhiyogaÎ taÎ yena mÀm upayÀnti te ||10-10||
तषामवानकाथमहमानज े े ु ं तमः ।
नाशयााभावो ानदीपन े भाता ॥१०-११॥
teÍÀm evÀnukampÀrtham aham ajÈÀnajaÎ tamaÏ |
nÀÌayÀmy ÀtmabhÀvastho jÈÀnadÁpena bhÀsvatÀ ||10-11||
अजन उवाच ।
पर ं पर ं धाम पिव ंपरमंभवान ्।
पष ु ंशात ंिदमािददवमज े ंिवभमु ्॥१०-१२॥
arjuna uvÀca |
paraÎ brahma paraÎ dhÀma pavitraÎ paramaÎ bhavÀn |
puruÍaÎ ÌÀÌvataÎ divyam Àdidevam ajaÎ vibhum ||10-12||
आामृषयः सव दविषनारदथा े ।
अिसतो दवलो े ासः य ं चैव वीिष मे ॥१०-१३॥
Àhus tvÀm ÃÍayaÏ sarve devarÍir nÀradas tathÀ |
asito devalo vyÀsaÏ svayaÎ caiva bravÁÍi me ||10-13||
सवमतत े ंम ेया ं वदिस कशव े ।
न िह त े भगवि ं िवदवा न दानवाः ॥१०-१४॥
sarvam etad ÃtaÎ manye yan mÀÎ vadasi keÌava |
62

े
े
ू
na hi te bhagavan vyaktiÎ vidur devÀ na dÀnavÀÏ ||10-14||
यमवानाान ंव ंपषोम
ु ।
भतभावन ू भतश ू े दवदव े े जगते॥१०-१५॥
svayam evÀtmanÀtmÀnaÎ vettha tvaÎ puruÍottama |
bhÂtabhÀvana bhÂteÌa devadeva jagatpate ||10-15||
वमहशषण ु े े िदा ािवभतयः ू ।
यािभिवभितिभलकािनमा ू ं ं ा ितिस ॥१०-१६॥
vaktum arhasy aÌeÍeÉa divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ |
yÀbhir vibhÂtibhir lokÀn imÀÎs tvaÎ vyÀpya tiÍÊhasi ||10-16||
कथ ंिवामह ं योिगा ं ंसदा पिरिचयन ्।
कष े ुकष े ुच भावष े ु िचो ऽिस भगवया ॥१०-१७॥
kathaÎ vidyÀm ahaÎ yogiÎs tvÀÎ sadÀ paricintayan |
keÍu keÍu ca bhÀveÍu cintyo 'si bhagavan mayÀ ||10-17||
िवरणानो े योग ंिवभित ंच जनादन ।
भयः ू कथय तृििह वतो नाि म े ऽमृतम ्॥१०-१८॥
vistareÉÀtmano yogaÎ vibhÂtiÎ ca janÀrdana |
bhÂyaÏ kathaya tÃptir hi ÌÃÉvato nÀsti me 'mÃtam ||10-18||
ीभगवानवाच ु ।
ह त े कथियािम िदा ािवभतयः ू ।
ाधातः क ु े नाो िवर मे॥१०-१९॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
hanta te kathayiÍyÀmi divyÀ hy ÀtmavibhÂtayaÏ |
prÀdhÀnyataÏ kuruÌreÍÊha nÀsty anto vistarasya me ||10-19||
अहमाा गडाकश ु े सवभताशयितः ू ।
अहमािद म ं च भतानाम ू एव च ॥१०-२०॥
aham ÀtmÀ guËÀkeÌa sarvabhÂtÀÌayasthitaÏ |
aham ÀdiÌ ca madhyaÎ ca bhÂtÀnÀm anta eva ca ||10-20||
63

ु
े
ु
ं
आिदानामह ं िवितषा ु ंरिवरशमान
ं ु ्।
मरीिचमतामि नाणामह ं शशी ॥१०-२१॥
ÀdityÀnÀm ahaÎ viÍÉur jyotiÍÀÎ ravir aÎÌumÀn |
marÁcir marutÀm asmi nakÍatrÀÉÀm ahaÎ ÌaÌÁ ||10-21||
वदाना े ं सामवदो े ऽि दवानामि े वासवः ।
इियाणा ं मनाि भतानामि ू चतना े ॥१०-२२॥
vedÀnÀÎ sÀmavedo 'smi devÀnÀm asmi vÀsavaÏ |
indriyÀÉÀÎ manaÌ cÀsmi bhÂtÀnÀm asmi cetanÀ ||10-22||
ाणा ंशकराि ं िवशो े यरसाम ्।
वसना ू ं पावकाि मः े िशखिरणामहम ्॥१०-२३॥
rudrÀÉÀÎ ÌaÎkaraÌ cÀsmi vitteÌo yakÍarakÍasÀm |
vasÂnÀÎ pÀvakaÌ cÀsmi meruÏ ÌikhariÉÀm aham ||10-23||
परोधसा ंच म ंमा ंिवि पाथ बहितम ृ ्।
सनानीनामह े ं ः सरसामि सागरः ॥१०-२४॥
purodhasÀÎ ca mukhyaÎ mÀÎ viddhi pÀrtha bÃhaspatim |
senÀnÁnÀm ahaÎ skandaÏ sarasÀm asmi sÀgaraÏ ||10-24||
महषणा ंभगरह ृ ु ं िगरामकमरम े ्।
याना ंजपयो ऽि ावराणा ं िहमालयः ॥१०-२५॥
maharÍÁÉÀÎ bhÃgur ahaÎ girÀm asmy ekam akÍaram |
yajÈÀnÀÎ japayajÈo 'smi sthÀvarÀÉÀÎ himÀlayaÏ ||10-25||
अः सववाणा ृ ंदवषणा े ंच नारदः ।
गवाणां िचरथः िसाना ं किपलो मिनः ु ॥१०-२६॥
aÌvatthaÏ sarvavÃkÍÀÉÀÎ devarÍÁÉÀÎ ca nÀradaÏ |
gandharvÀÉÀÎ citrarathaÏ siddhÀnÀÎ kapilo muniÏ ||10-26||
उैःवसमाना िवि माममृतोवम
ऐरावत ंगजाणा ंनराणा ंच नरािधपम
uccaiÏÌravasam aÌvÀnÀÎ viddhi mÀm amÃtodbhavam |
airÀvataÎ gajendrÀÉÀÎ narÀÉÀÎ ca narÀdhipam ||10-27||
्।
्॥१०-२७॥
64

ु
ं
ं
ं
ं
ं
ं
ृ
ु
आयधानामह ं व ंधननामि े ू कामधक् ।
जनाि कपः सपाणामि वासिकः ु ॥१०-२८॥
ÀyudhÀnÀm ahaÎ vajraÎ dhenÂnÀm asmi kÀmadhuk |
prajanaÌ cÀsmi kandarpaÏ sarpÀÉÀm asmi vÀsukiÏ ||10-28||
अनाि नागाना वणो यादसामहम ्।
िपतॄणामयमा चाि यमः सयमतामहम ं ्॥१०-२९॥
anantaÌ cÀsmi nÀgÀnÀÎ varuÉo yÀdasÀm aham |
pitÅÉÀm aryamÀ cÀsmi yamaÏ saÎyamatÀm aham ||10-29||
ादाि दैाना कालः कलयतामहम ्।
मृगाणा च मृगो े ऽह वैनतय े पिणाम ्॥१०-३०॥
prahlÀdaÌ cÀsmi daityÀnÀÎ kÀlaÏ kalayatÀm aham |
mÃgÀÉÀÎ ca mÃgendro 'haÎ vainateyaÌ ca pakÍiÉÀm ||10-30||
पवनः पवतामि रामः शभतामहम ्।
झषाणा ं मकराि ोतसामि जावी ॥१०-३१॥
pavanaÏ pavatÀm asmi rÀmaÏ ÌastrabhÃtÀm aham |
jhaÍÀÉÀÎ makaraÌ cÀsmi srotasÀm asmi jÀhnavÁ ||10-31||
सगाणामािदर म चैवाहमजनु ।
अािवा िवाना वादः वदतामहम
sargÀÉÀm Àdir antaÌ ca madhyaÎ caivÀham arjuna |
adhyÀtmavidyÀ vidyÀnÀÎ vÀdaÏ pravadatÀm aham ||10-32||
्॥१०-३२॥
अराणामकारो ऽि ः ं सामािसक च ।
अहमवायः े कालो धाताह ं िवतोमखः ु ॥१०-३३॥
akÍarÀÉÀm akÀro 'smi dvaÎdvaÏ sÀmÀsikasya ca |
aham evÀkÍayaÏ kÀlo dhÀtÀhaÎ viÌvatomukhaÏ ||10-33||
मृः ु सवहराहमव ु भिवताम ्।
कीितः ीवा नारीणा ंितमधा ृ धितः ृ मा ॥१०-३४॥
mÃtyuÏ sarvaharaÌ cÀham udbhavaÌ ca bhaviÍyatÀm |
kÁrtiÏ ÌrÁr vÀk ca nÀrÁÉÀÎ smÃtir medhÀ dhÃtiÏ kÍamÀ ||10-34||
65

ु
े
ं
ू
ु
े
े
ं
ु
ं
बहाम ृ तथा साा ं गायी छसामहम ्।
मासाना मागशीष ऽहमृतना ू कसमाकरः ु ु ॥१०-३५॥
bÃhatsÀma tathÀ sÀmnÀÎ gÀyatrÁ chandasÀm aham |
mÀsÀnÀÎ mÀrgaÌÁrÍo 'ham ÃtÂnÀÎ kusumÀkaraÏ ||10-35||
त ू ंछलयतामि तजजिनामहम
े े ्।
जयो ऽि वसायो ऽि स सवतामहम
dyÂtaÎ chalayatÀm asmi tejas tejasvinÀm aham |
jayo 'smi vyavasÀyo 'smi sattvaÎ sattvavatÀm aham ||10-36||
वीना ृ ंवासदवो ु े ऽि पाडवाना ंधनजयः
ं ।
मनीनामह ं ासः कवीनामशना किवः ॥१०-३७॥
vÃÍÉÁnÀÎ vÀsudevo 'smi pÀÉËavÀnÀÎ dhanaÎjayaÏ |
munÁnÀm apy ahaÎ vyÀsaÏ kavÁnÀm uÌanÀ kaviÏ ||10-37||
्॥१०-३६॥
दडो दमयतामि नीितरि िजगीषताम ्।
मौन ंचैवाि गाना ंान ंानवतामहम
्॥१०-३८॥
daÉËo damayatÀm asmi nÁtir asmi jigÁÍatÀm |
maunaÎ caivÀsmi guhyÀnÀÎ jÈÀnaÎ jÈÀnavatÀm aham ||10-38||
यािप सवभताना ू ंबीज ंतदहमजनु ।
न तदि िवना याया भत ू ं चराचरम
yac cÀpi sarvabhÂtÀnÀÎ bÁjaÎ tad aham arjuna |
na tad asti vinÀ yat syÀn mayÀ bhÂtaÎ carÀcaram ||10-39||
्॥१०-३९॥
नाो ऽि मम िदाना ंिवभतीना ू ंपरतप
ं ।
एष तशतः ू े ोो िवभतिवरो ू मया ॥१०-४०॥
nÀnto 'sti mama divyÀnÀÎ vibhÂtÁnÀÎ paraÎtapa |
eÍa tÂddeÌataÏ prokto vibhÂter vistaro mayÀ ||10-40||
यिभितम ं ीमिजतमव े वा ।
तदवावग ंमम तजशसभवम ं ्॥१०-४१॥
yad yad vibhÂtimat sattvaÎ ÌrÁmad Ârjitam eva vÀ |
tat tad evÀvagaccha tvaÎ mama tejoÎÌasaÎbhavam ||10-41||
66

े
ं
ं
े
ु
अथ वा बन ैतन िक ातन तवाजन ।
िवाहिमद ंकमकाशन ृ े े ितो जगत ्॥१०-४२॥
atha vÀ bahunaitena kiÎ jÈÀtena tavÀrjuna |
viÍÊabhyÀham idaÎ kÃtsnam ekÀÎÌena sthito jagat ||10-42||
67

ु
े
ं
ं
े
ं
अजन उवाच ।
मदनहाय ु परम ं गमा ु सितम ्।
ययो वचन े मोहो ऽय िवगतो मम ॥११-१॥
arjuna uvÀca |
madanugrahÀya paramaÎ guhyam adhyÀtmasaÎjÈitam |
yat tvayoktaÎ vacas tena moho 'yaÎ vigato mama ||11-1||
भवायौ िह भताना ू ं तौ ु िवरशो मया ।
ः कमलपा माहामिप चायम ्॥११-२॥
bhavÀpyayau hi bhÂtÀnÀÎ Ìrutau vistaraÌo mayÀ |
tvattaÏ kamalapatrÀkÍa mÀhÀtmyam api cÀvyayam ||11-2||
एवमतथा माान ं परमर ।
िमािम ु त े पमैर ं पषोम ु ॥११-३॥
evam etad yathÀttha tvam ÀtmÀnaÎ parameÌvara |
draÍÊum icchÀmi te rÂpam aiÌvaraÎ puruÍottama ||11-3||
मस े यिद त ं मया िमित ु भो ।
योगर े ततो म े ं दशयाानमयम ्॥११-४॥
manyase yadi tac chakyaÎ mayÀ draÍÊum iti prabho |
yogeÌvara tato me tvaÎ darÌayÀtmÀnam avyayam ||11-4||
ीभगवानवाच ु ।
पय म े पाथ पािण शतशो ऽथ सहशः ।
नानािवधािन िदािन नानावणाकतीिन ृ च ॥११-५॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
paÌya me pÀrtha rÂpÀÉi ÌataÌo 'tha sahasraÌaÏ |
nÀnÀvidhÀni divyÀni nÀnÀvarÉÀkÃtÁni ca ||11-5||
पयािदासानिनौ ू ु मतथा ।
बपवािण ू पयायािण भारत ॥११-६॥
paÌyÀdityÀn vasÂn rudrÀn aÌvinau marutas tathÀ |
bahÂny adÃÍÊapÂrvÀÉi paÌyÀÌcaryÀÉi bhÀrata ||11-6||
68

े
े
ं
ं
े
ृ
ं
ु
ु
ं
े
इहैक जग पया सचराचरम ्।
मम दह ेेगडाकश ु यािमिस ु ॥११-७॥
ihaikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ paÌyÀdya sacarÀcaram |
mama dehe guËÀkeÌa yac cÀnyad draÍÊum icchasi ||11-7||
न त ु मा ं शस ेमननैव े चषा ु ।
िद ं ददािम त ेचः पय म ेयोगमैरम
na tu mÀÎ Ìakyase draÍÊum anenaiva svacakÍuÍÀ |
divyaÎ dadÀmi te cakÍuÏ paÌya me yogam aiÌvaram ||11-8||
सजय ं उवाच ।
एवमा ु ततो राजहायोगरो े हिरः ।
दशयामास पाथाय परम ं पमैरम ्॥११-९॥
saÎjaya uvÀca |
evam uktvÀ tato rÀjan mahÀyogeÌvaro hariÏ |
darÌayÀm Àsa pÀrthÀya paramaÎ rÂpam aiÌvaram ||11-9||
69
्॥११-८॥
अनकवनयनमनकातदशनम
े ु ्।
अनकिदाभरण ं िदानकोतायधम ु ्॥११-१०॥
anekavaktranayanam anekÀdbhutadarÌanam |
anekadivyÀbharaÉaÎ divyÀnekodyatÀyudham ||11-10||
िदमाारधर ं िदगानलपनम ु े ्।
सवायमय ंदवमन े ंिवतोमखम
ु ्॥११-११॥
divyamÀlyÀmbaradharaÎ divyagandhÀnulepanam |
sarvÀÌcaryamayaÎ devam anantaÎ viÌvatomukham ||11-11||
िदिव सयसह ू भवगपिता े ु ।
यिद भाः सशी सा ाास महानः ॥११-१२॥
divi sÂryasahasrasya bhaved yugapad utthitÀ |
yadi bhÀÏ sadÃÌÁ sÀ syÀd bhÀsas tasya mahÀtmanaÏ ||11-12||
तैक जग ृ िवभमनकधा े ।
अपयवदव े े शरीर े पाडवदा ॥११-१३॥
tatraikasthaÎ jagat kÃtsnaÎ pravibhaktam anekadhÀ |
apaÌyad devadevasya ÌarÁre pÀÉËavas tadÀ ||11-13||

े
ु
ं
ं
ं
ु
ं
्
्
ततः स िवयािवो रोमा धनजं यः ।
ण िशरसा दव े ंकतािलरभाषत
ृ ॥११-१४॥
tataÏ sa vismayÀviÍÊo hÃÍÊaromÀ dhanaÎjayaÏ |
praÉamya ÌirasÀ devaÎ kÃtÀÈjalir abhÀÍata ||11-14||
अजन उवाच ।
पयािम दवाव े दव े दहे े
सवाथा भतिवशषसघान ू े ं ्।
ाणमीश कमलासनम
ऋष सवानरगा ु ं िदान ्॥११-१५॥
arjuna uvÀca |
paÌyÀmi devÀÎs tava deva dehe; sarvÀÎs tathÀ bhÂtaviÌeÍasaÎghÀn |
brahmÀÉam ÁÌaÎ kamalÀsanastham; ÃÍÁÎÌ ca sarvÀn uragÀÎÌ ca divyÀn ||11-15||
अनकबादरवने ं
पयािम ा सवतो ऽनपम ्।
ना ंन म ंन पनवािदं
पयािम िवर े िवप ॥११-१६॥
anekabÀhÂdaravaktranetraÎ; paÌyÀmi tvÀ sarvato 'nantarÂpam |
nÀntaÎ na madhyaÎ na punas tavÀdiÎ; paÌyÀmi viÌveÌvara viÌvarÂpa ||11-16||
िकरीिटन ंगिदन ंचिण ं च
तजोरािश े ं सवतो दीिमम ्।
पयािम ा िनरी समाद
दीानलाकितममयम ु े ्॥११-१७॥
kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakriÉaÎ ca; tejorÀÌiÎ sarvato dÁptimantam |
paÌyÀmi tvÀÎ durnirÁkÍyaÎ samantÀd; dÁptÀnalÀrkadyutim aprameyam ||11-17||
70

ु
ं
ु
ं
ं
ं
्
मर ं परम ंवेिदतं
म िव पर िनधानम ्।
मयः शातधमगोा
सनातन ं पषो ु मतो मे ॥११-१८॥
tvam akÍaraÎ paramaÎ veditavyaÎ; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam |
tvam avyayaÏ ÌÀÌvatadharmagoptÀ; sanÀtanas tvaÎ puruÍo mato me ||11-18||
अनािदमामनवीयम
अनबा ं शिशसयनम ू े ्।
पयािम ा दीताशव
तजसा े िविमद ं तपम ्॥११-१९॥
anÀdimadhyÀntam anantavÁryam; anantabÀhuÎ ÌaÌisÂryanetram |
paÌyÀmi tvÀÎ dÁptahutÀÌavaktraÎ; svatejasÀ viÌvam idaÎ tapantam ||11-19||
ावापृिथोिरदमर िह
ा ं यैकन े िदश सवाः ।
ात ु ंपिमद ंतवों
लोकय ंिथत ंमहान
्॥११-२०॥
dyÀvÀpÃthivyor idam antaraÎ hi; vyÀptaÎ tvayaikena diÌaÌ ca sarvÀÏ |
dÃÍÊvÀdbhutaÎ rÂpam idaÎ tavograÎ; lokatrayaÎ pravyathitaÎ mahÀtman ||11-20||
अमी िह ा सरसघा ु ं िवशि
क े िचीताः ालयो गणि ृ ।
ीा ु महिषिससघाः ं
वि ा ं ितिभः पलािभः ु ॥११-२१॥
amÁ hi tvÀ surasaÎghÀ viÌanti; ke cid bhÁtÀÏ prÀÈjalayo gÃÉanti |
svastÁty uktvÀ maharÍisiddhasaÎghÀÏ; stuvanti tvÀÎ stutibhiÏ puÍkalÀbhiÏ ||11-21||
71

ं
ृ
े
े
ं
े
े
े
ं
ािदा वसवो य च साा
िव े ऽिनौ मतोपा ।
गवयासरिससघा
ु ं
वी ा िविताैव सव ॥११-२२॥
rudrÀdityÀ vasavo ye ca sÀdhyÀ; viÌve 'Ìvinau marutaÌ coÍmapÀÌ ca |
gandharvayakÍÀsurasiddhasaÎghÀ; vÁkÍante tvÀ vismitÀÌ caiva sarve ||11-22||
प मह बवन
महाबाहो बबापादम ्।
बदर ं बदाकराल ं ं
ा लोकाः िथताथाहम ्॥११-२३॥
rÂpaÎ mahat te bahuvaktranetraÎ; mahÀbÀho bahubÀhÂrupÀdam |
bahÂdaraÎ bahudaÎÍÊrÀkarÀlaÎ; dÃÍÊvÀ lokÀÏ pravyathitÀs tathÀham ||11-23||
नभःृश ं दीमनकवण े
ाानन ं दीिवशालनम े ्।
ा िह ा िथताराा
धित ं न िवािम शम ं च िवो ॥११-२४॥
nabhaÏspÃÌaÎ dÁptam anekavarÉaÎ; vyÀttÀnanaÎ dÁptaviÌÀlanetram |
dÃÍÊvÀ hi tvÀÎ pravyathitÀntarÀtmÀ; dhÃtiÎ na vindÀmi ÌamaÎ ca viÍÉo ||11-24||
दाकरालािन ं च त े मखािन ु
ैव कालानलसिनभािन ं ।
िदशो न जान न लभेच शम
सीद दवश े े जगिवास ॥११-२५॥
daÎÍÊrÀkarÀlÀni ca te mukhÀni; dÃÍÊvaiva kÀlÀnalasaÎnibhÀni |
diÌo na jÀne na labhe ca Ìarma; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-25||
72

े
ं
े
अमी च ा ं धतरा ृ पाः ु
सव सहैवाविनपालसघैः
ं ।
भीो ोणः सतपथासौ ू ु
सहादीयैरिप योधमैः ु ॥११-२६॥
amÁ ca tvÀÎ dhÃtarÀÍÊrasya putrÀÏ; sarve sahaivÀvanipÀlasaÎghaiÏ |
bhÁÍmo droÉaÏ sÂtaputras tathÀsau; sahÀsmadÁyair api yodhamukhyaiÏ ||11-26||
वािण त रमाणा िवशि
दाकरालािन भयानकािन ।
क िचिला दशनारषे ु
सय ं े चिणतैमाैः ू ॥११-२७॥
vaktrÀÉi te tvaramÀÉÀ viÌanti; daÎÍÊrÀkarÀlÀni bhayÀnakÀni |
ke cid vilagnÀ daÌanÀntareÍu; saÎdÃÌyante cÂrÉitair uttamÀÇgaiÏ ||11-27||
यथा नदीना ं बहवो ऽवगाः ु े
समुमवािभमखा े ु वि ।
तथा तवामी नरलोकवीरा
िवशि वायिभिवलि ॥११-२८॥
yathÀ nadÁnÀÎ bahavo 'mbuvegÀÏ; samudram evÀbhimukhÀ dravanti |
tathÀ tavÀmÁ naralokavÁrÀ; viÌanti vaktrÀÉy abhivijvalanti ||11-28||
यथा दी ंलन ंपतगा
ं
िवशि नाशाय समृवगाः े ।
तथैव नाशाय िवशि लोकास ्
तवािप वािण समृवगाः े ॥११-२९॥
yathÀ pradÁptaÎ jvalanaÎ pataÎgÀ; viÌanti nÀÌÀya samÃddhavegÀÏ |
tathaiva nÀÌÀya viÌanti lokÀs; tavÀpi vaktrÀÉi samÃddhavegÀÏ ||11-29||
73

े
ु
े
ु
ं
ु
े
ृ
ं
लिलस े ेसमानः समाल ्
लोकामादन ैलिः ।
तजोिभरापय े ू जगमं
भासवोाः तपि िवो ॥११-३०॥
lelihyase grasamÀnaÏ samantÀl; lokÀn samagrÀn vadanair jvaladbhiÏ |
tejobhir ÀpÂrya jagat samagraÎ; bhÀsas tavogrÀÏ pratapanti viÍÉo ||11-30||
आािह म े को भवानपो ु
नमो ऽ ु त ेदववर े सीद ।
िवातिमािम भवमा
न िह जानािम तव विम
्॥११-३१॥
ÀkhyÀhi me ko bhavÀn ugrarÂpo; namo 'stu te devavara prasÁda |
vijÈÀtum icchÀmi bhavantam ÀdyaÎ; na hi prajÀnÀmi tava pravÃttim ||11-31||
ीभगवानवाच ु ।
कालो ऽि लोकयकवो ृ ृ
लोकामाहतिमह वः ृ ।
ऋत ऽिप ा न भिवि सव
य ेऽविताः नीकष े ु योधाः ॥११-३२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
kÀlo 'smi lokakÍayakÃt pravÃddho; lokÀn samÀhartum iha pravÃttaÏ |
Ãte 'pi tvÀ na bhaviÍyanti sarve; ye 'vasthitÀÏ pratyanÁkeÍu yodhÀÏ ||11-32||
तामि यशो लभ
िजा श ू ु रा ं समृम ्।
मयैवैत िनहताः पवमव ू
िनिममा भव ससािचन ्॥११-३३॥
tasmÀt tvam uttiÍÊha yaÌo labhasva; jitvÀ ÌatrÂn bhuÇkÍva rÀjyaÎ samÃddham |
mayaivaite nihatÀÏ pÂrvam eva; nimittamÀtraÎ bhava savyasÀcin ||11-33||
74

ं
ु
े
ू
ृ
ं
ोण ंच भी ंच जयथ ं च
कण तथाानिप योधवीरान ्।
मया हता ं ं जिह मा िथा
य ु जतािस े रण ेसपान ्॥११-३४॥
droÉaÎ ca bhÁÍmaÎ ca jayadrathaÎ ca; karÉaÎ tathÀnyÀn api yodhavÁrÀn |
mayÀ hatÀÎs tvaÎ jahi mÀ vyathiÍÊhÀ; yudhyasva jetÀsi raÉe sapatnÀn ||11-34||
सजय ं उवाच ।
एता ु वचन ं कशव े
कतािलवपमानः ृ िकरीटी ।
नमृा भय एवाह क
सगद ं भीतभीतः ण ॥११-३५॥
saÎjaya uvÀca |
etac chrutvÀ vacanaÎ keÌavasya; kÃtÀÈjalir vepamÀnaÏ kirÁÊÁ |
namaskÃtvÀ bhÂya evÀha kÃÍÉaÎ; sagadgadaÎ bhÁtabhÁtaÏ praÉamya ||11-35||
अजन उवाच ।
ान ेषीकश े तव कीा
जगनरत ु े च ।
रािस भीतािन िदशो वि
सव नमि च िससघाः ं ॥११-३६॥
arjuna uvÀca |
sthÀne hÃÍÁkeÌa tava prakÁrtyÀ; jagat prahÃÍyaty anurajyate ca |
rakÍÀÎsi bhÁtÀni diÌo dravanti; sarve namasyanti ca siddhasaÎghÀÏ ||11-36||
का त ेन नमरहान े ्
गरीयस णो ऽािदक ।
अन दवश े े जगिवास
मर ं सदसर ं यत ्॥११-३७॥
kasmÀc ca te na nameran mahÀtman; garÁyase brahmaÉo 'py Àdikartre |
ananta deveÌa jagannivÀsa; tvam akÍaraÎ sad asat tatparaÎ yat ||11-37||
75

ु
ं
ं
े
े
ं
ं
मािददवः े पषः ु पराणस ु ्
म िव पर िनधानम ्।
वािस े व े ंच पर ं च धाम
या तत ं िवमनप ॥११-३८॥
tvam ÀdidevaÏ puruÍaÏ purÀÉas; tvam asya viÌvasya paraÎ nidhÀnam |
vettÀsi vedyaÎ ca paraÎ ca dhÀma; tvayÀ tataÎ viÌvam anantarÂpa ||11-38||
वाययमो ु ऽिवणः शशाः
जापित ं िपतामह ।
नमो नम े ऽ ु सहकः ृ
पन ु भयो ू ऽिप नमो नमे ॥११-३९॥
vÀyur yamo 'gnir varuÉaÏ ÌaÌÀÇkaÏ; prajÀpatis tvaÎ prapitÀmahaÌ ca |
namo namas te 'stu sahasrakÃtvaÏ; punaÌ ca bhÂyo 'pi namo namas te ||11-39||
नमः परादथ पृत
नमो ऽ ु त े सवत एव सव।
अनवीयािमतिवम
सव समाोिष ततो ऽिस सवः ॥११-४०॥
namaÏ purastÀd atha pÃÍÊhatas te; namo 'stu te sarvata eva sarva |
anantavÁryÀmitavikramas tvaÎ; sarvaÎ samÀpnoÍi tato 'si sarvaÏ ||11-40||
सखित े मा सभ ंयं
ह ेक ृ ह ेयादव ह ेसखित
े ।
अजानता मिहमान तवद
मया मादाणयन े वािप ॥११-४१॥
sakheti matvÀ prasabhaÎ yad uktaÎ; he kÃÍÉa he yÀdava he sakheti |
ajÀnatÀ mahimÀnaÎ tavedaÎ; mayÀ pramÀdÀt praÉayena vÀpi ||11-41||
76

े
े
ु
े
ु
े
ं
ु
ु
े
ं
यावहासाथमसतो ृ ऽिस
िवहारशासनभोजनषे ु ।
एको ऽथ वात तम
तामय ेामहममयम
े ्॥११-४२॥
yac cÀvahÀsÀrtham asatkÃto 'si; vihÀraÌayyÀsanabhojaneÍu |
eko 'tha vÀpy acyuta tatsamakÍaÎ; tat kÍÀmaye tvÀm aham aprameyam ||11-42||
िपतािस लोक चराचर
म प ू गगरीयान ु ्।
न मो ऽिधकः कतो ऽो
लोकय े ऽितमभाव ॥११-४३॥
pitÀsi lokasya carÀcarasya; tvam asya pÂjyaÌ ca gurur garÁyÀn |
na tvatsamo 'sty abhyadhikaÏ kuto 'nyo; lokatraye 'py apratimaprabhÀva ||11-43||
ताण िणधाय कायं
सादय ामहमीशमीम ्।
िपतव प सखव सः
ियः ियायाहिस दव े सोढमु ्॥११-४४॥
tasmÀt praÉamya praÉidhÀya kÀyaÎ; prasÀdaye tvÀm aham ÁÌam ÁËyam |
piteva putrasya sakheva sakhyuÏ; priyaÏ priyÀyÀrhasi deva soËhum ||11-44||
अपव ू िषतो ऽि ा
भयन च िथत ं मनो म ।
तदव े म ेदशय दव े प
सीद दवश े े जगिवास ॥११-४५॥
adÃÍÊapÂrvaÎ hÃÍito 'smi dÃÍÊvÀ; bhayena ca pravyathitaÎ mano me |
tad eva me darÌaya deva rÂpaÎ; prasÁda deveÌa jagannivÀsa ||11-45||
77

े
ं
ु
े
ं
ं
िकरीिटन ंगिदन ंचहम
्
इािम ा मह ु तथैव ।
तनैव े पण े चतभजन ु ु े
सहबाहो भव िवमतू ॥११-४६॥
kirÁÊinaÎ gadinaÎ cakrahastam; icchÀmi tvÀÎ draÍÊum ahaÎ tathaiva |
tenaiva rÂpeÉa caturbhujena; sahasrabÀho bhava viÌvamÂrte ||11-46||
ीभगवानवाच ु ।
मया सन तवाजनद
प ंपर ं दिशतमायोगात ्।
तजोमय े ंिवमनमां
य ेदन े न पवम ू ्॥११-४७॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
mayÀ prasannena tavÀrjunedaÎ; rÂpaÎ paraÎ darÌitam ÀtmayogÀt |
tejomayaÎ viÌvam anantam ÀdyaÎ; yan me tvad anyena na dÃÍÊapÂrvam ||11-47||
न वदयायन े ैन दान ैर ्
न च ियािभन तपोिभैः ।
एवपः ं श अह ं नलोक ृ े
ुं दन े कवीर ु ॥११-४८॥
na vedayajÈÀdhyayanair na dÀnair; na ca kriyÀbhir na tapobhir ugraiÏ |
evaÎrÂpaÏ Ìakya ahaÎ nÃloke; draÍÊuÎ tvad anyena kurupravÁra ||11-48||
मा त े था मा च िवमढभावो ू
ा प ं घोरमीमदम े ्।
पतभीः े ीतमनाः पन ु ं
तदव े म ेपिमद ं पय ॥११-४९॥
mÀ te vyathÀ mÀ ca vimÂËhabhÀvo; dÃÍÊvÀ rÂpaÎ ghoram ÁdÃÇ mamedam |
vyapetabhÁÏ prÁtamanÀÏ punas tvaÎ; tad eva me rÂpam idaÎ prapaÌya ||11-49||
78

ं
ू
ु
ु
ु
ु
ु
ु
े
ु
ु
सजय उवाच ।
इजन ं वासदवथोा े
क ं प ंदशयामास भयः ू ।
आासयामास च भीतमने ं
भा पनः ु सौवपमहाा ु ॥११-५०॥
saÎjaya uvÀca |
ity arjunaÎ vÀsudevas tathoktvÀ; svakaÎ rÂpaÎ darÌayÀm Àsa bhÂyaÏ |
ÀÌvÀsayÀm Àsa ca bhÁtam enaÎ; bhÂtvÀ punaÏ saumyavapur mahÀtmÀ ||11-50||
अजन उवाच ।
द े ंमानष ंप ंतव सौ ंजनादन ।
इदानीमि सवः ंृ सचताः े कित ृ ंगतः
॥११-५१॥
arjuna uvÀca |
dÃÍÊvedaÎ mÀnuÍaÎ rÂpaÎ tava saumyaÎ janÀrdana |
idÀnÁm asmi saÎvÃttaÏ sacetÀÏ prakÃtiÎ gataÏ ||11-51||
ीभगवानवाच ु ।
सदशिमद ु ंप ं वानिस यम ।
दवा े अ प िन ं दशनकािणः ॥११-५२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
sudurdarÌam idaÎ rÂpaÎ dÃÍÊavÀn asi yan mama |
devÀ apy asya rÂpasya nityaÎ darÌanakÀÇkÍiÉaÏ ||11-52||
नाह ं वदैन े तपसा न दानन े न चया े ।
श एविवधो ं ु ंवानिस मा ंयथा
॥११-५३॥
nÀhaÎ vedair na tapasÀ na dÀnena na cejyayÀ |
Ìakya evaÎvidho draÍÊuÎ dÃÍÊavÀn asi mÀÎ yathÀ ||11-53||
भा नया श अहमविवधो े ं ऽजन ।
ात ं ंच तन व े ंच परतप ं ॥११-५४॥
bhaktyÀ tv ananyayÀ Ìakya aham evaÎvidho 'rjuna |
jÈÀtuÎ draÍÊuÎ ca tattvena praveÍÊuÎ ca paraÎtapa ||11-54||
79

ममकरमो ृ मः सविजतः ।
िनवरः सवभतष ू े ु यः स मामित े पाडव ॥११-५५॥
matkarmakÃn matparamo madbhaktaÏ saÇgavarjitaÏ |
nirvairaÏ sarvabhÂteÍu yaÏ sa mÀm eti pÀÉËava ||11-55||
80

े
ं
े
ं
ु
ु
े
े
ं
ू
ं
े
ु
े
े
अजन उवाच ।
एव सततया य भाा पयपासत ।
य ेचारम ं तषा े ं क े योगिवमाः ॥१२-१॥
arjuna uvÀca |
evaÎ satatayuktÀ ye bhaktÀs tvÀÎ paryupÀsate |
ye cÀpy akÍaram avyaktaÎ teÍÀÎ ke yogavittamÀÏ ||12-1||
ीभगवानवाच ु ।
मावय े मनो य ेमा ं िनया ु उपासते।
या परयोपता े ेम ेयतमा ु मताः ॥१२-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
mayy ÀveÌya mano ye mÀÎ nityayuktÀ upÀsate |
ÌraddhayÀ parayopetÀs te me yuktatamÀ matÀÏ ||12-2||
य रमिनदयम ं पयपासत ु ।
सवगमिच ंच कटमचल ं वम ु ्॥१२-३॥
ye tv akÍaram anirdeÌyam avyaktaÎ paryupÀsate |
sarvatragam acintyaÎ ca kÂÊastham acalaÎ dhruvam ||12-3||
सिनयियाम े सव समबयः ु ।
त ाुवि मामव सवभतिहत ू रताः ॥१२-४॥
saÎniyamyendriyagrÀmaÎ sarvatra samabuddhayaÏ |
te prÀpnuvanti mÀm eva sarvabhÂtahite ratÀÏ ||12-4||
शो े ऽिधकतरषामासचतसाम
े े ्।
अा िह गितःख ं दहविरवात े े॥१२-५॥
kleÌo 'dhikataras teÍÀm avyaktÀsaktacetasÀm |
avyaktÀ hi gatir duÏkhaÎ dehavadbhir avÀpyate ||12-5||
य े त ु सवािण कमािण मिय स ं मराः ।
अनने ैव योगन े मा ं ाय उपासते॥१२-६॥
ye tu sarvÀÉi karmÀÉi mayi saÎnyasya matparÀÏ |
ananyenaiva yogena mÀÎ dhyÀyanta upÀsate ||12-6||
81

े
े
े
े
ु
ु
े
े
तषामह े ं समता ु मृससारसागरात ु ं ्।
भवािम निचरााथ माविशतचतसाम े े ्॥१२-७॥
teÍÀm ahaÎ samuddhartÀ mÃtyusaÎsÀrasÀgarÀt |
bhavÀmi nacirÀt pÀrtha mayy ÀveÌitacetasÀm ||12-7||
मव मन आध मिय बि ु ं िनवशय ।
िनविसिस मव अत ऊ न सशयः ं ॥१२-८॥
mayy eva mana Àdhatsva mayi buddhiÎ niveÌaya |
nivasiÍyasi mayy eva ata ÂrdhvaÎ na saÎÌayaÏ ||12-8||
अथ िच ंसमाधात ंु न शोिष मिय िरम ्।
अासयोगन ततो मािमा ंधनजय
ं ॥१२-९॥
atha cittaÎ samÀdhÀtuÎ na ÌaknoÍi mayi sthiram |
abhyÀsayogena tato mÀm icchÀptuÎ dhanaÎjaya ||12-9||
अास े ऽसमथ ऽिस ममपरमो भव ।
मदथमिप कमािण कवििमवािस
ु
॥१२-१०॥
abhyÀse 'py asamartho 'si matkarmaparamo bhava |
madartham api karmÀÉi kurvan siddhim avÀpsyasi ||12-10||
अथैतदशो ऽिस कत मोगमाितः ।
सवकमफलाग ं ततः क ु यतावान ्॥१२-११॥
athaitad apy aÌakto 'si kartuÎ madyogam ÀÌritaÏ |
sarvakarmaphalatyÀgaÎ tataÏ kuru yatÀtmavÀn ||12-11||
यो िह ानमासाानाान ं िविशत ।
ानामफलागागाािरनरम ्॥१२-१२॥
Ìreyo hi jÈÀnam abhyÀsÀj jÈÀnÀd dhyÀnaÎ viÌiÍyate |
dhyÀnÀt karmaphalatyÀgas tyÀgÀc chÀntir anantaram ||12-12||
अा े सवभताना ू ं मैः कण एव च ।
िनममो िनरहकारः ं समःखसखः ु मी ॥१२-१३॥
adveÍÊÀ sarvabhÂtÀnÀÎ maitraÏ karuÉa eva ca |
nirmamo nirahaÎkÀraÏ samaduÏkhasukhaÏ kÍamÁ ||12-13||
82

ु
ं
े
ं
े
ु
े
े
सतः ु सतत योगी यताा ढिनयः ।
मिपतमनोबिय ु मः स म े ियः ॥१२-१४॥
saÎtuÍÊaÏ satataÎ yogÁ yatÀtmÀ dÃËhaniÌcayaÏ |
mayy arpitamanobuddhir yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-14||
याोिजत ेलोको लोकाोिजत े च यः ।
हषामषभयोगैमो ु यः स च म ियः ॥१२-१५॥
yasmÀn nodvijate loko lokÀn nodvijate ca yaÏ |
harÍÀmarÍabhayodvegair mukto yaÏ sa ca me priyaÏ ||12-15||
अनपः े शिचद ु उदासीनो गतथः ।
सवारपिरागी यो मः स म े ियः ॥१२-१६॥
anapekÍaÏ Ìucir dakÍa udÀsÁno gatavyathaÏ |
sarvÀrambhaparityÀgÁ yo madbhaktaÏ sa me priyaÏ ||12-16||
यो न ित न ि े न शोचित न काित ।
शभाशभपिरागी ु ु भिमाः स म े ियः ॥१२-१७॥
yo na hÃÍyati na dveÍÊi na Ìocati na kÀÇkÍati |
ÌubhÀÌubhaparityÀgÁ bhaktimÀn yaÏ sa me priyaÏ ||12-17||
समः शौ च िम े च तथा मानावमानयोः ।
शीतोसखःखष ु े ु समः सिवविजतः ॥१२-१८॥
samaÏ Ìatrau ca mitre ca tathÀ mÀnÀvamÀnayoÏ |
ÌÁtoÍÉasukhaduÏkheÍu samaÏ saÇgavivarjitaÏ ||12-18||
तिनाितमनी ु सतो ं यन े कन े िचत ्।
अिनकतः िरमितभिमा ियो नरः ॥१२-१९॥
tulyanindÀstutir maunÁ saÎtuÍÊo yena kena cit |
aniketaÏ sthiramatir bhaktimÀn me priyo naraÏ ||12-19||
य े त ु धामृतिमद ंयथो ं पयपासत ु े ।
धाना मरमा भा ेऽतीव म े ियाः ॥१२-२०॥
ye tu dharmyÀmÃtam idaÎ yathoktaÎ paryupÀsate |
ÌraddadhÀnÀ matparamÀ bhaktÀs te 'tÁva me priyÀÏ ||12-20||
83

े
े
े
े
े
े
े
ीभगवानवाच ु ।
इद ंशरीर ं कौय े िमिभधीयत े े।
एतो वि त ं ाः इित तिदः ॥१३-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
idaÎ ÌarÁraÎ kaunteya kÍetram ity abhidhÁyate |
etad yo vetti taÎ prÀhuÏ kÍetrajÈa iti tadvidaÏ ||13-1||
ंचािप मा ंिवि सवष े े ु भारत ।
योान े े ं यान ंमत ं मम ॥१३-२॥
kÍetrajÈaÎ cÀpi mÀÎ viddhi sarvakÍetreÍu bhÀrata |
kÍetrakÍetrajÈayor jÈÀnaÎ yat taj jÈÀnaÎ mataÎ mama ||13-2||
त े ं य या यिकािर यत यत ्।
स च यो यभाव तमासन े म ेणु ॥१३-३॥
tat kÍetraÎ yac ca yÀdÃk ca yadvikÀri yataÌ ca yat |
sa ca yo yatprabhÀvaÌ ca tat samÀsena me ÌÃÉu ||13-3||
ऋिषिभबधा गीत ं छोिभिविवधः ै पृथक् ।
सपदैैव ू हतमििविनितैः
े ु ॥१३-४॥
ÃÍibhir bahudhÀ gÁtaÎ chandobhir vividhaiÏ pÃthak |
brahmasÂtrapadaiÌ caiva hetumadbhir viniÌcitaiÏ ||13-4||
महाभताहकारो ू ं बिरमव ु े च ।
इियािण दशैक ं च प चियगोचराः े ॥१३-५॥
mahÀbhÂtÀny ahaÎkÀro buddhir avyaktam eva ca |
indriyÀÉi daÌaikaÎ ca paÈca cendriyagocarÀÏ ||13-5||
इा षः सख ु ंःख ंसघाततना
ं धितः ृ ।
एत ं समासन सिवकारमदातम ु ्॥१३-६॥
icchÀ dveÍaÏ sukhaÎ duÏkhaÎ saÎghÀtaÌ cetanÀ dhÃtiÏ |
etat kÍetraÎ samÀsena savikÀram udÀhÃtam ||13-6||
अमािनमदिमिहसा ं ािराजवम ्।
आचायपासन ंशौच ंैयमािविनहः
॥१३-७॥
amÀnitvam adambhitvam ahiÎsÀ kÍÀntir Àrjavam |
ÀcÀryopÀsanaÎ ÌaucaÎ sthairyam ÀtmavinigrahaÏ ||13-7||
84

े
ं
ं
ं
ं
ृ
ं
ं
े
इियाथष ु वैरायमनहकार एव च ।
जमृजराािधःखदोषानदशनम
ु ु ्॥१३-८॥
indriyÀrtheÍu vairÀgyam anahaÎkÀra eva ca |
janmamÃtyujarÀvyÀdhiduÏkhadoÍÀnudarÌanam ||13-8||
असिरनिभः पदारगहािदष ु ृ ु ।
िन च समिचिमािनोपपिषु ॥१३-९॥
asaktir anabhiÍvaÇgaÏ putradÀragÃhÀdiÍu |
nityaÎ ca samacittatvam iÍÊÀniÍÊopapattiÍu ||13-9||
मिय चानयोगन े भिरिभचािरणी ।
िविवदशसिवमरित े े जनससिद ं ॥१३-१०॥
mayi cÀnanyayogena bhaktir avyabhicÀriÉÁ |
viviktadeÌasevitvam aratir janasaÎsadi ||13-10||
अाानिन ं तानाथदशनम ्।
एतानिमित ोमान ं यदतो ऽथा ॥१३-११॥
adhyÀtmajÈÀnanityatvaÎ tattvajÈÀnÀrthadarÌanam |
etaj jÈÀnam iti proktam ajÈÀnaÎ yad ato 'nyathÀ ||13-11||
य यवािम याामृतमतु ।
अनािदमर न सासते ॥१३-१२॥
jÈeyaÎ yat tat pravakÍyÀmi yaj jÈÀtvÀmÃtam aÌnute |
anÀdimat paraÎ brahma na sat tan nÀsad ucyate ||13-12||
सवतःपािणपाद ं तवतोििशरोमखम ु ्।
सवतःितमोक ु े सवमाव ृ ितित ॥१३-१३॥
sarvataÏpÀÉipÀdaÎ tat sarvatokÍiÌiromukham |
sarvataÏÌrutimal loke sarvam ÀvÃtya tiÍÊhati ||13-13||
सवियगणाभास ु ंसवियिवविजतम
्।
अस सवभैव िनगण ु गणभो ु ृ च ॥१३-१४॥
sarvendriyaguÉÀbhÀsaÎ sarvendriyavivarjitam |
asaktaÎ sarvabhÃc caiva nirguÉaÎ guÉabhoktà ca ||13-14||
85

ु
ु
बिहर भतानामचर ू ं चरमव े च ।
सादिवय ू े ंर ंचािक े च तत ्॥१३-१५॥
bahir antaÌ ca bhÂtÀnÀm acaraÎ caram eva ca |
sÂkÍmatvÀt tad avijÈeyaÎ dÂrasthaÎ cÀntike ca tat ||13-15||
अिवभ ं च भतष ू े ु िवभिमव च ितम ्।
भतभतृ ू च तय े ं िस ुभिव ु च ॥१३-१६॥
avibhaktaÎ ca bhÂteÍu vibhaktam iva ca sthitam |
bhÂtabhartà ca taj jÈeyaÎ grasiÍÉu prabhaviÍÉu ca ||13-16||
ोितषामिप तोितमसः परमते ।
ान ंय े ंानग ंिद सव िवितम ्॥१३-१७॥
jyotiÍÀm api taj jyotis tamasaÏ param ucyate |
jÈÀnaÎ jÈeyaÎ jÈÀnagamyaÎ hÃdi sarvasya viÍÊhitam ||13-17||
इित े ं तथा ान ंय े ंचो ं समासतः ।
म एतिाय मावायोपपते ॥१३-१८॥
iti kÍetraÎ tathÀ jÈÀnaÎ jÈeyaÎ coktaÎ samÀsataÏ |
madbhakta etad vijÈÀya madbhÀvÀyopapadyate ||13-18||
कित ृ ंपष ु ंचैव िवनादी उभाविप ।
िवकारा ं गणाैव ं िवि कितस ृ भवान ं ्॥१३-१९॥
prakÃtiÎ puruÍaÎ caiva viddhy anÀdÁ ubhÀv api |
vikÀrÀÎÌ ca guÉÀÎÌ caiva viddhi prakÃtisaÎbhavÀn ||13-19||
कायकारणकतृ ेहतः े ु कितत ृ े।
पषः ु सखःखाना ु ं भो ृ ेहतत
े ु े॥१३-२०॥
kÀryakÀraÉakartÃtve hetuÏ prakÃtir ucyate |
puruÍaÏ sukhaduÏkhÀnÀÎ bhoktÃtve hetur ucyate ||13-20||
पषः ु कितो ृ िह भ ु े कितजाणान ृ ु ्।
कारण ं गणसो ु ऽ सदसोिनजसु ॥१३-२१॥
puruÍaÏ prakÃtistho hi bhuÇkte prakÃtijÀn guÉÀn |
kÀraÉaÎ guÉasaÇgo 'sya sadasadyonijanmasu ||13-21||
86

े
ु
े
ु
े
उपानमा ु च भता भोा महरः े ।
परमाित चाो ु दह े ेऽिषः ु परः ॥१३-२२॥
upadraÍÊÀnumantÀ ca bhartÀ bhoktÀ maheÌvaraÏ |
paramÀtmeti cÀpy ukto dehe 'smin puruÍaÏ paraÏ ||13-22||
य एव ंवि े पष ु ंकित ृ ंच गणैः ु सह ।
सवथा वतमानो ऽिप न स भयो ू ऽिभजायते ॥१३-२३॥
ya evaÎ vetti puruÍaÎ prakÃtiÎ ca guÉaiÏ saha |
sarvathÀ vartamÀno 'pi na sa bhÂyo 'bhijÀyate ||13-23||
ाननािन े पयि क े िचदाानमाना ।
अ ेसान ं े योगन े कमयोगन े चापरे॥१३-२४॥
dhyÀnenÀtmani paÌyanti ke cid ÀtmÀnam ÀtmanÀ |
anye sÀÎkhyena yogena karmayogena cÀpare ||13-24||
अ ेवमजानः े ा ु े उपासते।
त ेऽिप चािततरव े मृ ंु
ितपरायणाः ु ॥१३-२५॥
anye tv evam ajÀnantaÏ ÌrutvÀnyebhya upÀsate |
te 'pi cÀtitaranty eva mÃtyuÎ ÌrutiparÀyaÉÀÏ ||13-25||
यावजायत ं िक ं िच ंावरजमम
्।
सयोगािि े े ं भरतषभ ॥१३-२६॥
yÀvat saÎjÀyate kiÎ cit sattvaÎ sthÀvarajaÇgamam |
kÍetrakÍetrajÈasaÎyogÀt tad viddhi bharatarÍabha ||13-26||
सम ंसवष भतष ू े ितंपरमरम
्।
िवनयिवनय ं यः पयित स पयित ॥१३-२७॥
samaÎ sarveÍu bhÂteÍu tiÍÊhantaÎ parameÌvaram |
vinaÌyatsv avinaÌyantaÎ yaÏ paÌyati sa paÌyati ||13-27||
सम ं पयि सव समवितमीरम ्।
न िहनानाान ंततो याित परा ंगितम
्॥१३-२८॥
samaÎ paÌyan hi sarvatra samavasthitam ÁÌvaram |
na hinasty ÀtmanÀtmÀnaÎ tato yÀti parÀÎ gatim ||13-28||
87

ू
े
े
ु
े
कैव ृ च कमािण ियमाणािन सवशः ।
यः पयित तथाानमकतार ं स पयित ॥१३-२९॥
prakÃtyaiva ca karmÀÉi kriyamÀÉÀni sarvaÌaÏ |
yaÏ paÌyati tathÀtmÀnam akartÀraÎ sa paÌyati ||13-29||
यदा भतपृथावमकमनपयित
ू े ु ।
तत एव च िवार ं सपत ं े तदा ॥१३-३०॥
yadÀ bhÂtapÃthagbhÀvam ekastham anupaÌyati |
tata eva ca vistÀraÎ brahma saÎpadyate tadÀ ||13-30||
अनािदािगणारमाायमयः ।
शरीरो ऽिप कौय न करोित न िलते॥१३-३१॥
anÀditvÀn nirguÉatvÀt paramÀtmÀyam avyayaÏ |
ÌarÁrastho 'pi kaunteya na karoti na lipyate ||13-31||
यथा सवगत ंसौादाकाश ंनोपिलते ।
सवावितो दह ेेतथाा नोपिलते॥१३-३२॥
yathÀ sarvagataÎ saukÍmyÀd ÀkÀÌaÎ nopalipyate |
sarvatrÀvasthito dehe tathÀtmÀ nopalipyate ||13-32||
यथा काशयकः े क ृ ंलोकिमम ं रिवः ।
ंी तथा क ृ ं काशयित भारत ॥१३-३३॥
yathÀ prakÀÌayaty ekaÏ kÃtsnaÎ lokam imaÎ raviÏ |
kÍetraÎ kÍetrÁ tathÀ kÃtsnaÎ prakÀÌayati bhÀrata ||13-33||
योरवमर े े े ं ानचषा ु ।
भतकितमो ृ ंच य ेिवयाि त ेपरम
्॥१३-३४॥
kÍetrakÍetrajÈayor evam antaraÎ jÈÀnacakÍuÍÀ |
bhÂtaprakÃtimokÍaÎ ca ye vidur yÀnti te param ||13-34||
88

ं
ं
ं
ं
ं
ं
ीभगवानवाच ु ।
पर भयः ू वािम ानाना ानममम ु ्।
याा मनयः ु सव परा ं िसििमतो गताः ॥१४-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
paraÎ bhÂyaÏ pravakÍyÀmi jÈÀnÀnÀÎ jÈÀnam uttamam |
yaj jÈÀtvÀ munayaÏ sarve parÀÎ siddhim ito gatÀÏ ||14-1||
इद ानमपा ु ि मम साधमागताः ।
सग ऽिप नोपजाय ेलय े न थि च ॥१४-२॥
idaÎ jÈÀnam upÀÌritya mama sÀdharmyam ÀgatÀÏ |
sarge 'pi nopajÀyante pralaye na vyathanti ca ||14-2||
मम योिनमह तिभ दधाहम ्।
सभवः सवभताना ू ततो भवित भारत ॥१४-३॥
mama yonir mahad brahma tasmin garbhaÎ dadhÀmy aham |
saÎbhavaÏ sarvabhÂtÀnÀÎ tato bhavati bhÀrata ||14-3||
सवयोिनष ु कौय े मतयः ू सभवि ं याः ।
तासा ं महोिनरह ं बीजदः िपता ॥१४-४॥
sarvayoniÍu kaunteya mÂrtayaÏ saÎbhavanti yÀÏ |
tÀsÀÎ brahma mahad yonir ahaÎ bÁjapradaÏ pitÀ ||14-4||
स ंरजम इित गणाः ु कितसभवाः ृ ं ।
िनबि महाबाहो दह ेेदिहनमयम
े ्॥१४-५॥
sattvaÎ rajas tama iti guÉÀÏ prakÃtisaÎbhavÀÏ |
nibadhnanti mahÀbÀho dehe dehinam avyayam ||14-5||
त स िनमलाकाशकमनामयम
्।
सखसन ु े बाित ानसन े चानघ ॥१४-६॥
tatra sattvaÎ nirmalatvÀt prakÀÌakam anÀmayam |
sukhasaÇgena badhnÀti jÈÀnasaÇgena cÀnagha ||14-6||
रजो रागाक ं िवि तृाससमवम ु ्।
तिबाित कौय े कमसन े दिहनम े ्॥१४-७॥
rajo rÀgÀtmakaÎ viddhi tÃÍÉÀsaÇgasamudbhavam |
89

ं
े
ू
ु
ृ
े
tan nibadhnÀti kaunteya karmasaÇgena dehinam ||14-7||
तमानज ंिवि मोहन ंसवदिहनाम
े ्।
मादालिनािभिबाित भारत ॥१४-८॥
tamas tv ajÈÀnajaÎ viddhi mohanaÎ sarvadehinÀm |
pramÀdÀlasyanidrÀbhis tan nibadhnÀti bhÀrata ||14-8||
स ं सख ु े सयित रजः कमिण भारत ।
ानमाव ृ त ु तमः माद े सयतु ॥१४-९॥
sattvaÎ sukhe saÈjayati rajaÏ karmaÉi bhÀrata |
jÈÀnam ÀvÃtya tu tamaÏ pramÀde saÈjayaty uta ||14-9||
रजमािभभय सं भवित भारत ।
रजः स ंतमैव तमः स ं रजथा ॥१४-१०॥
rajas tamaÌ cÀbhibhÂya sattvaÎ bhavati bhÀrata |
rajaÏ sattvaÎ tamaÌ caiva tamaÏ sattvaÎ rajas tathÀ ||14-10||
सवारष े ु दह े ेऽिकाश उपजायते।
ान ंयदा तदा िवािव ृ ंसिमतु ॥१४-११॥
sarvadvÀreÍu dehe 'smin prakÀÌa upajÀyate |
jÈÀnaÎ yadÀ tadÀ vidyÀd vivÃddhaÎ sattvam ity uta ||14-11||
लोभः विरारः ृ कमणामशमः ृहा ।
रजतािन े जाय ेिवव ेभरतषभ ॥१४-१२॥
lobhaÏ pravÃttir ÀrambhaÏ karmaÉÀm aÌamaÏ spÃhÀ |
rajasy etÀni jÀyante vivÃddhe bharatarÍabha ||14-12||
अकाशो ऽवि ृ मादो मोह एव च ।
तमतािन े जाय ेिवव ृ ेकनन
ु ॥१४-१३॥
aprakÀÌo 'pravÃttiÌ ca pramÀdo moha eva ca |
tamasy etÀni jÀyante vivÃddhe kurunandana ||14-13||
यदा से व ृ त लय ंयाित दहभतृ
्।
तदोमिवदा लोकानमलाितपते ॥१४-१४॥
yadÀ sattve pravÃddhe tu pralayaÎ yÀti dehabhÃt |
tadottamavidÀÎ lokÀn amalÀn pratipadyate ||14-14||
90

ु
ं
ं
ु
ं
े
ं
ं
ु
रजिस लय ं गा कमसिष ु जायते ।
तथा लीनमिस मढयोिनष ू ु जायते ॥१४-१५॥
rajasi pralayaÎ gatvÀ karmasaÇgiÍu jÀyate |
tathÀ pralÁnas tamasi mÂËhayoniÍu jÀyate ||14-15||
कमणः सकताः ु ृ सािक ं िनमल ं फलम ्।
रजस ु फल ं ःखमान ंतमसः फलम ्॥१४-१६॥
karmaÉaÏ sukÃtasyÀhuÏ sÀttvikaÎ nirmalaÎ phalam |
rajasas tu phalaÎ duÏkham ajÈÀnaÎ tamasaÏ phalam ||14-16||
साजायत े ान रजसो लोभ एव च ।
मादमोहौ तमसो भवतो ऽानमव े च ॥१४-१७॥
sattvÀt saÎjÀyate jÈÀnaÎ rajaso lobha eva ca |
pramÀdamohau tamaso bhavato 'jÈÀnam eva ca ||14-17||
ऊ गि सा म े िति राजसाः ।
जघगणवा ु ृ अधो गि तामसाः ॥१४-१८॥
ÂrdhvaÎ gacchanti sattvasthÀ madhye tiÍÊhanti rÀjasÀÏ |
jaghanyaguÉavÃttasthÀ adho gacchanti tÀmasÀÏ ||14-18||
ना गणः ु े कतार यदा ानपयित ु ।
गण ु े पर वि माव ं सो ऽिधगित ॥१४-१९॥
nÀnyaÎ guÉebhyaÏ kartÀraÎ yadÀ draÍÊÀnupaÌyati |
guÉebhyaÌ ca paraÎ vetti madbhÀvaÎ so 'dhigacchati ||14-19||
गणानतानती ु े ीही े दहसमवान े ु ्।
जमृजराःखैिवमो ु ऽमृतमते ॥१४-२०॥
guÉÀn etÀn atÁtya trÁn dehÁ dehasamudbhavÀn |
janmamÃtyujarÀduÏkhair vimukto 'mÃtam aÌnute ||14-20||
अजन उवाच ।
कै िलैीणानतानतीतो ु े भवित भो ।
िकमाचारः कथ ंचैताीणानितवतत
ं ु े ॥१४-२१॥
arjuna uvÀca |
kair liÇgais trÁn guÉÀn etÀn atÁto bhavati prabho |
kimÀcÀraÏ kathaÎ caitÀÎs trÁn guÉÀn ativartate ||14-21||
91

ु
ीभगवानवाच ु ।
काश ंच वि ृ ंच मोहमव े च पाडव ।
न ि े सवािन ं ृ न िनवािन ृ काित ॥१४-२२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
prakÀÌaÎ ca pravÃttiÎ ca moham eva ca pÀÉËava |
na dveÍÊi saÎpravÃttÀni na nivÃttÀni kÀÇkÍati ||14-22||
उदासीनवदासीनो गणैय न िवचाते ।
गणा ु वत इव े यो ऽवितित नत े े॥१४-२३॥
udÀsÁnavad ÀsÁno guÉair yo na vicÀlyate |
guÉÀ vartanta ity eva yo 'vatiÍÊhati neÇgate ||14-23||
समःखसखः ु ः समलोामकानः ।
तियाियो ु धीरिनासितः
ु ं ु ॥१४-२४॥
samaduÏkhasukhaÏ svasthaÏ samaloÍÊÀÌmakÀÈcanaÏ |
tulyapriyÀpriyo dhÁras tulyanindÀtmasaÎstutiÏ ||14-24||
मानावमानयोो ु ु िमािरपयोः ।
सवारपिरागी गणातीतः ु स उते ॥१४-२५॥
mÀnÀvamÀnayos tulyas tulyo mitrÀripakÍayoÏ |
sarvÀrambhaparityÀgÁ guÉÀtÁtaÏ sa ucyate ||14-25||
मा ं च यो ऽिभचारण े भियोगन े सवत े े।
स गणामतीैताभयाय ु ू कते ॥१४-२६॥
mÀÎ ca yo 'vyabhicÀreÉa bhaktiyogena sevate |
sa guÉÀn samatÁtyaitÀn brahmabhÂyÀya kalpate ||14-26||
णो िह िताहममृताय च ।
शात च धम सखैकािक ु च ॥१४-२७॥
brahmaÉo hi pratiÍÊhÀham amÃtasyÀvyayasya ca |
ÌÀÌvatasya ca dharmasya sukhasyaikÀntikasya ca ||14-27||
92

े
ं
ं
ं
े
ु
ं
े
ं
ं
े
ं
ीभगवानवाच ु ।
ऊमलमधःशा ू खम ारयम ्।
छािस य पणािन य वद े स वदिवत े ्॥१५-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
ÂrdhvamÂlam adhaÏÌÀkham aÌvatthaÎ prÀhur avyayam |
chandÀÎsi yasya parÉÀni yas taÎ veda sa vedavit ||15-1||
अधो सृता शाखा
गणवा ु ृ िवषयवालाः ।
अध मलानसततािन
ू ु ं
कमानबीिन ु मनलोक ु े ॥१५-२॥
adhaÌ cordhvaÎ prasÃtÀs tasya ÌÀkhÀ; guÉapravÃddhÀ viÍayapravÀlÀÏ |
adhaÌ ca mÂlÀny anusaÎtatÀni; karmÀnubandhÁni manuÍyaloke ||15-2||
न पमह तथोपलत
नाो न चािदन च सिता ं ।
अमन े ं सिवढमलम ु ू ्
असशण े ढन े िछा ॥१५-३॥
na rÂpam asyeha tathopalabhyate; nÀnto na cÀdir na ca saÎpratiÍÊhÀ |
aÌvattham enaÎ suvirÂËhamÂlam; asaÇgaÌastreÉa dÃËhena chittvÀ ||15-3||
ततः पद तिरमािगत
यिता न िनवति भयः ू ।
तमव चा पष प
यतः विः ृ सृता पराणी ु ॥१५-४॥
tataÏ padaÎ tatparimÀrgitavyaÎ; yasmin gatÀ na nivartanti bhÂyaÏ |
tam eva cÀdyaÎ puruÍaÎ prapadye; yataÏ pravÃttiÏ prasÃtÀ purÀÉÁ ||15-4||
93

ं
ृ
ं
िनमानमोहा िजतसदोषा
अािना िविनवकामाः ृ ।
ैिवमाः ु सखःखसैर ु ्
गमढाः ू पदमय ं तत ्॥१५-५॥
nirmÀnamohÀ jitasaÇgadoÍÀ; adhyÀtmanityÀ vinivÃttakÀmÀÏ |
dvaÎdvair vimuktÀÏ sukhaduÏkhasaÎjÈair; gacchanty amÂËhÀÏ padam avyayaÎ tat
||15-5||
न तासयत े सय ू न शशाो न पावकः ।
या न िनवत े ताम परम ं मम ॥१५-६॥
na tad bhÀsayate sÂryo na ÌaÌÀÇko na pÀvakaÏ |
yad gatvÀ na nivartante tad dhÀma paramaÎ mama ||15-6||
ममैवाशो ं जीवलोक े जीवभतः ू सनातनः ।
मनःषानीियािण कितािन कषित ॥१५-७॥
mamaivÀÎÌo jÁvaloke jÁvabhÂtaÏ sanÀtanaÏ |
manaÏÍaÍÊhÀnÁndriyÀÉi prakÃtisthÀni karÍati ||15-7||
शरीर ं यदवाोित याामतीरः ु ।
गहीैतािन ृ सयाित ं वायगािनवाशयात
ु ्॥१५-८॥
ÌarÁraÎ yad avÀpnoti yac cÀpy utkrÀmatÁÌvaraÏ |
gÃhÁtvaitÀni saÎyÀti vÀyur gandhÀn ivÀÌayÀt ||15-8||
ो ंचः ु शन ंच रसन ंाणमव े च ।
अिधाय मनाय ं िवषयानपसवत ु े े॥१५-९॥
ÌrotraÎ cakÍuÏ sparÌanaÎ ca rasanaÎ ghrÀÉam eva ca |
adhiÍÊhÀya manaÌ cÀyaÎ viÍayÀn upasevate ||15-9||
उाम ंित ंवािप भान ु ंवा गणाितम ु ्।
िवमढा ू नानपयि ु पयि ानचषः ु ॥१५-१०॥
utkrÀmantaÎ sthitaÎ vÀpi bhuÈjÀnaÎ vÀ guÉÀnvitam |
vimÂËhÀ nÀnupaÌyanti paÌyanti jÈÀnacakÍuÍaÏ ||15-10||
94

ं
ृ
ं
े
ं
यतो योिगनैन पयावितम ्।
यतो ऽकताानो ृ नैन ंपयचतसः
े ॥१५-११॥
yatanto yoginaÌ cainaÎ paÌyanty Àtmany avasthitam |
yatanto 'py akÃtÀtmÀno nainaÎ paÌyanty acetasaÏ ||15-11||
यदािदगत ं तजो े जगासयत ेऽिखलम
्।
यमिस याौ तजो िवि मामकम ्॥१५-१२॥
yad ÀdityagataÎ tejo jagad bhÀsayate 'khilam |
yac candramasi yac cÀgnau tat tejo viddhi mÀmakam ||15-12||
गामािवय च भतािन ू धारयाहमोजसा ।
पािम ु चौषधीः सवाः सोमो भा ू रसाकः ॥१५-१३॥
gÀm ÀviÌya ca bhÂtÀni dhÀrayÀmy aham ojasÀ |
puÍÉÀmi cauÍadhÁÏ sarvÀÏ somo bhÂtvÀ rasÀtmakaÏ ||15-13||
अह वैानरो भा ू ािणना दहमाितः े ।
ाणापानसमायः ु पचा ं चतिवधम ु ्॥१५-१४॥
ahaÎ vaiÌvÀnaro bhÂtvÀ prÀÉinÀÎ deham ÀÌritaÏ |
prÀÉÀpÀnasamÀyuktaÏ pacÀmy annaÎ caturvidham ||15-14||
सव चाह ं िद सिनिवो ं
मः ितानमपोहन ृ ं च ।
वदै े सवरहमव े वो े
वदाकदिवदव े े े चाहम ्॥१५-१५॥
sarvasya cÀhaÎ hÃdi saÎniviÍÊo; mattaÏ smÃtir jÈÀnam apohanaÎ ca |
vedaiÌ ca sarvair aham eva vedyo; vedÀntakÃd vedavid eva cÀham ||15-15||
ािवमौ पषौ ु लोक े रार एव च ।
रः सवािण भतािन ू कटो ू ऽर उते ॥१५-१६॥
dvÀv imau puruÍau loke kÍaraÌ cÀkÍara eva ca |
kÍaraÏ sarvÀÉi bhÂtÀni kÂÊastho 'kÍara ucyate ||15-16||
उमः पषः ु परमादातः े ु ।
यो लोकयमािवय िबभय ईरः ॥१५-१७॥
uttamaÏ puruÍas tv anyaÏ paramÀtmety udÀhÃtaÏ |
95

yo lokatrayam ÀviÌya bibharty avyaya ÁÌvaraÏ ||15-17||
यारमतीतो ऽहमरादिप चोमः ।
अतो ऽि लोक े वद े ेच िथतः पषोमः ु ॥१५-१८॥
yasmÀt kÍaram atÁto 'ham akÍarÀd api cottamaÏ |
ato 'smi loke vede ca prathitaÏ puruÍottamaÏ ||15-18||
यो मामवमसमढो े ं ू जानाित पषोमम ु ्।
स सविवजित मा ं सवभावन े भारत ॥१५-१९॥
yo mÀm evam asaÎmÂËho jÀnÀti puruÍottamam |
sa sarvavid bhajati mÀÎ sarvabhÀvena bhÀrata ||15-19||
इित गतम ु ंशािमदम ु ं मयानघ ।
एता ु बिमाातक ु ृ ृ भारत ॥१५-२०॥
iti guhyatamaÎ ÌÀstram idam uktaÎ mayÀnagha |
etad buddhvÀ buddhimÀn syÀt kÃtakÃtyaÌ ca bhÀrata ||15-20||
96

ू
ं
ं
ं
े
ीभगवानवाच ु ।
अभय ंससशिानयोगवि
ं ु ितः ।
दान ं दम य ाायप आजवम ्॥१६-१॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
abhayaÎ sattvasaÎÌuddhir jÈÀnayogavyavasthitiÏ |
dÀnaÎ damaÌ ca yajÈaÌ ca svÀdhyÀyas tapa Àrjavam ||16-1||
अिहसा ं समोधागः शािरपैशनम ु ्।
दया भतलो े ं मादव ीरचापलम ्॥१६-२॥
ahiÎsÀ satyam akrodhas tyÀgaÏ ÌÀntir apaiÌunam |
dayÀ bhÂteÍv aloluptvaÎ mÀrdavaÎ hrÁr acÀpalam ||16-2||
तजः े मा धितः ृ शौचमोहो नाितमािनता ।
भवि सपद ं ं दैवीमिभजात भारत ॥१६-३॥
tejaÏ kÍamÀ dhÃtiÏ Ìaucam adroho nÀtimÀnitÀ |
bhavanti saÎpadaÎ daivÁm abhijÀtasya bhÀrata ||16-3||
दो दप ऽितमान ोधः पामव े च ।
अान चािभजात पाथ सपदमासरीम ु ्॥१६-४॥
dambho darpo 'timÀnaÌ ca krodhaÏ pÀruÍyam eva ca |
ajÈÀnaÎ cÀbhijÀtasya pÀrtha saÎpadam ÀsurÁm ||16-4||
दैवी संपिमोाय िनबायासरी ु मता ।
मा शचः ु सपद ं ं दैवीमिभजातो ऽिस पाडव ॥१६-५॥
daivÁ saÎpad vimokÍÀya nibandhÀyÀsurÁ matÀ |
mÀ ÌucaÏ saÎpadaÎ daivÁm abhijÀto 'si pÀÉËava ||16-5||
ौ भतसग ू लोक े ऽिैव आसर ु एव च ।
दैवो िवरशः ो आसर ु ं पाथ म णु ॥१६-६॥
dvau bhÂtasargau loke 'smin daiva Àsura eva ca |
daivo vistaraÌaÏ prokta ÀsuraÎ pÀrtha me ÌÃÉu ||16-6||
वि ृ ंच िनवि ृ ंच जना न िवरासराः ु ।
न शौच ंनािप चाचारो न स ंतष े ु िवते॥१६-७॥
pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca janÀ na vidur ÀsurÀÏ |
97

े
ृ
ं
ं
ं
े
े
na ÌaucaÎ nÀpi cÀcÀro na satyaÎ teÍu vidyate ||16-7||
असमित ं त े जगदारनीरम ्।
अपररसभत ू िकमामहैतकम ु ्॥१६-८॥
asatyam apratiÍÊhaÎ te jagad Àhur anÁÌvaram |
aparasparasaÎbhÂtaÎ kim anyat kÀmahaitukam ||16-8||
एता ं िमव नाानो ऽबयः ु ।
भवकमाणः ु याय जगतो ऽिहताः ॥१६-९॥
etÀÎ dÃÍÊim avaÍÊabhya naÍÊÀtmÀno 'lpabuddhayaÏ |
prabhavanty ugrakarmÀÉaÏ kÍayÀya jagato 'hitÀÏ ||16-9||
काममाि र ू ं दमानमदािताः ।
मोहाहीासाहावत े ऽशिचताः ु ॥१६-१०॥
kÀmam ÀÌritya duÍpÂraÎ dambhamÀnamadÀnvitÀÏ |
mohÀd gÃhÁtvÀsadgrÀhÀn pravartante 'ÌucivratÀÏ ||16-10||
िचामपिरमया े ं च लयाामपािताः ु ।
कामोपभोगपरमा एताविदित िनिताः ॥१६-११॥
cintÀm aparimeyÀÎ ca pralayÀntÀm upÀÌritÀÏ |
kÀmopabhogaparamÀ etÀvad iti niÌcitÀÏ ||16-11||
आशापाशशतैबाः कामोधपरायणाः ।
ईह कामभोगाथमायनाथसचयान
ं ्॥१६-१२॥
ÀÌÀpÀÌaÌatair baddhÀÏ kÀmakrodhaparÀyaÉÀÏ |
Áhante kÀmabhogÀrtham anyÀyenÀrthasaÎcayÀn ||16-12||
इदम मया लिमद ा मनोरथम ्।
इदमीदमिप म े भिवित पनधनम ु ्॥१६-१३॥
idam adya mayÀ labdham idaÎ prÀpsye manoratham |
idam astÁdam api me bhaviÍyati punar dhanam ||16-13||
असौ मया हतः शहिन ु े चापरानिप ।
ईरो ऽहमह ं भोगी िसो ऽह ं बलवाखी ु ॥१६-१४॥
asau mayÀ hataÏ Ìatrur haniÍye cÀparÀn api |
ÁÌvaro 'ham ahaÎ bhogÁ siddho 'haÎ balavÀn sukhÁ ||16-14||
98

ं
ं
े
ं
े
े
ं
े
आो ऽिभजनवानि को ऽो ऽि सशो मया ।
य े दाािम मोिद इानिवमोिहताः ॥१६-१५॥
ÀËhyo 'bhijanavÀn asmi ko 'nyo 'sti sadÃÌo mayÀ |
yakÍye dÀsyÀmi modiÍya ity ajÈÀnavimohitÀÏ ||16-15||
अनकिचिवाा े मोहजालसमावताः ृ ।
साः कामभोगष ु पति नरक ऽशचौ ु ॥१६-१६॥
anekacittavibhrÀntÀ mohajÀlasamÀvÃtÀÏ |
prasaktÀÏ kÀmabhogeÍu patanti narake 'Ìucau ||16-16||
आसभािवताः ा धनमानमदािताः ।
यज ेनामयै ेदनािविधपवकम
े ू ्॥१६-१७॥
ÀtmasaÎbhÀvitÀÏ stabdhÀ dhanamÀnamadÀnvitÀÏ |
yajante nÀmayajÈais te dambhenÀvidhipÂrvakam ||16-17||
अहकार ं ं बल ं दप काम ंोधं च सिताः ं ।
मामापरदहष ेे ु िषो ऽसयकाः ू ॥१६-१८॥
ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ ca saÎÌritÀÏ |
mÀm ÀtmaparadeheÍu pradviÍanto 'bhyasÂyakÀÏ ||16-18||
तानह िषतः रासारष ू े ु नराधमान ्।
िपाजमशभानासरीव ु ु े योिनषु ॥१६-१९॥
tÀn ahaÎ dviÍataÏ krÂrÀn saÎsÀreÍu narÀdhamÀn |
kÍipÀmy ajasram aÌubhÀn ÀsurÁÍv eva yoniÍu ||16-19||
आसर ु योिनमापा मढा ू जिन जिन ।
मामाैव कौय े ततो याधमा ं गितम ्॥१६-२०॥
ÀsurÁÎ yonim ÀpannÀ mÂËhÀ janmani janmani |
mÀm aprÀpyaiva kaunteya tato yÀnty adhamÀÎ gatim ||16-20||
ििवधं नरकद े ं ार ं नाशनमानः ।
कामः ोधथा लोभादतय जत
trividhaÎ narakasyedaÎ dvÀraÎ nÀÌanam ÀtmanaÏ |
kÀmaÏ krodhas tathÀ lobhas tasmÀd etat trayaÎ tyajet ||16-21||
्॥१६-२१॥
99

ं
एतैिवमः ु कौय े तमोारैििभनरः ।
आचरानः यतो े याित परा गितम
etair vimuktaÏ kaunteya tamodvÀrais tribhir naraÏ |
Àcaraty ÀtmanaÏ Ìreyas tato yÀti parÀÎ gatim ||16-22||
्॥१६-२२॥
यः शािविधम ु ृ वतत े कामकारतः ।
न स िसिमवाोित न सख ु ंन परा ंगितम
्॥१६-२३॥
yaÏ ÌÀstravidhim utsÃjya vartate kÀmakÀrataÏ |
na sa siddhim avÀpnoti na sukhaÎ na parÀÎ gatim ||16-23||
ताा ंमाण ंत े कायाकायवितौ ।
ाा शािवधानो ं कम कतिमहाहिस
ु ॥१६-२४॥
tasmÀc chÀstraÎ pramÀÉaÎ te kÀryÀkÀryavyavasthitau |
jÈÀtvÀ ÌÀstravidhÀnoktaÎ karma kartum ihÀrhasi ||16-24||
100

े
े
ु
ृ
ू
े
अजन उवाच ।
य शािविधम ु ृ यज यािताः ।
तषा े ंिना त ु का क समाहो रजमः ॥१७-१॥
arjuna uvÀca |
ye ÌÀstravidhim utsÃjya yajante ÌraddhayÀnvitÀÏ |
teÍÀÎ niÍÊhÀ tu kÀ kÃÍÉa sattvam Àho rajas tamaÏ ||17-1||
ीभगवानवाच ु ।
ििवधा भवित ा दिहना े ं सा भावजा ।
सािकी राजसी चैव तामसी चित े ता ं णु ॥१७-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
trividhÀ bhavati ÌraddhÀ dehinÀÎ sÀ svabhÀvajÀ |
sÀttvikÁ rÀjasÁ caiva tÀmasÁ ceti tÀÎ ÌÃÉu ||17-2||
सानपा ु सव ा भवित भारत ।
ामयो ऽय ं पषो ु यो यः स एव सः ॥१७-३॥
sattvÀnurÂpÀ sarvasya ÌraddhÀ bhavati bhÀrata |
ÌraddhÀmayo 'yaÎ puruÍo yo yacchraddhaÏ sa eva saÏ ||17-3||
यज ेसािका दवारािस े ं राजसाः ।
ताूतगणाा ं ेयज े तामसा जनाः ॥१७-४॥
yajante sÀttvikÀ devÀn yakÍarakÍÀÎsi rÀjasÀÏ |
pretÀn bhÂtagaÉÀÎÌ cÀnye yajante tÀmasÀ janÀÏ ||17-4||
अशािविहत ंघोर ं त ेय े तपो जनाः ।
दाहकारसयाः ं ं ु कामरागबलािताः ॥१७-५॥
aÌÀstravihitaÎ ghoraÎ tapyante ye tapo janÀÏ |
dambhÀhaÎkÀrasaÎyuktÀÏ kÀmarÀgabalÀnvitÀÏ ||17-5||
कशयः शरीर ं भताममचतसः े ।
मा ंचैवाःशरीर ंतािासरिनयान
ु ्॥१७-६॥
karÌayantaÏ ÌarÁrasthaÎ bhÂtagrÀmam acetasaÏ |
mÀÎ caivÀntaÏÌarÁrasthaÎ tÀn viddhy ÀsuraniÌcayÀn ||17-6||
101

े
ं
ं
ं
आहारिप सव ििवधो भवित ियः ।
यपथा दान ंतषा े ंभदिमम े ंणु ॥१७-७॥
ÀhÀras tv api sarvasya trividho bhavati priyaÏ |
yajÈas tapas tathÀ dÀnaÎ teÍÀÎ bhedam imaÎ ÌÃÉu ||17-7||
आयःसबलारोयसखीितिववधनाः
ु ु ।
राः िधाः िरा ा आहाराः सािकियाः ॥१७-८॥
ÀyuÏsattvabalÀrogyasukhaprÁtivivardhanÀÏ |
rasyÀÏ snigdhÀÏ sthirÀ hÃdyÀ ÀhÀrÀÏ sÀttvikapriyÀÏ ||17-8||
कलवणातीिवदािहनः
ु ।
आहारा राजसा े ःखशोकामयदाः ॥१७-९॥
kaÊvamlalavaÉÀtyuÍÉatÁkÍÉarÂkÍavidÀhinaÏ |
ÀhÀrÀ rÀjasasyeÍÊÀ duÏkhaÌokÀmayapradÀÏ ||17-9||
यातयाम ंगतरस ंपित ू पयिषत ु ंच यत ्।
उिमिप चाम े ंभोजन ंतामसियम
्॥१७-१०॥
yÀtayÀmaÎ gatarasaÎ pÂti paryuÍitaÎ ca yat |
ucchiÍÊam api cÀmedhyaÎ bhojanaÎ tÀmasapriyam ||17-10||
अफलाकाििभयो िविधो य इते ।
यमवित े े मनः समाधाय स सािकः ॥१७-११॥
aphalÀkÀÇkÍibhir yajÈo vidhidÃÍÊo ya ijyate |
yaÍÊavyam eveti manaÏ samÀdhÀya sa sÀttvikaÏ ||17-11||
अिभसधाय त ु फल दाथमिप चैव यत ्।
इत भरते त ंय ंिवि राजसम ्॥१७-१२॥
abhisaÎdhÀya tu phalaÎ dambhÀrtham api caiva yat |
ijyate bharataÌreÍÊha taÎ yajÈaÎ viddhi rÀjasam ||17-12||
िविधहीनमसृा महीनमदिणम ्।
ािवरिहत ंय ंतामस ंपिरचते ॥१७-१३॥
vidhihÁnam asÃÍÊÀnnaÎ mantrahÁnam adakÍiÉam |
ÌraddhÀvirahitaÎ yajÈaÎ tÀmasaÎ paricakÍate ||17-13||
102

े
े
दविजगापजन े ु ू ं शौचमाजवम ्।
चयमिहसा ं च शारीर ं तप उते ॥१७-१४॥
devadvijaguruprÀjÈapÂjanaÎ Ìaucam Àrjavam |
brahmacaryam ahiÎsÀ ca ÌÀrÁraÎ tapa ucyate ||17-14||
अनगकर ु े ं वा ंस ंियिहत ंच यत ्।
ाायासन ंचैव वाय ंतप उते ॥१७-१५॥
anudvegakaraÎ vÀkyaÎ satyaÎ priyahitaÎ ca yat |
svÀdhyÀyÀbhyasanaÎ caiva vÀÇmayaÎ tapa ucyate ||17-15||
मनःसादः सौ ं मौनमािविनहः ।
भावसशििर ं ु तपो मानसमत ु ॥१७-१६॥
manaÏprasÀdaÏ saumyatvaÎ maunam ÀtmavinigrahaÏ |
bhÀvasaÎÌuddhir ity etat tapo mÀnasam ucyate ||17-16||
या परया त ं तपििवधं नरैः ।
अफलाकाििभयैः ुंे सािक पिरचत ॥१७-१७॥
ÌraddhayÀ parayÀ taptaÎ tapas tat trividhaÎ naraiÏ |
aphalÀkÀÇkÍibhir yuktaiÏ sÀttvikaÎ paricakÍate ||17-17||
सारमानपजाथ ू तपो दन े चैव यत ्।
ियत े तिदह ो ं राजस ंचलमवम
ु ्॥१७-१८॥
satkÀramÀnapÂjÀrthaÎ tapo dambhena caiva yat |
kriyate tad iha proktaÎ rÀjasaÎ calam adhruvam ||17-18||
मढाहणानो ू े यीडया ियत े तपः ।
परोादनाथ वा तामसमदातम ु ्॥१७-१९॥
mÂËhagrÀheÉÀtmano yat pÁËayÀ kriyate tapaÏ |
parasyotsÀdanÀrthaÎ vÀ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-19||
दातिमित यान ं दीयत ेऽनपकािरण
ु े।
दश े ेकाल े च पा ेच तान ंसािक ं तम ृ ्॥१७-२०॥
dÀtavyam iti yad dÀnaÎ dÁyate 'nupakÀriÉe |
deÌe kÀle ca pÀtre ca tad dÀnaÎ sÀttvikaÎ smÃtam ||17-20||
103

े
ु
े
े
य ुपकाराथ ु फलमिय ु वा पनः ु ।
दीयत े च पिरि ंतान ंराजस ंतम
ृ ्॥१७-२१॥
yat tu pratyupakÀrÀrthaÎ phalam uddiÌya vÀ punaÏ |
dÁyate ca parikliÍÊaÎ tad dÀnaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||17-21||
अदशकाल े े यानमपा े दीयते।
असतमवात ृ ं तामसमदातम ु ्॥१७-२२॥
adeÌakÀle yad dÀnam apÀtrebhyaÌ ca dÁyate |
asatkÃtam avajÈÀtaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||17-22||
ओ ं तिदित िनदशो णििवधः तः ृ ।
ाणान े वदा े या िविहताः परा ु ॥१७-२३॥
oÎ tat sad iti nirdeÌo brahmaÉas trividhaÏ smÃtaÏ |
brÀhmaÉÀs tena vedÀÌ ca yajÈÀÌ ca vihitÀÏ purÀ ||17-23||
तादोिमदा यदानतपःियाः ।
वत े िवधानोाः सतत ं वािदनाम ्॥१७-२४॥
tasmÀd om ity udÀhÃtya yajÈadÀnatapaÏkriyÀÏ |
pravartante vidhÀnoktÀÏ satataÎ brahmavÀdinÀm ||17-24||
तिदनिभसधाय ं फल ं यतपःियाः ।
दानिया िविवधाः िय मोकाििभः ॥१७-२५॥
tad ity anabhisaÎdhÀya phalaÎ yajÈatapaÏkriyÀÏ |
dÀnakriyÀÌ ca vividhÀÏ kriyante mokÍakÀÇkÍibhiÏ ||17-25||
साव ेसाधभाव ु ेच सिदतयत े ु े।
श कमिण तथा सः पाथ यत
ु ॥१७-२६॥
sadbhÀve sÀdhubhÀve ca sad ity etat prayujyate |
praÌaste karmaÉi tathÀ sacchabdaÏ pÀrtha yujyate ||17-26||
य ेतपिस दान ेच िितः सिदित चोते।
कम चैव तदथय ं सिदवािभधीयत े े॥१७-२७॥
yajÈe tapasi dÀne ca sthitiÏ sad iti cocyate |
karma caiva tadarthÁyaÎ sad ity evÀbhidhÁyate ||17-27||
104

अया त ंद ंतप ंकत ृ ंच यत ्।
असिदत ु ेपाथ न च त े नो इह ॥१७-२८॥
aÌraddhayÀ hutaÎ dattaÎ tapas taptaÎ kÃtaÎ ca yat |
asad ity ucyate pÀrtha na ca tat pretya no iha ||17-28||
105

ं
ु
ं
अजन उवाच ।
सास महाबाहो तिमािम विदतम े ु ्।
ाग च षीकश े पृथिशिनषदन े ू ॥१८-१॥
arjuna uvÀca |
saÎnyÀsasya mahÀbÀho tattvam icchÀmi veditum |
tyÀgasya ca hÃÍÁkeÌa pÃthak keÌiniÍÂdana ||18-1||
ीभगवानवाच ु ।
कााना ंकमणा ंास ंसास ं ंकवयो िवः ।
सवकमफलाग ं ााग ं िवचणाः ॥१८-२॥
ÌrÁbhagavÀn uvÀca |
kÀmyÀnÀÎ karmaÉÀÎ nyÀsaÎ saÎnyÀsaÎ kavayo viduÏ |
sarvakarmaphalatyÀgaÎ prÀhus tyÀgaÎ vicakÍaÉÀÏ ||18-2||
ा ं दोषविदक ेेकम ामनीिषणः
।
यदानतपःकम न ािमित चापरे ॥१८-३॥
tyÀjyaÎ doÍavad ity eke karma prÀhur manÁÍiÉaÏ |
yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyam iti cÀpare ||18-3||
िनय ं ण ु म ेत ाग े भरतसम ।
ागो िह पषा ु ििवधः सकीिततः ं ॥१८-४॥
niÌcayaÎ ÌÃÉu me tatra tyÀge bharatasattama |
tyÀgo hi puruÍavyÀghra trividhaÏ saÎprakÁrtitaÏ ||18-4||
यदानतपःकम न ा ं कायमव े तत ्।
यो दान तपैव पावनािन मनीिषणाम ्॥१८-५॥
yajÈadÀnatapaÏkarma na tyÀjyaÎ kÀryam eva tat |
yajÈo dÀnaÎ tapaÌ caiva pÀvanÀni manÁÍiÉÀm ||18-5||
एतािप त ु कमािण स ं ा फलािन च ।
कतानीित म े पाथ िनित ं मतममम ु ्॥१८-६॥
etÀny api tu karmÀÉi saÇgaÎ tyaktvÀ phalÀni ca |
kartavyÀnÁti me pÀrtha niÌcitaÎ matam uttamam ||18-6||
106

ं
ु
े
ु
े
ृ
ं
े
े
िनयत त ु सासः ं कमणो नोपपते ।
मोहा पिरागामसः पिरकीिततः ॥१८-७॥
niyatasya tu saÎnyÀsaÏ karmaÉo nopapadyate |
mohÀt tasya parityÀgas tÀmasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-7||
ःखिमव े यम कायशभयाजत े े ्।
स का ृ राजस ंाग ंनैव ागफल ं लभते ्॥१८-८॥
duÏkham ity eva yat karma kÀyakleÌabhayÀt tyajet |
sa kÃtvÀ rÀjasaÎ tyÀgaÎ naiva tyÀgaphalaÎ labhet ||18-8||
कायिमव यम िनयत ियत ऽजनु ।
स ं ा फल ं चैव स ागः सािको मतः ॥१८-९॥
kÀryam ity eva yat karma niyataÎ kriyate 'rjuna |
saÇgaÎ tyaktvÀ phalaÎ caiva sa tyÀgaÏ sÀttviko mataÏ ||18-9||
न े कशल ं कम कशल े नानषत ु े।
ागी ससमािवो मधावी े िछसशयः ं ॥१८-१०॥
na dveÍÊy akuÌalaÎ karma kuÌale nÀnuÍajjate |
tyÀgÁ sattvasamÀviÍÊo medhÀvÁ chinnasaÎÌayaÏ ||18-10||
न िह दहभता ृ श ं ंु कमायशषतः ।
य ु कमफलागी स ागीिभधीयते ॥१८-११॥
na hi dehabhÃtÀ ÌakyaÎ tyaktuÎ karmÀÉy aÌeÍataÏ |
yas tu karmaphalatyÀgÁ sa tyÀgÁty abhidhÁyate ||18-11||
अिनिम ंिम ंच ििवधं कमणः फलम ्।
भवािगना ं े न त ु सािसना ं ं िचत ्॥१८-१२॥
aniÍÊam iÍÊaÎ miÌraÎ ca trividhaÎ karmaÉaÏ phalam |
bhavaty atyÀginÀÎ pretya na tu saÎnyÀsinÀÎ kva cit ||18-12||
पैतािन महाबाहो कारणािन िनबोध मे ।
सा ेकता ेोािन िसय ेसवकमणाम
्॥१८-१३॥
paÈcaitÀni mahÀbÀho kÀraÉÀni nibodha me |
sÀÎkhye kÃtÀnte proktÀni siddhaye sarvakarmaÉÀm ||18-13||
107

ं
े
ं
ं
ं
ं
े
ं
ं
अिधान तथा कता करण च पृथिवधम ्।
िविवधा पृथा े दैव ं चैवा पमम ्॥१८-१४॥
adhiÍÊhÀnaÎ tathÀ kartÀ karaÉaÎ ca pÃthagvidham |
vividhÀÌ ca pÃthakceÍÊÀ daivaÎ caivÀtra paÈcamam ||18-14||
शरीरवानोिभयम ारभत े नरः ।
ा ंवा िवपरीत ंवा पैत ेत हतवः े ॥१८-१५॥
ÌarÁravÀÇmanobhir yat karma prÀrabhate naraÏ |
nyÀyyaÎ vÀ viparÁtaÎ vÀ paÈcaite tasya hetavaÏ ||18-15||
तैव ंसित कतारमाान ंकवल े ं त ु यः ।
पयकतबिा ृ ु स पयित मितः ॥१८-१६॥
tatraivaÎ sati kartÀram ÀtmÀnaÎ kevalaÎ tu yaÏ |
paÌyaty akÃtabuddhitvÀn na sa paÌyati durmatiÏ ||18-16||
य नाहकतो ंृ भावो बिय ु न िलते ।
हािप स इमाोका हि न िनबते ॥१८-१७॥
yasya nÀhaÎkÃto bhÀvo buddhir yasya na lipyate |
hatvÀpi sa imÀÎl lokÀn na hanti na nibadhyate ||18-17||
ान य े पिराता ििवधा कमचोदना ।
करण ंकम कतित ििवधः कमसहः ं ॥१८-१८॥
jÈÀnaÎ jÈeyaÎ parijÈÀtÀ trividhÀ karmacodanÀ |
karaÉaÎ karma karteti trividhaÏ karmasaÎgrahaÏ ||18-18||
ानं कम च कता च िधव ै गणभदतः ु े ।
ोत गणसान ु ं यथावण ु तािप ॥१८-१९॥
jÈÀnaÎ karma ca kartÀ ca tridhaiva guÉabhedataÏ |
procyate guÉasaÎkhyÀne yathÀvac chÃÉu tÀny api ||18-19||
सवभतष ू े ु यने ैक ं भावमयमीते।
अिवभ िवभष े ु तान िवि सािकम ्॥१८-२०॥
sarvabhÂteÍu yenaikaÎ bhÀvam avyayam ÁkÍate |
avibhaktaÎ vibhakteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi sÀttvikam ||18-20||
108

े
ु
ू
े
ु
ं
ं
े
े
े
ृ
े
े
पृथन े त ु यान ं नानाभावाथिवधान ृ ्।
वि सवष भतष तान िवि राजसम ्॥१८-२१॥
pÃthaktvena tu yaj jÈÀnaÎ nÀnÀbhÀvÀn pÃthagvidhÀn |
vetti sarveÍu bhÂteÍu taj jÈÀnaÎ viddhi rÀjasam ||18-21||
य ु कवदकिाय ृ े समहैतकम ु ्।
अताथवद ं च तामसमदातम ु ्॥१८-२२॥
yat tu kÃtsnavad ekasmin kÀrye saktam ahaitukam |
atattvÀrthavad alpaÎ ca tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-22||
िनयत सरिहतमरागषतः कतम ्।
अफलना ु कम यािकमत ु ॥१८-२३॥
niyataÎ saÇgarahitam arÀgadveÍataÏ kÃtam |
aphalaprepsunÀ karma yat tat sÀttvikam ucyate ||18-23||
य ु कामना े ु कम साहकारण ं े वा पनः ु ।
ियत े बलायास ं ताजसमदातम ु ्॥१८-२४॥
yat tu kÀmepsunÀ karma sÀhaÎkÀreÉa vÀ punaÏ |
kriyate bahulÀyÀsaÎ tad rÀjasam udÀhÃtam ||18-24||
अनब ु ंय ंिहसामनप ं े च पौषम ्।
मोहादारत कम यामसमत ु ॥१८-२५॥
anubandhaÎ kÍayaÎ hiÎsÀm anapekÍya ca pauruÍam |
mohÀd Àrabhyate karma yat tat tÀmasam ucyate ||18-25||
मसो ु ऽनहवादी ं धाहसमितः
ृ ु ।
िसिसोिनिवकारः कता सािक उते ॥१८-२६॥
muktasaÇgo 'nahaÎvÀdÁ dhÃtyutsÀhasamanvitaÏ |
siddhyasiddhyor nirvikÀraÏ kartÀ sÀttvika ucyate ||18-26||
रागी कमफलो े ु िहसाको ं ऽशिचः ु ।
हषशोकाितः कता राजसः पिरकीिततः ॥१८-२७॥
rÀgÁ karmaphalaprepsur lubdho hiÎsÀtmako 'ÌuciÏ |
harÍaÌokÀnvitaÏ kartÀ rÀjasaÏ parikÁrtitaÏ ||18-27||
109

ु
ू
ु
े
ु
ु
अयः ु ाकतः ृ ः शठो नैकितको ृ ऽलसः ।
िवषादी दीघसी च कता तामस उते ॥१८-२८॥
ayuktaÏ prÀkÃtaÏ stabdhaÏ ÌaÊho naikÃtiko 'lasaÏ |
viÍÀdÁ dÁrghasÂtrÁ ca kartÀ tÀmasa ucyate ||18-28||
बभद ंधतैव ृ े गणतििवधं ु ण ।
ोमानमशषण े े पृथन े धनजय ं ॥१८-२९॥
buddher bhedaÎ dhÃteÌ caiva guÉatas trividhaÎ ÌÃÉu |
procyamÀnam aÌeÍeÉa pÃthaktvena dhanaÎjaya ||18-29||
वि ृ ंच िनवि ृ ंच कायाकाय भयाभये ।
ब ंमो ंच या वि े बिः ु सा पाथ सािकी ॥१८-३०॥
pravÃttiÎ ca nivÃttiÎ ca kÀryÀkÀrye bhayÀbhaye |
bandhaÎ mokÍaÎ ca yÀ vetti buddhiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-30||
यया धममधम च काय चाकायमव े च ।
अयथावजानाित बिः ु सा पाथ राजसी ॥१८-३१॥
yayÀ dharmam adharmaÎ ca kÀryaÎ cÀkÀryam eva ca |
ayathÀvat prajÀnÀti buddhiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-31||
अधम धमिमित या मत े तमसावता ृ ।
सवाथािपरीता ं बिः ु सा पाथ तामसी
॥१८-३२॥
adharmaÎ dharmam iti yÀ manyate tamasÀvÃtÀ |
sarvÀrthÀn viparÁtÀÎÌ ca buddhiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-32||
धा ृ यया धारयत ेमनःाणियि
े याः ।
योगनािभचािरया े धितः ृ सा पाथ सािकी ॥१८-३३॥
dhÃtyÀ yayÀ dhÀrayate manaÏprÀÉendriyakriyÀÏ |
yogenÀvyabhicÀriÉyÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha sÀttvikÁ ||18-33||
यया त धमकामाथाा ृ धारयत े ऽजन
।
सन े फलाकाी धितः ृ सा पाथ राजसी ॥१८-३४॥
yayÀ tu dharmakÀmÀrthÀn dhÃtyÀ dhÀrayate 'rjuna |
prasaÇgena phalÀkÀÇkÍÁ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha rÀjasÁ ||18-34||
110

े
े
े
ं
े
ु
े
यया ंभय ंशोक ं िवषाद ंमदमव े च ।
न िवमित ु मधा धितः ृ सा पाथ तामसी ॥१८-३५॥
yayÀ svapnaÎ bhayaÎ ÌokaÎ viÍÀdaÎ madam eva ca |
na vimuÈcati durmedhÀ dhÃtiÏ sÀ pÀrtha tÀmasÁ ||18-35||
सख ु ं िदान ििवधं ण ु म े भरतषभ ।
अासामत े य ःखा ं च िनगित ॥१८-३६॥
sukhaÎ tv idÀnÁÎ trividhaÎ ÌÃÉu me bharatarÍabha |
abhyÀsÀd ramate yatra duÏkhÀntaÎ ca nigacchati ||18-36||
यद ेिवषिमव पिरणाम ेऽमृतोपमम
्।
तख ु ंसािक ं ोमाबिसादजम ु ्॥१८-३७॥
yat tadagre viÍam iva pariÉÀme 'mÃtopamam |
tat sukhaÎ sÀttvikaÎ proktam ÀtmabuddhiprasÀdajam ||18-37||
िवषयियसयोगाद ऽमृतोपमम ्।
पिरणाम िवषिमव तुख ंराजस ंतम
ृ ्॥१८-३८॥
viÍayendriyasaÎyogÀd yat tadagre 'mÃtopamam |
pariÉÀme viÍam iva tat sukhaÎ rÀjasaÎ smÃtam ||18-38||
यद चानब ु च सख ु ं मोहनमानः ।
िनालमादो ं तामसमदातम ु ्॥१८-३९॥
yad agre cÀnubandhe ca sukhaÎ mohanam ÀtmanaÏ |
nidrÀlasyapramÀdotthaÎ tat tÀmasam udÀhÃtam ||18-39||
न तदि पृिथा ं वा िदिव दवष े े ु वा पनः ु ।
स ंकितजैम ृ ं यदिभः े ाििभगणैः ु ॥१८-४०॥
na tad asti pÃthivyÀÎ vÀ divi deveÍu vÀ punaÏ |
sattvaÎ prakÃtijair muktaÎ yad ebhiÏ syÀt tribhir guÉaiÏ ||18-40||
ाणियिवशा ंशाणा ू ंच परतप ं ।
कमािण िवभािन भावभवैगणैः ु ॥१८-४१॥
brÀhmaÉakÍatriyaviÌÀÎ ÌÂdrÀÉÀÎ ca paraÎtapa |
karmÀÉi pravibhaktÀni svabhÀvaprabhavair guÉaiÏ ||18-41||
111

ु
ं
े
शमो दमपः शौच ािराजवमव े च ।
ान ंिवानमाि ंकम भावजम ्॥१८-४२॥
Ìamo damas tapaÏ ÌaucaÎ kÍÀntir Àrjavam eva ca |
jÈÀnaÎ vijÈÀnam ÀstikyaÎ brahmakarma svabhÀvajam ||18-42||
शौय तजो े धितदा ृ ं य ु ेचापलायनम
्।
दानमीरभाव कम भावजम ्॥१८-४३॥
ÌauryaÎ tejo dhÃtir dÀkÍyaÎ yuddhe cÀpy apalÀyanam |
dÀnam ÁÌvarabhÀvaÌ ca kÍatrakarma svabhÀvajam ||18-43||
किषगोरवािण ृ ंवैयकम भावजम ्।
पिरचयाक ं कम शािप ू भावजम ्॥१८-४४॥
kÃÍigorakÍyavÀÉijyaÎ vaiÌyakarma svabhÀvajam |
paricaryÀtmakaÎ karma ÌÂdrasyÀpi svabhÀvajam ||18-44||
े ेकमयिभरतः सिसि ं ं लभत ेनरः
।
कमिनरतः िसि ं यथा िवित तणु ॥१८-४५॥
sve sve karmaÉy abhirataÏ saÎsiddhiÎ labhate naraÏ |
svakarmanirataÏ siddhiÎ yathÀ vindati tac chÃÉu ||18-45||
यतः विभताना ृ ू ंयन सविमद ंततम
्।
कमणा तम िसि ं िवित मानवः ॥१८-४६॥
yataÏ pravÃttir bhÂtÀnÀÎ yena sarvam idaÎ tatam |
svakarmaÉÀ tam abhyarcya siddhiÎ vindati mÀnavaÏ ||18-46||
याधम े िवगणः ु परधमानि ु तात ्।
भाविनयत ं कम कवाोित िकिषम ्॥१८-४७॥
ÌreyÀn svadharmo viguÉaÏ paradharmÀt svanuÍÊhitÀt |
svabhÀvaniyataÎ karma kurvan nÀpnoti kilbiÍam ||18-47||
सहज ं कम कौय े सदोषमिप न जते ्।
सवारा िह दोषण े धमनाििरवावताः
ू े ृ ॥१८-४८॥
sahajaÎ karma kaunteya sadoÍam api na tyajet |
sarvÀrambhÀ hi doÍeÉa dhÂmenÀgnir ivÀvÃtÀÏ ||18-48||
112

ं
ु
ु
ं
असबिः ु सव िजताा िवगतृहः ।
न ैिसि ंपरमा ंसासनािधगित
ं े ॥१८-४९॥
asaktabuddhiÏ sarvatra jitÀtmÀ vigataspÃhaÏ |
naiÍkarmyasiddhiÎ paramÀÎ saÎnyÀsenÀdhigacchati ||18-49||
िसि ाो यथा तथाोित िनबोध मे ।
समासने ैव कौय े िना ान या परा ॥१८-५०॥
siddhiÎ prÀpto yathÀ brahma tathÀpnoti nibodha me |
samÀsenaiva kaunteya niÍÊhÀ jÈÀnasya yÀ parÀ ||18-50||
बा ु िवशया ु यो ु धाान ृ ं िनय च ।
शादीिषयाा ं रागषौ े द ु च ॥१८-५१॥
buddhyÀ viÌuddhayÀ yukto dhÃtyÀtmÀnaÎ niyamya ca |
ÌabdÀdÁn viÍayÀÎs tyaktvÀ rÀgadveÍau vyudasya ca ||18-51||
िविवसवी े लाशी यतवाायमानसः ।
ानयोगपरो िन ंवैराय ंसमपाितः
ु ॥१८-५२॥
viviktasevÁ laghvÀÌÁ yatavÀkkÀyamÀnasaÏ |
dhyÀnayogaparo nityaÎ vairÀgyaÎ samupÀÌritaÏ ||18-52||
अहकार ं ं बल ं दप काम ंोधं पिरहम ्।
िवम ु िनममः शाो भयाय ू कते ॥१८-५३॥
ahaÎkÀraÎ balaÎ darpaÎ kÀmaÎ krodhaÎ parigraham |
vimucya nirmamaÏ ÌÀnto brahmabhÂyÀya kalpate ||18-53||
भतः ू साा न शोचित न काित ।
समः सवष भतष ू े मि लभत ेपराम
्॥१८-५४॥
brahmabhÂtaÏ prasannÀtmÀ na Ìocati na kÀÇkÍati |
samaÏ sarveÍu bhÂteÍu madbhaktiÎ labhate parÀm ||18-54||
भा मामिभजानाित यावााि ततः ।
ततो मा ं ततो ाा िवशत े तदनरम ्॥१८-५५॥
bhaktyÀ mÀm abhijÀnÀti yÀvÀn yaÌ cÀsmi tattvataÏ |
tato mÀÎ tattvato jÈÀtvÀ viÌate tadanantaram ||18-55||
113

े
ु
ं
ं
े
सवकमायिप सदा कवाणो ु मपायः ।
मसादादवाोित शात पदमयम ्॥१८-५६॥
sarvakarmÀÉy api sadÀ kurvÀÉo madvyapÀÌrayaÏ |
matprasÀdÀd avÀpnoti ÌÀÌvataÎ padam avyayam ||18-56||
चतसा े सवकमािण मिय स ं मरः ।
बियोगमपाि ु ु मिः सतत ं भव ॥१८-५७॥
cetasÀ sarvakarmÀÉi mayi saÎnyasya matparaÏ |
buddhiyogam upÀÌritya maccittaÏ satataÎ bhava ||18-57||
मिः सवगािण मसादािरिस ।
अथ चमहकारा े ं ोिस िवनिस ॥१८-५८॥
maccittaÏ sarvadurgÀÉi matprasÀdÀt tariÍyasi |
atha cet tvam ahaÎkÀrÀn na ÌroÍyasi vinaÇkÍyasi ||18-58||
यदहकारमाि न यो इित मसे ।
िमैष वसाय े किता ृ ं िनयोित ॥१८-५९॥
yad ahaÎkÀram ÀÌritya na yotsya iti manyase |
mithyaiÍa vyavasÀyas te prakÃtis tvÀÎ niyokÍyati ||18-59||
भावजन े कौय े िनबः न े कमणा ।
कत निस े योहािरवशो ऽिप तत ्॥१८-६०॥
svabhÀvajena kaunteya nibaddhaÏ svena karmaÉÀ |
kartuÎ necchasi yan mohÀt kariÍyasy avaÌo 'pi tat ||18-60||
ईरः सवभताना ू ं श े ेऽजन ु ितित ।
ामयवभतािन ू याढािन मायया ॥१८-६१॥
ÁÌvaraÏ sarvabhÂtÀnÀÎ hÃddeÌe 'rjuna tiÍÊhati |
bhrÀmayan sarvabhÂtÀni yantrÀrÂËhÀni mÀyayÀ ||18-61||
तमव शरण ं ग सवभावन भारत ।
तसादारा ंशाि ंान ंािस शातम ्॥१८-६२॥
tam eva ÌaraÉaÎ gaccha sarvabhÀvena bhÀrata |
tatprasÀdÀt parÀÎ ÌÀntiÎ sthÀnaÎ prÀpsyasi ÌÀÌvatam ||18-62||
114

ू
े
े
े
ं
ू
इित त े ानमाात ंगातर ु ु ं मया ।
िवमृयैतदशषण े े यथिस े तथा क ु ॥१८-६३॥
iti te jÈÀnam ÀkhyÀtaÎ guhyÀd guhyataraÎ mayÀ |
vimÃÌyaitad aÌeÍeÉa yathecchasi tathÀ kuru ||18-63||
सवगतम ु ंभयः ण ु म े परम ंवचः
।
इो ऽिस म ेढिमित ततो वािम त ेिहतम
्॥१८-६४॥
sarvaguhyatamaÎ bhÂyaÏ ÌÃÉu me paramaÎ vacaÏ |
iÍÊo 'si me dÃËham iti tato vakÍyÀmi te hitam ||18-64||
मना भव मो माजी मा नमु ।
मामवैिस े स ं त ेितजान ेियो ऽिस मे॥१८-६५॥
manmanÀ bhava madbhakto madyÀjÁ mÀÎ namaskuru |
mÀm evaiÍyasi satyaÎ te pratijÀne priyo 'si me ||18-65||
सवधमािर मामक े ं शरण ं ज ।
अह ं ा सवपापो े मोियािम मा शचः ु ॥१८-६६॥
sarvadharmÀn parityajya mÀm ekaÎ ÌaraÉaÎ vraja |
ahaÎ tvÀ sarvapÀpebhyo mokÍayiÍyÀmi mÀ ÌucaÏ ||18-66||
इद ं त े नातपाय नाभाय कदा चन ।
न चाशषव ु ू े वा ंन च मा ं यो ऽसयित ॥१८-६७॥
idaÎ te nÀtapaskÀya nÀbhaktÀya kadÀ cana |
na cÀÌuÌrÂÍave vÀcyaÎ na ca mÀÎ yo 'bhyasÂyati ||18-67||
य इद ंपरम ंग ु ंमिभधाित
े ।
भि ं मिय परा ंका ृ मामवैसशयः े ं ॥१८-६८॥
ya idaÎ paramaÎ guhyaÎ madbhakteÍv abhidhÀsyati |
bhaktiÎ mayi parÀÎ kÃtvÀ mÀm evaiÍyaty asaÎÌayaÏ ||18-68||
न च तानुष ु कि ियकमः ृ ।
भिवता न च म तादः ियतरो भिव ु ॥१८-६९॥
na ca tasmÀn manuÍyeÍu kaÌ cin me priyakÃttamaÏ |
bhavitÀ na ca me tasmÀd anyaÏ priyataro bhuvi ||18-69||
115

ं
ु
ं
ं
ं
ं
ं
अत े ेच य इम ंध सवादमावयोः ं ।
ानयन े तनाहिमः े ािमित म े मितः ॥१८-७०॥
adhyeÍyate ca ya imaÎ dharmyaÎ saÎvÀdam ÀvayoÏ |
jÈÀnayajÈena tenÀham iÍÊaÏ syÀm iti me matiÏ ||18-70||
ावाननसय ू णयादिप ु यो नरः ।
सो ऽिप मः ु शभाोकाायायकमणाम
ु ं ु ु ्॥१८-७१॥
ÌraddhÀvÀn anasÂyaÌ ca ÌÃÉuyÀd api yo naraÏ |
so 'pi muktaÏ ÌubhÀÎl lokÀn prÀpnuyÀt puÉyakarmaÉÀm ||18-71||
किदतत े ु ं पाथ यैकाण े चतसा े ।
किदानसमोहः न े धनजय ॥१८-७२॥
kaccid etac chrutaÎ pÀrtha tvayaikÀgreÉa cetasÀ |
kaccid ajÈÀnasaÎmohaÏ pranaÍÊas te dhanaÎjaya ||18-72||
अजन उवाच ।
नो मोहः ितला ृ सादायातु ।
ितो ऽि गतसदहः े किर े वचन तव ॥१८-७३॥
arjuna uvÀca |
naÍÊo mohaÏ smÃtir labdhÀ tvatprasÀdÀn mayÀcyuta |
sthito 'smi gatasaÎdehaÏ kariÍye vacanaÎ tava ||18-73||
सजय ं उवाच ।
इह ं वासदव ु े पाथ च महानः ।
सवादिमममौषमत ु रोमहषणम ्॥१८-७४॥
saÎjaya uvÀca |
ity ahaÎ vÀsudevasya pÀrthasya ca mahÀtmanaÏ |
saÎvÀdam imam aÌrauÍam adbhutaÎ romaharÍaÉam ||18-74||
ाससादातवानतमह ु े ु ं परम ्।
योग ं योगरााााथयतः े ृ यम ्॥१८-७५॥
vyÀsaprasÀdÀc chrutavÀn etad guhyam ahaÎ param |
yogaÎ yogeÌvarÀt kÃÍÉÀt sÀkÍÀt kathayataÏ svayam ||18-75||
116

राज ं ृ स ं ृ सवादिमममतम ं ु ्।
कशवाजनयोः े ु पय ु ं ािम च ममः ु ु ॥१८-७६॥
rÀjan saÎsmÃtya saÎsmÃtya saÎvÀdam imam adbhutam |
keÌavÀrjunayoÏ puÉyaÎ hÃÍyÀmi ca muhur muhuÏ ||18-76||
त स ं ृ स ं ृ पमत ु ंहरःे ।
िवयो म े महााजािम च पनः ु पनः ु ॥१८-७७॥
tac ca saÎsmÃtya saÎsmÃtya rÂpam atyadbhutaÎ hareÏ |
vismayo me mahÀn rÀjan hÃÍyÀmi ca punaÏ punaÏ ||18-77||
य योगरः े को ृ य पाथ धनधरः ु ।
त ीिवजयो भितवा ू ु नीितमितमम ॥१८-७८॥
yatra yogeÌvaraÏ kÃÍÉo yatra pÀrtho dhanurdharaÏ |
tatra ÌrÁr vijayo bhÂtir dhruvÀ nÁtir matir mama ||18-78||
To search for diacritics, press ALT key and enter 0 + code on numerical keypad,
e.g. to search for À, press ALT key, keep it pressed, and enter 0192 on num pad.
192 193 194 195 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207
À Á Â Ã Å Æ Ç È É Ê Ë Ì Í Î Ï
The Devanagari text was typeset in 24 point "Sanskrit 2003" on 32 point body.
http://www.sanskritweb.de
117