From Report to Court - Somali - Rights of Women

ASHTAKADA ILAA MAXKAMADDA Buug loogu talagalay dadka ka badbaada xadgudubka galmada 

SOMALI 

Ashtakada Ilaa Maxkamadda 

Buug loogu talagalay dadka ka badbaada xadgudubka 

galmada 

Cathy Halloran 

1


SOMALI 

Xuquuqda Dumarku waa urur sal adag oo kobcaya faa’iido doona ahayn una shaqaynaya 

wargelinta, waxbaridda iyo awoodgelinta dumarka dhinaca sharciga iyo xuquuqdooda sharciyeed. 

Ururku wuxuu ku bixiyaa telefoonka adeeg talobixin sharciga ah oo bilaasha, wuxuu kaluu soo 

saaraa qoraalo ku saabsan xuquuqda sharci ee dumarka. Xuquuqda Dumarku waxay khabiir ku 

tahay sharciga qoyska, burburka xiriirada, xadgudubyada galmada iyo qoyska waxayna 

qabanqaabiyaan shirar iyo tababaro looga hadlayo arimahan. Ururka waxaa maalgeliya Xiriirka 

Dawladda London iyo Sanduuqa Big Lottery. 

Sharciga lagu soo bandhigay Warbixintani waa sax ilaa iyo taariikhda 1da December 2004. 

Rights of Women 

52-54 Featherstone Street 

London 

EC1Y 8RT 

Khadka caawinada Guud 020 7251 6577 

(wuxuu furan yahay Talaado - Khamiis 2-4pm and 7-9pm, 

Jimcaha 12-2pm) 

Khadka caawinada Xadgudubka Galmada 020 7251 8887 

(wuxuu furan yahay Isniin 11am-1pm iyo 

Talaado 10am-12noon) 

Khadka Maamulka 020 7251 6575/6 

Telefoonka qoraalka 020 7490 2562 

Fakiska 020 7490 5377 

Email info@row.org.uk 

© Rights of Women, 2004 

Xuquuqda daabacaadu way xifdisan tahay. Dib looma soo saari kari qayb ka mida daabacaadan, 

lama gelin karo nidaamka wax lagu kaydiyo qaabna looma gudbin karo, iyadoon fasax laga helin 

daabacaha. 

Si aad u hesho nuqulo daabacaadan ah, fadlan la xiriir Xuquuqda Dumarka. 

Wixii akhbaar dheeraad ah ee ku saabsan Xuquuqda Dumarka, riix www.rightsofwomen.org.uk 

2


SOMALI 

Ashtakada Ilaa Maxkamadda 

Buug loogu talagalay dadka ka 

badbaada xadgudubka galmada 

Cathy Halloran 

3


SOMALI 

TUSMADA 

1. HORUDHAC...................................................... 6 5. MARKAAD GARANAYSID QOFKA KU 

1. 1 HORUDHAC....................................................... 6 FARAXUMEEYEY ................................................ 21 

1.2 DHIBAATOOYINKA KUFSIGA ............................ 6 5.1 XADGUDUBKA GALMADA QOFKA AAD RAFIIQA 

TIHIIN................................................................21 

1.3 XAFIISKA ARIMAHA GUDAHA........................... 6 

1.4 XUQUUQDA DUMARKA ..................................... 7 

1.5 UNUGA BAARISTA XADGUDUBKA CARUURTA 

IYO DUMARKA (CWASU).................................. 7 

1.6 QORAAGA .......................................................... 7 

1.7 SHARCIGA.......................................................... 7 

1.8 BUUGAN ............................................................. 7 

Qaybta A - Nidaamada Boliiska 

2. ASHTAKADA..................................................... 9 

2.1 GO’AANSO.......................................................... 9 

2.2 QOF KU TAAGEERA .......................................... 9 

2.3 XUQUUQDAADA INAAN LAGU SHEEGIN....... 10 

2.4 SABABAHA ASHTAKADA QAARKOOD........... 10 

2.5 TALAABADA U HORAYSA ............................... 10 

2.6 SI LOO ILAALIYO CADAYMAHA ISKUDAY 

INAADAN ......................................................... 11 

5.2 XADGUDUBKA GALMADA QOFKA AAD 

GARANAYSID ..................................................21 

5.3 HADDAAD TAHAY DHILO/SHAQAALE GALMO21 

5.4 XADGUDUBKA GALMADA LALA KAASHADO 

DARAAGADA IYO/AMA KHAMRADA ..............22 

5.5 XADGUDUBKA GALMADA UU KUGU SAMEEYO 

XUBIN QOYSKAAGA AH .................................23 

6. NOOCYADA KALA DUWAN EE 

BADBAADAYAASHA ........................................... 24 

6.1 BADBAADAYAASHA LABKA AH.......................24 

6.2 BADBAADAYAASHA AH DUMARKA ISUTAGA, 

NIMANKA ISUTAGA, LABEEBKA AMA 

NIMAWNAAGA .................................................24 

6.3 BADBAADAYAASHA MADOWGA IYO DADKA 

LAGA TIRADA BADAN YAHAY........................24 

6.4 BADBAADAYAASHA LIXAADKA LA’ IYO KUWA 

WAAYEELKA AH..............................................25 

2.7 HADDII QOF AAD GARANAYSID FARAXUMAYN 6.5 HADDII XADGUDUB GALMO LAGUU GAYSTAY 

GALMO LOO GEYSTAY .................................. 11 

WAQTI KA HOR ...............................................25 

3. ARIMAHA CAAFIMAADKA.............................. 12 6.6 GO’AANKA EEDEYNTA ....................................26 

3. 1 GARGAAR CAAFIMAAD OO DEGDEGA ........ 12 Qaybta B - Nidaamada Maxkamadda 

3.2 MARKA DHAKHTARKU WARGELIN KARO 

7. DEMBI OOGISTA............................................ 27 

BOLIISKA ......................................................... 12 

7.1 GO’AANKA DEMBI OOGISTA ...........................27 

3.3 HELISTA CADAYMAHA .................................... 12 

7.2 SIDA GO’AANKA LOO GAARO.........................27 

3.4 CADAYMUHU WAA NOOCMA ......................... 12 

7.3 GO’AANKA JOOJINTA ......................................28 

3.5 QALABKA CADAYMAHA HORE....................... 13 

7.4 DEMBI OOGISTA KHAASKA AH.......................28 

3.6 SABABAHA RAADSASHADA GARGAAR 

CAAFIMAAD .................................................... 13 

3.7 XARUMAHA GUDBINTA FARAXUMAYNTA 

GALMADA (SARCS) ........................................ 13 

3.8 ISBEDEL DHAQAMEEDKA DHAKHAATIIRTA IYO 

BOLIISKA ......................................................... 14 

7.5 MARKA UGU HORAYSA EE UU HORYIMAADO 

MAXKAMADDA QOFKII KU FARAXUMEEYEY28 

7.6 DAMAANAD MA HELAYAA...............................29 

7.7 MARXALADA XIGTA .........................................30 

7.8 DEMBIYADA MAXKAMADDII LA DOONO LAGU 

QAADI KARO....................................................30 

3.9 BAADHITAANKA FOREENSIGA CAAFIMAAD. 14 

3.10 SABABAHA BAADHITAANKA FOREENSIGA 

7.9 KA NOQOSHADA EEDEYNTA..........................31 

CAAFIMAAD .................................................... 14 7.10 DEMBI QIRASHADA IYO JIHAYNTA ..............31 

3.11 WALAACAAGA ............................................... 15 7. 11 DEMBIYADA HALISTA AH .............................31 

3.12 DHAAWACYADA JISMIGA ............................. 15 7.12 JOOJINTA EEDEYMAHA ................................32 

3.13 SAWIRADA IYO CADAYMAHA KALE............. 16 7.13 DACWAD LAGA JAWAABAA MA JIRTO.........32 

4. NIDAAMADA BOLIISKA ................................. 17 

4.1 BOLIISKA .......................................................... 17 

4.2 XEERKA DHIBANAYAASHA............................. 17 

8. KA QAYBQAADASHADAADA MARXALADA 

MAXKAMADDA................................................... 33 

8.1 SUGITAANKA ....................................................33 

4.3 U YEEDHISTA BOLIISKA ................................. 18 8.2 TEGISTA MAXKAMADDA .................................33 

4.4 BAYAANKA SHAKHSI AHAANEED EE 

8.3 MARKHAATI NOQOSHADA ..............................33 

DHIBANAHA .................................................... 18 8.4 ISU DIYAARINTA MAXKAMADDA ....................34 

4.5 MARKA LAGU WARAYSANAYO ...................... 18 

4.6 DOODAADA ...................................................... 19 

4.7 KA NOQOSHADA DACWADDA........................ 20 

8.5 DAAH KA QAADISTA ........................................34 

8.6 WARBAAHINTA.................................................34 

8.7 DEMBIILAYAASHA GALMADA EE YARYAR ....35 

4.8 AQOONSASHADA QOFKA KU FARAXUMEEYEY 8.8 YAA GO’AAMIYA SIDEESE LOO GO’AAMIYAA35 

......................................................................... 20 8.9 WAA LAGULA DOODAYAA...............................35 

4

BILOWGA DACWADDA ILAA MAXKAMADDA buug loogu talagalay dadka ka badbaada xadgudubka galmada 

SOMALI 

9. QAADISTA MAXKAMADDA............................. 37 

9.1 QAADISTA MAXKAMADDA KA HOR ............... 37 

9.2 OGOLAANSHAHA DEMBI QIRASHADA .......... 37 

9.3 QAADISTA MAXKAMADDA .............................. 38 

9.4 TALAABOOYINKA GAARKA AH EE LOO 

SAMEEYO MARKHAATIYAASHA BAYLAHAD 

AH 38 

9.5 KU BIXINTA CADAYMAHA MAXKAMADDA..... 39 

9.6 WAYDIINTA SU’AALAHA.................................. 40 

9.7 TAARIIKHDA GALMOOYINKAAGII HORE ....... 40 

9.8 DIB U EEGIS ..................................................... 42 

9.9 SU’AALAHA XAAKIMKA ................................... 42 

9.10 MARKAAD BIXISID CADAYMAHA.................. 42 

9.11 CADAYMAHA KALE........................................ 43 

9.12 GUDOONKA.................................................... 43 

9.13 SAAMAYNTA GUDOONKA DEMBI KU 

WAAYISTA....................................................... 44 

9.14 DEMBI KU HELISTA ....................................... 44 

10. QAADISTA MAXKAMADDA KA DIB .............. 46 

10.1 XUKUNKA ....................................................... 46 

10.2 KA SIIDAYNTA XABSIGA ............................... 47 

10.3 XEERARKA CUSUB EE XUKUMISTA............ 47 

10.4 TALAABOOYINKA LAGAAGA ILAALINAYO 

DHIBAATOOYINKA KALE ............................... 48 

10.5 RAFCAAN KA QAADASHADA DEMBI KU 

HELISTA ...........................................................48 

10.6 XUKUMADA SIDA XAD-DHAAFKA AH U 

DEBECSAN ......................................................49 

10.7 ADEEGYADA XUKUNKA KA DIB....................49 

10.8 MAGDHOW......................................................50 

10.9 DACWADDA GASHIGA DHIBAATOOYINKA ..50 

Qaybta C - Sharciga 

11. SHARCIGA ................................................... 51 

11.1 XEERKA DEMBIYADA GALMADA 2003 .........51 

11.2 EREYADA SHARCIGA QAARKOOD OO LA 

SHARAXAY ......................................................51 

11.2.1 ‘GALMO’ .......................................................... 51 

11.2.2 ‘OGOLAANSHO’.............................................. 51 

11.2.3 KUFSI .............................................................. 52 

11.2.4 MAQNAANSHAHA OGOLAANSHAHA ........... 53 

11.2.5 FARAXUMAYNTA WAX LAYS GELIYEY ....... 54 

11.2.6 FARAXUMAYNTA GALMADA......................... 55 

11.2.7 QOFKA OO LAGU KALIFO INUU SAMEEYO 

FICILKA GALMADA........................................ 55 

Qaybta D - Lifaaqyada 

12. LIFAAQA MACNAHA EREYADA..................... 57 

12.1 MACNAHA EREYADA MAGAC BIXINTA ........57 

12.2 MACLUUMAADKA – HALKAAD CAAWIMO U 

DOONAN LAHAYD...........................................61 

5


SOMALI 

1. HORUDHAC 

1. 1 HORUDHAC 

Buugan waxaa loogu talagalay dadka qaangaadhka 1 ah ee ka badbaaday xadgudubka galmada 2 

iyo kuwa taageera. Waxaa soo saaray Dhibaatooyinka Kufsiga (Rape Crisis), 3 maalgeliyayna 

Unuga Kalsoonida iyo Dhibanayaasha ee Xafiiska Arimaha Gudaha (Home Office) iyo Xuquuqda 

Dumarka (Rights of Women) oo wax ku darsatay, waxaana taageeray Unuga Baarista xadgudubka 

Caruurta iyo Dumarka, Adeega Xeer Ilaalinta Boqortooyada iyo Taageerada Dhibanayaasha. 

Xuquuqda Dumarka ayaa tafatirtay, dib u eegtay daabacdayna. Shaqsiyaad dhowra oo ka socda 

ururadan iyo meela kaleba ayaa waqti weyn ku geliyey dib u eegista iyo akhrinta: waxaa mahad 

gaara iska leh Sara Maguire, U Cadaalad Falidda Dumarka London; Prof. Liz Kelly, Unuga 

Baarista xadgudubka Caruurta iyo Dumarka (CWASU); Ranjit Kaur, Nadine Sime, Emma Scott, 

Sofia Jasani, Sharon Persaud, Saraka Keating, Gita Patel iyo Sarah Atugonza oo ka tirsan 

Xuquuqda Dumarka; Kate Cook, Jaamacadda Metroboolitant ee Manchester/Ololaha Xaqiiqda 

Kufsiga; Dr. Helen Jones, Ololaha Ciribtirka Kufsiga/Xaqiiqda Kufsiga; Sandra McNeil, U Cadaalad 

Falidda Dumarka West Yorkshire/Ololaha Ciribtirka Kufsiga; Sheila Coates, Xarunta 

Dhibaatooyinka Kufsiga ee Koonfurta Essex (SERICC); iyo Yvonne Traynor, Xarunta Xadgudubka 

Galmada iyo Kufsiga Croydon (RASASC). 

1.2 Dhibaatooyinka Kufsiga 

Dhaqdhaqaaqa Dhibaatooyinka Kufsigu wuxuu ka abuurmay nidaam hawleed iyo falsafad ku 

salaysan sinaanta dumarka, iyadoo arimaha dumarka saamaynta ku lehna ka eegaysa dhinaca 

dumarka. Kooxaha ka shaqeeya dhibaatooyinka kufsigu ama Xarumuhu waxay si madax banaan u 

jireen in ka badan labaatan sanadood. Waxaa ku yaala xarumo magaalooyin iyo tuulooyin badan 

oo ku baahsan England iyo Wales. Waxaa dhamaantood wada dad tabaruc ku shaqeeya oo gaar 

loogu tababaray bixinta taageero bilaasha oo qarsoodiya, la talin iyo akhbaar loogu talagalay 

dumarka iyo gabdhaha 4 kuwaasoo soo maray kufsi ama faraxumayn waqti noloshooda ka mida. 

Kooxaha ka shaqeeya dhibaatooyinka kufsigu waxay kaloo taageero siiyaan asxaabta iyo 

qoysaska ka badbaadayaasha kufsiga iyo faraxumaynta galmada. Qaar badani waxay bixiyaan 

adeeg caawimo ah oo khadka telefoonka iyo /ama mid waji ka waji ah oo ku salaysan qaabka 

awoodsiinta qofka. 5 

1.3 Xafiiska Arimaha Gudaha (HOME OFFICE) 

Xafiiska Arimaha Guduhu waa Waaxda Dawladda mas’uulka uga ah arimaha gudaha ee England 

iyo Wales. Xafiiska Arimaha Guduhu wuxuu u shaqeeyaa sidii loo dhisi lahaa bulsho dul, cadaalad 

iyo amaan leh, iyo xoojinta fursadaha dhamaan, amaanka iyo ilaalinta bulshada. Xafiiska Dib u 

Habaynta Cadaalada waa koox Waaxo isku dhafan ah oo taageera dhamaan wakaaladaha 

cadaalada si ay u hormariyaan adeegyada ay siiyaan bulshada. Laga bilaabo July 2004, waa hanti 

la wadaago, iyagoo si siman ugu warbixin doona Xafiiska Arima Gudaha, Waaxda Arimaha 

Distuurka iyo Waaxda Saraakiisha Sharciga. Shaqada uu ka dhex wado Unuga Kalsoonida iyo 

Dhibanayaashu waa inuu xiriiriyaa shaqooyinka Waaxaha Dawladda (nidaamka cadaalada 

1 Dadku England iyo Wales sharci ahaan waxay qaangaadhaan 18. Da’da guud ee sharci ahaan ficilka galmadu waa 

16. 

2 'Xadgudubka galmada' ama / iyo 'faraxumaynta galmada' ee buugan waxaa ku jira dembiyadan soo socda ee laga 

galo qaangaadhka: Xeerka Dembiyada Galmada 2003 Qorymooyinka (1)Kufsiga; (2) faraxumayn Galmo leh; (3) 

Faraxumaynta Galmada; iyo (4) qofk oo lagu kelifo inuu ficil galmo sameeyo isagoon raali ahayn. Eeg Qaybta C. 

3 Isutaga Dhibaatooyinka Kufsiga ee England iyo Wales waxaa la xidhay dayrtii 2003 laakiin Dhaqdhaqaaqa 

Dhibaatooyinka Kufsigu wuu badbaaday. Kooxaha ka shaqeeya Dhibaatooyinka Kufsigu weli waxay u shaqeeyaan 

heer degmo ah waxaana la rajaynayaa urur xiriiriya oo cusub in dhakhso loo sameeyo. 

4 Kooxaha ka shaqeeya Dhibaatooyinka Kufsiga qaarkood waxay taageero siiyaan dhibanayaasha kufsiga ee ragga ah. 

5 Heerka taageeradu wuxuu ku xidhan yahay hadba dhaqaalaha ay haysato Kooxdaa Dhibaatooyinka Kufsigu. 

6


SOMALI 

dembiyada iyo kuwa kaleba) iyagoo qaadaya talaabooyin lagu hormarinayo adeegyada taageera 

dhibanayaasha iyo markhaatiyada iyo ku kalsoonaanta nidaamka cadaalada dembiyada. 

1.4 XUQUUQDA DUMARKA (RIGHTS OF WOMEN) 

Xuquuqda Dumarku waa urur sal adag oo kobcaya faa’iido doona ahayn una shaqaynaya 

wargelinta, waxbaridda iyo awoodgelinta dumarka dhinaca sharciga iyo xuquuqdooda sharciyeed. 

Ururku wuxuu ku bixiyaa telefoonka adeeg talobixin sharciga oo bilaasha ah ayna ku siinayaan 

garyaqaano oo sir ah. Wuxuu kaloo soo saaraa qoraalo ku saabsan xuquuqda sharci ee dumarka. 

Xuquuqda Dumarku waxay khabiir ku tahay sharciga qoyska, burburka xiriirada, xadgudubyada 

galmada iyo qoyska waxayna qabanqaabiyaan shirar iyo tababaro looga hadlayo arimaha sidii 

dumarka sharciga loogu fududayn lahaa. Ururka waxaa maalgeliya Xiriirka Dawladda London iyo 

Sanduuqa Big Lottery. Telefoonka talabixinta sharciga ee xadgudubka galmadu waa: 020 

7251 8887, kan talada guudna: 020 7251 6577 websaytkuna www.rightsofwomen.org.uk 

waxaa ku jira waxyaabaha dhowaan ku soo kordhay sharciga iyo siyaasada. 

1.5 UNUGA BAARISTA XADGUDUBKA CARUURTA IYO DUMARKA 

Waxaa la aasaasay Unuga Baarista Xadgudubka Caruurta iyo Dumarka 1987 si loo sameeyo 

daraasad, aragti iyo hawlgelin indhaha dumarka wax ku eegaysa gaar ahaan xiriirka ka dhaxeeya 

galmooyinka xadgudubka ku salaysan. CWASU waxay ku yeelatay sumcad heer qaran iyo mid 

caalamiya baaris cilmiyeedka, tababarada iyo shaqooyinka talobixinta, oo isugu jira mashaariicda 

daraasadaha waaweyn iyo kuwo yarba, tababarka, horumarinta nidaamada iyo isku xirka, isu soo 

dhowaynta cilmi baadhista, nidaamka, dhaqangelinta iyo ololaynta; unugu wuxuu dhamaystiray 

saddex cilmi baaris ku saabsan kufsiga, taasoo lagu waraystay ka badbaadayaasha kufsiga. 

1.6 QORAAGA 

Cathy Halloran waa qareen sare (barrister) oo fadhiisata Tooks Chambers oo ku taal London. Waxay kaloo ka 

dhigtaa cadaymo danbiyeedka iyo difaacista iskuulka sharciyada ee BPP. Waxay ku takhasustay 

difaaca dembiyada iyo rafcaanka dumarka wax dila, waxayna matashay dhowr ka badbaaday kufsi 

daraago lala kaashaday oo rafcaan lagu doonayo magdhow dhaawacyada dembiga. Waxay la 

shaqaysay ururada sida Isutaga Dhibaatooyinka Kufsiga ee Wales iyo England iyo Ololaha lagu 

Ciribtirayo Kufsiga, si loo bedelo sharciga dembiyada galmada. Waxay u doodaa dumarka xubina 

ka tahay kooxda ololaynta ee U Cadaalad Falida Dumarka. 

1.7 SHARCIGA 

Xeerka Dembiyada Galmada 2003 wuxuu hawlgalay May 2004. Buugan waxaa loogu talagalay 

dadka ka badbaaday dembiyada Qormooyinka 1 ilaa 4 ee Xeerkan: dembiyada galmada ee 

ogolaansho la’aanta dhaca sida kufsiga – uu ku jiro kufsiga afka laysaga galmoodo – gelinta 

waxaan gus ahayn, faraxumaynta galmada iyo qofka oo lagu kalifo inuu sameeyo ficil galmo ah 

isagoon ka raali ahayn. 

1.8 BUUGAN 

Buugani wuxuu ka warbixinayaa nidaamka loo marayo sheegista iyo dacwo ku qaadista 

xadgudubka galmada. Waxaa loogu talagalay inuu u noqdo hage dadka la kulmay xadgudubka 

galmada inta badana, badbaadayaasha ayuu la hadlayaa. Sidoo kale, waxaa loogu talagalay 

qoysaska, asxaabta iyo taageerayaasha dadka ka badbaada xadgudubka galmada. 

Haddii adiga ama qof aad garanayso la kufsaday amaba la faraxumeeyey buugani wuxuu kaa 

caawinayaa inaad fahamtid marxaladaha kala duwan ee sharciga laga soo bilaabo dacwadda 

markaad boliiska gaadhsiisid ilaa laga tegayo maxkamadda. Wuxuu kaloo kaa caawinayaa sidaad 

sharciga u fahmi lahayd. 

Wuxuu u qaybsan yahay 3 qaybood: Qaybta A waxay faahfaahin ka bixinaysaa taageerada 

caafimaad, sharci ee uu heli karo qofka badbaadaha ah. Waxay ka hadlaysaa go’aanka soo 

7


SOMALI 

sheegista; sharaxaysaana siduu u shaqeeyo nidaamka sharcigu marka go’aanka la gaadho iyo 

guudmarka arimaha caafimaadka ee jira. 

Qaybta B waxay ka hadlaysaa nidaamka maxkamaddaha, ooy ku jirto cida gaadhaysa go’aanka 

dembi oogista, waxa dhici doona marka maxkamadda la qaadayo iyo guddoonka. Ujeedadu waa in 

la isticmaalo af cad oo sahlan si looga caawiyo akhristaha iyo wuxuu ka filan karo qofka ka 

badbaaday xadgudubka galmadu hay’adaha kala duwan ee khuseeya. Buugani wuxuu kaa 

caawinayaa sidii aad u fahmi lahayd sharciga maahana in loo arko mid bedelaya talooyinka sharci 

ama caafimaad ama la talinta xasaasiga ah. 

Qaybta C ee buugu waxay ka hadlaysaa sharciga khuseeya dembiyada ogolaansho la’aanta ku 

dhaca (a) kufsiga, (b) faraxumaynta gelinta waxaan gus ahayn, (c) faraxumaynta galmada iyo (d) 

qofka oo lagu kalifo inuu sameeyo ficil galmo ah isagoon raali ka ahayn. 6 Sharcigaasi wuxuu ku 

salaysan yahay Qormooyinka 1-4 ee Xeerka Dembiyada Galmada 2003, oo la hirgeliyey May 2004; 

wuxuu khuseeyaa England iyo Wales waana sax taariikhda daabacaadan la sameeyey. Buugani 

kaama siinayo tilmaan dhamaystiran xaga sharciga Dembiyada Galmada laakiin waa guudmar 

dembiyada galmada kuwa ugu daran ee laga galo qaangaadhka. 

Dhibanayaasha/badbaadayaasha Qoraagu wuxuu ku sheegayaa ‘iyada’ inay yihiin dhedig halka 

dembiiluhu uu yahay ‘isaga’. Tan waxaa loola jeedaa in la aqoonsado inta badan dhibanayaasha 

xadgudubka galmadu inay yihiin dhedig dembiilayaashuna lab. Sidoo kale, akhbaarta buugan 

waxay khusaysaa dhibanayaasha/badbaadayaasha ragga ah ee xadgudubka galmada. Dhamaan 

buuga qoraagu wuxuu si iswaydaara u isticmaalayaa ereybixinta ‘dhibane’ iyo ‘badbaade’ iyadoo 

ku xidhan hadba meesha ay kaga jirto qoraalka, guud ahaan ‘badbaade’ waxay muujinaysaa qofku 

inuu hore uga gudbay dhibaatadii ku dhacday. 

Xadgudubka Galmada 

Xadgudubka galmadu waxay saamaysaa dumarka iyo ragga 7 meelkastooy ka yimaadaan, da’ 

kastooy yihiin, dhumucdooda ama ciday u galmoodaan; hadday yihiin kuwa lixaad qaba iyo haddii 

kaleba. Xadgudubka galmadu ujeedadeedu waa in lagu cabsi geliyo si ay u dhantaasho 

amaankaaga iyo jismigaaga. Dhibgaystayaasha xadgudubka galmadu waxay rabaan inay ku 

muquuniyaan – kuumay soo weerarin waxaad samaysay ama samayn wayday awgeed. Kuuma 

soo weerarin inaad adigu dareen ahaan soo jiidatay awgeed; xadgudubka galmadu maaha galmo 

ee waxay tahay xukumis, awood sheegasho iyo muquunis. Inta badan xadgudubka galmadu 

waxay ka dhacdaa goob dhibanuhu uu yaqaano, caadiyan gurigeeda, weeraraha gurigiisa ama 

meel kale oo ay booqato. Qaar badan oo ka mida badbaadayaashu waxay hore u yiqiineen 

dembiilayaasha. 

6 Qormooyinka 1 ilaa 4 ee Xeerka Dembiyada Galmada 2003. Qaybta C. 

7 Iyo dabcan caruurta, inkastoo buugan aan loo qorin caruurta. 

8


SOMALI 


2. ASHTAKADA 

2.1 GO’AANSO 

Go’aanka ashtakada xadgudubka galmadu waa mid adag had iyo goorna shakhsi ah. Haddaad 

garanayso qof galmo ahaan la faraxumeeyey, ku taageer xuquudeeda ah inay doorato inay 

dacweeyso dembiilaha, haddaad tahay badbaade weli la legdamaya go’aanka, waad doonan 

kartaa talo laakiin yaan lagugu qasbin qaadashada go’aankan ama mid kale. Akhbaarta halkan 

lagugu siinayo waxaa loogu talagalay inaad adigoo xogogaal ah wax dooratid. Buugan xagiisa 

danbe waxaad ka helaysaa cinwaanada ururo taageero ah si aad ugala hadashid waxa kuu furan 

inaad yeeshid. 

Xusuusnow waxkastoo kaa joojinaya ashtakada inay dadka kalena sidaas oo kale dareemaan. 

Baadhitaanada tirakoobyada ayaa muujinaya in kufsiga iyo xadgudubka galmadu ay yihiin 

dembiyada ugu ashtakada yar. Sababa badan ayaa keenaya inaan dembiyada xadgudubka 

galmadu noqon kuwo markasta laga ashtakoodo. Kuwan waxaa ku jira duruufta qofka badbaadaha 

ah, inay taqaan qofka faraxumeeyey iyo inkale, naxdin, rumaysan waa, cabsi aargoosi, filashada 

in la canaanto ama la rumaysan waayo, xishood iyo fadeexad. Xadgudubka galmadu waxay kaa 

dhigi kartaa inaad amaan daro dareentid, dareen gubatid, sharaf dhacdid, ceebowdid iyo kuwo 

kale. Dhakhso u ashtakoodka ka dib markay dhibaatadu dhacdo way kugu adkaan kartaa. Haddii 

taasi jirto waa inaanay kaa joojin inaad ka ashtakootid dembiga haddaad dooratid sidaas. 

Haddaadan isla markiiba soo ashtakoon maaha micnaheedu inaadan waqti danbe ashtakoon 

karayn. Waqti u xadidani ma jiro dacwadda dembiyadan halista ah hadana waxaaba jira faham la 

gartay sababaha qaar ka mida badbaadayaasha xadgudubka galmadu aanay isla markiiba uga 

soo ashtakoon dhibaatada ku dhacday. 

Xadgudubka galmadu waa galmo looga gol leeyahay awood sheegasho iyo muquunis, oo 

micnaheedu yahay in inta badan kuwa dhibaatada gaystaa ay sidaas u yeelaan doonis ay wax ku 

xukumaan iyo inay muquuniyaan dhibanaayashooda. Layaab maaha, in xadgudubka galmadu 

guud ahaan ka yeelo dhibanayaasha inay dareemaan awoodoodu inay yaraato talada noloshuna 

ka fara baxdo. Waa mid la fahmi karo in dhibanayaal badan oo xaaladan ku jiraa aanay ka soo 

ashtakoon dembiga. Go’aan ka qaadashada waxaad yeeli lahayd ayaa kuu noqon karta mid kuu 

soo celisa awoodaada, go’aan qaadashada iyo iyadoo laguula dhaqmo inaad tahay qof u qalma 

ixtiraam iyo daryeel. Xuquuqda Dumarku waxay ku siinaysaa aqoonta nidaamka sharciga ee 

la marayo haddaad go’aansatid inaad ashtakootid. Markaa kadib ayaad go’aansan doontaa 

inaad boliiska u dacwootid ama la xiriirtid ururada kale ee taageerada ay kuu gudbiyaan. 

2.2 QOF KU TAAGEERA 

Dadka badankiisu waxay u haystaan in xadgudubka galmadu cid kale ku dhaco, aanay iyaga ku 

iman karin markaa markay ku timaado, waxay ku noqotaa naxdin iyo wareer. Waxaa jira 

wakaalado talo bixina oo dhowra iyo ururada taageerada ood u tagi kartid, kuma qasbanid inaad 

keligaa noqotid. Haddaadan sidaas yeelin, la xiriir saaxiib aad aamini kartid ama qaraabo aad la 

hadashid, sidoo kale la xiriir qof loo tababaray inuu wax la qabto badbaadayaasha xadgudubka 

galmada. Waxaa ka jira magaalooyin iyo tuulooyin badan wakaaladaha taageerada kufsiga iyo 

xadgudubka galmada, oo ku siinaya taageero iyo talo bilaasha oo sira. Xarumada Dhibaatooyinka 

Kufsigu waxaa loogu talagalay dumarka keliya halka Taageerada Dhibanahu ay siiso akhbaar, 

caawimo wax ku ool ah iyo taageero dareenka ah dhamaan dadka la kulma dembiyada. Kuwan iyo 

ururada la midka ahi waxay kaa caawinayaan inaad ka kabatid dareenka eedaynta naftaada, la 

keentid cabsida, ka hadashid lana qaybsatid dadka khibradaa ku soo martay. Muhiim maaha 

goortuu weerarku dhacay, waxaa jiraya qof ku dhegaysan doona kaalana talin doona siyaabaha 

kala duwan eed yeeli kartid iyadoon culays lagugu saarayn inaad go’aan gaara qaadatid. haddaad 

go’aansatid inaad ashtakootid, waxay kaa caawini doonaan hawsha oo dhan. Inaad qof la 

hadashid, lagu maqlo laguna rumaysto (sida dadka badankiisu maalmahan rumaysan yihiin) 

waxay kaa caawinaysaa inaadan gooni u bax noqonin dadkana la qaybsatid dhibaatada go’aankaa 

culus. Ha dareemin inaad ku keliyaysatid. 

9


SOMALI 


2.3 XUQUUQDAADA INAAN LAGU SHEEGIN 

Dacwaddaha inta badan sharcigu England iyo Wales wuxuu dhigayaa inaan weligood la sheegin 

dhibanayaasha kufsiga iyo faraxumaynta galmada kuwooda halista ah. 8 Tan micnaheedu waxa 

weeye haddaad go’aansatid inaad ashtakootid, lama daabici doono faahfaahintaada shaqsi 

ahaaneed ama sawirkaaga intaad nooshahay. Lama baahin karo dembiga ama dembiilaha adiga 

kuu muujin kara inaad tahay dhibanihii. Xaaladu sidaas ayay ahaanaysaa xitaa haddii, aad ka 

noqotid dacwadda ama godoonku noqdo ‘in dembiga lagu waayo’. Laakiin magacaaga 

maxkamadda waa la siinayaa. Sharciga uma ogolaanayo inay isqariyaan eedaysanayaasha 

maxkamadda u taagan dembiyada galmada, marka laga reebo sheegista magacoodu haday 

muujinayso aqoonsiga dhibanaha. 

2.4 SABABAHA ASHTAKADA QAARKOOD 

Sababa badan oo fiican ayaa jira oo kugu xambaaraya inaad sheegtid xadgudubka galmada, 

waxaana laga yaabaa qaarkood inaad ka fikirtay. 

• Ashtakadu dareen ahaan waa faa’iido haddaad u aragtid inaad wax iska celinaysid aadna 

xoojinaysid xuquuqdaada in dacwaddaada si dhab ah loo dhegaysto. 

• Ashtakadu waxaa laga yaabaa inay ka joojiso dembiiluhu inuu qof kale weeraro: qaar badan oo 

dembiilayaasha galmadu way ku celiyaan dembiga ilaa laga qabanayo. 

• Ashtakada xadgudubka galmadu haday ka mid tahay hab dhaqameed faraxumayn iyo 

xadgudub uu kugu sameeyo rafiiqaagu way kaa joojin kartaa noloshaadana badbaadin kartaa. 

• Ashtakadu waxay kuu sahlaysaa inaad heshid daawayn lagaa baadhayo in dhaawacyo gudaha 

ahi ku gaadheen, cudurada galmada lagu kala qaado iyo uur. 9 

• Ashtakadu waxay kaa caawini kartaa inaad wax ka qabatid werwerka ammaankaaga. 

• Ashtakadu, gaar ahaan marka loo sameeyo si dhakhso leh weerarka ka dib, waxay kaa 

caawinaysaa in cadaymihii la ilaasho, cadaymahaas oo hadhowto la isticmaali karo haddii 

dacwaddu maxkamadda tagto. 

• Ashtakadu waxay noqon kartaa talaabadii ugu horaysay dacwad lagu guulaysto 

• Ashtakadu waxay kuu suurtagelin kartaa inaad codsatid magdhow. 

• Ashtakada oo isla markiiba la sameeyo ama sida ugu dhakhsaha badan waxay kordhinaysaa 

fursada in dacwaddu maxkamadda gaadho iyo natiijo fiican oo ku saabsan magdhowga. 

• Ashtakadu waxay boliiska ogaysiinaysaa qofka ku faraxumeeyey iyo dhaqankiisa – waxaa laga 

yaabaa inay ka caawinto inay xaliyaan dacwadda kale haday haystaan tilmaamihiisa iyo 

aqoonsiyada kale. 

• Ashtakadu waxay u xaqiijinaysaa dawladda inay helaan tiro saxa oo kufsiga iyo faraxumaynta 

galmada ku saabsan – oo sahlaysa waxka bedelista sharciga iyo qorshayaasha ka hortaga. 

2.5 TALAABADA U HORAYSA 

Ashtakada faraxumayntu waa talaabada u horaysa eed ku dacwaynaysid qofka ku faraxumeeyey, 

culayska dacwaddaaduna waa sii badanaysaa haddaad ashtakada hore u samaysid. Dhaqsaha 

aad u ashtakootaa, wuxuu wanaajinayaa inay boliisku ka helaan cadaymo iyo baadhitaanka 

8 Qarinta lagu ogolaaday Xeerka Dembiyada Galmada (Saxid) 1992 ayaa hadda daboolaysa dembiyada hoos imanaya 

Xeerka Dembiyada Galmada 2003, ee buugan lagaga hadlayo. 

9 Uurka iyo cudurada galmada lagu kala qaado qaarkood hore kama muuqan karaan sidaas darteed badbaadayaashu 

waa inay baadhitaan caafimaad sameeyaan waqti danbe. 

10


SOMALI 


foreesiga goobtii weerarka ka dhacay. Haddaad la talinaysid qof markaas la soo faraxumeeyey oo 

doonaya inuu ashtakoodo, kula tali inaanay isdhaqin, ku qubaysan saxanka ama tuubada sare. 

Haday suurtagal tahay hayska dayso inay kaadido ilaa laga qaado kaadi. Badbaadayaasha 

damacsan inay ashtakoodaan ha iska jireen inay wax u dhimaan, dhaqaajiyaan, dhaqaan ama 

burburiyaan waxkastoo u noqon kara cadaymo. Kuwan waxaa ku jira dharka, gogosha, galaas 

ama koob uu wax kaga cabay dembiiluhu, dabada sigaarka uu ka tegay, banbiirada guska la 

gashado ama shay kasta oo uu taabtay. Xusuusnow, goobta weerarku waa goob dembi. Waa 

muhiim in qof walba ogaado sida ugu wanaagsan ee loo ilaalin karo cadaymaha xaaladan 

degdega ah. 

2.6 SI LOO ILAALIYO CADAYMAHA ISKUDAY INAADAN 

• Ku qubaysan saxanka, tuubada sare ama isdhaqin 

• Cadayan ama luqluqan 

• Cidiyaha xoqin 

• Wax cunin, cabin, xanjo calashan 

• Sigaar cabin 

• Khamri cabin/ Dawo qaadan 

• Dharka iska bedelin 

• Kaadin 

• Iska saarin ama xiran suufka caadada 

• Tirtirin ama nadiifin saxaaxa (xubinta taranka) 

2.7 HADDII QOF AAD GARANAYSID FARAXUMAYN GALMO LOO GEYSTEY 

• Taageer 

• Dhegeyso 

• U sheeg inaanay mas’uul ka ahayn/khaladkeeda ahayn 

• Hubso inay haysato meel amaan ah ooy tagto/la joog haday u baahan tahay 

• Ku caawin inay go’aankeeda gaadho 

• U sheeg inaad u raacaysid dhakhtarka/isbitaalka/boliiska/maxkamadda 

• Ku caawi inay nafteeda caawinto 

• Adigu taageero raadso haddaad dareentid culays, wareer, garan waydidna waxaad samaysid 

ama tiraahdid 

11


SOMALI 


3. ARIMAHA CAAFIMAADKA 

3. 1 GARGAAR CAAFIMAAD OO DEGDEGA 

Haddaad ka badbaaday xadgudubka galmada, xitaa haddii aadan hubin inaad ashtakootid iyo 

inkale, waa inaad gargaar caafimaad raadsataa sida ugu dhakhsaha badan. 

Waxaa dhakhaatiirka ka saaran xil inay xaqdhowraan kalsoonida bukaan socotada, tan oo 

micnaheedu yahay inaad faraxumaynta u sheegi kartid dhakhtarka, lagu daweeyo talona lagu siiyo 

iyadoon boliiska la soo gelin haddaad sidaa adigu jeclaysato. 

3.2 MARKA DHAKHTARKU WARGELIN KARO BOLIISKA 

Sidoo kale, duruufaha qaarkood, dhakhturku wuxuu wargelin karaa boliiska, tusaale ahaan haddii 

dhakhtarka rumaysan yahay in xadgudub galmo loo geystey qofka, isla markaana sabab kastaa ha 

jirtee qofku ogolayn in boliiska loo sheego iyo inkale, dhakhtarka xil baa ka saaran inuu 

faraxumayntan sheego. Waxaa kaloo dhakhtarku ashtakada gudbinayaa haddii qofka loo geystey 

xadgudubka galmadu uu miyir beelo ama caqli ahaan go’aanka gaadhi karin. Haddii kale, 

dhakhtarku wuxuu u sheegi karaa boliiska xadgudubka galmadu haday danta bulshada u tahay ma 

huraan in la sheego, tusaale ahaan haddii boliiska loo sheegi waayo inay badbaadaha ama qof 

kale khatar gelin karto. Xaaladahan ba’an dhakhtarku wuu ku qasban yahay inuu ugu sheego 

boliiska sida u dhakhsaha badan. Waxaa fiican, dhakhtarku marka hore inuu kula hadlo, kuuna 

sheego inay ma huraan tahay kuguna qalqaaliyo inaad la fikir noqotid. Xusuusnow, xitaa haddii 

dhakhtarku u arko inay tahay lama huraan in la wargeliyo boliiska, micnaheedu maaha inaad 

dacwadda wadid ama isla markaaba go’aan gaadhid. Waxa micnaheedu yahay in boliisku kula 

hadli doonaan. 

3.3 HELISTA CADAYMAHA 

Haddii weerarku dhowaan dhacay, boliisku waxay ku waydiisan doonaan inuu ku baadho 

Dhakhtarka Baadhitaanka Foreensiga si cadaymaha loo helo. Kani waa dhakhtar loo tababaray 

ururinta cadaymaha: ‘foreensiga’ waxaa loola jeedaa ‘sharci’. Haddii aadan go’aansan inaad 

dacwadda sii wadid, cadaymaha oo lahayaa waxay fududayn doontaa dacwadda waqtiga danbe, 

haday kula noqoto inaad dacwadda wadatid. Haddii aad ka walaacsan tahay, waxaa kuu 

wanaagsan inaad haysatid cadaymaha caafimaadka, haddii aad u dhowdahay Xarunta Gudbinta 

Faraxumaynta Galmada 10 waxaad u tegi kartaa toos. 

3.4 CADAYMUHU WAA NOOCMA 

DNA waxay u taagan tahay Deoxyribo-Nucleic Acid: waa kiimiko laga helo unug kastoo jirkeena ka 

mida. Waxay sidaan akhbaarta ku saabsan qaab jismiyeedkeena sida midabka timaheena iyo 

indhaheena. Qof kastaa wuxuu leeyahay DNA u gaara – waxaynu ka qaadanaa nus DNA hooyada 

nuska kalena aabaha marka laga reebo mataanaha isku midka ah, xitaa walaaluhu ma laha DNA 

isku mida. Maadaama DNA unugyo badan oo jirkeena ka mida laga helo sida dhiiga, shahwada, 

candhuufta iyo timaha, waxaa si guul leh laysugu halayn karaa in lagu aqoonsado dembiilaha 

xadgudubka galmada. Isbarbardhigida DNA laga helo dheecaanada jirka ama xabadaha timaha 

uu ka tegay dembiilaha xadgudubka galmada, iyo tan laga qaado qofka la tuhunsan yahay, 

boliisku waxay ku xiriirin karaan qofka la tuhunsan yahay dembiga ama waa laga reebayaa. Tani 

waxay gaar ahaan muhiim ugu tahay weerarka aan la garan karin qofka geystay. Waxaa kaloo jira 

cadaymaha dhaawacyada, gudaha iyo debeduba inay u taageeraan dacwadda dhinaca 

badbaadaha si aanay u taageerin qofka la tuhunsan yahay. 

10 Xarumaha Gudbinta Faraxumaynta Galmada waxaa lagaga hadlayaa bogga 11. 

12


SOMALI 


3.5 QALABKA CADAYMAHA HORE 

Dhamaan saldhigyada boliiska ee UK waxay hadda haystaan waxa loo yaqaan qalabka 

cadaymaha hore oo loo isticmaalo dacwaddaha xadgudubka galmada. Waxaa loo isticmaala in 

lagaga qaado cadaymaha muhiimka ah badbaadaha qaabkoodana waxaa loo sameeyey inaad 

adigu isticmaali kartid. Waxaad iskaga qaadi karaysaa kaadi, taasoo muhiim u ah inay sheegto 

haddii lala kaashaday daraago samaynta dembiga. Maandooriyayaasha qaarkood waxaa laga heli 

karaa kaadida waqti yar gudihiis ka dib markii la qaatay, markaa aad bay muhiim u tahay haddaad 

u malaynaysid in lagu daraageeyey, inaad sida ugu dhakhsaha badan isaga qaado kaadi. Haddii 

afka lagaaga galmooday sidoo kale waxaad isticmaali kartaa qalabka cadaymaha hore si afka aad 

u mariso cudbi lagu baadhayo shahwad, taasoo ku jiri karta afka labo maalmood ka dib waqtiguu 

dhacay weerarku. Habkani ma bedelayo baadhitaan caafimaad oo dhamaystiran laakiin wuxuu kaa 

caawinayaa in la helo cadaymahan hore ee muhiimka ah. Sababta ugu muhiimsani arintan waa 

inaad musqusha geli kartid ama wax cabi kartid adigoon wax u dhimayn cadaymihii. 

3.6 SABABAHA RAADSASHADA GARGAAR CAAFIMAAD 

Haddaad isbitaalka tagtid adigoo ah badbaade xadgudubka galmada waxaa kuu suurageli karta 

inaad aragtid dhakhtar dumar ah laakiin waxaa dhici karta inaad daahdid. Yaanay kugu xanbaarin 

inaadan raadsan caawimo caafimaad sababtoo ah ma lihid dhaawacyo muuqda ama isuma aragtid 

inaad u baahan tahay daawayn. Nooca talada iyo gargaarka caafimaad eed heli kartaa wuu 

dhaafsiisan yahay dhayista dhaawacyada jismiga iyo ururinta cadaymaha: waxaa dhici karta inuu 

jiro walaac ah inaad uur leedahay iyo/ama caabuq. Sidoo kale, waxaa ka mida saamaynta 

xadgudubka galmada niyadjab, werwer, baqdin, ceeb, iyo walaacyada la xiriira. Kuwan way dhici 

kartaa inay noqdaan/noqonin halis laakiin waxay si walbaba ugu yeelan karaan raad dareenkaaga 

guud iyo hankaaga. Daryeelka caafimaad, talada iyo niyad qaboojintu waxay kaa caawini karaan 

inaad xamishid dhakhsana uga kabatid xitaa haddaadan u baahnayn daawayn. Haddaadan tegi 

karin ama dareemaysid inaadan u baahnayn inaad tagtid isbitaalka isku day inaad tagtid 

dhakhtarkaaga xaafadda (GP). Ugu yaraan sheegista aad dhakhtarka xaafadda u sheegtaa waxay 

ka reebaysaa dhacdada rikoodh; waa fikrad wanaagsan inaad sida ugu dhakhso badan weerarka 

ka dib ugu tagid dhakhtarka weliba haddii aad leedahay dhaawacyo jismiyana hubso in dhakhtarku 

ku qoro faylkaaga. Waxay xoojin kartaa dacwadda haddaad go’aansato mustaqbalka waxayna kaa 

caawinaysaa codsiga magdhowga dhaawacyada dembiyada. 11 

Xusuusnow dhakhtarka waxaa saaran waajib inuu ku daweeyo kuulana dhaqmo si daryeel iyo 

xaqdhowr mudan. Sii kaxayso qof aad ku kalsoon tahay oo kuu hadla kuna taageera: xadgudubka 

galmadu badbaadayaasha qaar way jilcisaa mana karaan inay xuquuqdooda u istaagaan waqtiga 

dhibtu dhacday ka dib, marmarka qaarkoodna waqti intaa ka dheer. 

3.7 XARUMAHA GUDBINTA FARAXUMAYNTA GALMADA (SARCS) 

Magaalooyinka qaar ayaa leh Xarumaha Gudbinta Faraxumaynta Galmada, halkaasoo laga helayo 

talo iyo taageero ay weheliyaan daryeel iyo daawayn caafimaad faraxumaynta galmada ka dib. 

Xarumahani waxay bixiyaan adeeg 24ka saacadood waxaana gaar loogu sameeyey inay 

daryeelaan dhibanayaasha faraxumaynta galmada; inta badan waxaad toos u arkaysaa dhakhtar 

dumar ah. Waxaad mari kartaa baadhitaanka dhakhtarka ee cadaymaha adigoon gaadhin inaad 

ashtakootid haddaad go’aansatidna waxaa lagugu xidhayaa sarkaal askari oo gaar loogu 

tababaray hawshan. Adeegu waa bilaash sirna ah kumana xidhna go’aankaaga ashtakada. 

SARCS waxaa bixiya iskaashiga xaafadda ee boliiska, adeega caafimaadka qaranka, iyo ururada 

tabaruca. 

Waqtiga qoraalkan (September 2004) waxaa shaqeeya sagaal xarumood oo khaasa iyo lix kale oo 

shaqa geli doona dhamaadka 2004. Bishii March 2004, iyadoo daba socotay eegis mudo sanad ah 

lagu eegayey sida Nidaamka Cadaalada gudihiisa dumarka loola dhaqmo, ayaa Gudiga Dumarka 

iyo Nidaamka Cadaaladu codsadeen in laga sameeyo dhamaan qaybaha boliiska Xarumaha 

11 Lagaga hadlayo 10.8. 

13


SOMALI 


Gudbinta Faraxumaynta Galmada loona diyaar gareeyo saraakiil loo carbiyey dhamaan 

badbaadayaasha kufsiga. Xoghayaha Xafiiska Arimaha Guduhu wuxuu ku dhawaaqay 28ka bishii 

April 2004 in lacag gaadhaysa £4m oo ka soo gasha dembiyada lagu shubo Sanduuqa 

Dhibanayaasha si loogu hormariyo adeegyada la siinayo dhibanayaasha. Qaar ka mida lacagtan 

waxaa loo isticmaali doonaa in lagu kordhiyo tirada Xarumaha SARCS (iyo in sidoo kale la 

sameeyo adeegyo degaanka ku salaysan ooy inta badan bixiyaan ururada jamciyaduhu si ay uga 

qayb qaataan doorka muhiimka ah ee taageerida badbaadayaasha). 

3.8 ISBEDEL DHAQAMEEDKA DHAKAATIIRTA IYO BOLIISKA 

Waxaa jira talaabooyin wax ku ool ah oo loo qaaday sidii loo horumarin lahaa baadhitaanka 

dacwooyinka kufsiga. Horumarkan waxaa qayb ka ah in la siiyo saraakiisha boliiska tababaro iyo 

haggis fiican oo ku saabsan siday ula dhaqmi lahaayeen badbaadayaasha; sidoo kale tababar kaa 

la mida in la siiyo xeer ilaaliyayaasha dacwaddaha kufsiga; iyo in si wanaagsan loola dhaqmo 

badbaadayaasha iyo markhaatiyada dacwaddaha ku taxaluqa kufsiga iyo faraxumaynta galmada 

ee halista ah. Taasoo jirta hadana waxaa jiraya shakhsiyaad jecel inay rumaystaan sheeko quraafi 

(myths) iyo wax suuraysiga khaladka ah (stereotypes). 

3.9 BAADHITAANKA FOREENSIGA CAAFIMAAD 

Hadaanay kuu dhowayn Xarunta Gudbinta Faraxumaynta Galmada baadhitaanka foreensiga 

caafimaad wuxuu ku xidhnaanayaa inaad u ashtakootid boliiska – oo markaas kuu balaminaya 

Dhakhtarka Baadhitaanka Foreensiga, haddii loo baahdo. Waxaa suurageli karta inaad u safartid 

goobta dhakhtarka markaa shaqada ku jira ama xarunta baadhitaanka kufsiga kuugu dhow. 

Dhakhtarka ku baadhayaa wuxuu kaa waraysan doonaa faahfaahinta faraxumaynta inkastoo 

akhbaarta qaar boliisku u soo gudbiyeen. Dhakhtaradu waxay ku buuxinaysaa warbixintaada tii ay 

ka heshay boliiska. Markaas ka dib ayay qaadaysaa baadhitaanka ugu haboon dembiga, hadba 

meesha laga galmooday sida siilka, futada ama afka tusaale ahaan. Baadhitaankan caafimaad 

wuxuu ka dhici karaa saldhiga boliiska ama meel u dhow, xarunta baadhitaanka kufsiga ama 

xarunta dhakhtarka hadaanay jirin xarun SARC oo dhowi. 

Xiriirka Hogaamiyayaasha Boliiska ayaa waydiistay dhamaan xoogaga boliiska inay dib u eegaan 

qalabkooda baadhitaanka badbaadayaasha xadgudubka galmada. Ujeedadu waa in la hormariyo 

heerka daryeelka la siiyo badbaadayaasha lana kordhiyo isku halaynta cadaymaha. Mustaqbalka 

waa in laga helaa qalab baadhitaan oo khaasa wadanka oo dhan. Waxaa dumar ah 18% keliya 

Dhakhaatiirta Baadhitaanka Foreensiga waxaa dhici karta inta shaqada ku jirtaa inay aad u 

yaraato taasoo kugu xanbaaraysa inaad sugtid dhakhtar dumar ah, hadaan lagugu baadhin xarun 

khaas ah. Qorshuhu wuxuu yahay in la kordhiya tirada dumarka xilalkan haya. Baadhitaankaaga 

foreensiga caafimaad waxay u dhowdahay inuu ka horeeyo waraysiga: waxaa laga yaabaa in 

su’aalo dhowra lagaa waydiiyo dhacdada ka dibna laguu gudbiyo dhakhtarka forensiga caafimaad. 

3.10 SABABAHA BAADHITAANKA FOREENSIGA CAAFIMAAD 

In baadhitaanka foreensiga caafimaad lagugu sameeyaa waxay ku xidhan tahay waqtiga lagu 

faraxumeeyey. Waqtigu markuu sii dheeraadaba sababtu way sii yaraanaysaa. Haddii dhowaan 

lagu faraxumeeyey boliisku waxay kugula talin doonaan inaad baadhitaanka samaysid si laguu 

daaweeyo isla markaana loo helo cadaymaha dheecaanada jirka, haraaga haragga ama timaha uu 

ka tegay dembiiluhu, ka hor intaanay lumin: haday dhowaan faraxumayntu dhacday, in lagu 

dhakhsado waa muhiim. Baadhitaanka foreensiga caafimaad lama samayn karo adigoo ogolaada 

maahee. Sharcigu guud ahaan, wixii dawo ama daryeel ah, xitaa waxyar haday yihiin, lama 

samayn karo iyadoo ogolaansho lagaa helo maahee. Dhaqanka wanaagsani waa marka 

dhakhtarka foreensigu uu kuu sharaxo talaabo kasta kuna waydiisto ogolaanshahaaga. Haddaad 

ogolaatid baadhitaanka foreensiga caafimaad waxaad ogolaatay natiijadu waxay noqon 

doonto – cadaymaha la ururshay – in loo gudbiyo boliiska. 

Haddii aad isdhaqday baadhitaanka ka hor, u sheeg dhakhtarka – waa laga yaabaa in weli 

waxyaalo cadayma ah la helo. Waxaa kaloo lagaa baadhayaa dhaawacyada ku soo gaadhay sida 

nabarada gudaha iyo meelaha ku jeexan, waa la rikoodh garaynayaa dhaawacyada. Baadhitaanku 

14


SOMALI 


wuxuu noqonayaa mid ku dhiba oo kaa khajiliya si kastoo dhakhtarku isugu dayo inuu kuu sahlo; 

laakiin waa muhiim inaad martid haddaad doonaysid inaad dacwaysid qofkii ku faraxumeeyey, 

weliba haddii lagu kufsaday. Waxaad waydiisan kartaa saaxiib ama taageere inuu kula joogo 

marka lagu baadhayo, inkastoo haddii meeshu cidhiidh tahay laga codsan doono inay debedda 

kugu sugaan. 

Wixii sanbal lagaa qaado, dharkaaga ama goobta weerarku ka dhacay waxaa loo diri doonaa inuu 

baadho saynisyahanka foreensiga. Waxay noqon kartaa cadayn muhiim ah haday ku jirto DNA 

qofkii ku faraxumeeyey maadaama ay ku xiriirinayso dembiga dacwaduna xoog yeelanayso. 

Dhakhtarka wax baadhayaa waa inuu qoraa warbixin ku saabsan sanbalada uu kaa qaaday 

markuu ku baadhayay. Aakhirataanka, haddii dacwaddu maxkamadda gaadho dhakhtarka iyo 

saynisyahanka foreensiguba waa inay bixiyaan bayaan qoraal ah waxaana suurtowda inay 

markhaati bixiyaan. 

3.11 WALAACAAGA 

Waxaad xaq u leedahay in laguula dhaqmo si ixtiraam iyo daryeel leh. Haddii aad wax walaaca 

qabtid waydii dhakhtarka inuu kuu sharaxo waxa u sameeynayo iyo sababta. Haddaad cabsi ka 

qabtid inaad uur yeelatid waydiiso dhakhtarka talo iyo/ama dawo kuu haboon – sida ‘kiniiniga 

subaxda ka danbaysa’ – hadaan laguba siin. Waxaad kaloo kala hadli karaysaa dhakhtarka 

khatarta cudurada lagu kala qaadho galmada. Dhakhtarku waa inuu ku siiyaa dhamaan talooyinka 

aad u baahan tahay ee ku saabsan halkaad iyo goortaad isbaari lahayd haday jirto khatar in wax 

lagu qaadsiiyey. 

Waa inaad u diyaar garowdid dhakhtarku inuu ku waydiiyo su’aalo khaas ah sida waqtigii caadada 

kuugu danbaysay ama inaad isticmaashid wax uurka lagaga hortago. Su’aalahani waxay ka 

caawinayaan in la ogaado khatarta uurka. Waxaa laga yaabaa in lagu waydiiyo goortii wasmo 

kuugu danbaysay – su’aalaha noocan ah waxaa laguu waydiinayaa sidii xaqiiqda loo heli lahaa 

marka cadaymaha la baadhayo, sida shahwadda. Ha u qaadin in dhakhtarku su’aalahan kugu 

qiimaynayo – ma ogaan karayo inaad wasmo samaysay miridho, saacado ama maalmo ka hor 

intaan lagu faraxumayn: xitaa haddaad la samaysay qofka ku faraxumeeyey. Ha qarinin faahfaahin 

muhiim ah adigoo khajilaya ama u malaynaya in akhlaaqdaada lagu qiimaynayo. Qaar ka mida 

badbaadayaasha xadgudubka galmadu way iscanaantaan iyagoo isu arkaya dembiilayaal: 

dhakhtar si fiican u tababarani wuu garan karaa sidaad dareemayso wuxuuna isku deyi doonaa 

inuu baadhitaanka kuu sahlo. Inay ku waydiiyaan maaha taariikhdaada caafimaad oo dhan laakiin 

haday dhacdo ha sheegin faahfaahinta wixii aan khusayn arinta. 

3.12 DHAAWACYADA JISMIGA 

Waa laga yaabaa lagamana yaabo in dhaawac kaa soo gaadhay weerarka. Dhaawacyada 

qaarkood waa gudaha waxaana keliya oo la ogaan karaa marka lagu baadho. Badbaadayaasha 

qaarkood way ka baxsadaan inay wax dhaawac ahi soo gaadhaan. Jiritaanka dhaawacu uma 

noqon karo cadayn in lagugu qasbay galmo ama lagugu faraxumeeyey xadgudub. Khibradaadu 

ma noqonayso midaan qiimo lahayn hadaanu dhaawac jismiyi jirin: uma arkayaan dhakhtarka, 

boliiska, ama sharcigu calaamad inaan lagugu qasbin faraxumaynta galmada ama kufsiga. Waxaa 

hadda jira faham ku saabsan cabsida ay kalifto xadgudubka galmadu inta badan inay dhacdo in 

dhibanuhu aanu samayn wax isdifaac ah dhaawacna soo gaarin. 12 Qaar badan oo ka mida 

badbaadayaashu waxay ku baxsadeen inaanay dagaalamin. Waxaad yeeshay wax alaaliyo 

waxaad ku baxsan lahayd, haddaad ku baxsatay inaad ‘is dhiibtidna’ maqnaanshaha dhaawacu 

maahan inuu adiga lid kugu noqdo. 

12 Baadhitaanka Dembiyada Biritishka 2002 waxaa lagu ogaaday in in ka yar kala badh dembiyadii la rikoodhgareeyey, 

ay isticmaaleen awood; iyo inkastoo 3/4 (74%) kufsadayaashu ay awood isticmaaleen hadana waxaa dhaawac jismiyi 

soo gaadhay 37% ka mida dhibanayaasha. 

15


SOMALI 


3.13 SAWIRADA IYO CADAYMAHA KALE 

Haddaad leedahay dhaawacyo jismiya dhakhtarku wuu dawaynayaa dhaawacyada muuqdana, 

sida jugaha nabarada iyo meelaha ku jeexana waa la sawirayaa. Shaqadaas waxaa iska leh sawir 

qaadaha boliiska waxayna noqon doontaa markaad dhakhtarka aragtid ka dib ama; haddaad 

doontid, waxaad codsan kartaa sawir qaade dumar ah. Waxaa dhici karta inay boliisku dharka 

ula hadhaan baadhitaanka foreensiga, markaa waxaa wanaagsan inaad sii qaadatid dhar 

aad ku bedelatid. Waxaa laga yaabaa boliisku inay u arkaan dharkaad sidatay marka weerarku 

dhacay cadayn, waxaa laga yaabaa inaadan dib u arag haddii dacwaddu maxkamadda gasho, ilaa 

xukunku ka dhaco. Waxaa kaloo dhici karta in boliisku ay booqdaan goobta weerarka; sawiro ka 

qaataan alaabtana qaar ka qaataan – sida gogosha iyo galaasyada sharaabka – cadaymo ahaan. 

Waa laguu soo celin doonaa dharkaaga iyo alaabtaba marka dacwaddu dhamaato. 

16


SOMALI 


4. NIDAAMADA BOLIISKA 

4.1 BOLIISKA 

Dhamaan xoogaga boliiska waxaa dhowaan laga codsaday inay dib u eegaan habkay ula 

dhaqmaan badbaadayaasha xadgudubka galmada waxaana lagu adkeeyey, waqtiga qoraalkan la 

samaynayey, inay yeeshaan saraakiil gaar loo tababaray oo la shaqeeya dhamaan dhibanayaasha 

xadgudubka galmada. Horumarka xoogaga boliisku ay dhowaanta sameeyeen waxaa ka mida 

diyaarinta ‘ilaaliyaha dhibanaha kufsiga (rape victim chaperones)’ – kuwani waa saraakiil boliisa oo 

shaqadoodu tahay ilaalinta daryeelkaaga iyo inaad heshid adeeg tayo sare leh inta baadhitaanku 

socdo. Maadaama xoogaga boliisku kala duwan yihiin, mid walibina gaarkiisa u shaqeeyo, waxaa 

dhacaysa in adeegyo kala duwan ay u bixiyaan siyaabo kala duwan. Sidoo kale, saraakiisha 

boliisku waa shakhsiyaad waxaana dhici karta in la hadalka qaarkood kaaga sahlanaado qaarka 

kale. Xusuusnow dhamaan xoogaga boliisku waxaa saaran mas’uuliyad inay kuula dhaqmaan si 

cadaalad ah. 

4.2 XEERKA DHIBANAYAASHA 

Markaad u ashtakootid boliiska waxaa jira waxyaabo aad filan karayso inay si toos ah u dhacaan. 

Kuwani waxay ku cad yihiin dokumeentiga la magac baxay Xeerka Badbaadayaasha, 13 kaasoo 

oranaaya in boliisku: 

• Uga jawaabaan ashtakadaada sida ugu dhakhsaha badan 

• Soo diraan sarkaal ku arka haddaad ashtakada telefoonka ugu sheegtay 

• Ku siiyaan magaca iyo telefoonka sarkaalka ama ‘miiska dembiyada’ mas’uulka ka ah 

dacwaddaada 

• Ku siiyaan warqad kuu sharaxaysa baadhitaanka iyo waxa dhici doona haddii la qabto 

eedaysanaha – tan waxaa loogu yeedhaa ‘Dhibanayaasha Dembiyada’ waxayna ku siin 

doonaan boliisku markaad ka soo ashtakooto saldhiga boliiska ama kuugu soo diri doonaan 5 

maalmo shaqo gudahood ah. 

• Ku siiyaan ikhtiyaar (fursad) haddaad doonaysid aad ku samaysid ‘Bayaanka Shakhsi 

ahaaneed ee Dhibanaha’ 14 

• Baadhaan dembiga sida ugu dhakhso badan, isku dayaan inay soo qabtaan qofka mas’uulka 

ka ah kuguna wargeliyaan wixii cusub ee dacwaddaada ku soo kordha. 

• Kuu sheegaan haddii cid la qabtay, loo digay ama dembiga lagu oogay. 

• Wax kaa waydiiyaan cabsidaada iyo in markale lagu soo weeraro iyo dhaawacyadaada 

• Ku siiyaan foomka codsiga Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada 

Waxay kaloo boliisku ku waydiin doonaan inaad doonaysid in lagula socodsiiyo dacwaddaadu 

halkay marayso haddaad doonaysidna, waa in laguu sheegaa go’aankaaga aad ku joojin kartid 

ama wax wayn kaga bedeli kartid eedaymaha. Waxaa kaloo qasab ku ah Adeega Xeer Ilaalinta 

Boqortooyada inay ku wargeliyaan dhibanaha qoraal, shirna qabtaan, haddii dacwadda la joojiyo 

13 Eeg Lifaaqa A, Xeerka Dhibanayaasha. Ogow in Qormada 13 Rabshadaha Qoyska, Qodobka Dhibanayaasha iyo 

Dembiyada ee hadda horyaala Baarlamanku, ka doonayso Xoghayaha Arimaha Gudaha inuu daabaco xeer 

dhaqameed u ogolaanaya dhibanayaashu inay u dacwoodaan Xubinta Gudiga Barlamaanka ee Maamulka 

( Ombudsman). Xeerka waxaa lagu qotominayaa waajibaadka wakaaladaha Nidaamka Cadaalada Dembiyada ee ku 

qoran Xeerka Dhibanayaasha. Waxay sharaxaysaa faahfaahinta waajibaadka ku saabsan adeegyada ay siiyaan 

dhibanayaasha. 

14 Eeg 4.4 sharaxaada 'Bayaanka Shakhsi ahaaneed ee Dhibanaha' 

17


SOMALI 


ama la dhimo. Waa in laguu sheegaa taariikhaha maxkamadda laguuna sheegaa natiijada, xitaa 

haddii adigu aanad markhaati bixinayn. Maadaama dacwaddaadu ay tahay xadgudubka galmada, 

waa in laguu sheegaa taariikhda iyo natiijada rafcaanka laga qaato xukunka. 

Boliiska waxaa xira xeer nidaam, waxaadna xaq u leedahay inaad cabatid haddaad u malaynaysid 

in aan laguula dhaqmin si cadaalad ah. La hadal sarkaal sare ama waxaad tagtaa xarun boliis oo 

kale haddaad u baahan tahay inaad dacwootid. Haddii boliiska degaankaagu leeyihiin ‘ilaaliyaha 

dhibanaha kufsiga’ waxaad kala hadli karaysaa wixii walaac aad qabtid ama dacwad ee ku 

saabsan arintaada ama saraakiisha baadhista. Waxaad xaq u leedahay in laguula dhaqmo si 

sharaf iyo ixtiraam leh. 

4.3 U YEEDHISTA BOLIISKA 

Haddii boliiska aad u yeedhatid ka dib markii laguu geystey faraxumayn galmo saraakiishu waa 

inay soo qaadaan qalabka cadaynta hore. Ugu yaraan mid ka mida saraakiisha kuu imanaysaa 

waa inuu khibrad u leeyahay la shaqaynta badbaadayaasha xadgudubka galmada ogaadaana 

baahiyahaaga degdega ah. Waqtiga qoraalkan tani waa talada guud ee loo jeediyey dhamaan 

xoogaga boliiska. Saraakiishu waa inay kaa codsadaan inaad isticmaashid qalabka si loo helo 

cadaymaha muhiimka ah sida kaadida iyo dheecaanka afka; isticmaalkoodu adigay kula jirtaa, 

iyadoo ku xidhan sidaad u kari kartid, waa muhiim inaad la shaqaysid haddaad doonaysid inaad 

dacwaysid weerarahaaga. Hore u qaadista sanbaladu cadayn ahaan way wanaagsan tahay. 

Boliisku waxay ku waydiin doonaan haddaad doonaysid inaad la hadashid cid ka socota 

Taageerada Dhibanayaasha ama Xarunta Dhibaatooyinka Kufsiga. Xusuusnow, dadkan ururadan 

ka socda waxaad ula hadli kartaa si kalsooni leh; waxaad ku tiraahdid taageeraha/la taliyaha 

looma gudbin doono boliiska ama cid kale oo ka baxsan ururkaas adigoo ogolaansho lagaa helo 

maahee waxaana loo haynayaa si khaasa, oo idinka idiin dhaxaysa. 

4.4 BAYAANKA SHAKHSI AHAANEED EE DHIBANAHA 

Bayaanka shakhsi ahaaneed waxaa weeye war dheeraada ood siin kartid boliiska. Maaha in lagu 

khaldo bayaanka aad siinaysid maxkamadda, oo loogu talagalay dembi ku oogista weerarahaaga. 

Bayaanka shakhsi ahaaneed waa waxaad ikhtiyaar u leedahay: kuma qasbanid inaad samaysid 

mana aha in lagugu dirqiyo inaad samaysid. Haddaad dooratid inaad samaysid waxay ku 

siinaysaa fursad aad ku sheegayso sida faraxumayntu kuu taabatay, weli inaad u baqaysid 

amaankaaga, in lagu cabsi geliyey iyo inkale ama u jilicsan tahay, sida 

caafimaadkaaga/noloshaada/shaqadaada ay u saamaysay iyo wixii kaleed jeceshahay inaad ka 

sheegtid khibradaada. Intaad doontid ayaad oran karaysaa sidaad doontidna u oranaysaa. 

Bayaanka waxaa lala gelin doonaa fayl waraaqaha kale. Haddii dacwaddu maxkamadda gasho, 

boliisku, Adeega Xeer Ilaalinta Boqortooyada, Xaakimka, Majistraytka iyo qareenka Difaacuba way 

akhriyayaan. Looma isticmaalayo sidii loo xukumi lahaa weerarahaaga laakiin waxtar bay u 

yeelanaysaa maxkamadda waayo saamaynta dembiyadu ku leeyihiin dhibanayaasha way ku 

taxaluqdaa raadna ku yeelanaysaa xukunka. Waa muhiim in la ogaado inuu qareenka difaacu 

isticmaali karo akhbaarta ku qoran bayaanka, waxna kaa su’aali karo, inkastoo ilaa iyo 

hadda waxyar taasi dhacday. Boliisku way tixgelinayaan akhbaarta ku jirta bayaanka waxayna ku 

shaqa gelayaan akhbaarta aad siisid, tusaale ahaan haddaad ku qortid inaad doonaysid in lagu 

wargeliyo wixii ku soo kordha dacwaddaada ama laguu sheego marka weerarahaaga la soo qabto. 

4.5 MARKA LAGU WARAYSANAYO 

Haddaad go’aansatid inaad ashtakootid waa inaad u diyaar garowdaa boliiska inaad u siisid 

akhbaarta sida ugu badan uguna faahfaahsan. Waxaa laguu waraysan doonaa si gaara – waxaa 

lagugu waraysan karaa saldhiga boliiska ama gurigaaga ama isbitaalka, hadba xaaladaadu siday 

tahay. Maalmahan waxaa si toosa laguu siinayaa ikhtiyaarka ah in sarkaal dumar ahi kula 

shaqayso waana in laguu sheegaa inaad keensan kartid saaxiib ama taageere marka lagu 

waraysanayo. Haddii sidani aanay dhicin, waydiiso saaxiib aad ku kalsoon tahay ama taageere 

xirfadle ah inuu kuu waydiiyo. 

18


SOMALI 


Maadaama boliisku u baahan yihiin inay kaa helaan faahfaahin badan oo ku saabsan 

faraxumaynta waxaa laga yaaba in waraysigu dheeraado, mar waxka badan lagu waraysto, taasoo 

ku xidhan hadba sidaad u hadli karaysid. Haddii aad saxariirsan tahay waxaa macquula in dib loo 

dhigo waraysiga inta xaaladaadu degayso. Haddii af Ingiriisidu aanay afkaaga koowaad ahayn 

ama aad dhibaato maqalka ah leedahay, boliisku waxay kuu balaminayaan turjumaan. Haddii aad 

u akhriyeysid badbaade qaba dhibaatooyinka aqoonta (learning difficulties), u hubi inay haysato 

‘qaangaadh quman’ 15 marka la waraysanayo, qof diyaar u ah inuu soo dhexgalo si uu u hubiyo 

inay si buuxda u fahamtay su’aalaha iyo nidaamka. 

Bilowga waraysiga, waxaa lagu waydiin doonaa faahfaahintaada shakhsi ahaaneed, sida 

meeshaad ku nooshahay, da’daada iyo taariikhdaada dhalashada, shaqadaada iyo inaad 

guursatay ama caruur leedahay. Waxaad kaloo sheegaysaa meesha weerarku ka dhacay iyo 

goorta; bixinaysaana faahfaahint siduu u dhacay iyo, haddaad taqaanid qofka ku faraxumeeyey, 

qofkuu yahay iyo sidaad u taqaanid. Boliisku waa inay ogaadaan in waraysigu kugu adag yahay. 

Waa inay ogaadaan inaad u baahan tahay in laguu tartiibiyo iyo inaad nasasho qaadatid haddaad 

u baahatid. Haddaad u baahan tahay inaad nasasho qaadatid – u sheeg. Qof walba dan baa ugu 

jirta inaad nafis dareento inta lagu jiro waraysiga. Haddii kalese waxa laga yaabaa in doodaadu 

daciifto adigoo dhaafaya faahfaahin muhiima – sarkaalka waraysigu waa inuu tan fahmaa. Mid ka 

mida ujeedooyinka tababarka boliiska gaarka ah ee dhowaan lagu taliyey in laguula dhaqmo si 

taxadir leh oo xirfadaysan inta waraysiga lagu jiro. 

Xusuusnow, boliisku xaq kuuguma leh inay kuu waydiiyaan inaad u sheegtid faahfaahinta 

xidhiidhaddaadii hore iyo taariikh galmeedkaaga ama in hore laguu kufsaday laakiin waxaa laga 

yaabaa inay muhiim tahay in lagu waydiiyo goortii kuugu danbaysay wasmo aad ogoshahay; ama 

xidhiidhkaad la leedahay qofka ku faraxumeeyey, haddaad la leedahay. Su’aasha noocan ah 

looguma talagelin in lagugu ceebeeyo ama lagu dhimo waxaad ka sheegaysid faraxumaynta 

laakiin waxa weeye inay kaa caawinto sharaxaada natiijooyinka DNA kala duwan. Waa muhiim 

inaad boliiska runta u sheegtid waayo beenta aad ka sheegtid xitaa arimaha dheeraadka ah sida 

dhacdooyinada kale, ayaa waxa lagu weerari karaa aaminimadaada haddii arintu maxkamadda 

gasho. 

4.6 DOODAADA 

Boliisku waxaad u sheegtid way qorayaan, ama marmarka qaarkood cajalad ayay ku duubayaan. 

Waa in markasta lagu siiyaa fursad aad ku akhridid ama laguugu akhriyo waxaad tiri laguuna 

ogolaadaa inaad wax ka bedeshid ka hor intaadan saxiixin qaybtaada sidii wax u dhaceen. 

Dukumeentigan aad saxiixday ayaa noqonaya dacwaddaadii haddii/markii ay dacwaddu gasho 

maxkamadda, nuqul ayaa laga siinayaa qareenka difaaca. Su’aalaha waxaa loola jeedaa in lagula 

soo baxo qodobada muhiimka u ah sidii loogu sameeyn lahaa dacwad adag qofka ku 

faraxumeeyey. Marmarka qaarkood waxaa dhici karta inaan su’aaluhu kuula muuqan muhiim ama 

ay aad shakhsi u yihiin; markaa waa inaad waydiisaa waxa su’aalahan looga gol leeyahay – ama 

sababta laguu waydiiyey iyo siday u caawini karaan dacwadda. Tani waxa laga yaabaa inay kaa 

caawinto inaad dareento inaad tahay qof tiisa maamulanaya. 

Ha ka gaabsan sarkaalka inaad waydiisid inuu kuu sharaxo waxii aad fahmi waydid. Hubso inaad 

qaadatid magaca iyo nambarka sarkaalka/saraakiisha baadhaya dacwadda haddii aanay lahayn 

adeega ilaaliyaha dhibanaha kufsiga ‘chaperone’ boliiska xaafadaadu, si ay kuugu fududaato 

helida sarkaalku markaad u baahatid inaad kala hadashid dacwaddaada. Waxaa dhici karta inaad 

dib ka xusuusatid waxyaalo aadan xusuusnayn markii lagu waraysanayey. Markiiba qor 

waxyaalahan aad xusuusatay una sheeg sarkaalka boliiska dacwaddaada haya, sida ugu 

dhakhsaha badan ee kuu suurtagalka ah. Waa muhiim inaadan waraysiga sii wadin culays lagu 

saarayo darteed, marka aad daalan tahay iyo markaad saxariirsan tahayba. 

15 Qofkani waa inuu ka waynaadaa 18, ka caawini karaa dhibanuhu inuu la hadlo boliiska hubsadaana su’aaluhu inay 

19 

sax yihiin lana fahmay.


SOMALI 


4.7 KA NOQOSHADA DACWADDA 

Haddaad waydiisatid boliiska inaanay sii wadin dacwaddaada ama aad dib uga noqotid, talaabada 

labaad waxay ku xidhnaanaysaa halka ay dacwaddu gaadhsiisan tahay, ama marxaladda ay ka 

gaadhay nidaamka sharciga. Haddii aanay jirin cid dembi lagu soo oogay waxay u muuqataa inay 

halkaa ku ekaanayso. Haddiise cid lagu soo oogay waraaqahana loo diray Adeega Xeer Ilaalinta 

Boqortooyada, waxaa dhici karta inuu xeer ilaaliyuhu ku waydiiyo sababtaad uga noqotay 

dacwadda, weliba haddii ay jirto culays ama cabsi ka imanaysa qofkii ku faraxumeeyey. Xeer 

ilaaliyuhu wuxuu weydiin doonaa sarkaalka askariga kula shaqaynaya inuu taageero iyo talo ku 

siiyo waana inuu tixgeliyaa sababta aad uga noqotay, isagoo la kaashanaya culayska cadaymaha 

la hayo intay le’eg yihiin iyo aragtida sarkaalka boliiska. Marka la go’aansanayo in dacwadda la sii 

wado iyo inkale waxaa tixgelinta kowaad la siinayaa amaankaaga. 

Dacwaddaha qaarkood aad bay halis u yihiin lamana joojinayo – tusaale ahaan marka ay jirto 

khatar dhaba (oo ku iman karta dhibanaha ama dadka kale) adeega xeer ilaalintu waxay 

go’aansanaysaa in danta bulshadu ku jirto in dacwadda la sii wado kana culustahay doonista 

dhibanaha. Tan micneheedu waxa weeye inaadan lahayn xuquuq aad dacwadda kaga noqotid 

duruufaha qaarkood. Haddii la go’aansado in dacwadda la sii wado waa inaad bixisaa markhaati 

xitaa haday ka hor imanayso doonistaada. Go’aanka waxaa qaadi doona xeer ilaaliye gaar ah 

isagoo la tashanaya boliiska. Duruufaha qaarkood waxaa suurtageli karta in la isticmaalo 

bayaankaaga oo aan loo baahan inaad markhaati ka bixisid maxkamadda horteeda. Tani waxay 

dhici kartaa duruufo kooban keliya marka ay maxkamaddu u aragto inay danta cadaaladu sidaas 

ku jirto. Dhab ahaan, way adag tahay inay sidaasi dhacdaa haddaad tahay markhaatiga keliya 

waayo waxay noqonaysaa inaan qareenka difaacu wax ku su’aali karin. 

4.8 AQOONSASHADA QOFKA KU FARAXUMEEYEY 

Haddaanu ahayn qofka ku faraxumeeyey qof aad garanayso, waxaa lagu waydiin doonaa inaad ka 

caawintid boliiska siday u heli lahaayeen adigoo eegaya buuga lagu kaydiyo sawirada 

dembiilayaasha galmada ee la yaqaan bal inaad ka dhex garatid. Waxaa laga yaabaa in lagu 

waydiiyo inaad caawintid inay boliisku sawir gacmeed ku sameeyaan qof qofka u eg; waxaa lagu 

daawidsiin karaa cajalad fiidiyow ah inaad ka dhex garatid; ama in lagu waydiiyo inaad eegto dad 

la soo safay ama iyadoo dad la soo safay fiidiyow lagu daawidsiiyo. Kuwa ugu badani waa dad la 

safay oo fiidiyowga lagaa tuso ama meel aanay kaa arkayn la soo safo. Aqoonsiga safka 

fiidiyowga waa hab cusub oo lagu duubayo wajiga qofka la tuhunsan yahay iyo 8 nin oo kale oo 

isaga u muuqaal dhow oo lagala soo baxay kaydka sawirada. Markaas ayaa laga samaynayaa 

layn ka kooban nimanka oo dhan. Marka aad u timaadid inaad eegtid fiidiyowga waxaa dhici karta 

inuu joogo wakiil ka socda qofka la tuhunsan yahay. Sarkaalka boliiska ayaa waydiin doona 

wakiilka halka/booska uu doonayo kelyentigiisu inuu safka ka galo. Markaas ka dib ayaa lagu 

waydiin doonaa su’aalo dhowra oo nidaamsan si loo ogaado inaad ka aqoonsan kartid qofkii ku 

faraxumeeyey. Aqoonsiga fiidiyowga waxaa laga isticmaali karaa meelkastoo London ah. 

Nidaamka aqoonsiga dadka la soo istaajinaya waa la isticmaalaa. Laynkan/safkan, inta badan 8 

nin ka kooban, mid ka midina yahay qofka la tuhunsan yahay iyo kuwa kale oo nasiib lagu soocday. 

Markastay suurtagal tahay waxaad ka eegaysa laynka/safka muraayad adigu aad wax ka arkaysid 

laakiin adiga aan lagaa arag. Haddii aadan si fiican u arag wajiga qofkii ku faraxumeeyey, laakiin 

aad codkiisa maqashay, nimanka safka taagan waxaa la waydiin doonaa mid mid inay u 

yiraahdaan kelmedii aad ka maqashay qofkii ku faraxumeeyey waxaana lagu waydiin doonaa 

inaad sidaa ku aqoonsan kartid qofka ku faraxumeeyey. 

20


SOMALI 


5. MARKAAD GARANAYSID QOFKA KU FARAXUMEEYEY 

5.1 XADGUDUBKA GALMADA EE QOFKA AAD RAFIIQA TIHIIN 

Maaha run sheekada caanka noqotay ee oranaysa weerarada galmada waxaa inta badan ku 

sameeya luuq madow dad aan la garanayn. Laakiin waxay raad ku yeelatay dadka 

badbaadayaasha ah oon kari karin inay soo ashtakeeyaan marka qof ay garanayaan uu mas’uul 

ka yahay weerarka galmada. Waxaa tan ugu wacan iyagoo ka baqaya in la rumaysan waayo iyo 

marka qofka xadgudubka galmada sameeyey yahay qof ay garanayaan uma arkaan xadgudubkaa 

dembi. Laakiin waxay u badan tahay inuu faraxumaynta galmada kugu sameeyo qof aad 

garanaysid; inta badan rafiiqaaga hadda ama rafiiqaagii hore. 16 

Xadgudubka qoyska waxaa ku jira faraxumaynta galmada iyo magac isugu yeedhista; dhaqaalaha 

oo lagaa cuna qabateeyo; inaad baxdid oo laguu diido ama saaxiibadaa aragtid; xanaaqa 

hinaaska; qaylada; riixida, dharbaaxada, cayda iyo hanjabaada. Marka uu mas’uul ka yahay qof 

aad garanaysid xadgudubka galmada, waxay u dhowdahay in mar wax ka badan lagu 

faraxumeeyo. Xadgudubka galmada noocan ah ee uu kugu sameeyo rafiiqaagu haddaad 

isqabtaan iyo haddii kaleba waa mid qaracan leh maadaama is aaminidii lagu tuntay. Waxaa laga 

yaabaa inaad u aqbasho inuu qayb ka yahay nolosha guurka ama wada noolaanshaha: ha aqbalin! 

Xusuusnow, cidii doontaa ha ku soo weerartee, xadgudubka galmadu waa dembi – 

sharcigu u arki maayo kufsiga ninka ku qaba ama aad taqaanid inuu ka sahlan yahay ka 

aadan aqoon. Waa jirkaagii qofna xaq uma laha inuu kugu qasbo inaad la galmooto adigoon 

ogolaan. Haddii xadgudubkani socday muddo dheer, hadda ayay kuu tahay waqti wanaagsan ood 

joojisid. Dhaqanka iyo tababarka boliisku aad bay u horumareen waqtiyadan danbe; tusaale ahaan 

xeer dawaladdu dhigtay ayaa oranaya in loo xagliyo xadhigga iyo dembi ku oogista dhamaan 

dacwaddaha xadgudubyada qoyska. 

5.2 XADGUDUBKA GALMADA QOFKA AAD GARANAYSID 

Dumarka waxay u dhowdahay inay galmo ahaan ku xadgudbaan qof ay isyaqaanaan, wada 

shaqeeyaan, madax u ah, saaxiib, ama saaxiibka saaxiibadaa ee aanu ahayn qof aan la aqoon. 

Waxaa laga yaabaa inaad ka baqdid inaad soo ashkatootid ama u sheegtid saaxiibadaa ama 

dadka aad wada shaqaysaan adigoo ka cabsanaya inay ku rumaysan waayaan; waxaa la arkaa 

inaad dareento inay jecel yihiin ama ixtiraamayaan qofka kugu xadgudbay – waxaa dhici karta inuu 

u muuqdo qof soo jiidasho badan. Ha ogolaanin inay tani kaa joojiso inaad soo ashkatootid ama 

raadsato taageero. Waxaa laga yaabaa inuu taas isku halaynayo, rajaynayana inay kaa joojiso 

inaad soo ashkatootid. Dadka kale inay soo ashkatoodaan inay ka joojisay ayaa dhici karta: 

waxaad dhici karta inaad soo ogaatid inaadan ahayn qofkii ugu horeeyey ee uu faraxumeeyey. 

Waxaa dhici karta kuwa kalena inay soo baxaan markay maqlaan ashtakadaada: waxaa laga 

yaabaa inaad qaaday talaabadii ugu horaysay ee lagu muujinayey inuu yahay dembiile falkan 

caadaystay. Ugu yaraan, waxaad ka joojinaysaa inuu dembi danbe sameeyo. Tani loolama jeedo 

inaad dareento inaad adigu mas’uul ka tahay dembiyada uu sameeyo mustaqbalka haddaad soo 

ashkateyn waydid. 

5.3 HADDAAD TAHAY DHILO/SHAQAALE GALMO 

Haddaad tahay shaqaale galmo (dhilo) waxaa laga yaabaa inaad dareentid sida aad u shaqaysatid 

darteed, inaan lagu rumaysan doonin. Dhilooyinku waxay la xuquuq yihiin dumarka kale markaasi 

yaanay tani kaa joojin inaad ashkatootid ama heshid taageero. Xitaa haddaad u malaynaysid inuu 

u qaatay adigu inaad hogaamisay: cid xaq kuugu lihi ma jirto inay kugu qasabto ficil galmo adigoon 

ogolaan – waa inaad ogolaataa waqtiga ficilka galmadu dhacayo xusuusnowna, inaad 

ogolaanshaha ka noqon kartid waqti kasta. 17 

16 Baadhitaanka Dembiyada Biritishka 2002, ayaa lagu ogaaday inay rafiiqyadu ka mas’uul yihiin 45% dacwaddaha 

halka dadka aan la garanaynin ka yihiin 8% keliya. 

17 Eeg ‘ogolaanshaha’ xagga hoose. 

21


SOMALI 


5.4 XADGUDUBKA GALMADA LALA KAASHADO DARAAGADA IYO/AMA 

KHAMRIGA 18 

Waxa laga yaabaa inaad maqashay dembiyada noocan ah ama aad aragtay iyagoo laga 

waramayo inay yihiin ‘kufsiga-balanta’: isticmaalka khamriga iyo/ama daraagada, si ay kaaga xoog 

bataan kuuguna galmoodaan, marmarka qaarkood iyagoo dhowr dembiile ah. Khamrada ayaa ah 

tan ugu badan ee arintan loo isticmaalo. Sheeko quraafi ayaa ah dumarka la kufsado iyagoo 

cabsan inay mas’uuliyada qayb ku leeyihiin: tani run maaha. Tani waxay la mid tahay adigoo 

rumaysta wax suuraysiga khaladka ah ee oranaya dumarka khamriga cabaa inay kaga sahlan 

yihiin galmada dumarka aan cabin. Ha ogolaanin in sheeko xariirtani saamayso sidaad uga jawaab 

bixin lahayd waxa dhacay. Qofka ku faraxumeeyey waxaa dhici karta inuu iskula saxsan yahay 

inuu kugu qasbo galmada maadaama uu dhowr sharaaba kuu iibiyey: waxaa dhici karta inay 

dareensan yihiin adigana ku dareensiinayaan inay kugu ‘leeyihiin’: kani waa dhaqan aan la aqbali 

karin. Haddii uu ku jujuubo ama ku qasbo inaad la galmooto adigoo diidan ama aan awoodi karin 

inaad ogolaansho bixiso – hadday ugu wacan tahay khamradu iyo hadday tahay waxkale ood 

qaadatay – wuxuu noqonayaa kufsi. 

Marka ujeedada daraagada loo isticmaalayaa tahay sababtaas inta badan waxaa lagu shubaa 

sharaab, siiba khamriga, adigoon u warhayn. Haddaad rumaysan tahay inay tani kugu dhacday u 

doono caawimo caafimaad si dhakhso leh adigoo raacaya hagista ku qoran buugan ee ku saabsan 

ilaalinta cadaymaha. Calaamaadka ku shaki gelin karaa waxaa ka mida: 

• Waxaad dareentay sakhrad ka badan taad caadiyan dareemi jirtay marka loo eego cadadka 

khamrigaad cabtay ama waxaad dareentay sakhrad ama dawakhsanaan adigoo cabay 

cabitaan fudud keliya. 

• Waxaad soo kacday adigoo dawakhsan, waxyar ama waxba xusuusan iyo/ama ay ku jiraan 

xusuustaada meelo banaan. 

• Qolka aad ka soo kacday wuxuu leeyahay isku dhexdaadsanaan aadan aqoon ama ma 

garanaysid meeshaad joogtid iyo sidaad ku timi toona. 

• Waxaad xusuusan kartaa inaad wax cabtay – hadduu khamri ahaa iyo haddii kaleba – mana 

xusuusan kartid wixii intaa xigay. 

• Waxaad si aan cadayn u dareensan tahay inaad galmootay laakiin xusuus caddi ma jirto; 

waxaa laga yaabaa inaad keliya aragtid dib u milicsi galmo ah. 

Waxaa kaloo laga yaabaa inaad aragto: 

• Lalabo 

• Matag 

• Dawakh 

• Miyir la’aan/jiifka ka kici kari waydo/socodka oo adag 

Waxaa kaloo laga yaabaa inaad: 

• Sidan hoosgashigaagii ama dharkii kale aanadna xusuusan karin adigoo iska saaray 

• Ka damqato saxaaxa ama nabaro ku yaaliin meela kalena ku damqanayaan adigoon garanayn 

18 Xeerka Dembiyada Galmada 2003 Qormadiisa 76(2)(f) ayaa hadda amraysa dacwaddaha qofku uu wax siiyey ama 

sababay in wax la qaato kuwaasoo ka dhigay dhibanaha xadgudubka galmada inaanu wax dareemin ama laga 

xoogbadiyo, in loo qaadanayo inaan dhibanuhu ogolaan qofka faraxumeeyeyna aanu rumaysnayn inay ogolaatay; ilaa 

uu ka keeno qofka faraxumeeyey cadaymo waafiya. Tani waxaa si dheeraada loogaga hadlayaa Qaybta C. 

22


SOMALI 


Waa muhiim haddii aad u malaynaysid in lagu maandooriyey kadibna faraxumayn galmo laguu 

gaystay, inaad tagtid meel amaan ah raadsatidna gargaar caafimaad sida ugu dhakhsaha badan. 

Wac boliiska; la xiriir saaxiib aad aamini kartid ama xarunta dhibaatada kufsiga degaankaaga. 

Waqtiga hayska luminin: cadaymaha muhiimka ah – sida daroogada – waxaa laga yaabaa inay 

jirkaaga ku jirto waqti kooban: kaadi iska qaad; isbitaalka tag, Xarunta Gudbinta Dembiyada 

Galmada ama dhaktarkaaga degdeg ahaan u arag. Ha isdhiqin ama tubada lagu hoos qubaysto ha 

gelin ilaa lagu baadho. 

Haddii aad u qaadanaysay daraago madadaalo waqtiga ay arintani dhacday, yaanay tani kaa 

joojin inaadk ka soo ashkatootid dembiga. Boliisku waxay xiisanayaan sidii ay u ururin lahaayeen 

cadaymaha dembiiluha, waa inaanay adiga farta kugu soo fiiqin si ay kuu canbaareeyaan. Boliisku 

waxay cadeeyeen qofkastoo ka soo ashkatooda kufsi iyagoo daraageeysan inaan lagu eedayn 

doonin daraagada ee loola dhaqmi doono inuu yahay dhibane kufsi: markaa u sheeg daraagada 

aad adigoo og qaadatay. Xusuusnow, kumaad martigelin ama sababin inuu qofna kugu sameeyo 

xadgudub galmo daraagadaad madadaalada u qaadatay awgeed; maad codsan in faraxumayn 

galmo laguu geysto; cidina xaq kuuguma leh inay faraxumayn galmo kuu geysato adeegsi ama 

adeegsi la’aan maandooriyaha – khamrigu ku jiro. 

5.5 XADGUDUBKA GALMADA UU KUGU SAMEEYO XUBIN QOYSKAAGA AH 

Waxaa dhici karta inaad tahay qaangaadh caruurnimadiisii loo geystey xadgudub galmo haday 

taasi jirto waa inaad akhridaa qormada hoose ‘haddii waqti hore laguu geystey xadgudubka 

galmada’, ama uu – xitaa hadda adigoo qof weyna – weli kugu sameeyo xadgudub galmo qof ka 

tirsan qoyskiina – wuxuu noqon karaa walaal, hooyo, aabe, adeer ama ciduu doono. Waxa 

muhiima inaad ogaatid inaadan keligaa ahayn ee xadgudubyada caynkani nasiib daro aad u 

badan yihiin. Qaar badani waxay dareemaan awood daro dhibaatada sheegisteedu ay leedahay 

awgeed; inaad ka gadoodaa waxay kaa caawinaysaa inaad noqotid qof noloshiisa maamulanaya – 

xitaa haddii ay tahay inaad la hadashid ururada taageerada oo fahmi doona dhibaatada aad qabtid. 

Xadgudubka galmadu waa dembi, si kastaad isugu dhowdihiin dembiilaha. Xadgudubka qoysku 

wuxuu yeelan karaa qaabab badan ooy ku jirto taabashadu, hortaada oo lagu siigaysto, xubnaha 

taranka oo la muujiyo, wasmo, afka ama wasmo futada ah. Waxaa laga yaabaa inaad ka baqdid 

inaad sheegtid ama wax ka qabatid waayo wax waliba debeda waxay uga muuqdaan ‘caadi’ 

waxaadna u malaynaysaa inaan cidina ku rumaysanayn; xubintan xadgudubka samaynaysaa 

waxaa laga yaabaa inay tahay qof qoyskiinu aad u aaminsan yihiin loona jecel yahay waxaadna ka 

baqaysaa sida ay u saamayn doonto dadka aad aadka u jeceshahay haddaad sheegtid; waxaa 

laga yaabaa inaad naftaada canaanato maadaama aanad hore uga hadlin; waxaa laga yaabaa 

inaad isleedahay waa khaladkaaga ama adigaa dhiirigeliyey maadaama aad ogolaatay inay sii 

socoto. 

Dareemadani waa kuwa ay dareemaan badbaadayaasha xadgudubka galmada qoysku. Waa 

inaad maskaxda ku haysaa inuu iyadu/isagu awooda lahaa; iyadu/isagu ogaa inay khalad tahay; 

adiguna aadan codsan ama suurtagelin. Iskuday inaad isticmaashid awoodaad ugu adkaysatay 

xadgudubka inaad hadana ku gebagebayso: inaad cid u sheegto ayaa noqon karta talaabo isbedel 

wayn ku samaysa noloshaada. Haddii ashkataynta xadgudubkani uu hadda aad kuugu adag 

yahay waqtigan la joogo, la xiriir mid ka mida wakaaladaha taageerada ku qoran buugan xagiisa 

danbe si aad u isticmaashid khadka caawimaadda telefoonka adigoo is qarinaya. 

23


SOMALI 


6. NOOCYADA KALA DUWAN EE BADBAADAYAASHA 

6.1 BADBAADAYAASHA LABKA AH (RAGGA) 

Inteena badani waxaynu kufsiga u aragnaa nin naag kufsaday, iyo guud ahaanba xadgudubyada 

galmada, in raggu dumarka ku sameeyaan. Inta badan aragtidani waa sax laakiin raggana waxaa 

xadgudub galmo ku sameeya ragga kale iyagoo wiilal yaryar ah ama qaangaadh ah. Ragga aad 

bay ugu adagtahay inay soo ashkatoodaan waayo raggu maaha inuu dhibane noqdo, weliba kan 

dembiyada galmada. Badbaadayaasha labka ah waxay u baahan yihiin in la taageero sida 

badbaadayaasha dhedig ugu baahan yihiin, si ay go’aankooda u gaadhaan inay ashkateeyaan 

dembiilayaasha. Qaar ka mida badbaadayaasha lab ma ogola inay sheegaan iyagoo ka baqaya in 

loo arko inay yihiin nimanka isutaga iyo kuwa nimanka isutaga ah oo ka baqaya inay 

dhibaateeyaan kuwa neceb dadka isku jinsiga ah ee isutaga. 

Lab ahow ama dhedig, maaha in laguu geysto xadgudubka galmada. Inta badan xiriir lama laha 

jinsigaaga, cidaad la galmooto, ninimadaada ama wax kaleba: waa dembi xadgudub iyo awood 

sheegasho ah. 

6.2 BADBAADAYAASHA AH DUMARKA ISUTAGA, NIMANKA ISUTAGA, 

LABEEBKA AMA NIMOWNAAG 

Maadaama xadgudubka galmadu ku saabsan yahay awood iyo xukun wuxuu ka dhexdhici karaa 

xiriir kasta: wuxuu ka dhici karaa kana dhacaa bulshada dumarka isutaga iyo nimanka isutaga. 

Haddii aad kala kulantay xadgudubka galmada rafiiqaaga ama xubin qoyskaaga ka tirsan waxaad 

heli kartaa taageero iyo caawimo adigoon ashkatoon. Waa laga yaabaa inaad doonaysid inaad 

soo ashkatootid si aad u joojiso. Talada buugani xaaladaadan waxay kuu khusaysaa sida 

badbaadayaasha kale – xitaa haddaad soo ashkatootid, kuma qasbanid inaad maxkamad la 

gashid haddaadan doonayn. 

Si kastoo xaaladaadu tahay ahaanshaha aad tahay nimanka isutaga, dumarka isutaga, labeeb 

ama nimownaag ayaa dhici karta inay kugu adkaato inaad sheego xadgudubka laguu gaystay. 

Waxaa dhici karta inaad dareento inay kugu xanbaarto inaad soo dibad baxdo adigoon diyaar u 

ahayn ama aad ka baqaysid inaad la kulantid nacaybka dadka aan jeclayn dadka isutaga iyagoo 

isku jinsi ah (homophobia). 

Xadgudubka galmada ee laguu geystey ayaa dhici karta inuu yahay nooc ka mida nacaybka. 

Haddaad u malaynaysid in faraxumayntaada ay ku timid nacaybka dadka isku jinsiga ah ee 

isutaga iskuday inaad ashkatootid: isbedelkaad samaynaysaa waxaa laga yaabaa inuu dhiirigelin 

kuugu noqdo inaad dareento awood iyo caawinida sidii loo tirtiri lahaa dembiyadan nacaybka. 

6.3 BADBAADAYAASHA MADOWGA IYO DADKA LAGA TIRADA BADAN 

YAHAY 

Iyadoo ku xidhan waxaad dhaqan ahaan rumaysan tahay waxaa laga yaabaa inay kuu saamayso 

si ka duwan badbaadayaasha kale. Waxaa dhici karta cabsi dheeraada inaad ka qabtid in 

qoyskiinu ku ogaado; weliba haddii dhaqankiinu yahay xitaa dumarka la kufsaday in lagu 

canbaareeyo inay ‘ceeb’ qoyska u soo jiideen. Waxa laga yaabaa inaad dareento inaan lagu 

rumaysan doonin, laguula dhaqmin si dareen dhowr leh, lagu fahmin ama taageerin – weliba 

markaad ku dhexnooshahay bulsho cadaan u badan. Waxaa dhici karta inaad cabsi dheeraada 

qabtid haddii dembiiluhu yahay cadaan; sidoo kale, waxaa dhici karta inaad ka werwertid 

dhibaatooyinka cunsuriyada markaad ashkatoonaysid haddii dembiiluhu qof madow yahay. Haddii 

ay jiraan arimahan khaaska u ah dhaqankaaga waxaa suurtagal ah inay ku caawinayso inaad la 

hadashid qof fahmi kara dhaqankaaga. Dabcan waxaa suurtagal ah inaad taageero ka raadsato ka 

baxsan bulshaddaada, taasi waa arin adiga ku khusaysa. Waxaa ku qoran buuga xaggiisa danbe 

ururo aad la xiriiri kartid oo si sir ah kuula hadli doona. Haddii afka Ingiriisigu aanu ahayn afkaaga 

kowaad, kooxaha taageerada khaaska ah waa inay yeeshaan dad laba af ku hadla. 

24


SOMALI 


6.4 BADBAADAYAASHA LIXAADKA LA’ IYO KUWA WAAYEELKA AH 19 

Haddaad tahay qof lixaad la’ ama waayeela ugana baahan gargaarka daryeelka shakhsiga ah 

dadka kale, waxaa dhici karta in qofka daryeelkaaga ka mas’uulka ahi uu noqdo qofka ku 

faraxumeeyey – qofkani wuxuu noqon karaa ama noqon karin xubin qoyskiina ka mida. 

Xusuusnow, cidina xaq kuuguma leh inay ku salaaxdo ama ku qasabto ama ku cabsi geliso ama 

kuugu hanjabto inaad galmo samaysid. Qofka kaa caawinya daryeelka shakhsiga ahi xaq 

kuuguma leh inuu sameeyo waxaadan ka raali ahayn ama kuu taabto si kaa khajilsiisa ama ku 

cabsi gelisa. Waxaa laga yaabaa inaad isleedahay kama caban karaysid waayo adigu maad joojin 

ficilka galmada in lagugu sameeyo sidaas darted dadka kalena u arkaan inaad ogolaatay: 

isdhiibistu lama micna aha ogolaanshaha. Waxaa laga yaabaa inuu dembiiluhu sidaas u yeelo 

duruufta aad ku sugan tahay awgeed: isagoo ka faa’iidaysanaya jilicsanaantaada. 

Haddii qofka ku faraxumeeyey uu yahay shaqaalaha daryeelka, waa muhiim inaad ka fekertid 

inaad ashkatayso – waa tan koowaade waxaad qaaday talaabo muhiima ood ku joojinaysid 

xadgudubka tan labaadna waxaa suurtagal ah inaad ka badbaadisid inay qof kalena ku dhacdo. 

Dembiilayaasha galmadu dembiga way sii wataan ilaa la joojiyo. Haddaad dawladda u sheegtid – 

ha ahaado boliis ama dhakhtar ama adeega bulshada waa in laguula dhaqmaa si naxariis leh: waa 

in la aqoonsadaa baahiyahaaga khaaska ah laguna siiyaa wixii kaalmo aad u baahan tahay; 

tusaale ahaan, haddaad dhega culustahay waa in laguu keenaa turjumaan faraha ka hadla. 

Waxaad kaloo kaxaysan kartaa saaxiib aad aaminsan tahay ama shaqaalaha taageerada. 

6.5 HADDII XADGUDUB GALMO LAGUU GEYSTAY WAQTI KA HOR 20 

Waxaa laga yaabaa in waqti dheer ka soo wareegay markii lagu kufsaday ama xadgudub galmo 

laguu geystey waxaana laga yaabaa inaad adkaysatay adigoo qarinaya sanado badan, laakiin 

hadda aad adkaysan kari wayday wixii doonaa ha sababaane. Xanuunka faraxumaynta galmadu 

lama yaraado dhererka waqtiga ilaa aad wax ka qabato. Waxaa laga yaabaa inaad ku wareertay 

waxaad uga murugoonayso xusiistiisa; waxaa lagaa yaabaa inaad isu aragto nacas inaad weli 

dareen xoog leh qabtid iyadoo waqti dheeri ka soo wareegay. Malaha waxaad isleedahay dadku 

way kugu gacan sayrayaan waayo waa wax waqti dheer ka hor dhacay. Waa caadi inay weli 

saamayn kugu leedahay, murugadan waxaa sababi kara inaad dareemaysid ceeb iyo dembi. 

Waqtigii doonaa ha ka soo wareegee, waxaa dhici karta inaad dareemeysid inaad qof kala 

hadashid si aad wax uga qabatid. Waqtigay doonto ha qaadatee, hadduu yimaado waqti aanad 

intaa in ka badan dulqaadan karin, maaha inaad ku keliyeysatid: waxaa jira dad ku dhegaysan 

doona kuna taageeri doona. 21 

Waxaa dhici karta xubin qoyska ka mida ood aamintay inay ku faraxumaysay aadna dareentay 

inaadan cidna u sheegi karin adigoo ka baqaya burbur qoyska ku yimaada iyo/ama inay damaqdo 

xubnaha kale ee qoyska. Waxaa dhici karta inaad adigu iscanaanatid welina ka baqaysid inaad 

wax u dhinto xubnaha kale ee qoyska ama in laguba rumaysan waayo. Waxaa laga yaabaa inaad 

aad u yarayd markay dhibaatadu dhacday aadana fahmin, markaad dib ka ogaatay inay khalad 

ahaydna waxaad dareentay inay waqti danbe tahay in aad ka hadashaa. 

Sababa badan ayaa kugu xanbaari kara inaadan ka hadal kana ashkatoonin faraxumaynta laguu 

gaystay. Xadgudubka galmadu waa wax noloshaada bedeli kara waqti kastuu kugu yimaado; 

dareemada u kiciyaana waa kuwo khatar ah weliba markaad cubudhisid ama isku daydid inaad is 

ilowsiisid. Tan micneheedu maaha mar alaale iyo markaad qof kale u sheegtid xanuunkeedii waad 

ka bogsatay; waxaad qaaday talaabadii ugu horaysay eed ku fahmi lahayd sababtaad sidan u 

dareemaysid iyo in dadka kalena dareenka kula qabaan. Waxkastoo kalifay inaanay adiga ku 

dhaafin, maaha waqti danbe haddaad doonaysid inaad hadda ka hadashid ama ashkatootid. 

19 Xeerka Dembiyada Galmada 2003 qormooyinka 30 ilaa 41 ayaa samaynaya dembiyo khaas ah marka dhibanuhu uu 

leeyahay xanuunada maanka iyo lixaad li’ida aqoonta ee daran; kuwan lagagama hadlayo buugan. 

20 Sharcigii hore weli wuu khusaynayaa kuwa ka badbaaday faraxumaynta galmada intii ka horaysay dhaqangelinta 

Xeerka 2003. 

21 Eeg Lifaaqa B. 

25


SOMALI 


6.6 GO’AANKA EEDEYNTA 

Marka la waraysto qofka la tuhunsan yahay lana eego cadaymaha la hayo, boliisku waxay qaataan 

go’aanka inay ku eedeeyaan dembiga qofka iyo inkale. Waxay ka bilaabayaan iyagoo eegaya ‘in 

qofka dembiga lagu heli karo’. Isbedelada sharciga lagu sameeyey dhowaan ayaa dhigaya inuu la 

wareego Adeega Xeer Ilaalinta Boqortooyada (CPS) go’aaminta dhamaan noocyada eedeynta 

dembiyada marka laga reebo dembiyada yaryar. Xaqiiqdii Xeer Ilaalintu hadda aad bay qayb uga 

noqotay go’aaminta eedeynta dembiyada. Waxaa la rajaynayaa in wada tashiga balaaran oo ay 

yeeshaan boliiska iyo Xeer Ilaalintu dhimi doonto eedeymaha dembiyada la joojiyo ama la dhimo. 

Hadday uu muuqan kari waydo bilowga ‘in qofka dembiga lagu heli karo’, boliisku way sii 

daynayaan iyagoon ku eedeyn qofka wax dembi ah isla markaana sii wadanaya dembi baadhista. 

Waxaa jira sharciyo dhigaya inta boliisku hayn karaan qofka la tuhunsan yahay inta aan lagu 

eedeyn dembi. Marka la gaadho waqtiga la xadiday 22 waa in la sii daayo ama lagu soo eedeeyo 

dembi. Haddii boliisku haystaan cadaymo ugu filan eedeynta dembiga , waxaa qofka la haynayaa 

habeen, haddii dembigu mid halisa yahay, maalinta xigtana maxkamadda ayaa la soo taagayaa 

ama maalinta xigta ee maxkamaddu fariisanayso, si uu uga jawaabo dembiyada lagu soo 

eedeeyey. Dembiyada aan halista ahayn waxaa dhici karta in qofka la tuhunsan yahay lagu sii 

daayo damaanad loona sheego inuu yimaado maxkamadda Majisteryatka waqti loo qabtay 

maalinta xigta ee maxkamaddu fariisanayso. 

22 Haddii qofka loo soo qabtay dembi halis ah waqtiga ugu badan ee la haynayaa iyadoon dembi lagu eedeyn waa 96 

saacadood, iyadoo si joogto ah dib u hubin loogu samaynayo loona eegayo sababaha. 

26


SOMALI 

Qaybta B - Nidaamada Maxkamadda 

7. DEMBI OOGISTA 

7.1 GO’AANKA DEMBI OOGISTA 

Waa Xeer Ilaalinta (CPS) ee maaha boliiska waxa leh mas’uuliyadda dembi oogista. Ka dib marka 

qofka la tuhunsan yahay la soo eedeeyo, waxaa waraaqaha dacwadda loo dirayaa Xeer Ilaalinta, 

halkaasoo qareen ku eegi doono cadaymaha kuna go’aansan doono in dacwadda maxkamadda la 

geeyo iyo inkale. Xeer Ilaalintu waxay dhowaan ogolaatay in dhamaan dacwaddaha kufsiga uu 

eego qareen gaar ihi – waa xeer ilaaliye tababar gaar ah ama khibrad gaara u leh dacwaddaha 

kufsiga. Xeer Ilaalintu waxay hadda meelkasta ku leedahay khuburo kufsiga aqoon u leh. 

Haddii xeer ilaaliyuhu go’aansado inaan eedeyntu mid macquula ahayn wuxuu joojinayaa 

dacwadda ama u bedelayaa eedeynta dembi kii hore ka yar. Xeer Ilaalintu waa inay warqad kuu 

soo qortaa ay kugula socodsiinayso go’aanka, iyadoo kaa siinaysa faahfaahin sababta loo gaaray 

go’aanka; kuguna martigelinaysa kulan aad kaga hadlaysid go’aanka iyo cirib dambeedkiisa. 

Waajib kuma aha xeer ilaaliyuhu markuu joojinayo dacwadda ama dhimayo eedeynta inuu la 

tashado dhibanaha ka hor intaanu go’aanka gaarin. Xeer ilaaliyuhu wuxuu tixgelinayaa fikradaha 

dhibanaha ee ku qoran faylka iyo tan sarkaalka boliiska ee ka shaqaynaya dacwadda laakiin lama 

tashanayo lamana kulmayo dhibanaha go’aanka ka hor. 

7.2 SIDA GO’AANKA LOO GAARO 

Inkastoo Xeer Ilaalintu si dhow ula shaqayso boliiska haddana way ka madax banaan tahay, 

iyadaa gaaraysa go’aanka in la sii wado dacwadda iyo sidii loo wadi lahaa. Waxay ku shaqaysaa 

xeer shaqo oo u tilmaamaya go’aanka in dembiga la oogo iyo inkale. Waa inay marka hore ku 

qancaan inay jiraan cadaymo ugu filan ‘in qofka dembiga lagu heli karo’. Tan waxaa loo yaqaan 

‘tijaabinta cadaymaha’. Maadaama dembiyada galmadu inta badan ay ka dhacaan meel gaar ah 

oo aanay joogin markhaatiyaal way dhibaato badnaan kartaa marmarka qaarkood in maxkamadda 

lagu cadeeyo. Waa in la helaa cadayn ku filan in lagu muujiyo xadgudubka galmadu inuu dhacay, 

iyo inuu eedaysanuhu ka mas’uul yahay. Qareenka Xeer Ilaalinta ayaa eegaya dacwadda 

qareenka difaaca iyo tan xeer ilaalilnta. Su’aasha uu iswaydiin doonaa waxay tahay: ‘xeer beegtida 

ama majisteraytka, oo tilmaan sharciga ah la siiyay, ma ku heli doontaa eedaysanaha dembiga 

lagu soo eedeeyey?’ si sahlan haddii loo dhigo, ‘cadayntu ma noqon doontaa mid maxkamaddu 

ogolaato’? Xeer Ilaalintu waa inay tixgelisaa nooca cadaynta iyo inta laysku halayn karo: waa inay 

noqotaa cadayn sax ah oo loo isticmaali karo maxkamadda, waa in markaa qareenku go’aansadaa 

inaanay qayb ka mida cadayntu ka horimanaynin xeerarka. Xaqiiq ahaan qareenku wuxuu qiimayn 

doonaa aaminaadaada marxaladaas, haddii aadan sheegin runta markii boliisku baadhitaanka 

wadeena waxaa dhici karta inay taasi wax kuu dhinto. 

Haddii la helo cadayn ku filan in dembiga la oogo, Xeer Ilaalintu waxay hadana tixgelin doontaa in 

‘danta bulshadu ku jirto’ in la sii wado dacwadda. Waxaa sidan loo yeelayaa Adeega Xeer Ilaalinta 

Boqortooyadu dembiga uma oogto oo keliya qofka dhibanaha dembiga, ee waxay metelaysaa 

dhamaan bulshada guud ahaan. Fikaradahaagu ma noqonayaan kuwo aan muhiim ahayn 

sababtan awgeed, markaa haddii aadan ku qanacsanayn go’aanka joojinta ama dhimista eedeynta 

waxaad codsan kartaa inaad kulan la yeelatid qareenka adeega xeer ilaalinta si aad ugala 

hadashid. Waxaad kaxaysan kartaa qof haddaad doonaysid. 

Go’aansashada dembi oogista in bulshada dani ugu jirto iyo inkale waxaa ku jira in la eego 

waxyaalaha taageeraya dembi oogista iyo waxyaalaha ka horimanaya in la sii wado. Midba midka 

uu ka sii halisan yahay xadgudubyada galmada, waxay danta bulshadu ku jirtaa in dembiga la 

oogo. Waxyaalaha dhiirigelin kara qareenka adeega xeer ilaalintu inuu oogo xadgudubka galmada 

halista ah waxaa ku jira: 

• Suurtagalnimada xadhig waqti dheer ah haddii dembiga lagu helo 

• Isticmaalka ama ku hanjebidda xoog muquunis ah 

• Dhibanaha oo cabsi lagu beeray iyo isagooy soo gaadhay weerar/dhibaato shakhsi ah 

27


SOMALI 


• Suurtagalnimada in dembigu dib u dhaco 

Go’aanka lagu gaadho inuu ka soo horjeedo ‘danta bulshada’ haddii dembiga la oogo waa in loo 

hayaa sababo cadcad iyo dood culus. Iyadoo ku xidhan halisnimada dembiga, waxaa laga yaabaa 

in la go’aansado inaanay ku jirin danta bulshadu in dembiga la oogo haddii taasi saamayn xun ku 

yeelanayso caafimaadka jismiga iyo kan maskaxeed ee dhibanaha. Mar labaad, iyadoo ku xidhan 

halisnimada dembiga, haddii eedaysanuhu yahay qof aad u weyn waxaa la go’aansan karaa 

inaanay danta bulshadu ku jirin in dembiga la oogo; ama haddii dembiilaha la soo eedeeyey uu 

yahay ama ahaa waqtigii dembigu dhacay, mid la liita xanuunka maanka oo daran ama xanuun 

jismiga ah, waxaa go’aanku noqon karaa inaanay danta bulshadu ku jirin in dembiga la oogo – 

dhamaan arimahan oo dhan waxaa lagu miisaamayaa hadba halista dembigu intay le’egtahay. 

7.3 GO’AANKA JOOJINTA 

Adeega Xeer Ilaalinta Boqortooyadu waxay dhowaan ogolaatay in dhamaan go’aanada lagu 

joojinayo dacwaddaha kufsiga, ama lagu dhimayo eedeynta si looga dhigo mid tii hore ka sahlan, 

ama lagula taliyo boliisku inaanay wax ficil ah oo danbe qaadin, marka hore ay ka tashadaan labo 

qareeno khaas ah ka hor intaanay go’aanka gaadhin. Haddii, ka dib markay tixgeliyaan dhamaan 

waxyaalaha ay haystaan, Adeega Xeer Ilaalintu go’aansato inaanay jirin cadaymo kaga filan 

dembiga in la oogo, cadayntuna tahay mid aan maxkamaddu ogolaanayn 23 ama danta bulshadu 

kuma jirto in dembiga la oogo, dacwadda waa la joojinayaa. Waxaad filan kartaa: 

• In lagula tashado lana tixgeliyo fikradahaaga 

• Inay toos qoraal kuugu soo wargeliso Adeega Xeer Ilaalintu 

• In aad la kulantid Qareenka Adeega Xeer Ilaalinta haddaad codsatay 

7.4 DEMBI OOGISTA KHAASKA AH (PRIVATE PROSECUTIONS) 

Dacwaddaha qaarkood dhibanayaasha dembiyada halista ah ama qoysaskoodu waxay bilaabaan 

dembi oogis khaas ah waayo waxay aad u diidan yihiin go’aanka Adeega Xeer Ilaalintu ku joojisay 

dacwadda. Ma jirayso kaalmo dhaqaale oo dawladdu kugu siinayso dembi oogista khaaska ah, 

haddii dacwaddu maxkamadda gashana waxay noqonaysaa inaad qabsatid qareen/qareen sare. 

Waa laga yaabaa inaad heshid mid bilaash kugu metela haddii kale kharashku aad ayuu kuugu 

badanayaa. Agaasimaha Xeer Ilaalinta Bulshadu, hadaanu si aan macquul ahayn u shaqayn, ayaa 

la wareegi kara oogistaada khaaska ah joojinna kara. Tani waxay ku imanaysaa markaanay jirin 

cadaymo kaafi ah uuna u arko Agaasimuhu inaanu jirin dembi uu eedaysanuhu jawaab ka bixin 

karo. Haddii ay jirto cadayn kaa taageeraysa oogista waxay u dhowdahay inaan Agaasimuhu joojin 

dacwadda laakiin inuu ula wareego sidii caadiga ahayd, dawladuna bixiso kharashka. Waxaa jira 

dhowr oogista khaaska ah oo lagu guulaysta caana noqday laakiin si ay kuugu shaqayso waxaad 

u baahan tahay inaad kala kaashato wakaaladaha taageerada iyo koox sharci yaqaan ah oo kuu 

jajaban. 

7.5 MARKA UGU HORAYSA EE UU HORYIMAADO MAXKAMADDA QOFKII KU 

FARAXUMEEYEY 

Marka dembiga lagu eedeeyo qofka ku faraxumeeyey wuxuu noqonayaa ‘eedeeysane’. Inkastoo 

kuwa ugu yaryar dembiyada faraxumaynta galmada maxkamadda Majisteraytka lagu qaado 

bilowga ilaa dhamaadka, dhamaan eedaysanayaashu waxay marka ugu horaysa horyimaadaan 

maxkamadaha Majisteraytka. Caadi ahaan lagaagama baahna inaad tagtid markan ama 

dhegisiyada hore oo dhan. Xeer Ilaalinta waxaa la siinayaa waqti ay dacwadda ku diyaariso; 

tusaale ahaan in la garaaco bayaanada oo la saxiixay, iyo in baadhitaanadii foreensiga la helay 

(sida DNA laga soo ururinayey goobta dembigu ka dhacay iyo baadhitaankaagii caafimaad). 

23 Tusaale ahaan inay wax u dhimayso xeerarka cadaymaha mid ka mid ah. 

28


SOMALI 


Eedeysanuhu wuxuu qabsadaa qareen u diyaariya difaacistiisa. Majisteraytku waxay qabanaysaa 

maalin kale haddii aanu eedaysanuhu ku qiran dembiga fursada ugu horeysa. Haddii taasi dhacdo 

dacwadda dib ayaa loo dhigayaa si maxkamaddu u soo urursato akhbaaraha dheeraadka ah ee ku 

saabsan qofka ku faraxumeeyey xukumidiisa. Cid kastoo lagu soo eedeeyey xadgudub galmo oo 

halis ah waxaa loo gudbinayaa maxkamadda Karawnka xitaa haddii uu dembiga qirto, waayo 

waxaa xukumi kara keliya xaakimka maxkamadda Karawnka. 24 Haddii eedaysuhu aanu qiranin 

dembiga marxalada xigtaa waxay ku xiran tahay in dembigu yahay mid lagu qaadi karo 

maxkamadda Karawnka keliya iyo in Karawnka iyo Majisteraytka tii la doono lagu qaadi karo. Si 

kastay ahaato, waxaa jiraya waqti ‘dib loo dhigayo’, oo noqon kara ilaa asbuuc haddii eedeyntu 

kufsi tahayna bilo – iyadoo ku xiran dacwadda iyo marxalada baadhitaanka boliisku marayo. 

7.6 DAMAANAD MA HELAYAA 

Maxkamadda Majisteraytku waxay tixgelin doontaa in lagu sii daayo eedeysanaha damaanad iyo 

in lagu hayo xabsiga waqtiga maxkamadda ‘dib loo dhigay’. Xuquuqdiisa xoriyadeed ayaa la 

barbardhigayaa tixgelinada kale: sida xuquuqdaada inaan intaa ka badan wax lagu yeelin ama 

lagu cabsi gelin iyo inaanu dadka kale dembi ka gelin iyo/ama baxsan. Waa in laysu miisaama 

halka haddii la sii daayo ay wax u dhimayso xuquuqdaada (xoriyadaada ‘inaan laguula dhaqmin si 

bini’aadanimada ka baxsan’ iyo xoriyadaada inaad ku raaxaysatid noloshaada khaaska ah iyo tan 

qoys ahaaneed). 

Cidkastoo lagu soo eedeeyo kufsi haddii hore loogu helay dembi kan la mida wadankan UK, 

waxaa loo ogolaanaya damaanada markay jiraan duruufo khaasa oo keliya. Waxaa sidoo kale la 

mid ah cidkastoo lagu soo eedeeyo kufsi ama iskudayis kufsi horena xadhig ugu gashay dil ama dil 

aan ulakac ahayn. 

Eedeysanaha wuxuu yeelanayaa wakiil sharciya (garyaqaan ama garyaqaan sare) oo magaciisa 

ku samaynaya codsiga damaanadda. Wakiilkiisu waxaa dhici karta marxaladan inuu sheego waxa 

uu isku difaacayo. Hadaanu inkirayn dembiga, isdifaaciisu waxay u dhowdahay inuu noqon doonaa 

inaad ogolaatay. Tani waa inta badan waxay isku difaacaan dembiilayaasha aad taqaanid, tusaale 

ahaan rafiiqaaga hadda ama mar hore, saaxiib saaxiibkiis, dadka aad wada shaqaysaan ama dadk 

aad istaqaanaan kuwaasoo gooni ugu helay dhibanaha iyagoo u iibinay sharaab ama xaafadda u 

sii dhoweynayaan. 

Dadka aydinaan is aqoon waxay u dhowdahay inay dafiraad cad la yimaadaan 25 . Marka la qabto 

dacwaddaha noocan ah waxaa aad muhiim u noqonaya helitaanka ama waayitaanka DNA. 

Jawaabta baadhitaanada cilmiyeysan ee lagu sameeyey cadaymihii la helay intii baadhitaanka la 

waday ayay u dhowdahay inaan la heli karin inta lagu jiro marxaladan hore. 

Majisteraytku waxay tixgelinayaan cadaymaha ay markaas hayaan markay go’aansanayaan inay 

ku sii daayaan eedeysanaha damaanad iyo inkale. Damaanada waxay xeer ilaalinta kaga soo 

horjeedsanaysaa dhowr arimood ooy ku jirto wixii rikoodh dembiyo hore uu lahaa; cabsida laga 

qabo inuu baxsado; cabsida laga qabo inuu dhibo markhaatiyaasha; iyo amaankaaga. Haddaad 

amaankaaga u baqaysid waa muhiim inaad u sheegtid boliiska si xeer ilaaliyuhu ugu sheego 

maxkamadda: tan waa la tixgelinayaa marka la go’aansanayo damaanada. Xitaa haddii 

eedeysanaha lagu sii daayo damaanad, shuruudo ayaa lagu xiri karaa ka joojinaya inuu la xiriiro 

ama u soo jirsado intaas oo mayl guriga dhibanaha ama halka uu ka shaqeeyo. Haddii la jebiyo 

shuruudahan damaanada ama layska dhega tiro lana soo sheego, dib ayaa loo soo qabanayaa 

maxkamadduna damaanadii ayay kala noqonaysaa waana la xidhayaa. 

24 Kufsiga iyo Faraxumaynta wax lays geliyey waa in lagu qaadaa ama xukumaa maxkamadda Karawnka; 

Faraxumaynta Galmada iyo qofka oo lagu kalifo ficil galmo waxaa lagu qaadayaa maxkamadda Majisteraytka ama 

Karawnka go’aankana waxaa iska leh Majisteraytyada hadaanu eedaysanuhu dooran in lagu qaado maxkamadda 

Karawnka. 

25 Tan waxaa la mida marka dembiilayaashu ay yihiin xubnaha qoyska. Maadaama dhibanayaashu yihiin kuwo yaryar 

ayna wax isu yihiin, dacwaddaha noocan ah ogolaanshuhu uma noqdo isdifaac. 

29


SOMALI 


Waa inaad boliiska u sheegtid haddii ka hor ama ka dib maxkamadda ay kuu hanjabaan ama ku 

dhibaan isaga, qoyskiisa iyo asxaabtiisu. Taas lafteeda ayaa dembi ah haddii cidina isku daydo 

inay kaa joojiso inaad markhaati ka noqotid maxkamadda. 26 Waxaa jira wadooyin uu boliisku kugu 

ilaalin karo markaa waa inaad si taxadar leh ugu fekertaa inaad u sheegtid. 

Eedaysanaha waxaa xabsiga lagu hayn karaa 8 maalmood keliya ka hor intaanu maxkamadda dib 

ugu soo noqon. Haddii aanay Majistreydyadu damaanad ku sii dayn maqalka kowaad, waxay 

noqonaysaa inuu asbuuc gudihiis maxkamadda ku soo noqdo; intaas ka dib wuxuu aqbali karaa 

waqtiyada in la dheereeyo ilaa 28 maalmood. Hadduu diido waqtiga dheer dacwaddu waxay ku 

soo noqonaysaa maxkamaddda asbuuc walba ilaa xukunka laga ridayo. Dhibane ahaan waxaad 

xaq u leedahay inaad timaadid laakiin waxay u badan tahay inaan laguu yeeri doonin. 

Eedaysanuhu inta lagu hayo xabsiga wuxuu yeelanayaa mid ama labo fursadood uu ku codsado in 

lagu sii daayo damaanad ka hor intaan maxkamadda wayn la qaadin haddaanay wax cusubi soo 

kordhin oo saamayn kara ku haynta xabsiga. Haddaad boliiska u sheegtay inaad ka werwersan 

tahay damiinka lagu sii daynayo xabsigana laga soo daayo isbedelo duruufaha ku saabsan 

awgood, waa in boliisku degdeg kuugu soo sheegaan – 24 saacadood gudohood waqtiga 

maxkamaddu wargelisay. 

Haddii eedaysanaha lagu sii daayo damaanad iyadoo Xeer Ilaalinta Boqortooyadu ka soo horjeedo 

damaanada waxaa suurtagal ah in xeer ilaaliyuhu rafcaan ka qaato go’aanka lagu sii daynayo. 

Tani waxay dhici kartaa tusaale ahaan haddii cadaymaha – sida jawaabaha baadhitaanka 

cilmiyaysan – la helo kuwaasoo aan lahayn waqtigii la sii daynayey. 

7.7 MARXALADA XIGTA 

Dhamaan dacwaddaha xadgudubka galmada ee lagaga hadlayo buugan waxay ka bilaabmaan 

maxkamadda Majisteraytka. Kuwooda halista ah waxaa loogu yeedhaa “indictable only” waa 

dembiyo halis ah (nooc eedayn gaar ah) oo lagu qaadi karo keliya maxkamadda Karawnka. 27 

Majisteraydku waa inay u dirtaa dembiyadan halista maxkamadda Karawnka si ay xeerbeedgtidu u 

gudoonshaan xaakimkuna u xukumo. Kuwa aan halista ahayn keliya ayaa mar wax ka badan lagu 

dhegaysanayaa maxkamadda Majisteraytka. 

Adeega Xeer Ilaalintu waxay horay u siisaa wakiilka eedaysanaha warbixinta eedeynta, bayaanka 

markhaatiyada (oo gacan ku qoran), guudmarka dacwadda xeer ilaalinta iyo dembiyadii hore loogu 

xukumay. Eedaysanuhu waa inuu ku horyimaado maxkamadda Karawnka 8 maalmood gudahood 

hadduu xiran yahay, ama 28 maalmood gudahood hadduu damaanad ku joogo. Laga soo bilaabo 

dhegeysiga ugu horeeya ee maxkamadda Karawnka Xeer Ilaalintu waxay haysataa lix asbuuc inay 

ku keenaan waxa saldhiga u ah dacwadda lagu haysto eedeysanaha. Taa micnaheedu maaha 

dacwaddu inay diyaar noqonayso. Dib u dhacyada aan la gefi karin ee ku imanaya helitaanka 

akhbaarta iyo in labada dhinac midkood dalbado in waqtiga loo kordhiyo loona ogolaado. 

Xaqiiqadii, waxaad sugi kartaa dhowr bilood inay maxkamddu ku dhacdo. 

7.8 DEMBIYADA MAXKAMADDII LA DOONO LAGU QAADI KARO 

Dembiyada aan halista ahayn ee lagaga hadlayo buugan 28 waxaa loo yaqaan dacwaddaha “eitherway” 

– waa dacwado lagu qaadi karo maxkamadda Karawnka ama maxkamadda Majisteraytka. 

Dacwaddahan eedaysanaha ayaa xaq u leh inuu codsado maxkamadda Karawnka. Laakiin, 

hadduu doonayo in lagu qaado maxkamadda Majisteraytka waa inuu qanciyaa Majisteraytyada 

inay sidaasi haboon tahay. Si ay u go’aansadaan maxkamaddii lagu qaadi lahaa dacwadda, 

26 Ka fakir inaad ururisid rikoodh dhaqankiisa ah, kaasoo burinaya shuruudihii damaanada, adigoo qoraya taariikhda uu 

kuu soo diray telefoonada hanjabaada ah ka dibna waxaad siisaa boliiska oo u adeegsan doona maxkamadda. 

27 Qaybta C. Kufsi - Qormada 1; Faraxumayn la galmooday - Qormada 2; Qofka oo lagu kalifo ficil galmo ah isagoon 

raali ka ahayn - Qormada 4: haddii farac hoosaadka 4 uu khuseeyo. 

28 Qaybta C. Faraxumaynta Galmada - Qormada 3 iyo qofka oo lagu kalifo ficil galmo ah isagoon raali ka ahayn - 

Qormada 4 – haddii farac hoosaadka 4 aanu khusayn. 

30


SOMALI 


Majisteraytyadu waa inay dhegaystaan dooda labada dhinacba. Waa inay tixgeliyaan halisnimada 

dembiga iyo awoodooda ciqaabta ka hor intaanay go’aansan maxkamadda ku haboon qaadista. 29 

Wax kastoo la go’aansado, isla markiiba dacwadda lama qaadayo ee dib ayaa loogu dhigayaa in 

lagu eego xukumidda ka hor maxkamadda Majisteraytka ama haddii go’aanka yahay in loo diro 

maxkamaddda Karawnka, waxa loogu yeedho ‘committal’ – oo ah marka dembiilaha loo diro 

maxkamadda Karawnka. Waqtiga u dhexeeya waxaa dhici karta inuu eedaysanuhu xabsi ku jiro 

ama damaanad banaanka ku joogo. 

Intan oo dhami waa marka aan dembiga la qiran. Haddii eedaysanuhu dembiga maxkamadda la 

doono lagu qaadi karo qirto, Majisteraydyadu waa inay tixgeliyaan awoodooda ciqaabta marka ay 

maqlaan dhamaan xaqiiqaha. Haddii awoodoodo ay ka yartahay halista dembiga, markay maqlaan 

faahfaahinta, waxay dacwadda u dirayaan maxkamadda Karawnka si ay u xukunto. 

7.9 KA NOQOSHADA EEDEEYNTA 

Majistreydyadu marmarka qaarkood waxay ka noqdaan eedeeynta dacwadda haday u arkaan 

cadaymuhu inay yihiin kuwo daciifa. Tani lama mid aha marka qofka la sii daayo (marka dembiga 

lagu waayo). Maaha sida siidaynta, marka laga noqdo eedeynta, xeer ilaalintu waxay dib u soo 

celin kartaa isla eedeyntii lagu haystay dembiilaha, haday soo helaan cadaymo dheeraada. 

Majistereydyadu waxay kaloo eedeynta ka noqdaan iyagoon aan dhegaysan cadaymaha haddii ay 

jiraan waxa loogu yeedho ‘ku xadgudubka nidaamka’, sida dib u dhac wayn oo ku yimaada hab 

nidaameedka, oo ay sababto xeer ilaalintu. Inta badan ma dhacdo Majistreydyadu inay ka 

noqdaan eedeynta dembiyada galmada – waxaa caadiyan la qabtaa taariikh (waqti) si fiican loogu 

baadho lana dhegaysto cadaymaha. 

7.10 DEMBI QIRASHADA IYO JIHAYNTA 

Waxaa dhici karta in dhegaysiyo kale lagu qabto maxkamadda Majisteraytka ka hor intaan la 

go’aansan in maxkamaddii la doono lagu qaban karo, ama haddii la go’aansado in loo diro 

maxkamadda Karawnka, ka hor intaan la dirin. Marka ay gaadho dacwaddu “ maxkamaddii la 

doono lagu qaban karo” maxkamadda Karawnka, wuxuu samaynayaa eedeysanuhu inuu ama 

dembiga qirto ama qiran waayo oo loo yaqaano Dhegeysiga Dembi Qirashada iyo Jihaynta, tanoo 

fursad u siinaysa xaakimku inuu amaro kala duwan siiyo (jiheeyo) labad dhinac waxyaabaha loo 

baahan yahay xukumidda ka hor. Codsiga loo samaynayo talaabooyinka gaarka ah ee loo 

samaynayo markaatiyada baylahda ah 30 halkan ayaa lagu dhegaysan karaa iyadoo noqonaysa 

ahmiyadda jihaynta xaakimka. 

7. 11 DEMBIYADA HALISTA AH 

Majisteraydyadu waa inay dembiyadan halista ah toos ugu diraan maxkamadda Karawnka. Haddii 

eedaysanuhu xiran yahay wuxuu maxkamadda ku horimanayaa sideed maalmood gudahood 

waqtigaa dacwadiisa loo gudbiyey maxkamadda Karawnka hadduu damaanad banaanka ku 

joogana 28 maalmood gudahood. Marka ugu horaysa ee uu maxkamadda horyimaado 

(gogolxaadhka dhegeysiga) waxaa laga yaabaa inaanu maxkamadda u sheegin inuuu dembiga 

qiran doono iyo inkale. Dhamaan arimaha, sida xanuunada maanka ee iman kara ayaa 

maxkamadda lala socodsiinayaa ka dibna taariikh loo qabanayaa lagu dhegaysto Dembi 

Qirashada iyo Jihaynta. Waqtigani wuxuu noqonayaa lix asbuuc ka dib markii ugu horaysay ee uu 

horyimaado maxkamadda Karawnka. Waqtigaa u dhexeeyaa wuxuu fursad u siinayaa xeer 

ilaalintu inay ku urursato cadaymaha iyo inay nuqulo siiso qareenka difaaca. Haddii dembiga la 

qiran waayo waxaa waqti loo qabanayaa fadhigii waynaa ee maxkamadda. Haddii weli boliisku 

29 Xadhiga ugu dheer oo maxkamadda Majisteraytku bixin karto waa lix bilood halkii dembi iyo ugu badnaan 12 bilood 

(labada dembi), halka maxkamadda Karawnku ay ka bixin karto xadhig kasta oo ka hooseeya kan ugu sareeya 

dembiga. 

30 Hoosta waxaa looga hadlayaa 'Talaabooyinka gaarka ah ee loo samaynayo markhaatiyada baylahda ah'. 31. Waa 

caadi in dacwaddaha kufsigu qaataan in ka badan sannad waqtiga xukunka ugu dambaysta ahi ku dhaco. 

31


SOMALI 


wadaan baadhitaan ama eedaysanuhu u baahan yahay inuu helo warbixino caafimaad, waxaa loo 

qabanayaa maqalka kale (oo loo yaqaan ‘mention’) maxkamadda wayn ka hor. 

7.12 JOOJINTA EEDEEYMAHA 

Waxaa dhici karta in Xeer Ilaalintu ay joojiso dacwadda markay gaadho maxkamadda 

Majisteraydka ama Karawnka ka hor intaan loo sheegin eedaysanaha. Eedaysanuhu wuxxu 

codsan karaa xaakimku inuu joojiyo eedaynta Ka hor intaan eedeeymaha la horgeyn maxkamadda 

Karawnka. Waxaa laga yaabaa inuu dhegaysto xaakimka maxkamadda Karawnku haddii danta 

cadaalad sidaas ku jirto wuxuuna keliya oo joojinayaa eedaymaha hadduu qaato go’aanka inaanay 

jirin cadaymo kaafiya oo xeerbeegtidu dembiga ku xukunto. 

7.13 DACWAD LAGA JAAWAABAA MA JIRTO 

Tan yaan lagu khaldin dooda ah ‘dacwad laga jawaabaa ma jirto’. Doodan noocan ah waxaa lagu 

sheegaa inay tahay ‘talo soo jeedinta kala badhka’ waayo waxaa inta badan la sameeyaa kala 

badhka maxkamadda wayn inta lagu jiro. Waxaa dhici karta in qareenka difaaca sameeyo talo soo 

jeedintan waqtiga maxkamadda Majisteraytku ay dacwadda gudbinayso isagoo ku salaynaya 

inaan dacwadu ahayn mid xoog badan. 

Talo soo jeedintan ‘dacwad laga jawaabaa ma jirto’, natiijadeedu haddii lagu guulaysto waa siidayn. 

Maxkamadda Majisteraytka waxaa lagu salaynayaa inaanay jirin wax lagu cadaynayo dembiga 

ama cadaymaha laysku halayn karin. Maxkamadda Karawnka, xaakimku, ka dib markuu 

dhegeysto dacwadda, ayuu go’aansan karaa inaan dacwad laga jawaabaa jirin haddii uu qaato 

aragtida in xeerbeegtidu aanay cadaymaha dembi ku helayn. Xaakimka ama qareenka difaaca 

ayaa soo jeedin kara dembiga marka la soo oogo ka dib. Si kastaba ha ahaatee, xeer ilaaliyaha iyo 

qareenka difaacuba doodooda ayay dhiibanayaan xaakimkaana go’aanka iska leh. Haddii 

xaakimku go’aansado inaan dacwad laga jawaabaa jirin wuxuu u yeerayaa xeerbeegtida isagoo u 

sheegaya inay eedaysanaha dembiga ku waayaan. Tan waxaa marmarka qaarkood loogu 

yeedhaa ‘sii daynta uu jiheeyey xaakimku’. 

32


SOMALI 


8. KA QAYB QAADASHADAADA MARXALADA MAXKAMADDA 

8.1 SUGITAANKA 

Waa muhiim inaad ogaatid inay qaadan karto dhowr bilood ama ka badan ka hor intaan 

dacwaddaada maxkamaddu qaadin. 31 Tani waxay dhacaysaa iyadoo weliba laga dhigay xeerar 

lagu dedejinayo nidaamka si markhaatiyadu aanay dhacdooyinka u ilaawin marka maxkamadda la 

qaadayo. Waxay noqonaysaa inay maxkamadda Karawnku waqti u qabato hawlaha iyo/ama 

warbixinadda, haddii waqtigan lagu dhamayn kari waayana inay labada dhinac ku soo noqdaan 

maxkamadda iyagoo u sharaxaya sababaha; caadiyan, haddii sharaxaadu macquul tahay, waxaa 

la siiyaa waqti kale oo lagu soo dhameeyo hawlaha iyo warbixinada. Nidaamkani wuxuu ka 

caawinayaa in dacwadu u socoto sida ugu dhakhsaha badan laakiin xaqiiqo ahaan waxaa jira dib u 

dhacyo aan la baajin karin waana inaad sugtaa waqti dheer ka hor intaan dacwadda la dhegaysan. 

Xeer Ilaalintu waa inay ku soo wargeliso sida wax u dhacayaan iyo waqtiga ay dhacayaan. 

8.2 TEGISTA MAXKAMADDA 

Waxaa waraaq laguugu soo sheegayaa waqtigaad imanaysid maxkamadda, sidaas darteed waa 

muhiim inaad boliiska la socodsiiso haddaad bedeshid cinwaankaaga. Waxay kugu noqon kartaa 

wareer iyo niyadjab marka dacwadda marwalba dib loo dhigo weliba haddaad maxkamadda ugu 

lug go’aysid inaad cadaymo bixisid waxay kugu noqonaysaa wareer; laakiin waa muhiim inaad 

markasta oo laguu yeedho tagtid maxkamadda. Haddaad tahay dhibanaha dembiga, waxaad xaq 

u leedahay inaad fadhiisato marka maxkamadda la qaadayo laakiin haddaad u tahay markhaati 

xeer ilaalinta laguuma ogola ilaa aad ka dhiibatid cadaymahaaga, oo dhici karta maadaama aad 

tahay markhaatiga ugu muhiimsan xeer ilaalinta horaanta maxkamadda. Markaad dhiibato 

markhaatigaaga waad joogi kartaa maxkamadda inta ka hadhsan haddaad doontid. Waa fikrad 

fiican inaad kaxaysato saaxiib ku taageera. 

8.3 MARKHAATI NOQOSHADA 

Haddaad bixisay bayaan waxaa lagaa codsan karaa inaad maxkamadda tagtid. Haddaad qabtid 

wax walaac ah ama aad u malaynaysid inay kugu adkaanayso inaad maalintaa tagtid 

maxkamadda, waa inaad ugu sheegtaa sida ugu dhakhsaha badan qofka kaa codsaday. Haddii ay 

dhacaan waxaanad filayn maalinta maxkamadda la qaadayo aanadna tegi karin waa inaad la 

xiriirtaa sarkaalka boliiska ee dacwadda qaabilsan ama maxkamadda. Haddaadan adigu sidaa 

yeeli karin waydiiso qofka ku taageeraya ama saaxiibkaa. Waa inaad hubsataa warkani inuu 

gaadho maxkamadda – ha kaga hadhin in saaxiibkaa fariin ku dhaafo xarunta telefoonadu ugu soo 

dhacaan maxkamadda (switchboard). 

Haddaad ku qasban tahay inaad maxkamadda tagtid laakiin maxkamaddu u malaynayso inaadan 

iskaa u imanayn waxaa laga yaabaa in laguu jaro amar maxkamadeed inaad ku tagtid (witness 

summons). Haddaad imanwaydid, adigoon haysan sabab macquul ah, maxkamaddu waxay kugu 

heli kartaa dembiga amardiido waana lagu soo xidhayaa. 

Haddii lagugu qasbay inaadan maxkamadda tegin u sheeg boliiska – waa dembi inuu qofna isku 

dayo inuu kaa joojiyo inaad cadayn bixisid; boliisku waxay ku siin karaan talooyin iyo/ama ilaalin 

dheeraada. 

Haddaad dhibane ahaan bixinaysid cadaymo ka soo horjeeda dembiilaha, faahfaahintaada 

maxkamadda lagama akhriyi doono ama laguma qori doono faylka maxkamadda – sidan waxaa 

loo yeelayaa in aqoonsigaaga la qariyo oon lagu garan. Haddaad bixinaysid cadaymo waxaad u 

noqonaysaa markhaati xeer ilaalinta, dacwadda ‘qayb’ kama tihid. Tani macnaheedu waxa weeye 

xaq uma yeelanaysid wakiil sharci. Waxaad ka heli kartaa taageero bilaasha Adeega 

Markhaatiyada, oo qayb ka ah Taageerada Dhibanaha, oo caawina dhibanayaasha, 

31 Waa wax caadiya inay dacwaddaha kufsigu qaataan inka badan sannad in lagu qaado maxkamadda. 

33


SOMALI 


markhaatiyada, saaxiibadood iyo qoysaskooda markay tegayaan maxkamadaha dembiyada ee ku 

yaal England iyo Wales. 

Adeega Markhaatiyadu waxay ku siinayaan: 

• Markhaatiyada in la geeyo maxkamadda ka hor intaanay bilaaban dacwad qaadistu, si ay ula 

sii qabsadaan maxkamadda iyo doorarka dadka kala duwan ka hor intaanay bixin cadaymaha 

• Taageero dhinaca dareenka ah oo ku saabsan raadka khibrada tegista maxkamadda 

• Akhbaar ku saabsan maxkamadda iyo nidaamka sharciyada 

• Qolalka sugitaanka oo gaara hadday maxkamaddu bixiso 

• Caawimo wax ku ool ah, tusaale ahaan foomamka kharashka 

• Taageero gudaha maxkamadda haddii loo baahdo, maalinta maxkamadda la qaadayo iyo ka 

dib marka dembiilaha la xukumo 

Wuxuu kaloo adeegu ku siinayaa qof aad si sir ah ula hadashid, laakiin kuma saabsana 

cadaymaha, kaana caawini kara sidaad u heli lahayd akhbaarta natiijada dacwadda. 

8.4 ISU DIYAARINTA MAXKAMADDA 

Waa muhiim inaad isu diyaarisid maxkamadda. Ka fakir sidaad isu muujin lahayd, dharkaad xiran 

lahayd – dembiilaha waxaa lagula talinayaa inuu isqurxiyo, oo soo xirto suudh. Hadaanu sidaa 

hore ugu lebisan jirin iyo haddii kaleba, way qurxinaysaa muuqaalkiisa maxkamadda. Waxaa kaloo 

fiican inaad saaxiibadaa iyo taageerayaasha kala hadashid sidaad uga jawaabi lahayd su’aalaha 

qareenka difaaca uu kuugu muujinayo inaadan runta sheegayn. Ka sii feker sidaad uga jawaabi 

lahayd su’aalahan adigoo isxusuusinaya inaanay xeerbeegtidu eegayn waxaad tiraahdid keliya ee 

ay eegayaan sidaad u tiraadidna. Ka feker taageerada aad rabtid/u baahan tahay: miyay kugu filan 

tahay keliya caawimadaTaageerada Markhaatiyadu? Haddaad xiriir la leedahay adeeg khaas ah 

oo taageero isku day inaad waydiisatid in cid iyaga ka midi ku raaci karto haddaad sidaa 

jeclaysanayso. Ka feker inaad doonaysid saaxiibada iyo/ama qaraabadaadu inay yimaadaan 

maxkamadda (dembiilaha waxay u dhowdahay kuwiisu inay yimaadaan). Haddaad doonaysid in 

saaxiibadaa iyo qaraabadaadu ay yimaadaan hore uga sii feker inaad u diyaariso waxyaalaha ay 

maqli doonaan. Gaar ahaan, haddaad doonaysid inaad hubsatid inaanay ka nixin ama la yaabin 

waxaad ka tiraahdid maxkamadda, isku day inaad u sii sheegtid waxyaalahan oo dhan 

maxkamadda ka hor. 

8.5 DAAH KA QAADISTA 

Eedaysanuhu wuxuu xaq u leeyahay in maxkamaddu si cadaalad ah u dhacdo, tan micneheedu 

waxaa weeye in xeer ilaalintu u muujiso (daaha uga qaado) qareenka difaaca cadaymaha ay isaga 

ku haystaan iyo weliba wixii cadayma kale ah oo kaalmaynaya. Tusaale ahaan, haddii 

baadhitaanka foreensigu uu soo helo shahwad aan ahayn tan dembiilaha, laga yaabee inaad 

saaxiibkaa la galmootay faraxumaynta ka hor, xeer ilaalintu waa inay u sheegaan qareenka 

difaaca. Qareenka difaacu su’aalo kaama waydiin karo arintan ama waxkastoo ku saabsan 

dhaqamadaada galmada ee hore isagoon fasax ka helin xaakimka: waxaa ka yaala xeerar adag 

goorta xaakimku ogolaan karo su’aalaha oo kale. 32 

8.6 WAR BAAHINTA 

Maxkamadduhu marka la qaadayo way furan yihiin, tanoo micneheedu yahay dadwaynuhu way 

soo geli karaan, warbaahintuna way ka warami kartaa dacwaddu siday u socoto. Waa mabda’ 

muhiima u ah bulshooyinka dimiqraadiga ah inay u muuqato in la falay cadaalad. Maxkamadduhu 

32 Eeg xagga hoose meesha lagaga hadlayo 'Taariikhda Galmooyinkaagii Hore'. 

34


SOMALI 


waxay awood u leeyihiin inay joojiyaan tan si khaasana dacwadda loo qaado laakiin tani waxay 

dhacdaa keliya markay jiraan duruufo khaasa sida haddii: 

• Maxkamadda furani ay keenayso qalalaase 

• Markhaatigu diido inuu dadka hortooda cadaymaha ka dhiibo 

• Furaanshaha maxkamaddu uu khatar gelinayo dembi oogista mustaqbalka 

• Xeerka Qarinta Sirta Dawladda uu khuseeyo dacwadda 

Kuma xambaarayso maxkamadda in si gaara loo qabto haddii adigu aad ka xishoonaysid inaad ku 

bixisid cadaymaha dadka hortooda; sababtu waa inay noqotaa mid khatar gelinaysa nidaamka 

cadaaladda. Laakiin, haddaad ka badbaaday xadgudubka galmada aqoonsigaaga ma sheegi 

doonaan saxaafadu. Waxay noqonaysaa dembi cidii baahisa faahfaahintaada lagugu aqoonsan 

karo ooy ku jiraan magacaaga, cinwaankaaga, sawirkaaga iyo wixii kaloo sheegi kara qofkaad 

tahay. 

8.7 DEMBIILAYAASHA GALMADA EE YARYAR 

Inkastoo nidaamka cadaaladda dembiyadu uu isku dayo inuu ka leexiyo dembi oogista 

dembiilayaasha yaryar dembigooda ugu horeeya iyagoo si kale wax uga qabanaya, waa lagu soo 

oogi karayaa dembiyada ‘halista’ ah ee kowaad, ooy ku jiraan ficilada xadgudubka galmadu. 

Dembiilaha yar waxaa lagu xukumi karaa maxkamadda Dhalinyarada, iyadoo ku xidhan halista 

dembiga; haddii lagu soo eedeeyey kufsi waa in lagu xukumaa maxkamadda Karawnka. 33 Haddii 

lagu qaado dacwadda maxkamadda Dhalinyarada dadwaynaha looma ogola laakiin saxaafadu 

way iman kartaa. Ma sheegi karaan magaca, cinwaanka, sawirka ama waxkaloo qofka 

aqoonsigiisa lagu garan karo iyadoon fasax laga helin maxkamadda. Hal sabab oo maxkamadda 

Dhalinyaradu ay uga qaadi karto diidmada in la sheego dembiilaha yar waxaa weeye iyadoo u 

aragta in danta bulshadu sidaa ku jirto. Markaas ayay maxkamaddu ogolaanaysaa in la baahiyo 

faahfaahinta dembiilaha yar. Diidmo noocan oo kale ah xaga saxaafadda ayay bixiyaan 

maxkamadaha Majisteraytka iyo Karawnku marka ay xukumayaan dembiile yar. 

8.8 YAA GO’AAMIYA SIDEESE LOO GO’AAMIYAA 

Haddii dembiilaha la soo taago maxkamadda Dhalinyarada, Xaakim Degmo oo keligiis ah ama 

labo Majisteraydyo ahi la fadhiyaan ayaa xukumaya. Maxkamadda Majisteraydka Xaakim Degmo 

ama saddex Majisteraydyo ah oo shacab ah ayaa xukumaya; maxkamadda Karawnkana Xaakim 

iyo xeerbeegti ka kooban laba iyo toban qof oo dadwaynaha laga soo xulay. 

8.9 WAA LAGULA DOODAYAA 

Dacwaddaada, hadduu ka doodo dembiiluhu, maxkamaddu aad ayay baadhitaan ugu 

samaynaysaa. Dacwado badan waxa arintu isugu soo biya shubataa weedhaada iyo tiisa 

maadaama ficilada galmadu ka dhacaan meel gaar ah oon markhaatiyaal jirin. Si kastoo si fiican 

laguula dhaqmo, dhowaanahan dambena waxaa jira talaabooyin la qaaday in si dareen leh laguula 

dhaqmo, ugu danbaynta waxay tegaysaa in xeer ilaaliyuhu dacwadda ku cadeeyo dembiilaha. 

Waxay u badan tahay in aaminaadaada iyo in lagu ‘rumaysan karo’, adiga iyo dembiilahaba la 

imtixaamo. Dembiilaha qareenka difaacayaa wuxuu kuu soo bandhigayaa dooda uu ku difaacayo 

taasoo laga yaabo inay ku dhibto. Wax ka joojin karaa ma jiraan dembiiluhu inuu tusaale ahaan 

yiraahdo, inaad ogolaatay ama uu rumaysnaa inaad ogolayd xitaa markuu isticmaalayey xoog – 

33 Tani waa aragtidii ay ka qaadatay maxkamadda Rafcaanku dacwadii R v Billam [1986] 1 WLR 349. waxay u 

dhowdahay in tanna lagu dabakhayo XDG 2003 Qormada 1 – Kufsi, Qormada 2 – faraxumayn la galmooday iyo 

Qormada 4 – Qofka oo lagu kalifo ficil galmo isagoon raali ka ahayn – haddii farac hoosaadka 4 khuseeyo. Muhiim 

looma arag in laga faaloodo inuu khuseeyo dembiyada kale ee hoos imanaya Xeerka, maadaama aan buugan lagaga 

hadlin. 

35


SOMALI 


inkastoo isticmaalka xooggu ay wax u dhimayso dembiilaha dacwadiisa. 34 Waxaa kaloo dhici karta 

inuu isku dayo inuu isticmaalo cadaymo uu ku muujinayo inaad tahay qof aan la rumaysan karin. 

Waa inaad isusii diyaarisaa adigoo degan inaad daacadnimo taada ku gudbisid tiisana ku beenisid. 

34 Xeerka Dembiyada Galmada 2003 wuxuu dhigayaa in isticmaalka xoogga loo fasiranayo inaan dhibanuhu bixin 

36 

ogolaansho.


SOMALI 


9. QAADISTA MAXKAMADDA 

9.1 QAADISTA MAXKAMADDA KA HOR 

Caado ahaan qareenada sare laguma dhiirigeliyo inay markhaatiyada kala hadlaan 

cadaymahooda si aanay ugu muuqan inay hagayaan. Laakiin, Xeer Ilaalintu hadda waxay ka 

fiirsanaysaa inay qabato kulano ay isku arkaan xeer ilaaliyayaasha iyo markhaatiyadu ka hor 

intaan maxkamadda la qaadin si ay iyagu u qiimeeyaan markhaatiyada halkii ay isku halayn 

lahaayeen bayaanada qoran iyo/ama aragtida sarkaalka boliiska ee dacwadda haya – taasoo ah 

ama ahaan jirtay waqtiga qoraalkan dhaqan caadiya. Maadaama hadda la aqoonsaday 

muhiimadda ay leedahay xiriir inay yeeshaan markhaatiyada iyo xeer ilaaliyayaashu, waxaa la 

rajaynayaa in kulamada markhaatiyada iyo xeer ilaaliyayaasha ka hor intaan maxkamadda la 

qaadin ay noqdaan kuwo joogto ah. 

Xeer Ilaalintu waa inay kuugu qabataa taariikhda maxkamadda sida kuugu haboon. Haddaad 

tahay qof waayeela ama lixaad la’ ama aad ku dhibaatoon kartid imaatinka maxkamadda ama 

safarka, waa in la wargeliyaa Xeer Ilaalinta ama boliiska si ay kaaga kaalmeeyaan imaatinka 

maxkamadda: caadiyan boliiskaa ku soo qaadaya. Markaad timaadid maxkamadda waa in lagu 

fariisiyaa meel ka durugsan markhaatiyada qareenka difaaca. Adeega Markhaatiyada ayaa tan kuu 

qalqaalin kara ama cid kastoo ka mida shaqaalaha taageerada ee maxkamadda kuu soo raacay; 

ama waxaad waydiisan kartaa shaqaalaha maxkamadda; boliiska; ama qareenka Xeer Ilaalinta 

haddii aanay jirin qolalka sugista oo gaar ah, adiguna ka walaacsan tahay. 

Haddaadan hore ula kulmin xeer ilaaliyaha waa inay iskaa baraan markaad maxkamadda tagtid. 

Waa inay ku dejiyaan, intii la ogolyahay, iyagoo kaaga jawaabaya su’aalahaaga kuuna sharaxaya 

sida wax u dhici doonaan. Waxay akhristeen faylka boliiska iyo akhbaarta kugu saabsan oo dhan 

laakiin haday jiraan wax walaac ama cabisiyi waad kala hadlaysaa. Waa muhiim in la fahmo 

waqtiga xeer ilaaliyayaashu haystaan inuu kooban yahay xilka ka saaran qaadista maxkamadda 

awgeed. Waxay isku deyayaan inay isku habeeyaan arimaha kale ee muhiimka ah si maxkamaddu 

si qumaati ah ugu dhacdo. Xitaa sidaas ooy tahay, waa inay ku tixgeliyaan; ayna dareemaan inaad 

ka werwersan tahay dhiibista cadaynta iyagoo si naxariis leh kaagala hadlaya werwerkaaga 

waqtiga ay haystaan. Kaalama hadli karaan cadaymaha. 

Xeer Ilaalintu waa inay hubsataa intii suurtagal ah inaan laysaga kaa yeerin maxkamadda adigoo 

cadayn bixinaya maahee. Waxaa dhici karta inaad sugtid inta laguu yeerayo; ujeedadu waa 

inaadan sugin waqti ka badan laba saacadood maxkamadda Karawnka iyo saacad maxkamadda 

Majisteraytka. Haddii dib u dhac uu yimaado Xeer Ilaalintu waa inay kuu sharaxdaa sababta kuuna 

sheegtaa waqtiga aad sugi doontid. Sababo dhowr ah ayaa keeni kara dib u dhaca, tusaale ahaan 

waxaa laga doodi karaa sharci ahaan cadaymaha. 

9.2 OGOLAANSHAHA DEMBI QIRASHADA 

Marmarka qaarkood Xeer Ilaalintu waxay go’aan ku gaari kartaa inay ka aqbasho eedaysanaha 

qirashada eedeyn kale ama mid ka yar tii hore. Tani waxay dhici kartaa markaad diido inaad 

cadaymaha bixiso ama dembiiluhu qirto qaar ka mid dembiyada, ama cadaymo cusubi ay soo 

baxaan. Dembi qirashada eedeyn tii hore ka yar waa in la yeelaa keliya haddii maxkamaddu ay 

bixin karayso xukun u dhigma halista dembiga. Weliba markay jiraan dhibaatooyin dhaafsiisan 

dembiga, tusaale ahaan marka la isticmaalo muquunis dheeraada aan samaynta dembiga u 

baahnayn. Arigtidaada iyo waxaad rabtid waa la tixgelinayaa marka la eegayo dembi qirashada 

haddii la ogolaadana waxaa lagugu soo wargelinayaa qoraal iyadoo lagugu martigelinayo kulan 

aad la yeelato Xeer Ilaalinta. Waa suurtagal in dembiiluhu iskabedelo dembigii uu markii hore qiran 

waayey isagoo qiranaya haddeer markuu la taliyey qareenkiisu. Eedaysanayaasha qaar ayaa ku 

bedela qirashada eedaynta ‘albaabka maxkamadda’ hortiisa markay arkaan in markhaatiyadii 

yimaadeen. Eedaysanayaashu waxay helaan saamaxaad markay dembiga qirtaan – waqtiba 

waqtiguu ka horeeyo saamaxaadu way ka weyntahay – ilaa saddex meelood meel ayaa laga 

daynayaa xukunka. 

37


SOMALI 


9.3 QAADISTA MAXKAMADDA 

Qaadista maxkamaddu wadankan waxay u shaqaysaa dhinac keliya – xeer ilaalinta, ood 

markhaati u tahay; iyo dhinaca kale – difaaca, uu ku jiro dembiiluhu, oo ka doodaya cadaymaha. 

Majisteraydyadu, ama xeerbeegtida maxkamadda Karawnka ayaa go’aansada doodaha 

markhaatiyada iyagoo dhegaysanaya daawanayana markhaatiyaashu markay dhiibayaan 

cadaymaha. 

Xeer Ilaalintu waxay ilaalinaysaa dantaada inta qaadista maxkamaddu socoto. Haddaad u timaadi 

inaad cadaymaha bixisid laakiin aan laguu yeedhin sabab kastoo jirta, waa inuu kuu sharaxaa 

(xeer ilaaliyuhu). Haddii wax sababaan in maxkamadda dib loo dhigo, xeer ilaalintu waxay hubin 

doontaa inay taariikhdaasi kuu haboon tahay. Haddii sida marmar dhacda markaad maxkamadda 

timaadid dacwadda la joojiyey waa in gudaha laguugu yeedhaa xaakimkuna kuu sharaxaa. 

Waxay u dhowdahay in marka ugu horaysa laguu yeedho, waxaa kula wadi doona cadaymaha 

xeer ilaaliyaha kadibna waxaa ku su’aali doona qareenka difaaca. Xeer ilaaliyaha ayaa dabadeed 

su’aalo ku waydiin doona, tani had iyo jeer ma dhacdo waxayna dhacdaa uun marka qareenka 

difaacu arimo wax kaa su’aalo laakiin aanu ku siin fursad aad si fiican ugu sharaxdid. Waxaa 

iyaguna su’aalo ku waydiin kara Majisteraydyada iyo Xaakimka. Marmarka qaarkood maxkamadda 

Karawnka, xeerbeegtidu waxay ku waydiinayaan su’aalo ay qoraal ahaan ugu gudbinayaan 

xaakimka. Xaakimku wuxuu banaanka u diraa xeerbeegtida isagoo kala hadlaya qareenada sidii 

wax looga qaban lahaa qoraalka xeerbeegtida. Waxaa laga yaabaa inay doonayaan in loo 

cadeeyo sharciga ama arin aanay hubin waxay ka yeeli lahaayeen oo ay caawino uga baahan 

yihiin. 

Marka laysku raaco sidii laga yeeli lahaa su’aasha, xaakimku wuxuu soo celinayaa xeerbeegtida 

iskuna deyayaa inuu su’aashoodii uga jawaabo. Haday tahay su’aal xaqiiqada ku saabsan inay 

banaan tahay in lagu waydiiyo, xaakimku ayaa ku waydiin doona ama iyadoo ku xiran meesha aad 

markaa ka maraysid bixinta cadaymaha wuxuu u ogolaan doonaa xeer ilaaliyaha ama qareenka 

difaaca. 

Haddii maxkamaddu istaagto – qado loo baxo ama beri la soo noqonayo – adigoo ku guda jira 

cadaymaha, waxaa xaakimku ku waydiin doonaa inaadan cidna kala hadal, xitaa xeer ilaalinta ama 

boliiska. Tani waa in la hubiyo cadaynta aad bixinaysaa inay noqoto mid aanay aragtida dadka 

kale saamayn ku yeelan. Cadayntu waa waxaad maxkamadda ka tiraahdid adigoo lagu dhaariyey. 

Hore ayaad boliiska bayaan u siisay, taasoo qareenka difaacuna hore u soo akhriyey. Waxaa lagu 

siinayaa fursad aad ku akhridid bayaankaaga ka hor intaanad bilaabin, laakiin laguuma ogolaan 

doono inaad ka akhridid maxkamadda. 

9.4 TALAABOOYINKA GAARKA AH EE LOO SAMEYNAYO MARKHAATIYADA 

BAYLAHDA AH 

Bixinta cadayntu waa khibrad ku dhib badan qof walba laakiin qofka ka badbaada xadgudubka 

galmada way ku sii adag tahay marka aad ka baqaysid dembiilaha (oo loogu yeedho ‘eedaysane’ 

maxkamadda) aadna ka werwersan tahay ceebta ka hadlida dadka hortooda arimo aad khaas u ah. 

Hadda waxaa la aqoonsaday in cabsidani ay ka joojin karto ama ka horistaagi karto inay 

badbaadayaashu bixiyaan cadaymaha. Talaabooyin gaara ayaa la bilaabay in loo sameeyo 

markhaatiyada baylahda ah ama baqaya; kuwan waxaa loogu talagalay inay dhimaan werwerka 

una sahlaan siday u bixin lahaayeen cadaymaha. Waxaa ku jira: 35 

• Daahyo kaa celinaya inaad aragtid eedaysanaha 

35 Talaabooyinkan gaarka ah lagama wada helayo maxkamadaha oo dhan waqtiga qoraalkan (may 2004); qaarkood 

sida bayaanada lagu sii duubay fiidiyowga tartiib tartiib ayaa loo bilaabay iyadoo la eegayo waxtarkooda ka hor intaan 

meelkasta laga hirgelin. 

38


SOMALI 


• Cadaynta inaad qol kale ka dhiibtid iyadoo la isticmaalayo shaashado 36 

• Cajalad fiidiyow ah oo lagaaga duubayo meel kaaga diiqad yar maxkamadda, adigoo bixinaya 

cadaymaha iyo/ama su’aalo lagu waydiinayo 

• Inay iska bixiyaan xaakimka iyo qareenada timaha madaxa la saarto iyo marada dheer ee 

dusha laga gashado 

• Qof kaa taakuleeya inaad cadaynta bixisid haddii dhibaato kaa haysato fahamka ama hadalka 

• Xaakimka oo ka saara dadka qaybta loogu talagalay dadwaynaha 

Waxaad kaloo codsan kartaa turjumaan haddii Ingiriisidu aanay ahay afkaaga kowaad. 

Maxkamaddu way tixgelin doontaa aragtidaada bixinta cadaymaha markaa waa muhiim inaad hore 

ugu sii sheegtid boliiska iyo xeer ilaalinta sababtaad ugu malaynaysid inay wax u dhimayso 

cadaymaha; gaar ahaan haddii lagu cabsi geliyey aadna ka baqaysid inaad kula kulantid 

eedaysanaha maxkamadda. Xaakimku, ka dib markuu la tashado boliiska, xeer ilaalinta iyo 

qareenka difaaca, ayuu go’aansanayaa wixii talaabooyin gaara oo la dabakhayo: 37 talaabooyinkan 

looma ogola eedeysanaha. 

9.5 KU BIXINTA CADAYMAHA MAXKAMADDA 38 

Inta badan dacwaddaha kufsiga waxaa idiin dhexeeya daah adiga iyo eedeysanaha. Haddii kale, 

iyadoo talaabooyinka sare lagu soo sheegay ay ku khuseeyaan maahee, waxaad cadaymaha ka 

bixin doontaa sanduuqa markhaatiyada sida markhaatiyada kale, ee uu ku jiro eedeysanuhu. 39 Ka 

hor intaanad cadaynta bixin waxaa lagugu dhaarin doonaa kitaabkaad doontid ama waxaad 

samaynaysaa balanqaad – inaad runta sheegi doontid. Haddaad ku gudbinaysid cadaymaha 

adigoo la kaashanaya turjumaan ama aad u baahan tahay fara ka hadle, maxkamadda ayaa tan 

hore kuugu sii qorshaynaysa. Turjumaanku waa inuu noqdaa mid fahamsan nidaamka 

maxkamadda iyo ereyada sharciga lahjadaadana ku hadli kara. 

Ka hor intaanad maxkamadda gelin waxaa lagu xusuusinayaa waxaad ku tiri bayaankaad siisay 

boliiska – xeer ilaaliyuhu wuxuu hubinayaa in nuqul lagaa siiyay bayaanka markaad maxkamadda 

timaadid. Laguuma ogolaanayo inaad sanduuqa markhaatiyada ka akhridid bayaankaaga. Waxaa 

laguu ogolaan karaa inaad isticmaashid bayaankaaga si uu u caawiyo xusuustaada intaad ku jirtid 

sanduuqa markhaatiyada, shuruuduna tahay inay ku dhoweeyd waqtigii faraxumayntu dhacday. 

Laakiin xeerka guud waa in lagu qiimeeyo dhamaan markhaatiyada cadaymaha ay bixiyaan iyo 

siday u bixiyaan. 

Xeer ilaaliyaha ayaa ku bilaabanaya hadalkiisa furitaanka, isagoo u soo koobaya dacwadda iyo 

eedeynta xeerbeegtida. Qareenka difaacu inta badan ma bixiyo hadal furitaan ah markaa waa 

laguu yeedhaya si aad u bixisid cadayntaada. Xeer ilaaliyuhu wuxuu ku waydiin doonaa su’aalo 

kaa caawiya bixinta cadaymaha. Tan waxaa loogu yeedhaa ‘gudoonka waraysiga’. Ujeedadu waa 

in lagugu hago doodaada sidii wax u dhaceen. Xeer ilaaliyuhu kuma horseedi karo – waxaa loo 

jeedaa kuma waydiin karo su’aal jawaabta kuu sheegaya. Tusaale ahaan haddii dacwaddaada aad 

siisay boliiska mid ka mid ahi tahay in dembiiluhu ku taabtay naaska ama barida adigoon ogolaan, 

xeer ilaaliyuhu kuma waydiin karo “Miyuu Mr X ka dibna ku taabtay naaska/barida?” waa inay ku 

waydiiyaan su’aalo aan ku horseedeyn sida, “Muxuu Mr X ka dib sameeyey?” xusuusnow inaad 

su’aalaha si fiican u dhegaysato waqtigaagana qaadato – adigoo hubsanaya inaad fahamtay waxa 

lagu waydiiyey – intaadan ka jawaabin ka hor. 

36 Qareenada qaarkood ayaa qaba xiriirinta fiidyowgu inay dhimi karto saamaynta ay leedahay cadaynta toos loo bixiyaa 

waayo waxay yaraynaysaa isku xirkii u dhexeeyey markhaatiyada iyo xubnaha xeerbeegtida. 

37 Codsiga talaabooyinka gaarka ah waxaa inta badan lagu sameeyaa dhegaysadka ka horeeya qaadista maxkamadda. 

38 Hadaan la sheegin tani waxay khusaysaa maxkamadaha Majisteraydka iyo Karawnka labadaba. 

39 Marka laga reebo qof yar oo lagu xukumayo maxkamadda Dhalinyarada, oo loo ogolaaday inuu waalidkii ama 

mas’uuliyiintiisa la joogo iyo wakiilkiisa markuu cadaynta bixinayo iyo dhamaan inta maxkamadda la qaadayo.. 

39


SOMALI 


Markaad jawaabta bixinaysid sare u hadal si ay kuu maqlaan xaakimka iyo xeerbeegtidu. Qodobka 

ku ekow lagu waydiiyey sida ugu saxsanna u bixi faahfaahinta. Haddaadan waxa garanayn, sheeg. 

Haddaadan xusuusan karin faahfaahin gaar ah, sheeg. Tan ugu muhiimsana waa inaad runta 

sheegtid. Xeerbeegtidu way aqoonsanayaan runta sidaas darteed markaad bixinaysid cadaymaha 

toos u eeg xeerbeegtida kana dhigo inaad la hadlaysid saaxiib adigoo u sheegay wixii dhacay. 

Gaar ahaan isku day inaad daacad ka noqotid dhacdooyinka ku xiriirsan sida waxaad cabtay ama 

daraago aad qaadatay. Haddaad is ilaaliso amaad qariso faahfaahintan xeerbeegtidu way 

dareemayaan inaad leexleexanaysid waxaana dhici karta qareenka difaacu inuu ka faa’iidaysto 

isagoo kuu muujinaya inaad tahay qof aan la aamini karin. Haddaad gaar uga werwersan tahay la 

xiriir ururada sharciga sida Xuquuqda Dumarka inay kaa siiso fikrad waxaad ka filan karto 

maxkamadda. Waxaad la soo xiriiri kartaa Xuquuqda Dumarka meelkasta oo dacwaddu marayso 

iyagoo ku siinayo talo/akhbaar sharci oo khuseysa su’aalahaad qabtid. 

9.6 WAYDIINTA SU’AALAHA 

Markaad dhamayso dhankaaga sida wax u dhaceen qareenka eedaysaha ayaa ku waydiin doona 

su’aalaha. Eedaysanaha looma ogola inuu wax su’aala ku weydiiyo ama toos kuula hadlo. Waxaa 

dhici karta inaad maqashay inuu eedaysanuhu wax su’aali karo markhaatiga dacwaddaha 

galmada: sidaasay ahaan jirtay laakiin hadda lama ogola. Haddii eedaysanuhu yahay 

dhalinyaro laguna qaado maxkamadda Dhalinyarada 40 waalidkii ama mas’uuliyintiisa ayaa loo ogol 

karaa inay ku su’aalaan haddii aanu lahayn qareen metela. 

Faham in shaqada qareenka difaacu tahay inuu baadho cadaymaha lagu haysto eedeysanaha 

markaa su’aalihiisu waxay noqonayaan dooda eedeysanaha ama cadaymo kale, oo sheegaya in si 

kale wax u dhaceen, ama cid kale dembiga ka mas’uul tahay. Waydiinta su’aalaha ma jiraan 

xeerar reebaya weydiinta su’aalaha ku horseedaya. Qareemada difaaca waxaa jira xeer 

akhlaaqeed xiraya mana aha inay ku waydiiyaan su’aalo cay ah, ku sharif ridaya ama kaa 

caraysiiya. Haddii qareenka difaacu ku waydiiyo su’aal shakhsiyadaada ku saabsan ama 

aaminimadaada, waa inay rumaysnaadaan inay taasi run tahay ee aanay ahayn keliya in lagugu 

weeraro ama wax lagugu yeelo. Xaakimku ama Majistreydyadu waa inay hubsadaan dhamaan 

su’aaluhu inay yihiin kuwo akhlaaq ku dheehan khuseeyana arinta markaa dacwadda lagaga 

hadlayo. 

Taasoo jirta, hadana waxaa dhici karta in lagu waydiiyo su’aalo kuu muujinaya inaadan run 

sheegayn ama khaldan tahay ama aan laysku kaa halayn karin. Isdhaafka cadaymaha aad 

maxkamadda siisay iyo bayaanka aad boliiska siisay ayaa wax lagaa waydiinayaa waxaana lagu 

waydiin karaa inaad sharaxdo. 

9.7 TAARIIKHDA GALMOOYINKAAGII HORE 

1999 waxa Baarlamaanku wax ka bedelay sharciga ku saabsan isticmaalka cadaymaha taariikhda 

galmada: Xeerka Cadaymaha Dembiga iyo Cadaalada Dhalinyarada 1999 wuxuu ahaa iskudayid 

in laysu miisaamo baahida in la soo bandhigo cadaymaha khuseeya dacwaddaha kufsiga iyo in 

laga ilaasho markhaatiyada baylahda ah jahawareerka su’aalaha xanuunka badan ee ay 

waydiinayaan eedaysanayaasha iyo qareenadoodu. Isbedelka sharcigu wuxuu xadiday awooda 

qareenka difaacu wax ku waydiin karo badbaadaha iyadoo la xadaynayo marka su’aalaha ku 

saabsan taariikhda galmadeeda la waydiinayo. 

Xeerka guud waqtigan wuxuu yahay inaan loo ogolayn qareenka difaaca inuu caadi ahaan kuu 

waydiiyo su’aalo ku saabsan khibradda galmo aad dad hore ula yeelatay, uu ku jiro eedaysanuhu. 

Xaqiiqa ahaan sharcigu wuxuu saarayaa diidmo guud in wax lagaa su’aalo dhaqankaaga galmada 

iyadoon xaakimka fasax laga haysan. Xaakimku inuu bixiyo fasaxa maaha ilaa cadayntu ay 

buuxinayso shuruudo keeni kara haddii la diido in xeerbeegtida gudoonkoodu noqdo mid aan la 

aamini karin. Su’aal kastoo la waydiiyo ama cadaynta la helo natiija ahaan waa inay ku xiran tahay 

40 Kuma jiraan xadgudubyada dembiyada halista ah ee laysaga galmooday futada ama siilka iyadoo la isticmaalay guska 

ama sheeyo kale ama guska oo la geliyey afka – waayo xaaladahaas waxay noqonaysaa qofka dhalinyarada ah in 

lagu xukumo maxkamadda Karawnka. 

40


SOMALI 


tusaale gaara oo dabeecadaada ah. Laguma waydiin karo su’aalo kala duwan si loo helo cadaymo 

guud oo ku saabsan caadooyinkaaga galmada. 

Xeerkani ma khuseeyo xeer ilaalinta sidaas darteed kama joojinayo xeer ilaaliyuhu inuu tibaaxo 

xiriirkii hore eed la lahayd eedaysanaha; tusaale ahaan furitaanka wuxuu u sheegi karaa 

xeerbeegtida inaad adiga iyo eedaysanuhu waqti xiriir lahaydeen ama is arki jirteen, si uu muuqaal 

uga bixiyo dembiga. Xeer ilaaliyuhu waa inuu iska jiraa inuu ku waydiiyo su’aalo kugu ambiya 

xiriiradaadii galmada ee hore haday u sahlayso qareenka difaacu inuu arinta halkaa ka sii wado 

markuu ku su’aalayo. 

Haday werwer kugu hayso in xeer ilaaliyuhu hadalkiisa ku sheego taariikhdaada galmada ee hore 

ama soo debed dhigida waqtiga cadaymaha waxaa suurtagala inaad kala hadashid xeer ilaaliyaha. 

Xeer ilaaliyuhu waa inuu go’aansadaa sida ugu wanaagsan ee dacwadda loo wadayo kaalamana 

hadlayo waxaad ka oran lahayd cadaymaha laakiin waa inuu si dareen leh kuu dhegaystaa 

tixgeliyaana arigtidaada. 

Xaakimka mas’uuliyad ayaa ka saaran inuu hubsado in qareenka difaacu aanu xeerka dhaafin 

kuna waydiin su’aalo guud oon shaqo ku lahayn arimaha dacwadda. Maxkamaduhu waxay ku 

adkaysteen inaan laguula dhaqmin si cadaalad daro ah markay yimaadaan su’aalaha 

taariikhdaadii hore ku saabsan. 

Way ku caawinaysaa inaad ogaatid marka su’aalahan la ogol yahay iyo marka kale. 

Maxkamaduhu waxay yiraahdeen waxay ku xiran tahay siday u khuseeyaan (oo micneheedu 

yahay hadba inta muhiimad ay u leedahay arimaha dacwadda); wixii intaa dhaafsiisan, aad bay u 

adag tahay in la xariiqo barta wax kala qaybinaysa. Aakhirataanka waxay ku xidhnaanaysaa 

xaqiiqaha gaarka ah ee dacwaddaada iyo sida xaakimkaa gaarka ahi u qiimeeyo. 41 Kuwo soo 

socdaa waa tilmaamid: 

Kuwa ay u dhowdahay in aan la ogolaan: 

• Micneheedu maaha hore haddaad u ogolaatay inaad markalena ogolaanaysid. Haddii 

qareenka difaacu isku dayo inuu isticmaalo mar hore ood galmo ogolaatay labadiina ah si uu u 

cadeeyo inaad markana ogolaatay, in taas qareenka difaaca loo ogolaado maaha. 

• Haday jiraan dhowr mar ood wasmo samayseen, xitaa haday tahay waqti dhow, iyadoo aanu 

jirin xiriir kalgacal, waxay u dhowdahay inaan la ogolaan in su’aalo layska waydiiyo. 

• Halka dabeecada galmada ee wax lagaa waydiinayaa aanay isla waqti la dhicin dembiga lana 

mid ahayn laguna sharixi karin inay isku soo beegmeen, waxay u dhowdahay inaan loo 

ogolaan inuu wax kaa su’aalo. 

La ogolaan karo: 

• Hadduu eedeysanuhu ku doodo inaad ogolaatay uuna cadeeyo inuu idinka dhexeeyey xiriir 

hore oo ogolaansho galmo ah labadiina, su’aalaha waa la ogolaan karaa si loo muujiyo 

sababahaa dartood, inuu rumaysnaa inaad markana ogolaatay. 

• Hadduu jiray xiriir waqti dhowaa oo lahaa kalgacal iyo isu dhowaansho labadiina adiga iyo 

eedeysanaha, su’aalaha waa la ogolaan karaa si loo muujiyo inuu rumaysnaa inaad markana 

ogolaatay. 

• Hadduu eedaysanuhu yiraahdo waad ogolaatay dabeecada galmada uu rabo in wax lagaa 

waydiiyaana dhacday (qasab maaha inaad isaga la samaysay) isla waqtigaa faraxumaynta – 

su’aalaha waa la ogolaan karaa. 

• Hadduu eedaysanuhu yiraahdo waad ogolaatay dabeecada galmada uu rabo in wax lagaa 

waydiiyaana ay la mid tahay waxa markan dhacay - ama 

41 Eeg R v A (no 2) [2002] 1 A.C; R v R (CA (Crim Div), [2003] EWCA Crim 2754 

41


SOMALI 


• …ay la mid ahayd dabeecadahaaga kale ee galmada (waa sida uu leeyahay) inay dhacday isla 

waqtiga dembiga – su’aalaha waa la ogolaanayaa hadaanay isku mid ahaanshuhu aan lagu 

sharixi karin inuu iska dhacay. 

Liistadu waxay muujinaysaa inaan la ogolaan guud ahaan su’aalaha ku saabsan ficilada galmada 

eed la yeelatay eedaysanaha (ama cid kale) waqtigooduna dhowayn iyo/ama aan la mid ahayn 

faraxumaynta. Sidaas ka sokow, maxkamadaha waxaa saaran waajib inay u akhriyaan sharciga 

inuu la jaanqaado xuquuqda eedaysanahu inuu helo maxkamad cadaalad ah markastay suurtagal 

tahay. 42 Xaakimadu islamay ogolaan siday u turjuman lahaayeen sharcigan. Waxaa wanaagsan 

inaad isu sii diyaariso inaad ka jawaabtid su’aalaha adigoo waqti hore qorshaysana sidaad uga 

jawaabi lahayd. 

Shuruudaha Xeerka 1999 ee ku saabsan taariikhda galmadu islama bedelin Xeerka Dembiyada 

Galmada 2003 laakiin isbedelka Xeerka cusub ayaa faraya in eedeysanuhu noqdo ‘macquul’ 

rumaysashaddiisa ogolaanshaha. Waxaa la rajaynayaa inay tani xaddido xaaladaha uu xaakimku 

ku ogolaan karo in wax lagaa waydiiyo taariikhdaada hore ee galmada. 

Waa muhiim in la ogaado in xaakimku ogolaado su’aalaha ku saabsan dhacdooyin gaara. 

Qareenka difaacu kaama waydiin karo su’aaluhuu doono taariikhdaada hore; xaakimku maaha 

inuu ogolaado wax su’aalo ah hadaan qareenka difaacu u muujin inay noqonaysa khalad in 

dacwadda la sii wado la’aanta cadaynta su’aashu ay soo debed dhigayso. 

Waxaa jira codsi uu samaynayo qareenka difaacu hadduu rabo inuu soo geliyo dacwadda 

taariikhdaada galmada. Tani waxay bilaabaysaa dood sharciya oo xaakimku go’aankeeda u 

dambeeya leeyahay. Xeer Ilaalintu mas’uul bay ka tahay inay ku sheegto go’aanka xaakimka inuu 

ogolaaday in su’aalaha lagu waydiiyo iyo inkale, waxaa suurtagal ah inaad xaq u yeelato mid ama 

ka badan talaabooyinka gaarka ah 43 aadan hore xaqa ugu yeelan; maadaama su’aaluhu yihiin 

kuwo shakhsiya ooy suurtagal tahay inay kugu adkaadaan qaadashadoodu. 

Waqtiga qoraalkan waxaa Xafiiska Arimaha Guduhu eegayaa qaybtan sharciga siday u 

shaqaynayso iyo inay gaarayso ujeedooyinkii laga lahaa in lagu horumariyo sida loola dhaqmo 

maxkamadda gudaheeda markhaatiyada baylahda ah ama baqaya iyo inkale. 

9.8 DIB U EEGIS 

Marka la dhameeyo su’aalahii lagu waydiinayey xeer ilaaliyuhu waxuu ku waydiin karaa su’aalo 

dheeraada. Kuwan waxaa loo yaqaan “dib u eegis” danta laga leeyahayna waa in la waadixiyo 

arimihii su’aalaha lagaa waydiiyey. Xeer ilaaliyuhu ma isticmaali karo su’aalo ku horseeda. 

9.9 SU’AALAHA XAAKIMKA 

Marmarka qaarkood xaakimku wuxuu ku waydiin karaa su’aalo inta lagu jiro cadaymaha si aad u 

waadixisid arin. 

9.10 MARKAAD BIXISID CADAYMAHA 

Markaad bixisid cadaymaha xeer ilaaliyaha ayaa codsi u gudbinaya maxkamadda. Haddii la 

aqbalo, waxaad noqonaysaa fasax inaad ka baxdid daarta maxkamadda. Haddaad rabtid, waad 

joogi karaysaa adigoo ka daawanaya dacwadda halka dad waynaha loogu talagalay. 

Waa in laguu siiyay foomka codsashada kharashka safarka iyo kharashyada kale sida daryeelka 

caruurta ama dakhli aad ku wayday imaatinka maxkamada. Kharashyadan waa in lagugu siiyaa 5 

ilaa 10 maalmood gudahood markaad dhiibtid foomka ood si fiican u soo buuxisay. 

Waa in xeer ilaaliyuhu kuu sharaxaa, intii suurtagal ah haddaad sugaysid gudoonka maxkamadda, 

natiijada dacwadda. 

42 Xeerka Xuquuqda Bini’aadninimo 1998 (HRA), Qormada 3. 

43 Eeg faalada ku saabsan talaabooyinka gaarka ah. 

42


SOMALI 


9.11 CADAYMAHA KALE 

Markhaatiyada kale caadiyan adiga ka dib ayay bixinayaan cadaymahooda. Haddaad u sheegtay 

qof faraxumaynta waqti yar ka dib tusaale ahaan, qofkaa waxaa loo yeedhi karaa si uu sheego 

waxaad ku tiri. Tan waxaa loo yaqaan cadaymaha dacwadda dhow waxayna caawini kartaa 

aaminimadaada. Waxay ka mid tahay mararka qura ee maxkamaddu muhiimad siiso waxa 

dhibanaha dembigu u sheego qof saddexaad oo aan ahayn dhakhtar ama sarkaal boliisa oo 

baadhaya dacwadda. Haddii qareenka difaacu aanu diidin qaybta markhaatiga, bayaanka qoran 

ayaa loo akhriyi karaa maxkamadda. Tani waxay dhacdaa marka cadaymaha cilmiga ah (sida 

helitaanka DNA eedaysanaha) aanu diidanayn difaacu ama cadaymaha caafimaadka (tusaale 

ahaan markay jiraan dakharo) aan la diidanayn. Habka kale ee cadaymaha aan la diidanayn loogu 

sheegi karo maxkamaddu waa ‘ogolaansho’. Ogolaanshuhu waa heshiis dhexmaray difaaca iyo 

xeer ilaaliyaha oo qoraal ah maxkamadana loo akhriyo. Waxuu ku saabsan yahay xaqiiqooyin lagu 

heshiiyey. 

Dhamaadka dacwadda, marka la dhegeysto dhamaan cadaymaha lagu hayo eedaysanaha, xeer 

ilaaliyaha ayaa maxkamadda u sheegaya in dhamaadkii dacwadda la soo gaaray. Xaakimku 

marxaladan wuxuu go’aansan karaa inay jirto dacwad adag oo loo dhiibo xeerbeegtida iyo inkale. 44 

Haddii kale, hadaanay jirin wax ogolaansho ah dhinaca difaaca xaakimkuna ku faraxsan yahay 

inay dacwaddu socoto, waxaa bilaabmaya dacwadda difaaca isla marka ay dhamaato tan xeer 

ilaaliyuhu. Dacwadda difaacu waxay ku bilaabantaa cadaymaha eedaysanaha ooy ku xigaan 

markhaatiyaal taageeraya dacwaddiisa, hadaanu eedaysanuhu diidin inuu cadaymaha bixiyo. 45 

Waqtiga su’aalaha la waydiinayo eedeysanuha waxaa laga ilaaliyaa su’aalaha muujinaya inuu 

shakhsiyad xun leeyahay. Xitaa markuu leeyahay dembiyo hore, wax lagama waydiin karo 

arimahan, xaakimkoo ogolaada maahee. Ilaalintan waxaa loo yaqaan ‘gaashaan’. Marmarka 

qaarkood wuxuu ogolaanayaa su’aalaha, oo ka dhigaysa inuu eedaysanuhu waayey 

‘gaashaankiisii’ laakiin duruufaha ay tani ku dhacdaa aad baa sharcigu u xadiday. 46 Eedaysanuhu 

wuxuu khatar ugu noqonayaa inuu waayo ‘gaashaankiisa’ hadduu ku eedeeyo (shakhsi ahaan 

markuu cadaymaha dhiibanayo ama qareenkiisa) waxyaalo aad wax ugu dhimaya aaminaada 

markhaatiga. 

Dhamaadka dacwadda difaaca, xeer ilaaliyaha iyo difaacuba waxay siiyaan xeerbeegtida 

‘khudbadii xiritaanka’, iyadoo midkastaaba uu carabka ku adkaynayo nuqdadihiisa culus iyo kuwo 

liita ee kan kale. Waxay la yeelan karaan faalo xaakimka, xeer ilaaliyaha iyo difaacu ku saabsan 

arimaha sharciga, ka hor intaan xaakimku guudmar ugu samayn xeerbeegtida dacwadda. 

9.12 GUDOONKA 

Majisteraydyadu uma baahna inay isku raacaan dhamaantood gudoonka. 

Markay 3 yihiin Majisteraydyadu 2 ay isku raacdo hal aragti, aqlabiyadaas ayaa yeelanaysa 

gudoonka. Haday yihiin Majisteraydyadu 2 aynu isku raaci waayaan, dib ayaa loo dhigayaa 

waxaan markale dhegaysan doona dacwadda Majisteraydyo kale. 

44 Eeg 'Dacwad laga jawaabaa ma jirto' xagga sare. 

45 Eedaysanaha laguma qasbi karo inuu bixiyo cadaymaha (eeg Xeerka Cadaymaha Dembiyada 1898, Qormada 1) 

hadduu bixiyo cadaymaha iyo haddii kaleba, waxaa laysku halaynayaa kuwa kale inay ka bixiyaan cadaymaha 

arimaha lagu muransan yahay ama in laga hadlo shakhsiyadiisa. 

46 Ogolaanshaha cadaymaha eedaysanaha shakhsiyada xun waxay saamaysaa Xeerka Cadaaladda 2003, 

qormooyinkiisa 101 ilaa 108, kuwanoo dhaqangeli doona ugu dambayn April 2005 iyo December 2004. Nidaamka 

hadda in laga saaro shakhsiyada xun ilaa ay xaaladaha gaari khuseeyaan, waxay isu bedeli doontaa nidaam in lagu 

daro shakhsiyada xun haddii, waa haddii keliya xaaladaha gaari khuseeyaan. Xaaladahaa gaarka ah waxaa ku jira 

marka eedaysanuhu weeraro shakhsiyada qofka kale. Isbedelkani wuxuu keeni karaa in eedaysanaha dembiyadiisii 

hore la soo hordhigo xeerbeegtida, ooy weheliso cadaymaha anshax xumada xagiisa ah, hadduu cadayn ku bixiyo 

inaad adiga (ama markhaati kale) gashay dembi ama u dhaqantay (doonaysay inaad u dhaqanto) hab, aragtida 

maxkamadda, loo arki karo midaanu qaadan karin ‘qofka macquulka ahi’. 

43


SOMALI 


Maxkamadda Karawnka, waxaa la waydiiyaa xeerbeegtidu inay gaadhaan gudoon loo dhan yahay 

– waa gudoon ay dhamaantood isku raaceen. Marka waqti cayimani dhamaado 47 iyagoon gaadhin 

gudoon loo dhan yahay waxaa loo sheegaya inay gaadhi karaan gudoon aqlabiyad ah, sidaas waa 

marka 11 ogolaato 1 diido ama 10 ogolaato 2 diido. 

Marmarka qaarkood xeerbeegtidu kuma heshiin karaan inay gaadhaan gudoon, waa in markaa 

xaakimku kala diraa. Tani lama mid aha sii daynta – xeer ilaalintaa go’aansanaysa inay dib u 

xukunto eedaysanaha xeerbeegti cusub, duruufo gaara keliya ayaa laga joojinayaa inay sidaas 

yeesho. 48 

Waxay dhici kartaa waxyar iyo xaalado aan caadi ahayn inuu xaakimku su’aal ka keeno gudoonka 

xeerbeegtida; 49 inta badan, xaakimku waa inuu aqbalaa gudoonka xeerbeegtida xitaa hadduunun 

ku raacsanayn. 

9.13 SAAMAYNTA GUDOONKA DEMBI KU WAAYISTA 

Haddii eedaysanaha dembiga lagu waayo (la sii daayo) dib looguma saari karo maxkamad isla 

dembigii marka laga reebo siidaynta ‘madowgu ku jiro’ (si u barxan) tusaale ahaan, waxaa la cabsi 

geliyay xeerbeegti ama markhaati. Haddii taasi dhacday xeer ilaalintu waxay ka codsanaysaa 

maxkamadda Sare inay bixiso amar ay ku masaxayso gudoonka waxaana dib loo furayaa 

maxkamaddii. Xeer ilaalintu waxay dib u bilaabaysaa maxkamad iyadoo ku salaynaysa cadaymo 

cusub laakiin tani caadi maaha. 

Haddii eedaysanaha dembiga lagu waayo micneheedu maaha laguma faraxumayn. Dembiga oo 

lagu waayaa (sii deynta) uma ahay cadayn eedaysanuhu inuu dembi laawe yahay laakiin waxay 

tahay in xeer ilaalintu ku cadayn kari wayday dembiga heerka sareeya ee layska rabo awgeed – 

inay dhaafsiisan tahay shaki macquula. Iskuday inaadan ogolaan sii dayntani inaanay burin 

khibradaada xadgudubka galmada. Dabcan waxaad dareemaysaa niyad jab laakiin xitaa haday 

tani jirto badbaadayaashu waxay yiraahdeen kamay qoomamoon sii wadida dacwadda. Ma fiicna 

inaad u macnaysatid siidaynta in lagu rumaysan waayey oo isaga la rumaystay. Waxay tahay xeer 

ilaalinta oo cadaymo ku filan u wayday intii looga baahnaa. 

9.14 DEMBI KU HELISTA 

Marka eedaysanaha dembiga lagu helo 50 waa in la xukumaa. Maxkamaddu isla markiiba way 

xukumi kartaa ama dib ayay u dhiganaysaa si ay u eegto taariikhdiisa, xukunadii hore iyo 

taariikhda xanuunada nafsada. 51 Majistreydyadu inta badan dib ayay u dhigaan si ay wax badan 

uga ogaadaan eedaysanaha ka hor intaanay xukumin, xaakinada maxkamadda Karawnka lama 

malayn karo. Waxay haystaan ikhtiyaar balaaran ooy kaga maarmaan warbixinada xukunka ka 

horeeya ee dembiilayaasha qaangaarka ah iyagoo u arka warbixintu inaanay muhiim ahayn – 

tusaale ahaan marka xadhigu lama huraan yahay warbixintuna waqti lumis ay tahay. Haddii 

dembiiluhu ka yar yahay 18 iyo/ama warbixinta loo arko lama huraan difaacu wuxuu 

waydiisanayaa maxkamadda in dib oo dhigo inta warbixinada laga diyaarinayo. Waxaa jiri kara 

arimo gaara oo difaacu doonayaan inuu xaakimku tixgeliyo, sida eedaysanaha xaaladiisa 

maskaxeed ama caafimaad, oo adag in la qiimeeyo aragtida qof khabiira la’aantii. Warbixinada 

caynkani waxay ku yeeshaan raad wayn go’aanka xukunka. 

47 Ugu badnaan 2 saacadood iyo 10 miridh; xaakimkaa go’aansan kara inuu siiyo waqti intaa ka badan xeerbeegtida 

wuuna samaynayaa gaar ahaan dacwaddaha dhaadheer, halista ah ama adag. 

48 Tusaale ahaan marka ay jirtey daahid waqti dheer qaadatay dembiguna aanu ahayn mid halisa. 

49 Tusaale ahaan haddii xeerbeegtidu ay xukumaan dembi aan la oogin; haddii go’aanka xeerbeegtidu uu caddaan 

waayo; ama haddii xeerbeegtidu ay ka sameeyaan labo gudoon eedeeyno kala duwan oo aan isku mid ahayn isna 

dhaafsanaa, marka cadaymaha loo eego. 

50 Isla nidaamka ayaa loo raacayaa qirashada dembiga. 

51 Qirashada dembiga ka dib waxaa kaloo la eegi doonaa dembiga, tusaale ahaan siduu iyo sababtuu u dhacay. 

44


SOMALI 


Haddii warbixini jirto, adeega asluubta ayaa wardoonista samaynaya waxayna qaadataa ilaa 4 

asbuuc. Warbixint dhakhtarku waxay qaadan kartaa waqti intaa ka badan haday noqoto inay 

arkaan eedeysanaha. Eedaysanaha waxaa lagu sii dayn karaa damaanad waqtigan xitaa haddii 

xukunku uu noqonayo xadhig laakiin waa inuu ka qanciyaa maxkamadda inuu u soo noqon doono 

xukunka. Dacwadda halista ah ee maxkamadda Karawnka, ee la filanayo in eedaysanaha loo diro 

xabsi, waxay u badan tahay in lagu sii hayo xadhiga inta la diyaarinayo warbixinada. 

45


SOMALI 


10. QAADISTA MAXKAMADDA KA DIB 

10.1 XUKUNKA 

Maxkamadda waxaa u furan dhowr arimood inay ka yeesho dembiilaha marka lagu helo dembiga. 

Xabsiga ayaa loogu diraa dembiyada kuwooda halista ah. Majisteraydyadu waxay bixin karaan 

ugu badnaan 6 bilood dembiga keliya ama ugu badnaan 12 bilood markay jiraan dembiyo dhowri. 

Majisteraydku waxay u diri karaan dembiilaha maxkamadda Karawnka haday u arkaan in dembigu 

u qalmo xadhig ka badan 6 bilood. Maxkamadda Karawnka xaakimka ayaa iska leh xukunka. 

Maxkamada kastoo xukumaysa, waad tegi kartaa xukunka haddaad rabtid. Xaakimka 

maxkamadda Karawnku, sida Majistreydyada, wuxuu haystaa siyaabo badan oo uu u xukumi karo, 

xadhiga ka sokow. Kuwan waxaa ka mid ah xukunka u adeegista bulshada 52 ama ganaax. 

Ganaaxa waxay u badan tahay inay xukunto maxkamadda Majisteraydku waxaana la raacin karaa 

xukunka bulshada. 53 

Kufsiga iyo xadgudubyada galmada halista ah waxaa lagu xukumaa maxkamadda Karawnka oo 

xukunkeedu ka khatarsan yahay kan Majisteraydka. Dembiyadani waxay soo jiitaan xukun waqti 

dheer, halka ugu saraysaa ay tahay xabsi daa’im – sida kufsiga iyo faraxumaynta wax gelinta. 

Xitaa kan ugu badan ee xabsi daa’imka micnihiisu maaha inuu dembiiluhu noloshiisoo dhan 

xabsiga ku dhamaysanayo. Dacwaddaha qaar xabsi daa’imku waa daa’im noloshiisa oo dhan uu 

ku qaadanayo xabsiga umana qalmayo inuu qaato siidaynta akhlaaqda iyo dhaqanka laysku sii 

daayo. 

Xukunka xabsi daa’imku wuxuu leeyahay saddex qaybood; qaybta koowaad waa xariga ugu yar 

( waqtiga inuu xidhnaado ay tahay ka hor intaanu u qalmin in loo aqoonsado ogolaansho in lagu 

soo daayo). Qaybta labaad waa waqtiga maxbuusku ku jiro xabsiga markay u dhamaato xariga 

ugu yar waayo waxaa aad u saraysa khatarta uu gelinayo bulshada haddii lagu soo daayo. Inta 

badan qaybtan labaad ma jirto waayo maxbuusyadu marka la qiimaynayo ma jiraan wax khatar ay 

ku keenayaan bulshada ama aad ayay u yartahay. Qaybta saddexaad waxay bilaabanaysaa 

marka la soo daayo ilaa dhamaadka noloshiisa. Ama wuxuu ku joogayaa ogolaansho bulshada 

dhexdeeda ama, haddii dabeecadiisu werwer keento, waxaa lagu celinayaa xabsiga ilaa waqti 

danbe inta looga aqoonsanayo in lagu sii dayn karo ogolaansho. 

Xukunada ugu dheer waxaa loo sameeyey dembiyada kuwooda ugu xun. Maxkamaddu markay 

xukumayso waxay talada ku darsanaysaa duruufaha kale ee wax lagu khafiifiyo, oo la xiriira 

dembiga iyo/ama eedaysanaha, uu u suurtagelinaya maxkamaddu inay bixiso xukun gaaban. 

Tusaale ahaan inuu eedaysanuhu qabo kansar oo kale ama uu qabay dhibaatada daraagada oo 

ba’an waqtiguu dembiga galay, laakiin hadda joojiyey. Kuwan waxaa lala miisaamayaa 

waxyaabaha daran ee dembiga ka sii dhigaya halis. Kufsigu marwalba waa dembi halis ah oo u 

qalma xadhig degdeg ah 54 hadaanay jirin duruufo khaasa oo daran. 

Markay go’aansanayso dhererka xadhiga maxkamaddu waxaa xil ka saaran yahay ilaalinta 

bulshada wayna eegaysaa muquunis aan loo baahnayn hadduu isticmaalay dembiiluhu; wixii hub 

uu u isticmaalay inuu kugu cabsiiyo ama wax kugu yeelo; hadduu ahaa dembi la sii qorsheeyey 

ama lagu celiyey; inuu hore u lahaa dembiyo kuwaa la mid ah; inuu kugu sameeyey sharaf rid; 

da’daada – haddaad tahay waayeel ama qof lixaad la’ way sii cuslaynaysaa dembiga. Ugu 

danbayn, Bayaanka Dhibanaha ee Gaarka ah ayuu xaakimku tixgelinayaa markuu xukunka 

go’aansanayo: gaar ahaan wuxuu xaakimku eegi karaa dembigu siduu kuu saameeyey jismi 

52 Tusaale ahaan amarka dhaqan celinta, amarka ciqaabta, bandowga, ilaalinta, amarka xarumaha layska xaadiriyo, 

amarka dawaynta iyo baadhitaanka daroogada. 

53 Waxaa jira xukuno kala duwan oo ay ku jirto fasaxiddu, maadaama aan kan loo isticmaalayn xitaa dacwaddaha ugu 

yaryar faraxumayna galmada, buugan lagagama hadlayo. 

54 Dembiiluhu wuxuu ka yaryahay 21 jir dembiguna wuxuu u yahay xabsi daa’im qofka wayn, waxaa lagu xukumayaa 

inuu ku xidhnaado daa’imkiis xarumaha dembiilayaasha yaryar. Haddii kale, iyadoo ku xiran da’diisa saxa ah waxaa 

lagu haynayaa xarumaha dembiilayaasha yaryar waqti inta ka gaaban ama waxaa la siinayaa xadhig iyo amarka 

tababarka. 

46


SOMALI 


ahaan, maskax ahaan iyo dhaqaale ahaan, noloshaada iyo tan qoyskaagaba. Hadaanay jirin 

duruufo gaari, marka tani tahay kufsigii labaad ama isku daygii labaad, waa in lagu xukumaa xabsi 

daa’im intii doontaa ha u dhaxayso labada xukun. 55 

10.2 KA SII DAYNTA XABSIGA 

Dembiilaha waxaa lagu sii daynayaa – ogolaansho, micneheedu yahay inay siidayntu ku 

xidhnaanayso shuruudo lagu qeexay ogolaanshaha, ooy ku jirto inuu ilaasho sarkaalka asluubtu. 

Haddii lagu qabto dembi lagu xidhi karo inta uu ogolaanshaha ku joogo ama jebiyo shuruudaha loo 

dhigay siidaynta ogolaanshaha, waxaa lagu celin karaa xabsiga si uu u dhamaysto xukunka. 

Waqtiga uu xidhnaanayo ka hor intaan la soo dayn, iyo in soo dayntiisu ay ogolaansho tahay 

waxay ku xidhnaanaysaa dhererka xadhiga: haddii dembiilaha lagu xukumay in ka yar 12 bilood 

wuxuu xidhnaanayaa kalabadh waqtigaa lagu xukumay waxaana lagu sii daynayaa shuruud li’i. 

Inta waqtiga lagu jiro dib baa loogu yeedhi karaa inuu xabsiga dhamaysto hadduu galo dembi lagu 

mudan karo ciqaab xadhig ah. 

Haddii dembiilaha lagu xukumo inta u dhaxaysa 12 bilood ilaa 4 sanadood wuxuu dhamaysanayaa 

kala badh xukunka ka dibna waxaa lagu soo daynayaa ogolaansho ay la socoto ilaalin. 

Dembiilayaasha galmadu way ku qasban yihiin ilaalinta ilaa ay ka dhamaysanayaan waqtiga 

ogolaanshahooda. Mar labaad, tani waxay ku xidhan tahay inaanu gelin dembi lagu xidhi karo 

waqtigaa gudihiisa. Haddii dembiilaha lagu xukumay 4 sanadood, wuxuu dhamaysanayaa inta u 

dhaxaysa 1/2 iyo 2/3 meelood xukunkiisa, iyadoo ku xidhan in Gudiga Ogolaanshaha Siidayntu 

soo jeediyo in lagu sii daayo ogolaansho. Haddii xabsi daa’im lagu xukumay, Xoghayaha Arimaha 

Gudaha ayaa ku siin dayn kara ogolaansho haddii Gudiga Ogolaanshaha Siidaynta soo jeediyaan. 

Waa inuu la tashadaa Gudoomiyaha cadaalada iyo xaakimka maxkamadda ka hor intaanu 

go’aanka gaadhin. 

10.3 XEERARKA CUSUB EE XUKUMISTA 

Xeerka Cadaalada Dembiyada 2003 wuxuu wax ka bedelay awooda xukumista ee maxkamadaha, 

taasoo ku yeelan doonta saamayn wayn dembiyada galmada. Xeerku wuxuu sameeyey hab cusub 

oo shacabka loo ilaalinayo iyo siidaynta ogolaanshaha. Siidaynta ogolaanshuhu maxaabiista 

qaarkood waxay u ogolaatay inay xabsiga ka soo baxaan, iyadoo weli ay jiraan xadidaad la 

saarayo xoriyadooda. Tani waxay ka caawinaysaa maxaabiistu inay bulshada dib u dhexgalaan 

iyagoo la ilaalinayo iyo inay si dhakhso ah shaqo u helaan. 

Nidaamkan cusub ee Xeerka, maxaabiista lagu xukumay sanadka ama inta ka badan waxaa lagu 

sii daynayaa ogolaansho markay dhamaystaan kalabadh xukunkooda, hadaan loo arag inay 

bulshada khatar u yihiin. Haddii loo arko inay bulshada khatar u yihiin, waxay helayaan waqti 

dheeraada oo lagula socdo ama xadhig lagaga badbaadinayo bulshada. Si kaystooy tahay, sii 

dayntoodu ma noqonayso toos marka la marayo kala badhka xukunkooda. Waxay ka codsan 

karaan Golaha Ogolaansho in lagu sii daayo kalabadhka xukunkooda, waxaana Golaha 

Ogolaanshuhu eegi doonaa in khatartoodu tahay mid lagu maamuli karo bulshada dhexdeeda. 

Mustaqbalka maxaabiista lagu qiimeeyo inaanay wax khatar ah keeneyn waxaa lagu soo 

deynayaa ogolaanshaha ilaa inta xukunkoodu ka dhamaanayo, halka ay hadda ka tahay ¾ 

meelood – amaan-sugidda awgeed. Tan micneheedu waxaa weeye in dib loogu yeedhi karo haday 

jebiyaan shuruudaha ogolaanshaha. 

Xukunka la dheereeyey iyo xukunka bulshada lagu ilaalinayo waxaa loogu talagalay 

dembiilayaasha galmada oo maxkamaddu ku qiimayso inay yihiin khatar. Dembiilayaasha 

sameeya dembiyada galmada iyo ku rabshadaha waxaa la siin karaa xukun la dheereeyey, laguna 

dari karo ilaa sideed sanadood oo ilaalintood ah; xadhigana si buuxda ayay u dhamaysanayaan, 

haddii Golaha Ogolaanshuhu dembiilaha u arki waayo mid ku haboon hore in loo sii daayo. 

Dembiyada halista ah waxay heli karaan xukun xadhig ah oo bulshada lagaga ilaalinayo, taasoo 

ogolaanaysa in la xidho waqti aan la cayimin. 

55 Eeg Xeerka Awooda (Xukumista) Maxkamadda Dembiyada 2000 Qormada 109. 

47


SOMALI 


10.4 TALAABOOYINKA LAGAAGA ILAALINAYO DHIBAATOOYIN KALE 

Waxaa lagu xoojiyey Xeerka 2003 waxyaabaha lagaga rabo dembiilaha galmadu inuu is sheego. 

Waxaa loo yaqaan diiwaanka dembiilaha galmada. Waa talaabooyin dheeraada oo loogu talagalay 

in adiga iyo dadweynahaba laga ilaasho iyadoo loo sheegayo boliiska meesha uu joogo 

dembiiluhu. Boliisku way kuu sheegayaan haday tani khuseeyso dembiilahaaga. Haddii taasi jirto, 

boliisku waxay haynayaan faahfaahinta dembiilaha waana inuu u sheego boliiska degaankiisa 

cinwaankiisa iyo hadduu bedelo magaciisa; waana inuu boliiska la socodsiiyaa hadduu damacsan 

yahay inuu debedda u dhoofo. Waa dembi hadduu faahfaahintaa soo sheegi waayo, isagoon 

haysan cudur daar macquula. Dembiiluhu waxaa kaloo dhici karta inuu ku jiro amarka ka 

hortegista dembiyada galmada (SOPO), kaasoo ka joojinaya waxkastoo ku xusan amarkan. 

Amaradan waxaa loogu talagalay in lagaga ilaasho adiga iyo dadwaynahaba waxyeeladiisa halista 

ah ee galmada. 

Haddii dembiilaha lagu xukumay in ka badan 4 sanadood boliisku waa inay ku waydiiyaan inaad 

doonaysid in lagu wargeliyo marka la soo deynayo ayna ku siiyaan fursad aad ku sheegtid 

walaacaaga ku saabsan waxa dhici doona markuu soo baxo. 

Haddaad naftaada u baqaysid waa inaad u sheegtaa boliiska: waxaa suurageli karta inaad heshid 

amarka duruufaha qaarkood. Kani waa amar maxkamadeed oo u sheegaya qofka inuu joojiyo 

samaynta walax. 

Wuxuu noqon karaa ku meelgaadh – tusaale ahaan ilaa maxkamadda laga qaado ka dib – ama 

wuxuu noqon karaa joogto. Waa suurtagal inaad heshid amar aad ku joojisid dembiilaha inuu ku 

dhibo ama ku weeraro ama aad gurigaaga kaga fogaysid. Haddaad isqabteen ama wada 

nooleeydeen markii uu kugu xadgudbay, amarka maxkamaddu wuxuu yeelan karaa awooda 

xidhista. Waxaad u baahan tahay inaad muujisid inuu hore kuugu sameeyey xadgudub uuna 

kuugu samayn doono. Awooda qabashadu waxay boliiska siinaysaa inay qabtaan qofka iska 

dhega tira ama jebiya amarka. Markay boliisku qof ku soo qabtaan amarka awoodan waa inay ugu 

gudbiyaan maxkamadda 24 saacadood gudohood. 

Marka aanu amarku wadan awooda qabashada boliisku waxay u baahanayaan inay helaan fasax 

ka hor intaanay ku soo qaban jebinta amarka. Waa inaad maxkamadda tagtaa si aad ugu 

sharaxdid sida loo jebiyey amarka adigoo codsanaya in xabsiga loo diro. Maxkamaddu waa inay 

bixisaa fasax si boliisku u soo qabtaan. 

Waa dembi haddii qofku sameeyo wax amarka lagu yiri ha samaynin, isagoon haysan cudur daar 

macquul ah. Maxkamaddu waxay ku xukumaysaa xabsi 56 kuna rogaysaa amar xanibaad ah, 

taasoo lagu amrayo inuu joojiyo dhaqanka qaarkii ilaa muddo la cayimay ama ilaa amar kale. Waa 

dembi, aad ku mudanaysid xukun xabsi, 57 inaad iska maahiso ama jebiso amarka xanibaada. 

Waxaa suurtagal ah inaad heshid gargaarka kharashka sharciga aad ku codsanaysid amarka. 

Haddaad u baahan tahay war dheeraada oo ku saabsan amarada la xiriir Hay’adda La talinta 

Wadaniyiinta, Xuquuqda Dumarka ama qareen. 

10.5 RAFCAAN KA QAADASHADA DEMBI KU HELISTA 

Haddii dembiiluhu aanu qiran dembiga laakiinse ay ku hesho maxkamadda Majisteraydku waxaa 

dhici karta inuu rafcaan u qaato maxkamadda Karawnka; cadaymaha ayaa mar kale ay eegayaan 

xaakim iyo labo Majistreydyo ah. 

Haddii dembiiluhu ka qaadanayo rafcaan dembiga ay ku heshay xeerbeegtida maxkamadda 

Karawnka waa inuu helaa ‘leave’ 58 – waa fasaxa maxkamadda Rafcaanka – taasoo caadiyan uu 

bixiyo ama diido hal xaakim. Haddii xaakimka qudhi ogolaado fasaxa rafcaanka, dacwadda waxa 

56 Inta ugu badan 5 sanadood maxkamadda Karawnka iyo 6 bilood maxkamadda Majisteraytka. 

57 Inta ugu badan 5 sanadood maxkamadda Karawnka iyo 6 bilood maxkamadda Majisteraytka. 

58 Hadaanay maxkamadda Karawnku siinin shahaadada rafcaanka – tani oo inyar dhacda loona sameeyo sababo gaara 

sida qodob sharciga ka mid ah oon cadayn. 

48


SOMALI 


qaadaya saddex xaakim oo fadhiya maxkamadda Rafcaanka. Rafcaanka waxaa la ogolaanaya 

keliya haddii maxkamadda Rafcaanku go’aansato in dembi ku helistu tahay ‘mid aan aamin ahayn’. 

Waxaa jira arimo dhowra oo ka dhigaya dembi ku helist midaan aamin ahayn; tan ugu badani waa 

guudmarka gebagebada uu xaakimku ka sameeyo sharciga ama khaladaadka uu sameeyo 

qareenka sare marka la qaadayo maxkamadda, kuwani markay saamayn ku yeeshaan amaanka 

dembi ku helista. Tusaale ahaan haddii xeer ilaaliyuhu uu u sheegi waayey akhbaar qareenka 

difaaca akhbaartaasoo wax ka bedeli lahayd habka qareenka difaacu u qaabilay dacwadda. Haddii 

maxkamadda Rafcaanku u aragto gudoonka mid aan aamin ahayn way qaadacaysaa dembi ku 

helista. Hadaanay maxkamaddu amrin in dib loo qaado maxkamadda dembiilaha waxaa loola 

dhaqmayaa sidii isagoo dembiga lagu waayey waana la sii daynayaa. Maxkamadda waxaa dib loo 

qaadaya keliya haday maxkamaddu u aragto inay danta bulshadu sidaa ku jirto; arimo dhowra 

ayaa saamayn ku leh go’aanka uu ku jiro waqtiga ka soo wareegay; intuu dembiiluhu xidhnaa; iyo 

in saxaafadu ka hadashay maxkamaddii hore iyo rafcaanka. Haddii maxkamadda qaadisteeda dib 

loo amro, dembiilaha waxaa dhici karta in lagu hayo xabsiga ama lagu sii daayo damaanad, haddii 

dib loo saaro maxkamadda laguna helo dembiga, laguma xukumayo xadhig ka dheer kii xaakimkii 

hore ku xukumay. 

Dembiiluhu wuxuu kaloo rafcaan ka qaadan karaa xukunka markay jiraan duruufo gaara sida 

haday aad u dheer tahay ama haddii xaakimku uu tixgeliyey arimo aan ku luglahayn markii 

xukunka ridayay. Maxkamaddu waxaa dhici karta inay qaadacdo xukunkiisa kuna bedesho waqti 

kii hore ka yar ama xukunto mid ku haboon.. 

10.6 XUKUMADA SIDA XAD-DHAAFKA AH U DEBECSAN 

Xeer llaaliyaha Guud, isagoo fasax ka haysta maxakamadda Rafcaanka, ayuu maxkamadaa u 

gudbin karaa xukumada kufsiga, 59 ee ula muuqda inay xad-dhaaf u debecsan yihiin. Waa inuu 

sidan ku sameeyaa 28 maalmood gudahood xiligii xukunka la riday. Nidaamku wuxuu yahay in ay 

marka hore Xeer Ilaalintu ay u eegto heer laan ahaaneed. Arintu halkanay ku joogsanaysaa haddii 

xeer ilaalintu markaa u aragto inaanu xukunku xad-dhaaf u debecsanayn. Haddiise ay u aragto 

inuu xad-dhaaf ahaan debecsan yahay waxaa loo gudbinayaa Waaxda Dacwaddaha si uu u eego 

qareen kale. Haddii qareenkaa kale u arko in xukunku ka baxsan yahay xukunada kala duwan ee 

xaakimku u arki kari lahaa kuwo ku haboon, iyadoo la tixgelinayo waxyaabaha kale ee dacwadda 

khuseeya iyo hagista xukunada ee ay bixiso maxkamadda Rafcaanku. Arintu halkanay ku 

dhamaanaysaa hadaanu u arkin qareenkani in xukunku ka mid yahay noocyadan hore. Hadiise uu 

u arko in xukunku debecsan yahay, waraaqaha waxaa loo dirayaa golaha sare ee loo yaqaan 

‘Treasury Counsel’ si uu uga talo bixiyo. Marka Xeer Ilaalintu hesho tala bixinta golaha ‘Treasury 

Counsel’ qareenka Waaxda Dacwaduhu wuxuu go’aansayaa inuu u gudbiyo dacwadda Xeer 

Ilaaliyaha Guud iyo inkale. 

Dhibanayaasha, qoysaskooda ama qaar ka mid ah dadwaynaha ayaa marmar u cawda laanta 

Xeer Ilaalinta, taasoo haday u aragto inuu xukunku dabacsan yahay, ka dib marka baadhitaan ku 

haboon lagu sameeyo, u gudbisa Xeer Ilaaliyaha Guud. Waxaa sidoo kale dacwaduhu u soo mari 

karaan Xeer Ilaaliyaha Guud Xubinta Baarlamanka ama xubnaha dadwaynaha ayaa toos ugu 

qoraya Xeer Ilaaliyaha Guud. 

Marka uu Xeer Ilaaliyaha Guud codsado in xukunka dib loo eego, waxaa go’aanka yeelanaysa 

maxkamadda Rafcaanka inay ogolaato rafcaanka iyadoo qaadacaysa xukunka iyo inkale. Haday 

ogolaato, waxaa dhici karta inay bixiso xabsi kii hore ka dheer shardiga oo ah inaanay dhaafin 

awooda maxkamaddii hore (maxkamadda Karawnka) u leedahay xukumista dembigaas. Tusaale 

ahaan, ma xukumi karto xabsi ka dheer kan ugu badan ee lagu xukumi karo dembigaas. 

10.7 ADEEGYADA XUKUNKA KADIB 

Adeega Asluubta Qaranku wuxuu sameeyaa nidaamka xiriirinta dhibanayaasha oo loogu talagalay 

dhibanayaasha dembiyada galmada iyo dembiyada kale ee halista ah marka dembiilaha lagu 

59 Iyo qaar dembiyada galmada ay ku jiraan caruurtu iyo sawirada qaawan oo ay ku jiraan caruur. 

49


SOMALI 


xukumo laba iyo toban bilood ama wax ka badan. Nidaamka waxaa loo sameeyey in lagu hubsado 

dhibanayaashu, haday doonaan, inay la socdaan marxaladaha uu marayo dembiiluhu inta uu ku 

jiro nidaam cadaalada dembiyada (tusaale ahaan marka laga fikirayo in ku meelgaar ahaan lagu 

soo daayo ama hore loo soo daayo) iyo inay siiso dhibanayaasha fursad lagula tashado ayna ku 

darsadaan ra’yi shuruudaha lagu xiri doono dembiilaha marka la soo daynayo. Tan waxaa ku jira in 

lagu daro shuruudo dheeraada marka lagu sii daynayo ogolaanshaha. Tusaale ahaan in laga 

reebo dembiiluhu inuu tago degaan cayiman marka la sii daayo si loo ilaasho dhibanaha, ama 

shuruudo lagaga reebayo in dembiiluhu la xiriiro dhibanaha ama dadka kale ee la magcaabay 

marka la sii daayo. 60 

10.8 MAGDHOW 

Maadaama aad tahay badbaade xadgudub galmo waxaa dhici karta inaad codsan kartid 

magdhowda dhaawacyada dembiga: uma baahnid in dembiga la oogo si aad u codsatid 

magdhowda laakiin waa inaad boliiska u ashkatootid lana shaqaysid; looma baahna in dembiga cid 

lagu helo si aad magdhowda u codsatid; uma baahnid inaad qabtid dhaawacyo jismiga ah sida lafo 

jabay iyo meelo lagu gooyey/jeexay; dhaawacu wuxuu noqon karaa mid nafsiyan ah – sida 

werwerka iyo jahawareerka la xiriira faraxumaynta galmada; waxaad caadiyan ku codsan kartaa 

ilaa labo sanno gudohood dhibaatada ka dib; waxaa jira qaar laga reebayo labada sanno ee la 

xadiday haddii loo arko ‘macquul’ ayna ku jirto ‘danta cadaaladdu’ in la ogolaado codsiga – tusaale 

ahaan haddii xusuustaada xadgudubka galmadu wax u dhimay. 

Waxaad samaynaysaa codsiga adigoo buuxinaya foomamka loo baahan yahay, oo ay ku siin 

doonaan boliisku markaad u ashkatootid. Laakiin waxaa laga yaabaa inaad doonaysid in aad ka 

fikirtid in lagaala taliyo xaaladahan soo socda: haddii dhaawacyadaadu halis yihiin – sida 

dhaawaca nafsiga ah, oo u baahan inuu dhakhtar cadeeyo; haddii aad shaqada waqti ka maqnayd 

ama dhaawacu wax kuu dhimay in ka badan 28 maalmood; haddii ay ka soo wareegtay in ka 

badan 2 sanno waqtigii lagu faraxumeeyey; haddii codsigaaga la diiday aadna jeceshahay inaad 

rafcaan ka qaadatid. 61 

Waxaad talo ka heli kartaa xarumaha taageerada ama wakaaladaha talo bixinta ku taxan buugan 

xaggiisa danbe ama waxaad la xiriiri karta Hay’adda Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada. 62 

10.9 DACWADDA GASHIGA DHIBAATOOYINKA 

Dacwadda gashigu waa ‘ficil madani ah,’ oo ka duwan ficilka dembiga ah. Si aad ugu guulaysatid 

ficilkan madaniga ah waa inaad muujisaa inay dhibaato ku soo gaadhsiisay ficilkii faraxumayntu: 

muhiim maahan inaad cadaysid iyadoo aanu jirin wax shakiya oo macquula oo ah sida laga rabo 

dacwaddaha dembiyada. Waad keensan kartaa wixii cadayma ah ood markhaati gashanaysid, ooy 

ku jiraan kuwii aad u isticmaashay maxkamadda dembiyada iyo cadaymaha kale een ku 

haboonayn maxkamadda dembiyada. Xukunka dacwadda madaniga ahi wuxuu ku saabsan yahay 

inaad ka heshid gashi iyo inkale qofka ku faraxumeeyey dhaawacyadii kugu soo gaaray ficilkiisa 

darteed. Gashiga lagu siiyaa wuxuu noqon karaa mid yar ama mid badan waxaana goynay 

xaakimka iyadoo ku xidhnaanaysa siduu u arko duruufahaaga ooy ku jirto akhlaaqdaada iyo inta 

halis uu yahay dhaawacaagu. Dhaawacyadaadu waxay noqon karaan jismi ama nafsi laakiin 

waxaa loo baahanayaa cadaymo caafimaad oo taageera. Waxaa suutagala in dawladdu 

kharashka bixiso si aad dacwadda u samaysid laakiin aad bay u adag tahay; waxay ku 

xidhnaanaysaa dakhliga ku soo gala. Haddii aad u dacwoonaysid gashi waxaa fiican marka hore 

inaad la tashatid qareen. Xusuusnow ficilka madanigu waa arin khaas ah oo u dhexeeysa adiga 

iyo qofka ku faraxumeeyey, dawladdu iyo/ama Adeega Xeer Ilaalintu shaqo kuma leh. 

60 Eeg Lifaaqa B. 

61 Dacwaddaha intooda badan aan dembiga lagu helin iyo xitaa kuwo lagu helay, waxaa dhici karta in marka ugu 

horeysa laguu diido magdhowda. Waa inaadan toos uga hadhin laakiin aad raadsaataa talo kana qaadataa rafcaan. 

62 Criminal Injuries Compensation Authority, Tay House, 300 Bath Street, Glasgow G2 4JR. tel: 0141 331 2726. 

50


SOMALI 


11. SHARCIGA 

Xeerka Dembiyada Galmooyinka 2003 wuxuu hirgalay May 2004. Buugan waxaa loo qoray dadka 

ka badbaada dembiyada Qormooyinka1 ilaa 4 ee Xeerka: dembiyada galmada aan la ogolaan ee 

kufsiga – uu ku jiro kufsiga afku – faraxumaynta waxaan gus ahayn lagu galmoonayo, 

faraxumaynta galmada iyo ku kalifada qofku inuu sameeyo ficil galmo aanu raalli ka ahay. 

Dembiyada gaar baa xagga hoose loogu sharaxayaa: 

11.1 XEERKA DEMBIYADA GALMADA 2003 

Xeerkan Baarlamaanku waa sharci cusub oo daboolaya dembiyada galmada. Wuxuu keenay 

isbedeladii ugu dhaadheeraa ee sharciga qaybtan ee la sameeyo sanado aad u badan. Sharcigii 

hore waxaa laga qaadanayey Xeerar Baarlamaan dhowra oo la qoray xiliyadii Victoria, kuwaasoo 

kolba in wax laga bedelayey waqti dheer si wax looga qabto dhibaatooyinka waqtigu la yimaado. 

Ka sokow luqada qadiimka ah ee uu ku qornaa oo adkayd in la fahmo, sharciyadaas hore waxay 

ahaayeen kuwo waqtigoodii dhaafey, eexanaya, aad u debecsan marka loo eego xukunka, meey 

lahayn bajin iyo ka hortegis lagu samaynayo dembiyada galmada. 

Xeerka 2003 waa dukumeenti balaaran oo ka kooban in ka badan 50 dembiyada galmada ah. 

Qaar ka mida sharciyadii hore weli way shaqeeynayaan. Buugani wuxuu ka hadlayaa 4 dembi oo 

ay waxka bedeshay, ama ku cusub, Xeerka 2003. Xeerku aad buu u balaaran yahay in lagaga 

hadlo buugan. 4 ta dembi ee laga hadlayo waxay yihiin kuwa ugu halisan ee laga galo qaangaarka 

waxaana laga heli karaa Qaybta 1, Qormooyinka 1-4. 4 dembi waa dembiyo aan la ogolaan taasoo 

ah inay dhamaantood u baahan yihiin inuu dhibanuhu cadeeyo inaan ogolaansho jirin dhankeeda; 

mid waliba wuxuu keensan karaa xukun xabsi daa’im ah. 

Akhbaaro iyo waraaqo ku saabsan dembiyada kale ee ku jira Xeerka Dembiyada Galmada, oo ay 

ka mid yihiin kuwo ilaalinta caruurta iyo dadka waaweyn ee baylahda ah, waxaad ka heli kartaa 

websaytka Xafiiska Arimaha Gudaha www.homeoffice.gov.uk 

11.2 EREYADA SHARCIGA QAARKOOD OO LA SHARAXAY 

11.2.1 ‘Galmo’ 

Wasmada, taabashada ama ficilka kale waa galmo haddii qof macquuli uu u arkayo galmo noocay 

tahay awgeed. 63 Tusaalayaal iska cad cad ayaa jira oo ku leg leh taabashada ama wasmada 

xubnaha taranta oo cadaan ugu muuqanaya galmo noocay yihiin awgood. Laakiin xitaa kuwa aan 

dhabta u cadayn, oo qofka macquulka ahi aanu u arkayn inay tahay galmo, tusaale salaaxida 

timaha, lugta ama gacanta, waxaa dhici karta inay tahay galmo duruufaha awgood; ama ay tahay 

galmo danta laga leeyahay ee ka danbaysa awgeed; dant qofka samaynaya ama qof kale oo ku 

dhiirigeliyey inuu sameeyo. Tusaale ahaan qof ka caawinaya daryeelka shakhsiga ah qof waayeel 

ah, ayaa laga yaabaa inuu dharka ka saaro si uu sariirta u seexiyo – caadiyan tani ma noqonayso 

ficil galmo. Haddiise ay tahay bartamaha subaxda oo aan ahayn waqti ay sariirta tagto inay ku 

nasato – duruuftu waxay ka yeeli kartaa galmo. Sidoo kale, haddii danta qofka dharka ka saaray 

ay ahayd inuu waso ama faraxumeeyo, ficilkaasi wuxuu noqonayaa galmo. 

11.2.2 ‘Ogolaansho’ 

Dhamaan dembiyada lagaga hadlayo buugan ayaa u baahan inaanay jirin ogolaansho ka timid 

dhibanaha. Dembiyadan iyo kuwa kale dartood Xeerka 2003 ogolaansho waxaa lagu qeexay 

markii ugu horeysay 

“…qofku wuu ogolaaday haddii uu aqbalay isagoo doorashada leh, uuna leeyahay xoriyadda iyo 

garaadka uu ku samaynayo doorashadaa.” 

Waxa micneheedu yahay inaanu dembiiluhu ku doodi karin inaad hore u ogolaatay inuu kuu 

galmoodo. Waa in heshiis lagu yahay waqtiga ficilku dhacayo. Tan loolama jeedo inaad wax 

63 Eeg Qormada 78 ee SOA 2003. 

51


SOMALI 


tiraahdid ama qortid. Dhaqankaaga ayaa laga garan karaa heshiiska. Cadaynta inaad ogolaatay 

waxay noqon kartaa waxyaabihii aad tiri ama samaysay waqtigaa ama xili ka horeeyey ama 

xiliyadii. Sharcigu wuxuu garwaaqsan yahay inaad ka noqon kartid ogolaanshaha waqti kasta ka 

hor iyo inta lagu jiro ficilka galmada. 

Heshiiskaagu waa inuu yahay midaad adigu dooratay: dhowr arimood oo saamayn ku leh 

xoryidaada aad ku dooraynaysid ayaa jira laakiin midka ugu muhiimsani waa muquunis/xoog ama 

ku hanjabkooda. Ma noqonayso inaad haysatay xoriyad aad ku dooranaysid haddii lagu 

muquuniyey waqtigaa ama xoogaa ka hor; ma noqonayso inaad haysatay xoriyad aad ku 

dooranaysid haddii laguugu hanjabay muquunis ama cid kale ood danaynaysid ayaa loo hanjabay 

waqtigaa ama xoogaa ka hor. Hanjabaadu uma baahna inay noqoto muquunis dhow ood ku 

baabi’inaysid doorashadaada xorta ah mana aha inay noqoto mid la sameeyey xoogaa ka hor 

ficilka galmada: waxay noqon kartaa hanjabaad la sameeyey waqti ka hor ficilka galmada laakiin 

waa inay noqotaa mid aad weli maskaxda ku haysay waqtigaa. Sidoo kale, waxay noqon kartaa 

hanjabaad in rabshad lagu samayn doono adiga ama cid kale, taasoo markaa aad maskaxda ku 

haysay baabi’isay ama daciifisay xoriyadaada doorashada. Midba midkuu uga dhowaansho badan 

yahay isticmaalka muquuniska, hanjabaada iyo siyaabaha kale ee laysku qasbo waqtiga ficilka 

galmada wuu kaga xoog badan yahay inuu baabi’iyo xoriyadaada doorashada xagga indhaha 

sharciga laakiin tani waxay ku xidhnaanaysaa duruufaha gaarka ah ee dacwaddaada. 

Waa inaad kaloo haysataa caqligii aad ku dooran lahayd: waxaa dhici karta inaadan kaa lahayn 

tusaale ahaan haddaad xanuunsanaysid, xumadaysan tahay aadna u xanuunsanaysid inaad ku 

fahamtid waxa jira; ama waa lagu daraageeyey kaasoo kaa dhigaya inaad kari karin inaad 

go’aansatid ogolaanshaha; ama aad qabtay xanuunka maanka waqtigaa. 64 

11.2.3 Kufsi 65 

Kufsiga hadda waxa ku jira galmo aan la ogolaan oo laga galmoodo siilka, futada ama afka; isla 

markaana lagu galmoonayo guska. Inkastoo ninka keliya dembigan kufsiga samayn karo dumarka 

iyo nimankuba waxay noqon karaan dhibanayaal kufsi. Dembiga waxaa wax ka bedelay Xeerka 

2003, 66 wuxuuna hadda noqday haddii: 

(u akhri ‘A’ inuu yahay eedaysanaha ‘B’ dhibanaha) 

• A ula kac u dhexgeliyo guskiisa siilka, futada ama afka B 

• B aanay ogolayn gelinta iyo 

• A aanu macquul ahaan u rumaysnayn in B ogolaatay 

Ogolaansho la’aan qofka oo afkiisa guska la dhexgeliyaa hadda waa kufsi halkii ay ka ahaan jirtay 

faraxumayn foolxun. Sababta isbedelkani waxaa weeye afka oo qofka qasab guska looga geliyaa 

waxay kala mid tahay dhinaca walaaca iyo sharafdilka galmooyinka kale ee qasabka ah. 

Dhexglinta inta ugu yar ayaa kaaga filan waxayna noqonaysaa kufsi waqti yar xitaa haday tahay, 

shuruudu waxa tahay inay dhacday adigoon ogolayn. Waxaa dhici karta inaad ogolaatay siilka in 

lagaaga galmoodo laakiin aadan ogolaan futada in lagaaga galmoodo – tani waxay noqonaysaa 

kufsi. Galmadu waa ficilka la bilaabaya guska oo la geliyo lana dhamaanaya marka la soo saaro. 

Biya bixidu qasab maaha. Dembiiluhu waa inuu ula kac kuu geliyay, tanoo micneheedu yahay inay 

ahayd qasdigiisa ama ujeedadiisa ee aanay ku iman khalad tusaale ahaan. Waa inuu kuu 

galmooday adigoon ogolaan ama sii watay galmada ka dib markaad la noqotay ogolaanshahaagii. 

Tan aad bay kuugu adkaan kartaa inaad cadayso marka aad dembiilaha hore u tiqiinay. Laakiin 

xusuusnow waa inaad ogolaatay nooc gaar ah galmada. Qasab maaha inaad tustid cadaymo (sida 

64 Haddii dhibanuhu aanu karin inuu ogolaado xanuunka maanka oo uu qabo awgeed eedeyntu waxay hoos imanaysaa 

dembiyada gaarka ah ee Xeerka 2003 Qormada 30 – ficil galmo oo lala yeeshay qof qaba xanuunka maanka oo 

xayiraya doorashada. 

65 Dacwadda waxaa lagu qaadayaa maxkamadda Karawnka xukunkiisa ugu badanina waa xabsi daa’im. 

66 Sharciga qadiimka ah waxaa laga helayaa Xeerka Dembiyada Galmada 1956, Qormada 1. 

52


SOMALI 


dhaawac jismiya iyo nabaro) inaad iska caabiday oo cadaynaysa inaadan ogolaan laakiin way 

sahlanaanaysaa in la muujiyo inaan ogolaansho jirin markuu dhaawacu jiro. 

Si loogu helo dembiga kufsiga waa inaanu dembiiluhu macquul ahaan rumaysan inaad ogolaatay: 

xitaa haddaad muujisid inaadan ogolaan hadduu macquul ahaan rumaysnaa, waxaa dhici karta 

inaan lagu helin kufsiga. 

Qaybta macquul ahaanta rumaysashadiisa waa isbedel cusub oo uu sameeyey Xeerka 2003. 

Sharcigii hore 67 xitaa rumaysashadiisa aan macquulka ahayn inaad ogolaatay ayaa u keenaysay in 

dembiga lagu waayo. Waxaa kaga filayd rumaysashadiisa inaad ogolaatay inay daacad ka ahayd. 

Sharcigu wuu isbedelay waayo waxaa loo arkay inay tahay mas’uuliyadiisa inuu muujiyo xaqiiqada 

ogolaanshaha. Ninka ayay hadda la jirtaa inuu hubiyo inaad ogolaatay intaanu hawsha bilaabin 

ama sii wadan galmada waayo waxay noqonaysaa inuu muujiyo sababtuu u rumaystay inaad 

ogolaatay isagoo sheegaya talaabooyinkuu qaaday inuu hubsado xeerbeegtida ayaan 

go’aansanaysa in rumaysashadiisu macquul ahayd iyo inkale. 

Su’aasha in rumaysashadiisu macquul ahayd waxaa looga jawaabayaa marka la eego dhamaan 

duruufaha dacwadda oo ay ku jirto talaabooyinkuu qaaday si uu u hubsado inaad ogolaatay. Waa 

la arki doonaa in maxkamadduhu u micnaystaan ‘dhamaan duruufaha’ inay ku jirto dembiilaha 

sifadiisa shakhsiyeed oo saameyn kartay siduu xaaladda u fahmi lahaa ama u qiimayn lahaa. 

Xaqiiqdii, sharcigu ma dhigayo gaar ahaan in sifada shaqsiga la tixgeliyo. 

11.2.4 Maqnaanshaha ogolaanshaha 

Xeerka 2003 waxaa ku jira xaalado ay ku adkaanayso dembiiluhu inuu ku doodo in dhibanuhu 

ogolaaday. Kuwan sharci ahaan waxaa looga yeedhaa ‘ismoodsiin’. Waxaa Xeerkan ku jira labo 

ismoodsiin. ‘ismoodsiin lagu qanci karo’ waxay ka dhigaysaa wax aan macquul ahayn in loo 

isticmaalo ogolaanshaha is difaacis sidaas darteed waxay u dhowdahay in dembiilaha dembiga 

lagu helo. ‘ismoodsiin la beenin karo’ waxaa loola jeedaa in dembiiluhu keeno cadayma dheeraada 

hadduu doonayo inuu ku doodo in ogolaansho jiray. 

Xeerku wuxuu dejiyey liistada duruufaha 68 (ismoodsiinta la beenin karo) kuwaasoo, markay jiraan, 

loo qaadanayo inaadan ogolaan dembiiluhuna rumaysnayn inaad ogolaatay, haddaanu keenin 

cadaymo ku filan oo uu kaga horimanayo jiritaaanka duruufahan. Liistada duruufahani waxay 

daboolayaan marka: 

• La isticmaalay muquunis waqtigaa ama ficilka ka hor muquunintana waxaa isticmaalay 

dembiilaha ama cid kale oo ku samaynaysa adiga ama cidkale 

• La sameeyey hanjabaad waqtigaa ama ficilka ka hor ka timid dembiilaha ama cidkale iyo 

• Inay hanjabaadu kugu kaliftay inaad ka baqdo in muquunis laguu geysto adiga ama 

• Loo geysto ama loo geystey cidkale (ilmahaaga ama xubin kale oo qoyska ah ama saaxiib) 

• Si sharci darro ah laguu haystay – adigoon raali ka ahayn ayuu ku haystay dembiiluhu 

• Adigoo hurda ama miyir la’ 

• Waqtigaa umaad muujin karin dembiilaha inaad ogolaatay iyo inkale lixaad li’ida jismiga 

awgeed 

• qof (qasab maaha inuu noqdo dembiilaha) ayaa ku daraageeyey ama ku siiyey maandooriye 

adigoon ogolaan taasoo ku dawikhisay ama kaa awood badisay waqtiga ficilka galmada 

dhamaan xaaladahan waxaa laga doonayaa dembiilahu inuu keeno cadaymo ku filan inuu ka 

qanciyo xaakimku inuu ogolaado arinta ogolaanshahaaga iyo rumaysashadiisa ogoIaanshaha 

67 Dpp v Morgan [1976] AC 182. 

68 Qormada 75 ee Xeerka 2003. 

53


SOMALI 


xeerbeegtidu inay arkaan. Haddii xaakimku taas ku qanci waayo, waxaa loo qaadanayaa inaadan 

ogolaan dembiiluhuna macquul ahaan u rumaysan inaad ogolaatay. Lagama filayo dembiiluhu inuu 

si heer sare ah u cadeeyo inuu beeniyo. Waxaa laga yaabaa inuu sidaa yeelo isagoo leh tusaale 

ahaan inkastuu ku afduubay adigoon raali ka ahayn, inaad waqtigii danbe xiriir dhow yeelateen 

adigoo ogol. Xaakimka ayaa go’aansanaya inay tahay ‘cadayn ku filan’ – haddii ay sidaas tahay 

arinta ogolaanshahaaga iyo/ama rumaysashadiisu waxaa eegi doona xeerbeegtida; haddii kalese 

waxaa xaakimku ku talinayaa in lagu helo dembiga kufsiga. 

Liistada labaad ee duruufaha 69 loo yaqaan ismoodsiin lagu qanci karo waxay daboolayaan 

xaaladaha sida marka dembiiluhu ulakac kuugu khiyaaneeyo inaad u qaadatid in ficiladiisu qasdi 

kale leeyihiin – sida baadhitaan caafimaad; ama si ulakac ah isaga kaa soo dhigo qof aad 

garanaysid – sida rafiiqaaga ama ninkaaga – si uu kuugu qalqaaliyo ogolaanshaha. 

Haddii xaaladahan la cadeeyo waxaa loo qaadanayaa inaadan ogolaan isagana waxaa loo 

arkayaa inaanu si macquul ah u rumaysan inaad ogolaatay. Maadaama kuwani yihiin ‘ismoodsiin 

lagu qanci karo’, marka la cadeeyo, wuxuu noqonayaa dembiile kufsi. Wixii ka baxsan 

xaaladahan, 70 ee arintu ogolaanshaha tahay, waxay noqonaysaa xeer ilaalintu inay cadayso inaan 

ogolaansho la bixin dembiiluhuna aanu macquul ahaan rumaysan in la bixiyey ogolaansha. 

11.2.5 FARAXUMAYNTA WAX LAYS GELIYEY 71 

Xeerka 2003 wuxuu bilaabay dembi cusub oo ah isgelinta shayaasha ama qaybo jirka ka mid ah 

oo aan ahay guska. Nimanka iyo dumarkuba dembigan way galaan waxaana laga geli karaa nin 

ama naag. Dembigani wuxuu xanbaarsan yahay xukunka ugu badan sida kufsiga: xabsi daa’im. 

Sababtu waxa weeye wuxuu leeyahay dhibaatada uu u geysto dhibanaha marka lagu galmoodo 

guska oo kale – marka laga reebo uurka iyo cudurada laysqaadsiiyo waxuu xanbaarsan yahay 

khatarta dhaawaca jismiga iyo /ama nafsada. 

Faraxumaynta wax lays geliyey waxay dhacaysaa marka: 

• A si ulakac ah u geliyo siilka ama futada B qayb jirkiisa ka mid ah ama waxkastoo kale 

• Wax isgelintu tahay galmo 

• B aanay ogolaan waxa la gelinayo iyo 

• A aanu macquul ahaan rumaysnayn in B ogoshahay 

Waxa la gelinayaa wuxuu noqon karaa qayb jirka ka mid ah sida far ama waxkastoo kale, 

xayawaan, khudaar, macdan ama shaykasta wuxuu doono ha ahaadee. Tan micneheedu wuxuu 

noqonayaa mar haday cadaato in lagu geliyey muhiim maaha inaad cadayso wixii la isticmaalay: 

waxaa dhici karta inaadan garanayn, ee aad garanayso keliya in wax lagu geliyey: gaar ahaan 

haddaad aragtida ka daciif tahay ama dawakhsanayd, wareersanayd ama indhaha lagaa xiray. 

Waxgelintu waa inay noqotaa siilka ama futada, afka waxa layska geshaa kuma jiraan dembigan. 72 

Sida kufsiga, waa in ulakac loo sameeyey adigoon ogolaan. Waxgelintu waa inay tahay ‘galmo’ 

tanoo reebaysa baadhitaanka caafimaad ee lagu sameeyo ogolaanshaha bukaan socodka ama 

bukaan miyir la’, oo loo sameeyanayo caafimaadkeeda darteed. Sida kufsiga, waa in xeer ilaalintu 

cadaysaa inaadan ogolaansho bixin dembiiluhuna macquul ahaan rumaysan inaad ogolaatay. 

Waxaa lagu go’aansanayaa dembiilaha macquul ahaanta rumaysashiida sida tii dembiga kufsiga 

ismoodsiinta ogolaanshuhuna isla si ayuu u khuseeyaa dembigan. 


70 Labada Qormaba 75 iyo 76. 

71 Qormada 2 ee Xeerka 2003, dacwadda waxaa lagu qaadayaa maxkamadda Karawnka xukunka ugu badanina waa 

xabsi daa’im sida kufsiga oo kale. 

72 Carabka oo afka qasab lagu geliyaa ogolaansho la’aan wuxuu noqon karaa faraxumayn galmo; dembi hoos imanaya 

Qormada 3. 

54


SOMALI 


11.2.6 FARAXUMAYNTA GALMADA 73 

Tani waxay bedeshay dembiyadii qadiimka ahaa ee faraxumaynta xushmad darada ah. Nimanka 

iyo dumarkuba dembiyadan way galaan waana laga geli karaa labka ama dhediga. 

Waxaa la sameeyey dembiga haddii: 

• A si ulakac ah u taabato B 

• Taabashadu galmo tahay 

• B aanay ogolaan taabashada iyo 

• A aanu macquul ahaan rumaysan in B ogoshahay 

Faraxumaynta galmadu wuxuu xambaarsan yahay 10 sanadood oo xarig ah. Sidaas darteed waa 

dembi ka halis yar labadii hore hase yeeshee sida ka muuqata xabsiga dheer waxay ku noqon 

kartaa dhibanaha dembi argagixis leh. Taabashadu waa inay galmo tahay, 74 laysku taabanayo 

shay kasta iyo qayb kastoo jirka ka mid ah (haday kan dembiilaha tahay iyo haday cid kale 

tahayba) waxayna dhici kartaa adigoo dharkaaga sita (tusaale ahaan barida oo lays qabtaa waa 

faraxumayn galmo); waxay noqon kartaa mid fudud iyo mid culus (oo ay ku jirto gelintu). 

Taabashada waa inay dhacdaa ogolaansho la’aan dembiiluhuna macquul ahaan rumaysan inaad 

ogolaatay. Habka loo go’aaminayaa iyo waxyaalaha la eegayaa waxay la mid yihiin sida kufsiga 

iyo faraxumaynta wax lays geliyo. Ismoodsiinta ogolaanshuhuna isku si ayuu u khusaynayaa 

dembigan. 

11.2.7 QOFKA OO LAGU KALIFO INUU SAMEEYO FICILKA GALMADA 75 

Kani waa dembi cusub; nin ama naag ayaa dembigan geli kara nin iyo naagna waa laga geli karaa. 

Waxaa la sameeyey dembiga haddii: 

• A si ulakac ah ku kalifo B inay samayso ficil galmo 

• Ficilku galmo yahay 

• B aany ogolaan inay samayso ficilka iyo 

• A aanu macquul ahaan rumaysnayn in B ogoshahay 

Dembigani wuxuu leeyahay labo heer oo mid waliba xukun gaara leeyahay. 

Haddii ay ficilka galmada ku jirto: 

• Gelinta futada ama siilka B (wax kasta oo uu ku jiro gusku) 

• Gelinta afka B guska qofka (qasab maaha inuu noqdo kan dembiilaha) 

• Gelinta futada ama siilka qofka jirka B waxkastoo kale oo B isticmaalo ama 

• Gelinta afka qofka guska B 

Dembigu wuxuu xanbaarsan yahay ugu badnaan xabsi daa’im sida kufsiga iyo faraxumaynta wax 

lays geliyo, waa in lagu qaadaa maxkamadda Karawnka. 76 Xaaladaha kale, ee aanay jirin galmo 

wax lays geliyey, dembigu wuxuu xanbaarsan yahay 10 sanadood oo xariga waxaana lagu qaadi 

73 Qormada 3 ee Xeerka 2003, waxaa lagu qaadi karaa maxkamadaha Majisteraydka iyo Karawnka ciqaabta ugu 

badanina waa 10 sanadood. 

74 Xagga sare ku qeexan. 


76 Qormada 4(4) ee Xeerka 2003. 

55


SOMALI 


karaa maxkamadaha Majisteraydka iyo Karawnka. 77 Qof qof kale xoogaya ama ku jujuubaya inuu 

sameeyo ficil galmo iyadoon ogolaansho jirin ayaa wuxuu gelayaa dembiga ‘kalifida’; laakiin 

xoogga iyo jujuubku liistada dembiga qayb kama aha. Khiyaanaynta qof way noqon kartaa kalifaad, 

haddii ficil qof sameeyey natiijadiisu noqoto inuu qofka kale sameeyo ficil galmo. Kalifaadu waa 

inay noqotaa ulakac xeer ilaalintuna waa inay cadaysaa inaadan samayn ficilka galmada adigoo 

ogol dembiiluhuna macquul ahaan rumaysan inaad ogolaatay. Habka loo go’aaminayaa iyo 

waxyaalaha la eegayaa waxay la mid yihiin sida kufsiga, faraxumaynta wax lays geliyo iyo 

faraxumaynta galmada. Ismoodsiinta ogolaanshuhuna isku si ayuu u khusaynayaa dembigan. 

Dembigani wuxuu daboolayaa dhaqan aan hore sharcigu si gaara wax uga qaban; tusaale ahaan 

haddii dembiiluhu kaa yeelo inaad isku samaysid ficil galmo adigu sida inaad siigaysato. Haddii 

dembiiluhu uu kugu kalifo inaad samaysid ficiladan adigoon ogolayn waxaa dhici karta inuu gelayo 

dembiga qofka oo lagu kalifo inuu sameeyo ficilka galmada. Haddii markuu dembigan gelayo, uu 

kugu kalifo inaad geliso shay/walax futadaada ama siilkaaga adigoon ogolaan wuxuu ku geli karaa 

xukunka ugu badan xabsi daa’im. Hadduu ku kelifo qof kale inuu guskiisa afkaaga geliyo wuxuu ku 

geli karaa xabsi daa’im. Hadduu kugu kelifo inaad wax geliso qof kale futadiisa ama siilkiisa wuxuu 

ku gelayaa xabsi daa’im. Haddii aad nin tahay uuna kugu kalifo guskaaga inaad gelisid qof kale 

afkiisa, wuxuu ku gelayaa xabsi daa’im. 

77 Qormada 4(5) ee Xeerka 2003. 

56


SOMALI 


12. LIFAAQA MACNAHA EREYADA 

12.1 Macnaha ereyada magac bixinta 

Eedaysane 

Waxaa loola jeedaa ‘eedaysane’ qofka lagu soo oogay danbiga. 

Siidayn 

Siidaynta qofka marka maxkamaddu ku waydo danbi. 

Dib u dhigis 

Maxkamadda oo dib loogu dhigo waqti am taariikh kale. 

Qarsoodi 

Magaclaawe, qarsoodi, magacaaga lama sheegayo. 

Rafcaan 

Codsi loo sameeyo maxkamad ka saraysa tii go’aanka gaadhay, si ay dib ugu eegto haday la 

noqotana bedesho go’aanka. 

Weerare 

Weerar qaade 

Damaanad 

Eedaysanuhu wuxuu ku joogaa damaanad marka laga sii daayo xadhigga. Waxaa lagu maamulaa 

Xeerka Damaanadda 1976. 

Qareen Sare (Barrister) 

Qareenka sare waa sharci yacaan xubin ka ah mid ka mida afarta Jamciyadood ee sharciga 

iyaguna soo direen. Waxay ku takhasusaan qayb ka mida sharciga. Kuwa dembiyadu waxay ka 

shaqeeyaan maxkamaddaha dembiyada. 

Eedayn 

Sharciga dembiyada eedayntu waa ashkato. 

Fal Madaniya (Civil Action) 

Ma aha nidaam dembiyeed ee waa talaabo ka qaadis. Waxaa arintan qayb ka ah laba qofood kan 

soo dacwooday iyo kan la dacweeynayo. 

Xadhig 

Xabsi 

U Diris (Committal) 

U dirista xukunku waa marka qofka loo gudbiyo maxkamad sare. U dirid maxkamadeed waa marka 

Majistraytku ka dib markay dhegaystaan cadaymaha ay u arkaan in eedaysanaha maxkamad la 

soo taago karo. U diristi waxay noqon kartaa xadhig ama damaanad. U diristu duruufaha qaarkood 

waxay iman karaan iyadoon cadaymaha la eegin. 

Xukunka Adeega Bulshada (Community Sentence) 

Xukun aan xadhig wadanin oo xadidaya xoriyadda dembiilaha. Tusaale ahaan Amarka 

Dhaqancelinta Bulshada ama Amarka Ciqaabta Bulshada. 

Ashtako (complaint) 

Waa dacwad dhibanaha faraxumaynta galmadu uu siiyey qof saddexaad. Si loo ogolaado inay u 

noqoto markhaati, waa inay noqotaa mid iskeed loo sameeyey oo aan ku iman su’aalo lagu 

hagayo, waana in lagu sameeyey fursadii ugu horaysay (waxaa loo yaqaan ‘ashtakadii dhowayd’). 

57


SOMALI 


Dembi Xukumis (Conviction) 

Marka qofka dembiga lagu xukumo. Waxaa sidan u xukunta Maxkamadda Majestireytka. Qofku 

dembi ayuu yeelanayaa marka lagu helo dembiga ama uu qirto: halkan waxa macnaheedu yahay 

rikoodhka dembiyadii hore. Dembiyadii hore (marmarna loogu yeedho ‘kuwii hore’) waa kuwii hore 

loo xukumay. 

Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada 

Qof, dhaawac ka soo gaadhay dembi la gaystay ama isku deyayey inuu dembiile qabto, ama 

joojiyo dembi, wuxuu magdhow ka codsan karaa Gudiga Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada. 

Su’aal iyo Jawaab iswaydaarsi (Cross-examination) 

Marka markhaatiga labada dhinac mid u yeerto, kuwa ka soo horjeedaa waxay xaq u leeyihiin, 

marka uu markhaatigu bixiyo cadaymaha (loo yaqaan cadaynta sare) inay su’aalo waydiiyaan. 

Su’aaluhu kuma koobna wixii markhaatigu sheegay keliya. Su’aalaha wax haga waa la ogol yahay. 

Haddii markhaatiga la su’aali waayo waxay u muuqanaysaa in la aqbalay cadaymihiisa. 

Adeega Xeer Ilaalinta Boqortooyada (CPS) 

Waa hay’ad madax banaan oo mas’uul ka ah xukumida dadka ay boliisku ku soo oogeen 

dembiyada England iyo Wales. Waxay mas’uul ka tahay sida dacwadda loo qaadayo, iyo in 

maxkamadda la sii wado. Waxay meteshaa dadwaynaha oo dhan qof keliyana dantiisa ma eegto. 

Xeer ilaaliyuhu wuxuu akhriyaa waraaqaha faylka ku jira una dhigaa labada tijaabo ee ku yaala 

sharciga xeer ilaalinta, taasoo dhigaysa nidaamka ay raacayaan xeer ilaalintu markay 

samaynayaan go’aanka. 

Maxkamadda Karawnka (Crown Court) 

Maxkamaddani waxaa qaada Xaakim iyo Xeerbeegti. Xaakimku wuu maamulaa isagoo 

go’aaminaya sharciga. Xeerbeegtidu waa 12 qof oo rag iyo dumar isugu jira oo dadwaynaha ka 

mida waxayna go’aansadaan qofku inuu dembiile yahay iyo inkale. Maxkamaddan waxaa jira 

qareen sare oo u dooda xeer ilaalinta iyo mid kaloo u dooda eedaysanaha. Waxaa dhici karta inay 

xirtaan marada dusha laga xirto iyo timaha madaxa la saarto. 

Khasaarooyin 

Magdhow ama qaansiin qofka khasaaruhu soo gaadhay, oo ka danbaysay xil la gudan waayey. 

Eedaysane 

Qofka lagu soo oogay dembi in maxkamad lagu taago. 

Agaasimaha Xeer Ilaalinta Bulshada (DPP) 

Waa madaxa Adeega Xeer Ilaalinta, oo qaada dhamaan dembi oogista bulshada. 

Dhakhtarka Baadhitaanka Forensiga (Forensic Medical Examiner (FME) 

Waa dhakhtar lagu tababaray cilmi baadhista forensiga. Dhakhaatiirtani waxay joogaan 

saldhigyada boliiska ooy ku baadhaan dadka la soo xidhay ama dhibanayaasha wax loo dhimay. 

Waa inay noqdaan khuburo baadhi karta dhaawacyada iyo cadaymaha ogaan karaana saamaynta 

cabitaanka iyo daraagadu ku yeelato kuwa xidhan. 

Amar (Injunction) 

Amar wax lagugu farayo inaad samaysid ama ka fogaatid. Wuxuu noqon karaa amar xadidan ama 

amar qasab ah; waxa kaloo la samayn karaa inta dacwaddu socoto ama ugu danbaynta. Mar 

haddii la bixiyo jebintiisa waxaa laguugu dirayaa xabsi inaad amardiido ku samaysay maxkamadda. 

Ogolaansho (Licence) 

Maxbuuska marka uu dhamaysto inta ugu yar waqtigiisa waxaa lagu soo daynayaa ogolaansho; 

inuu ku qaato xabsiga (haddii khatar loo arko) ama bulshada dhexdeeda. Haddii ogolaansho loogu 

soo daayey bulshada dhexdeeda waa inuu oofiyaa shuruudaha, tusaale ahaan: inuu iska xaadiriyo 

asluubta, ku noolaado cinwaan la ogolaaday iwm. Waxaa jira dhowr nooc oo ogolaanshaha ah, 

qaarna waa toos qaarna waxay ku xidhan yihiin shuruud iyadoo loo eegayo xukunka. 

58


SOMALI 


Xabsi Daa’im 

Waxay noqon kartaa qasab in waqti la cayimay uu xidhnaado intaan lagu soo dayn ogolaansho 

maxbuuska. Waxay kaloo noqon kartaa midaan waqti ku cayinayn iyadoo ku xiran hadba khatarta 

jirta. Waxay noqon kartaa toos iyadoo loo eegayo nooca dembiga tusaale ahaan dembi galmo oo 

aad halis u ah. 

Maxkamadda Majisteraytka (Magistrates’ Court) 

Dacwaddaha intooda badan waxaa lagu qaadaa maxkamaddaha Majisteraytka. Majisteraydyadu 

waxay dhegaystaan dhamaan cadaymaha iyagoo markaa ka dib go’aansanaya inuu eedaysanuhu 

dembiile yahay iyo inkale. Haddii danbiga lagu helo, ama uu qirto, Majisteraydyadu waxay 

go’aamiyaan xukunka. 

Ama waa saddex Majisterayd – dad iyagu huray waqtigooda aqoona aan u lahayn sharciga – ama 

hal Xaakim Degmo. Waxaa Majisteraydyada ama Xaakimka hor fadhiista karaani sharci yaqaana 

oo kala talinaya nidaamka sharciga iyo shaqada maamulka. Waxaa kaloo jira qareen sare oo u 

hadlaya xeer ilaalinta iyo qareen kale oo difaacaya eedaysanaha. Lama xidho marada dheer 

madaxana wax lama saarto. 

Kufsiga labada isqabta 

Marka uu ninku naagta uu qabo kufsado. Sharcigu makala saarayo kufsiga ninka naagta qabaa 

sameeyo iyo qofka kale. Xaaladan waxay keliya oo kaga duwan tahay naagta ninkeeda ayaa 

ficilka kufsiga sameeyey. 

Siidaynta Xabsigii oon dhamaan (Parole) 

Qofka oo lagu soo daayo ogolaansho (licence) isagoo waqtiga ugu hadhsan debeda ku 

qaadanaya. Siidayntan waa laga noqon karaa. Xoghayaha Arimaha Guduhu wuu ogolaan karaa 

diidina karaa codsiga siidayntan ama u gudbin karaa maxbuuska gudiga ku shaqada leh siidayntan 

(parole). 

Dembiile 

Qofka mas’uul ka ah ficilka, waxaa loola jeedaa qofka mas’uul ka ah faraxumaynta qofka kale. 

Warbixinta Xukunka Hortii 

Waa warbixin u sameeyo Sarkaalka Asluubtu ee dadka waaweyn ama Shaqaalaha Kooxda 

Dembiga Dhalinyarada. Waxaa la sameeyaa intaan qofka la xukumin waxaana codsan kara 

Xaakimka / Xeerbeegtida intaanay xukunka ridin. Warbixintu waxay ka caawinaysaa 

Xaakimka/Xeerbeegtida habka ugu wanaagsan ee danbiilaha loo ciqaabayo. Waxay faahfaahin 

dheer ka bixinaysa qofka hadduu dembiyo hore lahaa iyo habka ugu haboon ee loo xukumi karo. 

Xeer Ilaaliye 

Qof magaca boqortooyada (crown) sita oo ka soo horjeeda qofka kale – oo sharci yaqaan ah. 

Qaadicid (Quash) 

Sii dayn ama dhinac u duwis, iyadoo la diido, eedaysanahana aan waqtigaa dembi lagu oogin. 

Xarumaha Dhibaatooyinka Kufsiga 

Xarumaha Dhibaatooyinka Kufsiga degaanku waxay bixiyaan la talin iyo taageero si koox ah loo 

samaynayo iyo telefoonka oo dalkoo dhan ah. Xaruntaada kuugu dhow eeg Lifaaqa B. 

Ilaaliyaha Dhibanaha Kufsiga 

Waa sarkaal boliisa gaarna loogu tababaray arimaha danbiyada galmada kuna taageeri doona inta 

maxkamaddu socoto. Way ku wargelinayaan, taageerayaan, kuguna xidhayaan wakaaladaha 

taageerada, kaana caawinayaan balamaha isbitaalka kuuna qabanayaan cid ku ilaalisa haddii loo 

baahdo. 

Xidhista maxkamadda horteed (Remand) 

Maxkamadda marka dib loo dhigo amarka in eedaysanaha la damiinto ama sii xidhnaado. Waa 

inaanu ka badan 8 maalmood, oo hadhowto marka la xukumo loo xisaabin doono. 

59


SOMALI 


Xukunka 

Gudoominta xukunka maxkamadda, waxaa loola jeedaa maxkamaddaha aan madaniga ahayn. 

Xeerka Danbiyada Galmada 2003 

Xeerka Danbiyada Galmada waxaa la hirgeliyay 1dii May 2004. Xeerku wuxuu bilaabay habab 

cusub oo dadwaynaha ku caawinaysa inay ku kalsoonaadaan nidaamka cadaaladda iyo qofka 

dhibanaha ah oo mudnaanta kowaad la siiyo. 

Qaybta 1 Xeerku wuxuu casriyeeyey dembiyadii qarnigii sagaal iyo tobnaad isagoo daboolaya 

dulduleelo sharciga ku jiray. 

Qaybta 2 Waxay ku saabsan tahay dembiilayaasha galmada. Waxay xoojinaysaa diiwaanka 

debiilayaasha galmada iyadoo bilowday amaro madaniya oo cusub oo hor istaagaya inaan 

danbiyo kale dhicin. 

Amarka Ka Hortaga Dembiyada Galmada 

Xeerka Dembiyada Galmada 2003 wuxuu soo saaray amarka ka hortaga dembiyada galmada, oo 

ka kooban amaradii jiray ee dembiyada galmada iyo amarka joojinta kuwanoo u ogolaanaya wax 

kastoo lagaga joojin karo dembiilaha dadwaynaha. Jebinta amarkani wuxuu keensanayaa xabsi 

ilaa shan sanadood ah. 

Shaqaale Galmo 

Waa qof ficilka galmada ku qaata lacag. 

Xarumaha Gudbinta Faraxumaynta Galmada 

Xarumaha Gudbinta Faraxumaynta Galmadu waa goobaha ‘one stop shop’ adeegyada kala duwan 

ee ay ku jiraan caafimaadka iyo boliiska oo leh shaqaale gaar u tababaran. Qaar badan oo 

xarumahan ah ayaa laga sameeyey UK. Halkan ka eeg liistada http://www.met.police.uk/saphire 

Galmada 

Ficilka galmada, laysaga galmoodo siilka ama futada. 

Cudurada Galmada lagu kala Qaado (STD) 

Waa cudur dadku qaado waqtiga ay galmoonayaan. 

Qareen 

Sharci yaqaan, kelyintigiisa kala taliya sharciga, wuxuu diyaariyaa dukeemintiga sharciga bilowga 

maxkamadda ilaa dhamaadka. Qareenadu waxay kaloo qaban karaan dacwaddaha 

maxkamaddaha Majistaraytka iyo Karawnka (Magistrate and Crown Courts). Inta badan waxay ku 

takhasusaan qayb ka mida sharciga, danbiyada galmadu waxay qayb ka yihiin sharciga 

dembiyada. 

Guddoonka (Verdict) 

Jawaabta xeerbeegtida ee su’aasha dacwooyinka dembiyada iyo kuwa madaniga. Maxkamaddaha 

dembiyada waxaa la aqbalayaa guddoonka aqlabiyada. Guddoonku wuxuu noqonayaa dembiile 

ama dembi laawe. 

Xeerka Dhibanayaasha 

Akhbaartan waxaa loogu talagalay inay u sharaxdo dhibanayaasha Dembiyada waxa dhici doona 

marka dacwadda la soo gudbiyo iyo heerka adeega ay ka filan karaan wakaaladaha. Waxay kaloo 

siinaysaa tilmaan wakaaladaha sida boliiska, CPS siday u horumarin lahaayeen la dhaqankooda 

dhibanayaasha. 

Dembiilayaasha Yaryar 

10 Jirku waa da’ mas’uul ah xagga sharciga, 10 jirka wixii ka wayn kana yar 18 ayay ku xadidan 

tahay da’da dembiilaha yar. 

60


SOMALI 


12.2 MACLUUMAADKA – HALKAAD CAAWIMO U DOONAN LAHAYD 

A. Xarumaha Dhibaatooyinka Kufsiga/Kooxaha 

Xarunta Dhibaatada Kufsiga 

www.rapecrisis.org.uk, halkan ka eeg liistadii ugu danbaysay ee kooxaha ka shaqeeya 

dhibaatooyinka kufsiga 

Shabakada Dumarka iyo Gabdhaha: 

020 7610 4345 

Talaado 6-8:30pm, Khamiis 12-2:30pm Khadcaawineed iyo xarunta la talinta dumarka iyo 

gabdhaha ka soo kabanaya dhibaatooyinka (jismi/galmo/dareen) ee dhowaanta ama waqti hore ku 

dhacay. 

Xaqiiqda Kufsiga ooy ku jirto Ololaha lagu Dabargoynayo Kufsiga: 

www.truthaboutrape.co.uk 

Xarunta Taageerada Xadgudubka galmada iyo Kufsiga (Croydon): 

08451 221 331 

Isniin – Jimce 12-2:30pm, 7-9:30pm 

Sabti/Axad/Fasaxyada 2:30-5pm 

Maamulka: 020 8683 3311 

Isniin – Jimce 10-4pm 

Fax: 020 8683 3366 

www.rasasc.org.uk 

One in Four: 

Khadcaawineed: 020 8697 2112 Khamiis 5-9pm, 

Sabti 10am-4pm 

Maamulka: 020 8697 2112 

Isniin –Jimce 10am-5pm 

Fax: 020 8697 6843 

www.oneinfour.org.uk 

Unuga Baarista Xadgudubka Caruurta iyo Dumarka (CWASU): 

020 7753 5037 

9:30am – 5pm 

Fax: 020 7753 3138 

Oo ku salaysan London Metropolitan University, Ladbroke House 

B.Taageerada Dhibanaha 

Khadka Taageerada Dhibanaha: 

0845 3030 900 Isniin – Jimce 9am-9pm Sabti/Axad 9am-7pm 

Waxay siisaa caawimaad wax ku ool ah/taageero dhibanayaasha danbiyada (ooy ku jiraan 

xadgudubka galmadu). Waxay kaloo bixisaa talooyin ku saabsan magdhowga iyo caawimaada 

tegista maxkamadda. 

C. Xarumaha Gudbinta Faraxumaynta Galmada ee UK (SARCS) 

North East 

Reach: 0191 212 1551 

The Rhona Cross Centre, 18 Jesmond Road West, Newcastle Upon Tyne NE2 4PQ 

Reach: 0191 565 3725 

The Ellis Fraser Centre, Sunderland Royal Hospital 

Kayll Road, Sunderland SR4 7TP 

61


SOMALI 


Lancashire 

SAFE: 01772 523 344 

Royal Preston Hospital, Sharoe Green Lane, Fulwood Preston PR2 9HT 

East Midlands 

Juniper Lodge: 0116 273 3330 

Lodge 1, Leicester General Hospital, Gweldolen Road Leicester LE5 4PW 

South East 

The Sanctuary: 01793 709 500 

Taw Hill Medical Practice, Queen Elizabeth Drive, Swindon Wiltshire SN25 1WL 

London/South East 

The Haven – Camberwell: 

020 7346 1599 

(Isniin – Jimce 9am-5pm), 

020 7737 4000 (dhamaan waqtiyada kale) 

Kings College Hospital, Denmark Hill, London SE5 9RS www.thehavens.org.uk 

The Haven – Paddington: 

020 7886 1101 Isniin – Jimce 9-5pm 020 7886 6666 dhamaan waqtiyada kale 

St Mary’s Hospital, Praed Street London W2 1NY 

The Haven – Whitechapel: 

020 7247 4787 waqti kasta 

The Royal London Hospital, 9 Brady Street, London E1 5BD 

Greater Manchester 

St. Mary’s Sexual Assault Referral Centre: 

0161 276 6515 

St. Mary’s Hospital, Hathersage Road, Manchester M13 0JH 

Bristol 

The Milne Centre iyo 

The Cabot Suite: 0117 928 3010, 0117 928 2580 

Bristol Royal Infirmary, Lower Maudlin Street, Bristol BS2 8HW 

D. Talo Sharciyeed 

Xuquuqda Dumarka: 

Khad Talo Sharciyeed Guud oo Sir ah 020 7251 6577 Talaado – Khamiis 2-4pm and 7-9pm 

Jimce12-2 pm 

Khad Talo Sharciyeedka Xadgudubka galmada 020 721 8887 Isniin 11am-1pm Talaado 10am- 

12noon 

Khadka Maamulka: 020 72516575/6 

Telefoonqoraal: 020 7490 2562 

Fakiska: 020 7490 5377 

www.rightsofwomen.org.uk 

Talo sharciyeed bilaasha oo loogu talagalay dhamaan dumarka dhibaatooyinka ka soo gaara 

rabshadaha guriga iyo xadgudub galmeedka, sharciga qoyska, furitaanka, arimaha xidhiidhka 

caruurta iyo waalidnimada dumarka wada nool. 

E. Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada 

Hay’adda Magdhowga Dhaawacyada Dembiyada 

0141 331 2726 

Tay House, 300 Bath Street, Glasgow G2 4JR 

62


SOMALI 


F. U galmoodka dadka aadan geyin/Xadgudubada Qoyska 

Gaadhista: 020 8905 4501, 24 saacadood 

Dadka waaweeyn ee ka badbaaday xadgudubka galmada caruurnimadoodii 

G. Taageerada Ragga Badbaadayaasha ah 

Xiriirka Taageerada Kufsiga Ragga (MRSA): 

07932 898274, 07932 967461 

Isniin – Jimce 8am-10pm 

Khad caawineed iyo adeegyada kale ee taageerada ragga ka badbaaday kufsi iyo xadgudub 

galmeed caruurnimadoodii, qoysaskooda iyo saaxiibadood. Talo iyo la talin. 

Badbaadayaasha UK: 0845 122 1201 Talaado, Khamiis 7-10pm 

Khad caawineed, talo bixin iyo taageero kooxeed oo waji ka waji ah oo loogu talagalay ragga la 

kufsaday ama xadgudub galmeed loo gaystay. 

H. LGBT Badbaadayaasha 

GALOP (Shoutline): 020 7704 2040 

Telefoonqoraal: 020 7704 3111 

Isniin 5-8pm, Arbaca 3-6pm, Jimce 12-2pm ku taageeridda dadka LGBT rabshadaha ka soo 

gaadha nacaybka dadka isku jinsiga ah ee isu taga iyo/ama arimaha boliiska; waxaa ku jira adeeg 

u gaara madowga iyo dadka laga tirada badan yahay ee LGBT. London Lesbian and Gay 

Switchboard (Adeeg Qaran) 020 7837 7324 (&TXT) 24 saacadood talo guud/taageero iyo 

tilmaamis mashaariicda degaanada iyo qareenada u jajaban dumarka/ragga iyagu isu taga. 

I. Badbaadayaasha Dadka Madow & kuwa laga Tirada badan yahay (BME) 

Adeega Xuquuqda Dumarka Laatiin Ameerikaanka (LAWRS): 

020 7336 0888 Isniin – Jimce 10am-5pm 

Ujeedo: In la sameeyo lana hormarsho qorshayaal lagaga hadlayo laguna dhimayo faquuqa 

bulsheed iyo gooninimada dumarka baylahda ah ee ka soo jeeda Laatiin Ameerika – Waxay ku 

hadlayaan afafka Isbaanishka, Boortaqiiska iyo Ingiriisida. 

Gabdhaha Walaalaha Madow ee Southall (SBS): 

020 8571 9595 

Akhbaar, talo, u doodis iyo la talinta dumarka Madow iyo Eeshiyaanka iyo caruurta la kulma 

rabshadaha guriga iyo xadgudubka galmada. 

Xarunta Akhbaarta Dumarka Eeshiyaanka (London): 

020 8961 6549 Af Ingiriisi 

020 8838 3462 Khadka Afafka kala duwan 

J. Taageerada Diinta ku xidhan 

Miyad – Khadka caawimidda Dadka Yuhuuda ee Qaran: 

Telefoon bilaasha 0800 652 9249 

Khadka Caawimidda qofka kasta oo Yuhuudiya oo baahan ama dhibaataysan. 

Isniin – Khamiis, Axad 24 saacadood; Jimce 12 duhurnimo ilaa 1 ka hor Sabaadka; Sabti 6 

galabnimo ilaa saqda dhexe (Jiilaalka) 

Turjumaan waa la helayaa; 

Khadka Caawimidda Dumarka Muslimiinta: 

020 8904 8193, 020 8908 6715 Isniin – Jimce 10am-4pm 

Adeegyada akhbaarta iyo dad telefoonka lagula hadlo oo ku dhegaysta siinayana taageero ku 

haboon dareenka iyo dhaqanka dumarka muslimiinta. Carabi, Bengali, Urdu, Gujurati, Faarsi ayay 

ku hadlayaan, turjumaano afafka kale ku hadlana waa la helayaa. 

63


SOMALI 


K. Taageeridda Badbaadayaasha Lixaadka La’ 

Gargaarka: 

Telefoon bilaasha 0808 808 0700 Isniin – Jimce 1.30-5pm 

Adeegyada taageeradda iyo khadka caawimidda dadka leh dhibaatada aqoonta oo ah dhibanayaal 

ama dembiilayaal xadgudub galmood iyo dhibaatooyin kale, iyo daryeelayaashooda. Talo bixin iyo 

saykooterabi (psychotherapy), qiimaynta Khatarta, adeegyada baadhida, mashruuca waalidiinta, 

tababarka, tashi iyo ilaalin. Waxay ku hadlayaan afafka Bengaliga iyo weelishka. 

Gudigga Xuquuqda Lixaad laawayaasha: 08457 622 633 

L. Taageeridda Shaqaalaha Galmada 

Wadajirka Ingiriiska ee Dhilooyinka: 

020 7482 2496 Talaado, Arbaca 12-4galabnimo 

Shabakadda dumarka dhilooyinka oo kala midab duwan kana shaqeeya heerar kala duwan suuqa 

galmada. Waxay u ololaynayaan laga soo bilaabo 1975 tirtiridda dhamaan sharciyada dhilaysiga; 

xuquuq bini’aadanimo, mid sharci iyo mid dadnimo inay helaan dumarka dhilooyinku; iyo dhaqaale 

u bedela – kaalmooyin sare, deeqo iyo mushahar. Waxay bixiyaan gargaar/caawimo iyo akhbaar 

ku saabsan sharciga iyo arimo kale oo kala duwan. 

M. Xadgudubka Waayeelka 

Xadgudubka Waayeelka: 

Telefoonbilaasha 080 8808 8141 Mon – Fri 10am-4.30pm 

N. Cabashooyinka Boliiska 

Guddiga Madaxabanaan ee Cabashooyin Boliiska: 

0845 3002 002 9am-5pm www.ipcc.gov.uk/ 

Kuwa kale 

U Cadaalad falka Dumarka: 

Telefoonqoraal: 08457 622 644 www.jfw.org.uk 

64


SOMALI 

Xubin ka noqosho 

Maxaadan ugu sheegayn saaxiibkaa Xuquuqda Dumarka? 

Haddaad jeceshahay inaad ka mid noqotid Xuquuqda Dumarka, fadlan buuxi foomkan hoose, 

sawir nuqul ah ka samay ka dibna u dir cinwaanka jaldiga sare gudihiisa ku qoran. Mahadsanid. 

Waxaan jeclahay inaad ka mid noqdo Xuquuqda 

Dumarka: Waxaan ahay/ nahay* Urur heer Qaran ah £50 

Koox heer Degmo ah £30 

Shaqsi (Mushahar qaata) £20 

Shaqsi (Mushahar yar) £10 

Arday/Shaqsi aan shaqayn £6 

Magaca ........................................................... Ururka ................................................................ 

Cinwaanka ..................................................................................................................................... 

Magaalada .......................................................................... Post Code ..................................... 

Telefoonka .............................. Fakiska ........................... Email ............................................. 

*(masax kii ku haboon) 

65


SOMALI 

XUQUUQDA DUMARKA DAABACAAD KA TIMI OO ASAL AH 

Xadgudub galmeedku waxay u tahay xaqiiq jirta kumaankun dumara 

nasiibdarro . 

Waa khibrad naxdin badan inuu qofku noqdo dhibane xadgudub galmeed. Habka dacwadda iyo 

dembi oogista xadgudubka galmadu wuxuu noqon karaa mid aad u adag. Buugan ayaa sidaas 

darteed wuxuu u noqonayaa hage dadka ka badbaada xadgudubka galmada, qoyska, asxaabta iyo 

taageerayaasha dadkan. 

Haddii adiga ama qof aad garanayso si uun loogu xadgudub galmooday, buugan ayaa kugu wargelinaya 

marxaladaha aad maraysid haddaad go’aansatid inaad boliiska u dacwootid. Wuxuu kuugu samaynayaa 

guudmar marxaladaha kala duwan nidaam sharciyeedka laga soo bilaabo sheegista danbiga ilaa ugu danbaynta 

maxkamadda laga dhagaysanayo iyo cidhibteeda. Wuxuu ku siinayaa faham bilow ah ee sharciga qaybtan. 

Waxaa ku jira buugan tilmaan bixinta ah ee baahsan, faahfaahsan oo la heli karo: 

• Habka sheegista dacwadda 

• Arimaha caafimaad ee jira 

• Nidaamka Boliiska 

• Qaybtaada marxalada maxkamadda 

• Arimaha jira maxkamadda ka dib 

• Guudmarka qormooyinka 1-4 ee Xeerka Dembiyada Galmada 2003 

• Faahfaahinta wakaaladaha kale ee taageerada 

Buugan Xuquuqda Dumarka Qaangaarka ah ee ka Badbaaday Xoogist Galmadu waa lama huraan 

inay akhristaan dhamaan dumarka soo maray nooc kasta oo xadgudub galmeed ah, khuburada la 

talisa iyaga iyo cidkastoo ka shaqaysa qaybtan xadgudubka galmada. 

Cathy Halloran waa qareen sare (barrister) oo fadhiisata Tooks Chambers oo ku taal London. Waxay kaloo ka 

dhigtaa cadaymo danbiyeedka iyo difaacista iskuulka sharciyada ee BPP. Waxay ku takhasustay difaaca 

dembiyada iyo rafcaanka dumarka wax dila waxayna matashay dhowr ka badbaaday kufsi daraago lala 

kaashaday oo rafcaan lagu doonayo magdhow dhaawacyada dembiga. 

Xuquuda Dumarku waxay u shaqaysaa sidii loogu heli lahaa cadaalad iyo sinaan iyadoo 

wargelinaysa, waxbaraysa awoodna siinaysa dumarka dhinaca xuquuqdooda sharciga. 

66

From Report to Court - Somali - Rights of Women

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?