An agnuuriin tuhai huuli.indd - RarePlanet

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü 

4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

Èðãýäýä çîðèóëñàí 

ãàðûí àâëàãà 

Óëààíáààòàð 2010 

72


Ýõ áýëòãýã÷ Ý.Ìºíõçóë 

Öààñíû õýìæýý 60õ84 1/16 

Õýâëýëèéí õóóäàñ 4.5 

ÁÈÒ ÏÐÅÑÑ ÕÕÊ-ä õýâëýâ. 

Óòàñ (976) 11 311322 

Óëààíáààòàð õîò 

2010 îí 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

71



ÀÍ ÀÃÍÓÓÐÛÍ ÕÓÓËÈÉÍ ÒÓÕÀÉ 

4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

Ýíý õóóëèàð àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àí àìüòíûã àãíàõ, 

áàðèõ, àãíóóðûí íººöèéã çîõèñòîé àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã 

çîõèöóóëäàã. 

Àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ýðõ, çîðèóëàëò: Õîëáîãäîõ 

õóóëü òîãòîîìæèéã ñóäàëñàí, àíãèéí áóó ýçýìøèõ ýðõèéí 

¿íýìëýõòýé, çîõèõ æóðìûí äàãóó çºâøººðºë àâñàí èðãýí àãíóóðûí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ýðõòýé. Àãíóóðûí àìüòíûã äàðààõü ¿íäñýí 3 

çîðèóëàëòààð àãíàæ áàðüæ áîëíî. 

-¯éëäâýðëýëèéí 

- Àõóéí 

-Òóñãàé 

Àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë: Èðãýí àõóéí 

çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä ýðõèéí áè÷èã, 

èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíóóðûí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä òóñãàé çºâøººðºë òóñ òóñ àâ÷, ¿éëäâýðëýëèéí 

çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä ñóìûí çàñàã 

äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëíà. Àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé 

ýäèéã õóäàëäàõ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òóõàéí ñóì 

äàõü áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ ãàðàë ¿¿ñëèéí 

òîäîðõîéëîëò îëãîíî. 

Àãíàõ, áàðèõ àãíóóðûí àìüòíû òîî õýìæýýã òîãòîîõ: Áàéãàëü 

îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà òóõàéí 

æèëä ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí àõóéí çîðèóëàëòààð àãíàõ, áàðèõ 

àãíóóðûí àìüòíû òîî õýìæýýíèé äýýä õÿçãààðûã àãíóóðûí àìüòíû 

íººö, õýðýãöýýã õàðãàëçàí àéìàã, íèéñëýëýýð òîãòîîíî. Àéìàã, 

íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí Õóðàë ýíý õÿçãààðò áàãòààí 

ººðèéí àéìãèéíõàà íóòàã äýâñãýðò àãíàõ, áàðèõ àãíóóðûí àìüòíû 

òîî õýìæýýíèé äýýä õÿçãààðûã ñóìäààð òîãòîîíî. Çàñãèéí ãàçðûí 

2009 îíû 112 äóãààð òîãòîîëîîð 2010 îíä òóñãàé çîðèóëàëòààð 

àãíàõ áàðèõ àí àìüòíû òîî õýìæýýã óãàëç 50, òýõ 200, áîð ãºðºº 

50, öàãààí çýýð 80, ÷îíî 60, àãíóóðûí øóâóó 240 õ¿ðòýë áàéõààð 

òîãòîîñîí áàéíà. 

70 

3



¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, 

áàðèõ: Ñóìûí Çàñàã äàðãà çîõèõ áîëçîë, øààðäëàãûã õàíãàñàí àæ 

àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàòàé ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãýðýý áàéãóóëíà. ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð 

2003 îíîîñ ýõëýí çºâõºí çàãàñ îëáîðëóóëæ áàéãàà áºãººä 2010 

îíä ýíý çîðèóëàëòààð 4 àéìãèéí 7 íóóðààñ á¿ãä 100 òîíí çàãàñ 

îëáîðëóóëõààð Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ñàéäûí 2009 

îíû 407 äóãààð òóøààëûí 2 äóãààð õàâñðàëòàä äóðäàñàí áàéíà. 

Àõóéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ: Èðãýí 

ººðèéí àõóéí õýðýãöýýíä çîõèõ õóðààìæèéã òºëæ, ñóìûí Çàñàã 

äàðãààñ àâñàí ýðõèéí áè÷ãèéí äàãóó àãíóóðûí õîâîð àìüòíààñ 

áóñàä àìüòíûã àãíàæ, áàðüæ áîëíî. Àõóéí çîðèóëàëòààð 2010 

îíä áîð ãºðººñ 241, çýðëýã ãàõàé 208, öàãààí çýýð 2025, çààðò 

õàðõ 200, çàãàñ 13800-ã àãíàõ áàðèõûí çýðýãöýý Ñýëýíãý àéìãèéí 

íóòãààñ õóð, ñîéð, ÿòóó òóñ á¿ð 1000, õºò¿¿ 500-ã àãíóóëàõààð 

ÁÎÀÆßàìíààñ øèéäâýðëýñýí áàéíà. 

Àõóéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ýðõèéí 

áè÷èãò òóõàéí èðãýíèé îâîã, íýð, àãíàõ, áàðèõ àãíóóðûí àìüòíû 

ç¿éë, òîî, àãíàõ, áàðèõ õóãàöàà, ãàçàð, òºëáºð õóðààìæèéí õýìæýýã 

íàðèéâ÷ëàí çààíà. 

Àõóéí çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ íýã óäààãèéí 

ýðõèéí áè÷ãèéã Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä äóðäñàí õóãàöààãààð îëãîíî. 

Øóâóó, òàðâàãà, àãíàæ, çàãàñ áàðèõàä 3 õ¿ðòýë õîíîã, áóñàä 

àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä 5 õ¿ðòýë õîíîã. 

Íýã óäààãèéí ýðõèéí áè÷ãýýð àãíàõ, áàðèõûã çºâøººðºõ àãíóóðûí 

àìüòíû òîî õýìæýý íü òóóðàéòàí àìüòàí 1, òàðâàãà 5, áóñàä ¿ñëýã 

àí 1, õºò¿¿, ÿòóó, íîãòðóó øóâóó òóñ á¿ð 10, îé, õýýð, óñ, íàìãèéí 

áóñàä øóâóó 5, çàãàñ 10 øèðõýãýýñ èë¿¿ã¿é áàéíà. 

Àõóéí çîðèóëàëòààð çàãàñ áàðèõ, óñ íàìàã, îé õýýðèéí øóâóó 

àãíàõ íýã óäààãèéí ýðõèéí áè÷èã /çºâøººðºë/-èéí ¿íý 10,000 òºãðºã 

áàéäàã. Áóñàä àí àìüòíûã àãíàõ õóðààìæèéí õýìæýýã Çàñãèéí ãàçðûí 

2005 îíû 248 äóãààð òóøààëûí õî¸ðäóãààð õàâñðàëòààð áàòëàñàí 

áàéíà. Æèøýý íü: Àõóéí çîðèóëàëòààð íýã òîëãîé öàãààí çýýð àãíàõ 

ýðõèéí áè÷ãèéí õóðààìæ íü 12000 òºãðºã áîëíî. 

Àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä õîðèãëîõ àðãà, çýâñýã 

õýðýãñýë: 

- Õèìèéí áîäèñ, òýñðýõ äýëáýðýõ ç¿éë, õýðýãñýë àøèãëàõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíû æèì äýýð í¿õ óõàõ, áóó ñîéõ, çàíãà ñààëü 

òàâèõ. 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

4 

69



4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

- Òóóðàéòàí àìüòíûã àãíàõàä öàñàíä óìáóóëàõ, ìºñºíä õàëòèðãàõ, 

õÿñàà, ýðýã, ãàíãà ðóó íèñãýõ, õàâõ òàâèõ. 

- Òàðâàãûã í¿õýíä íü óòàõ, óñ öóòãàõ, óðõè òàâèõ, íîõîéãîîð 

çîðèóäààð áàðèóëàõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíûã àãààðûí áîëîí àâòîòýýâðèéí õýðýãñëýýð 

õººõ. 

- Çàãàñ áàðèõàä áóó, áàìáàð, öàõèëãààí ã¿éäýë, õààëò, õàøèëãà, 

ãóâ÷óóð õýðýãëýõ. 

- Àõóéí õýðýãöýýíä çàãàñ áàðèõàä òîð õýðýãëýõ. 

- Àí àãíàõ çîðèóëàëòûí áóñ áóó, ñóìààð àí õèéõèéã òóñ òóñ 

õîðèãëîíî. 

Àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõòàé õîëáîãäñîí çàðèì ¿éë 

àæèëëàãààã õîðèãëîõ: 

- Øóóðãà, ãàí, çóä, ¿åð, ìºíäºð, ò¿éìýð çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò 

íýðâýãäñýí áîëîí ãîë ìºðºí, íàìàã, øàâàðò îðæ áèåý õàìãààëàõ 

÷àäâàðã¿é áîëñîí àãíóóðûí àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ. 

- Áóëàã, øàíä, õóæèð, ìàðààíä èðæ áóé àìüòíûã îòîæ àãíàõ. 

- ªºð íóòàãò øèëæèí áàéðøèæ áàéãàà àãíóóðûí àìüòíûã áàðèõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíû ¿¿ð è÷ýýã óõàõ, ãýìòýýõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíûã õàìãààëàõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé 

áàéð, ñàðàâ÷, òýæýýë ìàðàà, áóñàä áàéãóóëàìæèéã ýâäýæ ãýìòýýõ, 

óñòãàõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíûã ñàéí òàíèëã¿é áóþó àíèð ÷èìýýíýýð 

òààìàãëàæ áóóäàõ. 

- Àãíóóðûí àìüòíû ¿ð òºëèéã àãíàõ, øóâóóíû ºíäãèéã ò¿¿õ, 

ãýìòýýõ, óñòãàõ. 

- Àíãèéí áóó, àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãýðýý, òóñãàé 

çºâøººðºë, ýðõèéí áè÷ãèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ. 

- Òàðâàãà, çóðàì òýäãýýðèéí ò¿¿õèé ìàõ, íîéòîí áîëîí 

õàëäâàðã¿éòýýã¿é àðüñûã õîò, òîñãîíä îðóóëàõ. 

- Õîò òîñãîíû íîãîîí á¿ñýä ñóäàëãàà øèíæèëãýý, õàëäâàðò ºâ÷íèé 

ãîëîìòûã ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, àí àìüòíû òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõààñ 

áóñàä çîðèëãîîð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ. 

- ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð çàãàñ áàðèõ á¿õ òºðëèéí òîðíû 

í¿äíèé õýìæýý 30õ30 ìì-ýýñ äîîø áàéõ. 

- Àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä íü 

õèéëãýýã¿é àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí àãíóóðûí áàéðøèë 

íóòàãò àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõûã òóñ òóñ õîðèãëîäîã. 

68 

5



Ãàðàë ¿¿ñëèéí òîäîðõîéëîëò àâààã¿é àí àìüòàí, òýäãýýðèéí 

ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîíî. 

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ 

õàðèóöëàãà: Çîõèõ ýðõèéí áè÷èã, òóñãàé çºâøººðºëã¿éãýýð àõóéí 

áîëîí òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàñàí, áàðüñàí, àí 

àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éëèéã ãàðàë ¿¿ñëèéí 

òîäîðõîéëîëòã¿éãýýð õóäàëäñàí, õóäàëäàí àâñàí áîë õóðààæ, 

èðãýíèéã 10000-25000 òºãðºãººð, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 

100000-200000 òºãðºãººð òîðãîõ. 

Áàéãàëü îð÷íû óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ õóóëü áóñààð 

àãíóóðûí àìüòàí àãíàñàí, áàðüñàí ýòãýýäèéí àíãèéí çýâñýã, õýðýãñýë, 

àãíàñàí, áàðüñàí àãíóóðûí àìüòàí, òýäãýýðèéí àðüñ, ¿ñ, ìàõ, ýâýð, 

çààð, áóñàä ò¿¿õèé ýä áîëîí îëñîí îðëîãûã õóðààíà. 

Çºð÷èë èëð¿¿ëñýí, ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíèéã óðàìøóóëàõ: 

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëñýí 

áóþó ò¿¿íèé òóõàé ¿íýí çºâ ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíä óã ìýäýýëýë 

íü áàòëàãäñàí òîõèîëäîëä çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîãäóóëñàí òîðãóóëü, 

íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã 15 õóâèàð òîîöîæ ìºíãºí øàãíàëûã 

ñóìûí Çàñàã äàðãà îëãîíî. Ýíý òóõàé äýëãýðýíã¿é æóðìûã Ñàíãèéí 

ñàéä, Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2006 îíû 342/366 òîîò òóøààëààð 

áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéãàà. 

Àìüòíû àéìàãò ó÷ðóóëñàí õîõèðëûã íºõºí òºë¿¿ëýõ: Àí 

àãíóóðûí áîëîí Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºíèé 

óëìààñ àìüòíû àéìàãò áóþó ñàíä ó÷èðñàí õîõèðëûã ãýì áóðóóòàé 

ýòãýýäýýð íºõºí òºë¿¿ëíý. 

Íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýã Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí àí àìüòíû 

ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã õî¸ð äàõèí ºñãºæ òîãòîîíî ãýæ 

Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 25 äóãààð ç¿éëä äóðäñàí áàéíà. 

Æèøýý íü: Öàãààí çýýðèéí îîíî íýãèéã çîõèõ çºâøººðºëã¿éãýýð 

àãíàñàí áàéâàë ò¿¿íèé ýêîëîãè ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý áîëîõ 40000 

òºãðºãèéã 2 íóãàëæ 80000 òºãðºãººð íºõºí òºë¿¿ëíý. 

Àí àìüòíû ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã Çàñãèéí ãàçðûí 2005 

îíû 248 äóãààð òîãòîîëûí õàâñðàëòààð áàòàëñàí þì. 

Õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà: Àí àãíóóðûí 

òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð ç¿éëèéí 8,2-ò ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí àõóéí 

çîðèóëàëòààð àãíàõ àí àìüòíû òîî õýìæýýíèé äýýä õÿçãààðûã àí 

àìüòíû íººö, õýðýãöýýã õàðãàëçàí áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

6 

67



4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

òºðèéí çàõèðãàààíû òºâ áàéãóóëëàãà òîãòîîíî ãýæ çààñàí áàéäàã. 

Õóóëèéí ýíý çààëòûí äàãóó àõóéí çîðèóëàëòààð àãíàõ öàãààí çýýðèéí 

òîîã ÁÎÀÆßàì æèë á¿ð òîãòîîæ ºãäºã þì. 

Ýíý 2010 îíä ë ãýõýä óëñûí õýìæýýíä 2025, ¿¿íýýñ Äîðíîä àéìàãò 

500 òîëãîé öàãààí çýýð àãíóóëõûã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí 

ñàéäûí 2009 îíû 407 äóãààð òóøààëààð øèéäâýðëýñýí áàéíà. Öàãààí 

çýýðèéã àãíàõûí òóëä íººöèéã íü òîãòîîõ øààðäëàãàòàé. 1970- 

1980- ààä îíä öàãààí çýýðèéí òîîëëîãûã æèë á¿ð õèéæ íººöèéã íü 

òîãòîîäîã áàéñàí. Ýíý àæèëä ìàíàé ¿íäýñíèé ñóäëàà÷äààñ ãàäíà òýð 

¿åèéí ÇÕÓ-ûí ýðäýìòýä îðîëöäîã áàéæýý. Àí àãíóóðûí õóóëèàð 

öàãààí çýýðèéã 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ 12 äóãààð ñàðûí 1 õ¿ðòýë 

àãíàõ ¸ñòîé. 

Àí àãíóóðûí õóóëü 2000 îíä øèíý÷ëýí áàòëàãäñàíû äàðàà 

Çàñãèéí ãàçðûí 2005 îíû 248 äóãààð òîãòîîëîîð öàãààí çýýðèéí 

àêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýýã 40,0 ìÿíãàí òºãðºãººð òîãòîîñîí 

áºãººä àãíàõ õóðààìæèéã 12,0 ìÿíãàí òºãðºãººð òóñ òóñ òîãòîîñîí 

áàéíà. Ýíý òîãòîîë ãàðàõààñ ºìíº íýã òîëãîé çýýð àãíàõ òºëáºð, 

õóðààìæèéí õýìæýý 60 òºãðºã áàéñàí þì. 

Çóðãèéã Ñ.Áîëîðöýöýã 

66 

7



Àí àìüòíû íýð, õ¿éñ, íàñíû ÿëãàà 

ÀÍ ÀÌÜÒÍÛ ÝÊÎËÎÃÈ-ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ¯ÍÝËÃÝÝ 

/ìÿíãàí òºãðºãººð/ 

Íýã.Õºõòºí 

Ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí ¿íýëãýý 

ýð ýì òºë 

1 Õàëèóí áóãà 2500.0 3250.0 4250.0 

2 Áàðààí õàíäãàé 2800.0 3640.0 4760.0 

3 Áîð ãºðººñ 140.0 182.0 238.0 

4 Çýðëýã ãàõàé 200.0 260.0 340.0 

5 Öàãààí çýýð 40.0 52.0 68.0 

6 Ñààðàë ÷îíî 60.0 78.0 102.0 

7 Øàð ¿íýã 80.0 104.0 136.0 

8 Õÿðñ ¿íýã 40.0 52.0 68.0 

9 Õàëçäàé äîðãî 110.0 143.0 187.0 

10 Àëòàéí, Ìîíãîë òàðâàãà 25 32.5 42.5 

. 

11 Èäëýã øîíõîð 3000.0 3900.0 5100.0 

12 Öàãààí øîíõîð 1500.0 1950.0 2250.0 

13 Àìàðûí øîíõîð 500.0 650.0 850.0 

14 Áóñàä ç¿éë øîíõîð 450.0 58.5 76.5 

 

Õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà: Àí àìüòíûã 

ãýðýý, çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãëàñàí, ýçýìøñýí èðãýíèéã 10000- 

50000 òºãðºã, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 50000-250000 òºãðºã 

õ¿ðòýë òîðãîæ, àøèãëàñàí, ýçýìøñýí àìüòíûã òºðèéí çàõèðãààíû 

òºâ áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéí äàãóó áàéãàëüä íü ýðã¿¿ëýí òàâèõ 

áóþó çîõèõ áàéãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýí ºãºõ æóðàìòàé. Æèøýý íü: 

Øîíõîð øóâóóã õóðààñàí áîë ò¿¿íèéã ÁÎÀÆß, ýñâýë àéìãèéí 

Áàéãàëü îð÷èí , àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, ñóìûí Çàñàã äàðãàä 

ìýäýãäýæ òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð àêò ¿éëäýí áàéãàëüä íü òàâüæ 

íèñãýíý. 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

(): 

 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

8 

65



ÀÃÍÀÕÛÃ ÕÎÐÈÃËÎÑÎÍ ÀÍ ÀÌÜÒÀÍ 

4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

Àãíàõûã õîðèãëîñîí àí àìüòàí ãýäýãò äîð äóðäñàí õóóëü 

òîãòîîìæîîð àãíàõ, áàðèõûã õÿçãààðëàñàí, õîðèãëîñîí çàðèì àí 

àìüòàí õàìààðíà. ¯¿íä: 

• Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëä íýð äóðäñàí íýí 

õîâîð àìüòàä; 

• Ìºí õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 7.6 äàõü çààëòûí äàãóó 

“Æàãñààëò, ¿íýëãýý, òºëáºð, õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã áàòëàõ 

òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 2001 îíû 264 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 1 ä¿ãýýð 

õàâñðàëòààð íýðèéã íü áàòàëñàí õîâîð àìüòàí; 

• “¯íýëãýý, õóðààìæèéí õóâü, õýìæýýã áàòëàõ òóõàé” Çàñãèéí 

ãàçðûí 2005 îíû 248 äóãààð òîãòîîëûí 2 äóãààð çààëòàä íýð 

äóðäñàí àí àìüòàä; /õ¿ðýí áààâãàé, òóë/ 

Õóóëèàð àãíàõ, áàðèõûã õîðèãëîîã¿é ÷ ãýñýí íººö áàéðøèë, 

õýâèéí ºñºëò ¿ðæèëò, àìüäðàõ îð÷èí íü õîìñäîæ, ìóóäàæ 

äîðîéòñîíû óëìààñ Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë 

ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ àãíàõ, áàðèõûã íü 

òîäîðõîé õóãàöààãààð õîðèãëîñîí àí àìüòàä òóñ òóñ õàìààðíà ãýæ 

“Áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé áàÿëãèéã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæèéã 

ïðàêòèêò õýðýãëýõ àñóóäàë öààøèä áàðèìòëàõ ÷èãëýëèéí òóõàé” 

Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí á¿ãä õóðëûí 1989 îíû 17 äóãààð òîãòîîëûí 

“Æ” çààëòàä äóðäñàí áàéäàã. 

64 

9



2001 

264 

1 

, 

 

2009 12 411 

24- 

, 

" "- 15 15.1.4, " 

"- 6 6.1.1, 8 8.1 

: 

. , 

, 

, 

, 

, 

, 2010 1 

1- 2 . 

. 2010 1 01- , 

, /./, 

, , . 

 

. 

, 

2009 12 24- 

411 

 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

10 

63



Ñààðàë ÷îíî: 

4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

Õàìãèéí ñ¿¿ëä áóþó Áàéãàëü Îð÷èí, Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí Ñàéäûí 

2009 îíû 411 ä¿ãýýð òóøààëààð 2010, 2011 îíä äýýð äóðäñàí àéìãóóäûí 

31 ñóìàíä ÷îíî àãíàõûã õîðèãëîñîí øèéäâýðèéã ãàðãàñàí áàéíà. Ìºí 

òýð÷ëýí ñàéäûí 2007 îíû 290 ä¿ãýýð òóøààëààð 2008 îíûã äóóñòàë 

Äîðíîä, Ñ¿õáààòàð, Õýíòèé àéìãèéí òàë õýýðèéí á¿ñèéí á¿õ ñóìäàä 

÷îíî àãíàõûã õîðèãëîæ áàéæýý. 

Çóðãèéã: Tomas Mueller 

62 

11



Ñààðàë ÷îíî àãíàõûã õîðèãëîñîí 

Àéìãèéí íýð 

Äîðíîä 

Õýíòèé 

Ñ¿õáààòàð 

Ñóìûí íýð 

1. Áàÿíò¿ìýí 

2. Áóëãàí 

3. Ãóðâàíçàãàë 

4. Äàøáàëáàð 

5. Ìàòàä 

6. Ñýðãýëýí 

7. Õàëõãîë 

8. Õºëºíáóéð 

9. Õýðëýí 

10. Öàãààí-Îâîî 

11. ×îéáàëñàí 

12. ×óëóóíõîðîîò 

1. Áàÿíìºíõ 

2. Áàÿíõóòãà 

3. Áàÿí-Îâîî 

4. Äàðõàí 

5. Äýëãýðõààí 

6. Ãàëøàð 

7. Ìºðºí 

1. Àñãàò 

2. Áàÿíäýëãýð 

3. Äàðüãàíãà 

4. Ìºíõõààí 

5. Íàðàí 

6. Îíãîí 

7. Ò¿âøèíøèðýý 

8. Ò¿ìýíöîãò 

9. Óóëáàÿí 

10. Õàëçàí 

11. Ñ¿õáààòàð 

12. Ýðäýíýöàãààí 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

12 

61



ÒÀÐÂÀÃÀÍÛ ÀÃÍÀËÒ ÁÀ ÕßÍÀËÒ 

4. 

;;;;;;: 

: 

/ 

: : 

5. : 

 

: 

:(1825;2535;3545;4555;55)_____________________________________________________________ 

/: 

: 

#, #, . 

: 

: ; ; ; ; : __________________ 

: : 

; ;;;: 

 

, : 

6. 

#: 

: 

: 

: 

: 

: 

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä 

òàðâàãíû íººö, áàéðøèë 

ýðñ õîìñäîæ áàéãààòàé 

õîëáîîòîéãîîð Áàéãàëü 

îð÷íû ñàéäûí 2005 îíû 

01 ä¿ãýýð òóøààëààð 2005 

îíä, ìºí îíû 370 äóãààð 

òóøààëààð 2006 îíä, 2006 

îíû 370 äóãààð òóøààëààð 

2007, 2008 îíä, 2008 îíû 46 äóãààð òóøààëààð 2009 îíä, 2009 

îíû 411 ä¿ãýýð òóøààëààð 2010, 2011 îíä óëñûí õýìæýýíä 

àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð òàðâàãà àãíàõûã òóñ 

òóñ õîðèãëîñîí áîëíî. 

ØÀÐ ¯ÍÝÃ, ÕßÐÑ ¯ÍÝÃ 

Çóðãèéã: Richard Reading 

Òóñ ç¿éë àìüòäûã Àí 

àãíóóðûí õóóëèéí äàãóó 10-ð 

ñàðààñ ýõëýí 2-ð ñàð õ¿ðòýë 

àãíàäàã áàéñàí áîë 2009 îíû 

12-ð ñàðûí 24íû Áàéãàëü Îð÷èí 

Àÿëàë Æóóë÷ëàëûí ßàìíû 

Ñàéäûí 411-ð òóøààëààð ýíý 

îíû 1-ð ñàðààñ ýõëýí õî¸ð 

æèëýýð õîðüñîí áºãººä ìîíãîë 

îðíû íèéò íóòàãò õÿðñ ¿íýã, øàð 

¿íýãèéã àãíàõûã õîðüñîí þì. 

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 13 äóãààð ç¿éëä çààñíààð: 

1. Áîð ãºðººñ, öàãààí çýýð, çýðëýã ãàõàéã 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé 

ºäðººñ 12 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäºð õ¿ðòýë. 

2. Îéí áóëãà, õàäíû ñóóñàð, ýëáýíõ, øèë¿¿ñ, íîõîé çýýõ, ¿íýã, 

õÿðñ, õýðýì, îéí ñîëîíãî, ÷àíäàãà, áîð òóóëàéã 10 äóãààð ñàðûí 

21-íèé ºäðººñ äàðàà îíû 2 äóãààð ñàðûí 16-íû ºäºð õ¿ðòýë 

3. Òàðâàãûã 8 äóãààð ñàðûí 10-íû ºäðººñ 10 äóãààð ñàðûí 16-íû 

60 

13



ºäºð õ¿ðòýë 

4. Õàëçäàé äîðãûã 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íèé ºäðººñ 11 ä¿ãýýð ñàðûí 

1-íèé ºäºð õ¿ðòýë 

ÈÄËÝÃ ØÎÍÕÎÐ ØÓÂÓÓÃ ÁÀÐÈÕ, ÃÀÄÀÀÄÀÄ 

ÃÀÐÃÀÕ ÒÓÕÀÉ 

Õîâîð àìüòäûí æàãñààëòàíä îðîõ ýíý 

àìüòàíã áàðèõ, òýæýýæ àð÷ëàõ, òýýâýðëýõ, 

õàäãàëàõ, óëìààð õóäàëäàõ, õóäàëäàí 

àâàõ, ãàäààäàä ãàðãàõòàé õîëáîãäñîí 

á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíä áàéãàëü îð÷íû 

õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü 

õàìãààëàã÷ íàð õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé. 

Øîíõîð øóâóóã áàðèõ çºâøººðºë îëãîõ 

Çóðãèéã: WCS Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 8 äóãààð 

ç¿éëèéí 3 äàõü çààëòûí äàãóó òóõàéí æèëä ãàäààäûí øóâóó 

ñîíèðõîã÷äîîð áàðèóëæ ýêñïîðòîä ãàðãàõ èäëýã øîíõîð øóâóóíû òîîã 

Çàñãèéí ãàçðûí òîãòîîëîîð òîãòîîäîã. Ýíýõ¿¿ òîîã áàðèìòëàí øîíõîð 

øóâóó áàðèõ çºâøººðëèéã ÁÎÀÆß-íààñ àëáàí áè÷ãýýð îëãîíî. 

Ýíýõ¿¿ àëáàí áè÷èãò àëü óëñûí èðãýí, õýíä, õýäýí òîëãîé øîíõîð 

øóâóóã õààíààñ, ÿìàð õóãàöààíä áàðèóëàõûã òîäîðõîé òóñãàñàí áàéõ 

áºãººä øîíõîð áàðèõ àæëààð ÿâàà õ¿ì¿¿ñèéí íýðñèéí æàãñààëò, 

àâòîìàøèíû ìàðê, äóãààðûã äóðäñàí áàéíà. 

Àéìàã, ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, Áàéãàëü îð÷èí, 

àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, 

áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûí ¿¿ðýã 

Øîíõîð øóâóó áàðèõ çºâøººðºë îëãîñîí òóõàé àëáàí áè÷ãèéí 

õóâèéã òóõàé á¿ð õîëáîãäîõ àéìãèéí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, 

Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàðò ÁÎÀÆß-íààñ ÿâóóëäàã 

áîëîâ÷ øîíõîð áàðèõ õóãàöààíä àéìãèéí òºð, çàõèðãààíû 

áàéãóóëëàãà, ÿëàíãóÿà Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð, 

Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð ÁÎÀÆß-òàé õàðüöàæ ººðèéí àéìãèéí 

íóòãààñ õýä õè÷íýýí øîíõîð áàðèõ çºâøººðºë îëãîñíûã ìýäýæ ýíý 

òóõàé õîëáîãäîõ ñóìûí Çàñàã äàðãà, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí 

áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä ìýäýãäýõ ¿¿ðýãòýé. 

 

: __________________________ 

1. 

: //:______________ 

/: 

2. ( ) 

: 

/(/): 

: (# ): 125>5 125>5 125>5 125>5 

 

125>5 125>5 125>5 125>5 

5 5 5 5 

/ : 

 

(): 

: 

(, ) 

 

 

3. 

 

 

: : : : 

 

: 

/: 

= , = , = 

14 

59



Çºð÷ëèéí ìýäýýëëèéí õóóäàñ 

Îðîí íóòãèéí Èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàð íü ìàë÷äûí 

íºõºðëºëèéí õàðèóöàí õàìãààëæ áóé ãàçàð íóòàãòàà ýðã¿¿ë õèéæ 

òóõàéí ãàçàð íóòãèéíõàà çýðëýã àìüòäàä ìîíèòîðèíã õèéäýã. Çýðëýã 

Àìüòäûã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã (WCS) íü Ç¿¿í á¿ñ íóòàãò 12 

ìàë÷äûí íºõºðëºëèéí èäýâõòýí áàéãàëü õàìãààëàã÷ íàðòàé àæèëëæ 

áàéãàà áºãººä äàðààõ çºð÷ëèéí ìýäýýëëèéí õóóäñûã àøèãëàäàã. Ýíý 

íü õýðâýý ýðã¿¿ë õèéæ áàéõäàà õýí íýãýí çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäèéí 

ìýäýýëëèéã òýìäýãëýí àâ÷ òóõàéí õàðüÿà ñóìûí Áàéãàëü Îð÷íû 

Õÿíàëòûí Óëñûí Áàéöààã÷èä ìýäýýëëýõ ¿¿ðýãòýé áàéäàã. Èéìýýñ 

èðãýí òàíûã õºäºº ÿâæ áàéõàä, ýñâýë àéìãèéí òºâä áàéõ ¿åä õýðâýý 

õýí íýãýí ýòãýýä õóóëü áóñààð öàãààí çýýð àãíàñàí áîë òóñ ìýäýýëëèéí 

õóóäñûã áºãëºí òýìäýãëýæ îðîí íóòãèéí áàéãàëü îð÷íû áàéãóóëàãàä 

ºãºõèéã õ¿ñ÷ áàéíà. 

Áèä ÿìàð íýãýí òîðãóóëü òàâèõã¿é õàðèí îðîí íóòàãò õóóëü 

áóñààð õè÷íýýí öàãààí çýýð àãíàãääàã ìºí õóóëèéí äàãóó õýä ãýõ 

ìýò áàðèìæàà òîîã ãàðãàõûã çîðüæ áàéíà. Áàéãàëü Îð÷èí Àÿëàë 

Æóóë÷ëàëûí ßàìíààñ 2010 îíä öàãààí çýýðèéí 500 ýðõèéí áè÷èã 

Äîðíîä àéìàãò õóâààðèëñàí áºãººä ýíý òîî õýð áîäèò ãýäãèéã 

ãàðãàõûã çîðüæ áàéíà. Èíãýýä îðîí íóòãèéí èðãýí òà öàãààí çýýðýý 

õàìãààëàõ ¿éëñýä áèäýíòýé íýãäýõèéã óðèàëæ áàéíà. Õîëáîãäîõ 

ìýäýýëýëèéã õàâñàðãàí áè÷èæ äîîðõè õàÿã, óòñààð õàíäàíà óó. 

Õîëáîãäîõ ìýäýýëýë: 

“Äîðíîäûí Áàõàðõàë-Àÿí Õàðèóöñàí Çîõèöóóëàã÷” 

Ýëåêòðîí øóóäàí: sbolortsetseg@wcs.org 

Óòàñ: +976 11 323719 /àæëûí/ 

Øîíõîð øóâóóã áàðèõ, ò¿¿íèéã áàðèõàä ºãººø áîëãîí 

õýðýãëýõ òàãòààíû òºëáºð, õóðààìæ 

Òóñãàé çîðèóëàëòààð 2010 îíä àãíàõ, áàðèõ àãíóóðûí àìüòíû 

òîî õýìæýýã òîãòîîõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 2009 îíû 112 äóãààð 

òîãòîîëîîð íýã òîëãîé èäëýã øîíõîð øóâóóã áàðèõàä òºâ, îðîí 

íóòãèéí òºñºâò òºëºõ òºëáºðèéã 10800 àì.äîëëàð, õóðààìæèéã 960 

àì.äîëëàð áàéõààð òîãòîîñîí áàéíà. 

ÒÓË ÇÀÃÀÑ: ÀÍ ÀÃÍÓÓÐÛÍ ÇªÐ×ËÈÉÍ ÒÀËÀÀÐ 

Ýðõèéí áè÷èã, ãýðýý, òóñãàé çºâøººðºë /öààøèä çºâøººðºë ãýõ/- 

ã¿éãýýð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ 

* Çºâøººðºëä äóðäñàí òîî õýìæýý, õóãàöààã õýòð¿¿ëýõ, ãàçðûã 

ººð÷ëºõ 

* Õóóëèéí áóñ õóãàöààíä 

àí àìüòíûã àãíàõ, 

áàðèõ 

* Õóóëèàð õîðèãëîñîí 

àðãà, 

çýâñýã 

õýðýãñëýëýýð àí 

àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ 

1. Çºâøººðëèéã 

õóóëü áóñààð îëãîõ 

Çóðãèéã: Zeb Holgren 

* Àëáàí òóøààëòíóóä çîðèóëàëòûí áóñ ìàÿãòààð çºâøººðºë îëãîõ 

/àëáàí áè÷èã, çóðâàñ õèéæ ºãºõ, àìààð çºâøººðºë îëãîõ, õ¿í 

äàãóóëæ ÿâóóëàõ ãýõ ìýò/ 

* Õóóëèéí áóñ õóãàöààíä çºâøººðºë îëãîõ 

* Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãàçðûã òîäîðõîé çààõã¿éãýýð çºâøººðºë 

îëãîõ 

* Àãíàõ, áàðèõ àí àìüòíû òîîã çààõã¿éãýýð çºâøººðºë îëãîõ 

* Àãíàõ, áàðèõ õóãàöààã õóóëüä çààñíààñ õýòð¿¿ëæ îëãîõ 

* Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ òóñãàé çºâøººðëèéã õóóëü çºð÷èæ äóð 

ìýäýí îëãîõ 

* Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààë, àéìãèéí ÈÒÕÒ-èéí òîãòîîë 

çºð÷èæ çºâøººðºë îëãîõ 

58 

15



* Çºâøººðºë îëãîõäîî õóóëü òîãòîîìæîîð áàòëàãäñàí òºëáºð, 

õóðààìæèéí õýìæýýã õýòð¿¿ëæ àâàõ, ýñâýë àãíàæ áàðüñíû äàðàà 

çºâøººðëèéã íºõºí îëãîõ 

* Ãàðàë ¿¿ñëèéí òîäîðõîéëîëò áóþó ç¿¿ëòèéí àñóóëòûã á¿ðýí 

íºõºæ àðüñàíä íü ç¿¿ëã¿éãýýð áººíäºæ îëãîõ 

2. Àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éëèéã àøèã 

õîíæîî îëîõ çîðèëãîîð õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ, ýêñïîðòîä ãàðãàõ 

* Àìüòàí, óðãàìàëûí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, òýäãýýðèéí ç¿éëèéã 

ãàäààäàä ãàðãàõàä îëãîõ òîäîðõîéëîëòîä äóðäñàí òîî, õýìæýýã 

çàñâàðëàõ. 

* Çîõèõ áàéãóóëëàãûí çºâøººðºëã¿éãýýð áóþó áè÷èã áàðèìòûí 

á¿ðä¿¿ëýëò õéèõã¿éãýýð óëñûí õèë íýâòð¿¿ëýõèéã îðîëäîõ 

ÕÀËÈÓÍ ÁÓÃÀ 

Õîâîð àìüòäûûí æàãñààëòàíä îðîõ ýíý àìüòíû ýâðèéã ýêñïîðòîä 

ãàðãàõ áîëñîí íü áóãûí íººö òîî òîëãîé õîðîãäîõ õ¿÷èí ç¿éëèéí 

íýã áîëñîí ãýæ ¿çýýä Çàñãèéí 

ãàçðûí 2007 îíû 192 äóãààð 

òîãòîîëîîð 2007 îíû 8 äóãààð 

ñàðûí 8 – íû ºäðººñ ýõëýí 2 

æèëèéí õóãàöààãààð áóãûí 

ÿñàí ýâðèéã áýëòãýõ, ýêñïîðòîä 

ãàðãàõûã õîðèãëîñîí áºãººä 

ýíý õîðèî íü 2009 îíû 8 äóãààð 

8 – íä äóóñãàâàð áîëñîí áèëýý. 

Áóãûí õýâèéí ºñºëò ¿ðæèëòèéã 

õàíãàõ çîðèëãîîð 2005 îíîîñ 

ýõëýí îäîî áîëòîë ãàäààäûí 

àí÷äàä áóãà àãíóóëàõûã çîãñîîõ 

Çóðãèéã: Í.Ãàíãýðýë 

àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí 

íü çîõèõ ¿ð ä¿íãýý ºã÷ áàéãàà 

þì. 

ÁÎÀÆßàìíààñ Ìîíãîë îðíû áóãûí íººö áàéðøëûí ñóäàëãààã 

2010 îíû íàìàð õîëáîãäîõ ýðäýì øèíæèëãýý, ìýðãýæëèéí 

áàéãóóëëàãààð ã¿éöýòã¿¿ëýõýýð òºëºâëºæ áàéãàà áîëíî. 

 

2010 2011 

 

/ 

 

 

 

( ) 

2011 

 

 

(-/ 

-) 

 

 

(- 

/-) 

 

 

(-/ 

-) 

 

 

 

 

 

 

( 

) 

 

 

 

 

 

() 

 

 

 

 

(18-25; 

25-35; 35- 

45; 45-55; 55- 

) 

 

(/) 

9 

10 

11 

12 

13 

14 

15 

16 

17 

18 

19 

20 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

 

 

/ 

16 

57



ÕÀÍÄÃÀÉ 

Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õóóäàñ 

Çýðëýã àìüòäûã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã (WCS)-èéí Ìîíãîë 

äàõü õºòºëáºðèéí Ãàçàð íü äýýðõè ñóðãàëòòàé õîëáîîòîéãîîð 

àðä èðãýäýä Àí àãíóóðûí áîëîí Òóñãàé Õàìãààëëòàé Ãàçàð 

Íóòàã (ÒÕÃÍ)-èéí òóõàé õóóëèéí ñóðãàëòûã õèéæ áàéãààòàé 

õîëáîãäóóëàí äàðààõ ìýäýýëëèéí õóóäñûã õàâñàðãàæ áàéíà. 

Òóñ ìýäýýëëèéí õóóäàñ íü òàíä ýíý æèë õýäýí öàãààí çýýð 

àãíàõ ýðõèéí áè÷èã õýðýãòýé áàéãàà áîëîí äàðàà æèë õýä õýðýã 

áîëîõ òóõàé ìýäýýëëèéã õàâñàðãàí áè÷èæ äîîðõè õîëáîãäîõ 

ìýäýýëëèéí äàãóó õàíäàíà óó. 

Õàíäãàé íü íýí õîâîð àìüòíû æàãñààëòàíä îðäîã áºãººä Àìüòíû 

àéìãèéí òóõàé áîëîí Àí àãíóóðûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èæ 

Õàíäãàéã õóëãàéãààð àãíàñàí áàéâàë Àìüòíû àéìãèéí òóõàé 

õóóëèéí 25 äóãààð çààëòûã ¿íäýñëýí ò¿¿íèé ýêîëîãè-ýäèéí çàñãèéí 

¿íýëãýý /2,8 ñàÿ òºãðºã/-ã õî¸ð íóãàëàí ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä 5,6 ñàÿ 

òºãðºãèéí íºõºí òºëáºð íîãäóóëõûí çýðýãöýý Ýð¿¿ãèéí õóóëèéí 

203 äóãààð ç¿éëèéí 203,2-ò çààñíû äàãóó ãýì áóðóóòàé ýòãýýäýä 

õºäºëìºðèéí õºëñíèé äîîä õýìæýýã 151-250 äàõèí íýìýãä¿¿ëñýíòýé 

òýíöýõ õýìæýýíèé òîðãóóëü, ýñõ¿ë 3-5 æèë õ¿ðòýë õóãàöààãààð õîðèõ 

ÿë íîãäóóëäàã. 

Õîëáîãäîõ ìýäýýëýë: 

“Äîðíîäûí Áàõàðõàë-Àÿí Õàðèóöñàí Çîõèöóóëàã÷” 

Ýëåêòðîí øóóäàí: sbolortsetseg@wcs.org 

Óòàñ: +976 11 323719 /àæëûí/ 

Çóðãèéã: Í.Ãàíãýðýë 

56 

17


Òóñãàé Õàìãààëòòàé Ãàçàð Íóòàã (ÒÕÃÍ)-èéí òóõàé õóóëü 

Àí àìüòíûã òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíàõ, áàðèõ õóãàöàà 

Àí àìüòíûã òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíàõ áàðèõûã çºâøººðºõ 

õóãàöààã òîãòîîõ òóõàé Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû 

ñàéäûí 2009 îíû 7 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí 193 äóãààð òóøààëûí 

õàâñðàëòààð àãíóóðûí çàðèì àí àìüòíûã òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíàõ, 

áàðèõûã çºâøººðºõ õóãàöààã äîð äóðäñàíààð áàòàëñàí áîëíî. 

¯¿íä: 

Ýëáýã àí àìüòíûã òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíàõ, 

áàðèõûã çºâøººðºõ õóãàöàà 

1. Ñààðàë ÷îíî, øàð ¿íýã, õÿðñ 

¿íýã, íîõîé çýýõ, øèë¿¿ñ 

ìèé 

2. Ìîíãîë òàðâàãà, àëòàéí 

òàðâàãà, õàëçäàé äîðãî 

3. Áîð òóóëàé, ÷àíäàãà, áàðààí 

õýðýì 

4. Öàãààí çýýð, áîð ãºðººñ, 

çýðëýã ãàõàé 

5. Õóð, ñîéð, õºò¿¿, ÿòóó, 

õàõèëàã, íîãòðóó øóâóóã 

06 äóãààð ñàðûí 20-íîîñ äàðàà îíû 02 

äóãààð ñàðûí 16-íû ºäºð õ¿ðòýë 

07 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 10 äóãààð ñàðûí 

15-íû ºäºð õ¿ðòýë 

07 äóãààð ñàðûí 1-íýýñ 02 äóãààð ñàðûí 

16-íû ºäºð õ¿ðòýë 

06 äóãààð ñàðûí 20-íîîñ äàðàà îíû 01 

äóãààð ñàðûí 30-íû ºäºð õ¿ðòýë 

07 äóãààð ñàðûí 15-íààñ 11 ä¿ãýýð 

ñàðûí 30-íû ºäºð õ¿ðòýë 

Õîâîð àí àìüòíûã òóñãàé çîðèóëàëòààð àãíàõ, 

áàðèõûã çºâøººðºõ õóãàöàà 

6. Àðãàëü õîíü, ÿíãèð ÿìàà, 

õàëèóí áóãà, õàð ñ¿¿ëòèé 

06 äóãààð ñàðûí 20-íîîñ 12 äóãààð 


7. Õ¿ðýí áààâãàé 08 äóãààð ñàðûí 10-íààñ 11 ä¿ãýýð 


Ç¿¿í á¿ñ íóòàã äàõü Óëñûí Òóñãàé Õàìãààëëòòàé Ãàçàð Íóòàã 

(ÒÕÃÍ)-èéí ãàçðûí çóðàã 

Øèíæëýõ óõààíû ìýäýýëýë, ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí ñîðüö 

äýýæ öóãëóóëàõ, õàëäâàðò ºâ÷èíòýé òýìöýõ çîðèëãîîð àãíóóðûí ýëáýã 

àìüòíûã òºëëºõ ¿åä íü àãíàæ, áàðüæ áîëîõ áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé 

áàéãóóëëàãûí ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã ¿íäýñ áîëãîíî. 

18 

55



Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçàð: 

Áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîö, ò¿¿õ, ñî¸ëûí óë ìºðèéã ëàìæëàãäàí 

õàäãàëàãäàæ ¿ëäñýí òºðõ áàéäëààð íü ºâëºí ¿ëäýýõ çîðèëãîîð óëñûí 

òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéã Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçàð 

ãýíý. 

Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðûí òºðºë 

1. Äóðñãàëò ãàçðûã äàðààõ òºðºëä õóâààíà 

à) Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçàð, á) Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàð 

2. Áàéãàëèéí äóðãàëò ãàçàð ºâºðìºö òîãòîö, èëýðö á¿õèé ãàçàð, 

õ¿ðõðýý, õÿñàà, õàâöàë, àãóé, õàä öîõèî, ÿâàð öîíæ, òºãºë ìîä, 

ðàøààí áóëàã, áàÿí á¿ðä, ýëñýí ìàíõàí, ñîëèð ñîëèðûí öàð, ºðõ, ãàëò 

óóëûí òîãîî çýðãèéã õàìààðóóëæ áîëíî. 

3. Ò¿¿õ ñî¸ëûí äóðñãàëò ãàçàðò ýðòíèé õ¿íèé îðîìæ, îòîã, ñóóö, 

àãóé, ñ¿ã çóðàã, õàäíû áè÷ýýñ, áóãàí áà õ¿í ÷óëóóí õºøºº, áóëø 

áóíõàí, ýðòíèé õîò, ñóóðèíû ¿ëäýãäýë, áàëãàñ, õýðýì öàéç, ñóâàã 

øóóäóó, äàëàí, ýðòíèé çýð çýâñýã õèéæ áàéñàí îðä, óëàìæëàëò çàí 

¿éëòýé õîëáîîòîé óóë îâîî, òàõèëãà á¿õèé áîëîí ò¿¿õýí ÷óõàë ¿éë 

ÿâäàë áîëæ ºíãºðñºí ãàçàð çýðãèéã õàìààðóóëæ áîëíî. 

Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðûí äýãëýì 

1. Äóðñãàëò ãàçàðò õààëò , õàøëàãà áàðèõ, ñýðýìæë¿¿ëñýí äîõèî, 

òýìäýã òàâèõ, ò¿¿íèé õàìãààëàëòûã íóòãèéí îðøèí ñóóã÷äàä 

õàðèóöóóëàí ºãºõ çýðãýýð õàìãààëàëòûí àðãà õýìæýý àâíà. 

2. Äóðñãàëò ãàçàð äàõü áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õ , ñî¸ëûí äóðñãàëò 

ç¿éëýýñ 0.1-3.0 êì-èéí îð÷èìä ñ¿ð áàðàà, ¿çýìæèéã íü äàðàõ áàðèëãà 

áàéãóóëàìæ áàðèõ, ãàçàð õàãàëàõ, óõàõ, òýñýëãýý õèéõ, àøèãò ìàëòìàë 

õàéõ, îëáîðëîõ, áàéãàëèéí áîëîí ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éëèéã 

õºíäºõ, ýâäýõ, áóóëãàõ, òýäãýýðò õîõèðîë ó÷ðóóëàõóéö áóñàä ¿éë 

àæèëãàà ÿâóóëàõûã õîðèãëîíî 

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÑÀÉÄÛÍ ÒÓØÀÀË 

2008 îíû 02 äóãààð ñàðûí 26-íû ºäºð Äóãààð 79 

Óëààíáààòàð õîò 

Æóðàì áàòëàõ òóõàé 

“Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü”–èéí 15.1.7 äàõü çààëò, 

“Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü”-èéí 11 ä¿ãýýð ç¿éë, “Àæ àõóéí ¿éë 

àæèëëàãààíû òóñãàé çºâøººðëèéí òóõàé õóóëü”-èéí 2.3 äàõü çààëòûã 

õýðýãæ¿¿ëýõ, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ àæëûã æóðàìëàõ çîðèëãîîð 

ÒÓØÀÀÕ íü: 

1. “Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõ æóðàì”-ûã õàâñðàëòûí 

¸ñîîð áàòàëñóãàé. 

2. Ýíý òóøààë ãàðñàíòàé õîëáîãäóóëàí “Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ 

çºâøººðºë îëãîõ, õÿíàëò òàâèõ æóðàì áàòëàõ òóõàé” Áàéãàëü 

îð÷íû ñàéäûí 2001 îíû 12 äóãààð ñàðûí 9-íèé ºäðèéí 32 

äóãààð òóøààë, “Æóðàì áàòëàõ òóõàé” Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 

2007 îíû 11 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íû ºäðèéí 342 äóãààð òóøààëûã 

òóñ òóñ õ¿÷èíã¿é áîëñîíä òîîöñóãàé. 

ÑÀÉÄ 

Ã.ØÈÉËÝÃÄÀÌÁÀ 

54 

19



ÀÍ ÀÌÜÒÀÍ ÀÃÍÀÕ, ÁÀÐÈÕ ÇªÂØªªÐªË 

ÎËÃÎÕ ÆÓÐÀÌ 

Íýã. Íèéòëýã ¿íäýñëýë 

1. Ýíýõ¿¿ æóðìûí çîðèëãî íü àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí òóñãàé 

çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõòîé 

õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî. 

2. Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðºë îëãîõäîî àí àãíóóðûí õóóëü 

òîãòîîìæ, Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë 

ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà, àéìãèéí Èðãýäèéí 

Òºëººëºã÷äèéí Õóðëààñ áàòàëñàí òóõàéí æèëä àãíàõ, áàðèõ àí 

àìüòíû òîî õýìæýýã áàðèìòàëíà. 

Õî¸ð. Àõóéí çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä òàâèãäàõ 

øààðäëàãà 

3. Àõóéí çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä ýðõèéí áè÷èã îëãîíî. 

Ýðõèéí áè÷èã íü óëñûí õýìæýýíä íýã çàãâàðòàé áàéõ áºãººä óã 

çàãâàð íü Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààëààð áàòëàãäñàí áàéíà. 

4. Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ýðõèéí áè÷ãèéã òóõàéí ñóìûí Çàñàã 

äàðãûí Òàìãûí ãàçðààñ Çàñàã äàðãûí ýðõ îëãîñîí àëáàí 

òóøààëòàí îëãîíî. 

5. Ýðõèéí áè÷èã îëãîõäîî ýðõèéí áè÷èãò äóðüäñàí àñóóëò á¿ðèéã 

òîäîðõîé õàðèóëæ áè÷ñýí áàéõ áºãººä îëãîñîí õ¿í àëáàí òóøààë, 

íýðýý áè÷èæ ãàðûí ¿ñýã çóðæ, òýìäýã äàðæ áàòàëãààæóóëñàí áàéíà. 

6. Ýðõèéí áè÷èã îëãîõäîî Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 10 äóãààð 

ç¿éëä äóðäñàí àãíàõ, áàðèõ àí àìüòíû òîî õýìæýý, õóãàöààã 

áàðèìòàëíà. 

7. Ýðõèéí áè÷èã îëãîõ á¿ðäýý õóóëü òîãòîîìæèíä çààñàí õóðààìæèéã 

àâ÷ òóõàéí ñóìûí ñàíõ¿¿, òàòâàðûí àëáàíä òóøààíà. 

8. Ýðõèéí áè÷ãèéã çºâõºí õóâü õ¿íä îëãîõ áºãººä àæ àõóé íýãæ 

áàéãóóëëàãàä îëãîõã¿é. 

9. Ýðõèéí áè÷èã îëãîã÷ àëáàí òóøààëòàí íü ýðõèéí áè÷ãèéí 

îëãîëò, çàðöóóëàëò, õóðààìæèéí ìºíãºíèé òàéëàí òîîöîîã 

óëèðàë á¿ðèéí ñ¿¿ëèéí àðàâ õîíîãèéí äîòîð ãàðãàæ òóõàéí 

ñóìûí ñàíõ¿¿, òàòâàðûí àëáàíä ºãíº. 

Äîðíîäûí Áàõàðõàë-Àÿí õýðýãæèæ áóé ãàçàð íóòàã 

20 

53


äýýð æèíõýíý áàéãàà áàéäëààð íü õàäãàëàõ çîðèëãî á¿õèé 

Ãåîëîãèéí íººö ãàçàð 

5. Ãîë, ìºðºí, óñíû ýõ ¿¿ñâýðèéã õàìãààëàõ çîðèëãî á¿õèé Óñíû 

íººö ãàçàð 

Áàéãàëèéí íººö ãàçðûí äýãëýì 

1. Áàéãàëèéí íººö ãàçðûí õàìãààëàëòàä àâñàí áàéãàëèéí õýâ 

øèíæ , òîäîðõîé áàÿëãèéí òºðõ áàéäàë, óðãàìàë , àìüòíû 

àéìãèéí íººö áàéðøèë, ºñºëò , ¿ðæèëòýä ñºðºã íºëººã¿éãýýð 

óëàìæëàëò àæ àõóé ýðõëýæ áîëíî. 

2. Áàéãàëèéí íººö ãàçàðò áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ 

áîëçîøã¿é áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ, ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð 

ãàçàð óõàõ, òýñýëãýý õèéõ, àøèãò ìàëòìàë õàéõ, îëáîðëîõ, àí àìüòàí 

àãíàõ, áàðèõ, ìîä, çýãñ, øàãøóóðãà áýëòãýõ çýðãýýð áàéãàëèéí 

óíàãàí òºðõèéã ººð÷ëºõ, ãîëûí óñûã áîõèðäóóëàõ àëèâàà ¿éë 

àæèëëàãàà ÿâóóëàõûã òóñ òóñ õîðèãëîíî. 

Æíü: Äîðíîä àéìãèéí íóòàãò áàéõ Òîñîí Õóëñòàéí Áàéãàëèéí Íººö 

Ãàçàð (ÁÍÃ), öàãààí çýýðèéí ¿ðæèë òºëëºëòèéí ãîë íóòàã áºãººä 

àí õèéõ íü õóóëèàð õîðèîòîé. Õàðèí Æàðàí Òîãîîí ãýæ íýðèéäýõ 

ãàçðóóä íü ýíãèéí ãàçàð ó÷èð аõóéí çîðèóëàëòààð öàãààí çýýð 

àãíàæ áîëîõ áîëîâ÷ àíãèéí õóóëèéã äàãàí ìºðäºíº. 

.…..…- …- 


, 

 

……… 

2008 

20 

1 

………………………………………………………………………………………………….. 

( ) 

………………………………………………………………………………………………….. 

……………………………………… 

() 

(, ) 

…………………………………… 

() 

………………………………………………………………………………………………..... 

(, , ) 

………………………………………………………………………………………………- 

( , ) 

………..…….- ………-………..…….- ………- 

(…………..) , . 

……………………………………………………….. . 

( ) 

. 

……………………………………….. 

: 

( , ) 

……………………………..…………….. 

 

52 

21


, 

2009 

172 2 

, 

 

, 

. 

 

............................................................. 

…… 

........................................................................ ......................... 

, , 

....................................................................................................................................................................................... 

............................................................................................................................................................................................... 

............................................................................................................................................................................................... 

, ....................................................................................................................................... 

, 

............................................................................................................................................................................................. 

............................................................................................................................................................ 

: ......................................................................................... 

................................. ............................... ……………… 

............................................................................ 

// 

....................................................................................................................................................................................... 

/ , , / 

 

, 

. 

, 

. 

 


áàðèõ 

• Õºðñ, óñ, àãààð áîõèðäóóëàõ àëèâàà ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ 

• Òóõàéí ãàçðûí õàìãààëàëòûí çàõèðãààíû çºâøººðºëã¿éãýýð 

íîõîé äàãóóëæ, áóó àâ÷ ÿâàõ 

• Àðãàã¿éãýýñ áóñàä òîõèîëäîëä òóõàéí ãàçðûí õàìãààëàëòûí 

çàõèãààíààñ óðüä÷èëàí àâñàí çºâøººðºëã¿éãýýð àãààðûí 

õºëºãººð áóóëò õèéõ, õýò íàì ºíäðººð íèñëýã ¿éëäýõ 

• ªâºëæºº, õàâàðæàà, íàìàðæàà, çóñëàíãèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæ 

áàðèõ, çîõèõ çºâøººðºëã¿éãýýð ìàë áýë÷ýýðë¿¿ëýõ 

• Ãîë, ìºðºí, íóóð , ãîðõè, áóëàã, øàíä çýðýã èë çàäãàé óñûã 

¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ 

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð: Áàéãàëèéí óíàãàí òºðõºº õàðüöàíãóé 

õàäãàëñàí, ò¿¿õ, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû áîëîí òàíèí ìýäýõ¿é , ýêîëîãèéí 

õ¿ì¿¿æèëä à÷ õîëáîãäîë á¿õèé óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð 

íóòãèéã Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð ãýíý. 

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçðûí á¿ñ: 

1. Îíöãîé á¿ñ 

2. Àÿëàë æóóë÷ëàëûí á¿ñ 

3. Õÿçãààðëàëòûí á¿ñ 

Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàðò õîðèãëîõ ¿éë àæèëëàãàà 

• Äàðõàí ãàçàðò õîðèãëîñîí á¿õ ¿éë àæèëëàãàà 

• Áàòëàãäñàí åðºíõèé òºëºâëºãºº, çóðàã òºñëèéã çºð÷èæ íóòàã 

äýâñãýðèéã òýëýõ, áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ 

Áàéãàëèéí íººö ãàçàð: Áàéãàëèéí òîäîðõîé õýâ øèíæ , àëü 

íýãýí íººö , áàÿëãèéã õàìãààëàõ, õàäãàëàõ, íºõºí ñýðãýýõ íºõöºëèéã 

á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéã 

Áàéãàëèéí íººö ãàçàð ãýíý. 

Áàéãàëèéí íººö ãàçðûí òºðºë: 

1. Áàéãàëèéí óíàãàí òºðõ, õýâ øèíæèéã õàäãàëàõ çîðèëãî á¿õèé 

Áàéãàëèéí èæ á¿ðäëèéí íººö ãàçàð 

2. Õîâîð, õîâîðäñîí óðãàìàë, àìüòíûã õàìãààëàõ, òýäãýýðèéí 

íºõºí ¿ðæèõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé Áèîëîãèéí 


3. Ýðòíèé àìüòàí ,óðãàìëûí õîâîð îëäâîðûã áàéãàëü äàõü 

áàéäëààð íü õàäãàëàõ çîðèëãî á¿õèé Áàéãàëèéí ò¿¿õýí îëäâîðûí 


4. Ãàçðûí ºâºðìºö òîãòîö, èëýðö, òýäãýýðèéí á¿òöèéã áàéãàëü 

22 

51


á¿ñèéí õèëèéí çààã áóþó öýñèéã òóõàéí îðîí íóòãèéí Èðãýäèéí 

Òºëººëºã÷èäèéí õóðàë, ò¿¿íèé òýðã¿¿ëýã÷äèéí ñàíàëûã ¿íäýñëýí 

Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà 

/ÁÎÀÆß/ òîãòîîäîã æóðàìòàé. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí Îð÷íû 

á¿ñèéí òóõàé õóóëèéã ÓÈÕ-ààñ 1997 îíä áàòëàí ãàðãàñàí þì. 

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ ãàäíà îðîí íóòãèéí 

òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð ãýæ áàñ áàéäàã. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé 

ãàçàð íóòãèéí õóóëèéí äàãóó àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðýã òóñ òóñûí 

íóòàã äýâñãýðò áàéãàà õàìãààëâàë çîõèõ òîäîðõîé ãàçàð íóòãèéã 

îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâ÷ áîëäîã. 

Îäîîãèéí áàéäëààð îðîí íóòãèéí òóñãàé õàìãààëàëòàíä 16,3 

ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 911 ãàçðûã õàìðóóëñàí áàéíà. Óëñûí õýìæýýíä 

òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëò , õÿíàëòûí àñóóäëûã 

õàðèóöñàí 23 õàìãààëàëòûí çàõèðãàà àæèëëàæ áàéãàà áîëíî. Äîðíîä 

àéìàãò ë ãýõýä õî¸ð õàìãààëàëòûí çàõèðãàà àæèëëàäàã. 

Äàðõàí öààçàò ãàçàð: Áàéãàëèéí á¿ñ, á¿ñë¿¿ðèéí õýâ øèíæèéã 

òºëººëæ ÷àäàõ óíàãàí òºðõºº õàäãàëñàí áàéäàë, øèíæëýõ óõààíû 

îíöãîé à÷ õîëáîãäëûã íü õàðãàëçàí áàéãàëü îð÷íû òýíöâýðò áàéäëûã 

õàíãàõ çîðèëãîîð óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàä àâñàí ãàçàð íóòãèéã 

äàðõàí öààçàò ãàçàð ãýíý. 

Äàðõàí öààçàò ãàçðûí á¿ñ: 

1. Îíãîí á¿ñ 

2. Õàìãààëàëòûí á¿ñ 

3. Õÿçãààðëàëòûí á¿ñ 

Äàðõàí öààçàò ãàçàðò õîðèãëîõ ¿éë àæèëëàãàà: 

• Ãàçàð õàãàëàõ , óõàõ, òýñýëãýý õèéõ, àøèãò ìàëòìàë õàéõ, 

îëáîðëîõ, ýëñ, õàéðãà, ÷óëóó àâàõ, ìîä, çýãñ, øàãøóóðãà 

áýëòãýõ,õÿçãààðëàëòûí á¿ñýýñ áóñàä ãàçàðò çàì òàâèõ çýðãýýð 

áàéãàëèéí òºëºâ áàéäëûã ººð÷ëºõ 

• Áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëàã, ýìèéí, õ¿íñíèé áîëîí òåõíèêèéí 

çîðèóëàëòòàé óðãàìëûã ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð áýëòãýõ 

• Àí àìüòíû òîîëëîãî õèéõ, ñ¿ðãèéí á¿òöèéã çîõèöóóëàõààñ áóñàä 

çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ , ¿ðãýýõ, òýäãýýðèéí ¿¿ð, 

è÷ýý, í¿õ, íîîõîéã õºíäºõ, ýâäýæ ñ¿éòãýõ 

• Õîðòîí øàâüæ, ìýðýã÷èä, ò¿éìýðòýé òýìöýõ, òýäãýýðýýñ 

ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýýíä áàéãàëü îð÷èíä ñºðºã íºëººëºõ àðãà 

òåõíèê, áîäèñ õýðýãëýõ 

• Àÿëàã÷èä ò¿ð áóóäàëëàõ, îòîãëîõ, àæèãëàëò ñóäàëãàà õèéõ 

çîðèóëàëòààð áàðüñàí îðîí áàéðààñ áóñàä áàðèëãà áàéãóóëàìæ 

50 

. 

........................................... 

.............................................. 


23 

2008 

20 

2 

...................................... 

/ / 

 

, 

............ ....- .....- ..... 

................................................... ............................................... 

................................................... .................................................../ 

............................................/, ...................................... 

/ / 

................................................... 

..................................................................... 

................................................ .................................................. 

. 

1. ......................................................, ......................................................... 

/ / 

............................................... ..............................................- 

/ / // / / 

, .................................................. 

/ , / 

................................................... . 

/ / 

2. ....................... .............- ............- 

....................... .............- ............- , 

. 

3. ........................................................ ........................................................ 

/ / 

, , 

............................................. , 

. 

4. 2 . 

5. 

. 

: 

.


Ãóðàâ. ¯éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä 

òàâèãäàõ øààðäëàãà 

1. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõäàà ñóìûí Çàñàã äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëàõ 

áºãººä äàðààõ õóóëü òîãòîîìæ, æóðìûã ìºðäëºã áîëãîíî. 

1.1. Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 4 ä¿ãýýð ç¿éëèéí 4 ä¿ãýýð çààëò 

áîëîí 7, 8, 9 ä¿ãýýð ç¿éë; 

1.2. Àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ 

çºâøººðëèéí õóðààìæèéí òóõàé õóóëèéí 3, 4, 5 äóãààð ç¿éë; 

1.3. ¯íýëãýý, õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã áàòëàõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 

2005 îíû 248 äóãààð òîãòîîëûí 2 äóãààð õàâñðàëò; 

1.4. Áàéãàëüîð÷íû ñàéäûí 1999 îíû 103 äóãààð òóøààëààð áàòëàãäñàí 

Òàðâàãà àãíàõ æóðìûí 1 ä¿ãýýð ç¿éë, 2 äóãààð ç¿éëèéí 6 äóãààð 

çààëò, 3 äóãààð ç¿éë; 

1.5. Áàéãàëüîð÷íû ñàéäûí 1999 îíû 114 ä¿ãýýð òóøààëààð áàòëàãäñàí 

Çàãàñíû àæ àõóé ýðõëýõ æóðàì 

2. Àæàõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àí àìüòàí 

àãíàõ, áàðèõ ãýðýý áàéãóóëàõäàà àãíàõ, áàðèõ àí àìüòíû òºëáºð, 

õóðààìæèéí îðëîãûã îðîí íóòãèéí òºñºâò óðüä÷èëàí òºëíº. 

3. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõäàà ãýðýýíä çààñàí õóãàöàà, ãàçàð, àãíàõ, áàðèõ 

àí àìüòíû òîî õýìæýý, áóñàä íºõöëèéã ìºðäºæ àæèëëàíà. 

Äºðºâ.Òóñãàé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ¿éë 

àæèëëàãàà 

13. Òóñãàé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãýäýãò Ìîíãîë 

óëñûí áîëîí ãàäààäûí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà ñóäàëãàà 

øèíæèëãýý, ñî¸ë óðëàã, ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð áîëîí ãàäààäûí 

èðãýí òóñãàé òºëáºðòýéãýýð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõòàé õîëáîãäñîí 

¿éë àæèëëàãàà õàìààðíà. 

14. Ñî¸ë óðëàãèéí çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãýäýãò 

ìóçåé, ¿çýñãýëýí, á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä ¿ç¿¿ëýí áýëòãýõ ýñâýë 

ñóðãàëò òàíèí ìýäýõ¿éí, óðàí ñàéõíû êèíî, âèäåî, ôîòî çóðàã 

àâàõ çîðèëãîîð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ¿éë àæèëëàãààã îéëãîíî. 

24 


ÓËÑÛÍ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÀÐ 

ÍÓÒÀÃ (ÒÕÃÍ)-èéí ÒÓÕÀÉ 

Äýëõèéä àíõíû äàðõàí öààçàò ãàçàð 1861 îíä Àôðèê òèâä áèé 

áîëñîí ò¿¿õòýé ÷ ò¿¿íýýñ ºìíº, ãàçàð äýëõèéãýý õàéðëàí õàìãààëæ 

èðñýí óëàìæëàëäàà òóëãóóðëàí Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ 1778 îíä 

Áîãä óóëûã àëáàí ¸ñîîð äàðõàëæ áàéñàí áàéõ þì. Óëìààð 1818 îíä 

Îòãîíòýíãýð, Áóëãàí óóëûã àëáàí ¸ñîîð äàðõëàãäñàí ãàçàð áîëãîí 

çàðëàæ áàéæýý. 

ÒÕÃÍóòàã ãýäýã íü òýäãýýðò àëèâàà àøèãëàëòûí ¿éë àæèëëàãààã 

õàòóó õîðèãëîíî ãýñýí ¿ã áèø áºãººä õóóëèàð çºâøººðñºí á¿ñýä 

óëàìæëàëò àðãààð ìàë àæ àõóé ýðõëýõ, áàéãàëèéí äàãàëò áàÿëãèéã 

àøèãëàõ, àÿëàë æóóë÷ëàë õºãæ¿¿ëýõ çýðýã áàéãàëüä ñºðºã íºëººã¿é 

àëèâàà ¿éë àæèëëàãààã çºâøººðäºã þì. 

ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÀÐ ÍÓÒÃÈÉÍ ÀÍÃÈËÀË 

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéã: 

- Äàðõàí öààçàò ãàçàð 

- Áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð 

- Áàéãàëèéí íººö ãàçàð 

- Áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçàð ãýæ 4 àíãèëíà. 

Óëñûí õýìæýýíä 19 àéìãèéí 150-èàä ñóìûí íóòãèéã õàìàðñàí 

21,5 îð÷èì ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 65 ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä 

àâààä áàéíà. Ýíý íü ìàíàé îðíû íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 14,41 õóâèéã 

ýçýëæ áàéíà. 

Óëñûí õýìæýýíä 19 àéìãèéí 128-èàä ñóìûí íóòãèéã õàìàðñàí 

22,5 îð÷èì ñàÿ ãà òàëáàé á¿õèé 65 ãàçðûã óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä 

àâààä áàéíà. Ýíý íü ìàíàé îðíû íèéò íóòàã äýâñãýðèéí 14,41 õóâèéã 

ýçýëæ áàéíà. 

Óëñûí òóñãàé õàìãààëàëòàíä àâñàí íèéò 65 ãàçðûí: 

- 12 íü áóþó 46,8 õóâü íü äàðõàí öààçàò ãàçàð, 

- 24 íü áóþó 43,4 õóâü íü áàéãàëèéí öîãöîëáîðò ãàçàð, 

- 9,3 õóâü áóþó 20 íü áàéãàëèéí íººö ãàçàð, 

- 0,5 õóâü íü áóþó 9 íü áàéãàëèéí äóðñãàëò ãàçðûí àíãèëàëä 

õàìðàãääàã. 

Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí òóõàé õóóëüä òóñãàé õàìãààëàëòòàé 

ãàçàð íü îð÷íû á¿ñòýé áàéæ áîëíî ãýæ çààñàí áàéäàã. Îð÷íû 

49


áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èä øèëæ¿¿ëñýí ç¿éëèéã 

áîðëóóëñàí òîõèîëäîëä áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, 

áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ìºíãºí óðàìøóóëàë îëãîõã¿é. 

Õóðààãäñàí ýä ç¿éëèéã óëñûí îðëîãî áîëãîæ áîðëóóëàõäàà 

“Çàõèðãààíû æóðìààð ýä ç¿éëèéã õóðààõ, óëñûí îðëîãî áîëãîõ, 

óñòãàõ íèéòëýã æóðìûã áàòëàõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 1995 îíû 

131 ä¿ãýýð òîãòîîë, “Çºâøººðºë îëãîõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 

2004 îíû 06 äóãààð òîãòîîë áîëîí òýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí ãàðãàñàí 

òóøààë, æóðìûã áàðèìòàëñàí íºõöºëä òóõàéí óëñûí áàéöààã÷èä 

óðàìøóóëàë îëãîõ áà ýäãýýð øèéäâýðò äóðäñàíààñ ººð àðãà õýëáýðýýð 

áîðëóóëñàí áîë óðàìøóóëàë îëãîõûã õîðèãëîíî. Õóðààãäñàí ýä 

ç¿éëèéã áîðëóóëñíààñ òºâ, îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãîä îðóóëñàí 

îðëîãîîñ óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä îëãîõ óðàìøóóëëûí 

ìºíãèéã ãàðãàíà. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü áîëîí 

ýíýõ¿¿ æóðìûí äàãóó îëãîõ 15%-èéí ìºíãºí óðàìøóóëëûí õýìæýýã 

ÿìàð íýã õýìæýýãýýð õàñ÷, ýñâýë íýìýãä¿¿ëæ îëãîõûã õîðèãëîíî. 


15. Ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ øààðäëàãà ãàðñàí 

èðãýí Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ 

áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí òóõàéí æèëä àõóéí çîðèóëàëòààð àãíàõ 

àãíóóðûí àìüòíû òîî õýìæýýíä áàãòààí çîõèõ òºëáºð, õóðààìæèéã 

òºëæ òóõàéí ñóìûí Çàñàã äàðãààñ àí àãíàõ òóñãàé çºâøººðºë àâ÷ 

áîëíî. 

16. Ñóäàëãàà øèíæèëãýý, ñî¸ë óðëàã, ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð 

àí àãíàõ, áàðèõàä òàâèãäàõ øààðäëàãà 

16.1. Ìîíãîë óëñûí èðãýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð 

àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõäàà ººðèéí àæèëëàäàã ýðäýì øèíæèëãýýíèé 

áàéãóóëëàãààð àæëûí óäèðäàìæàà áàòëóóëæ Áàéãàëü îð÷íû 

àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèëãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä õ¿ñýëòýý 

õ¿ðã¿¿ëñýí áàéíà. 

16.2. Ãàäààä óëñûí èðãýí ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé çîðèóëàëòààð àí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõ áîë ã¿éöýòãýõ ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæëûí 

òàëààð ìýðãýæëèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãà áîëîõ 

ØÓÀ-èéí Áèîëîãèéí áîëîí Ãåîýêîëîãèéí õ¿ðýýëýíãýýñ ñàíàë àâ÷ 

ä¿ãíýëò ãàðãóóëñàí áàéíà. 

16.3. Ñî¸ë óðëàã, ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, 

áàðèõ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü àãíóóðûí õîâîð àí 

àìüòàí àãíàõ, áàðèõ áîë ¿íäýñëýë, çîðèëãîî òîäîðõîé òóñãàñàí 

õ¿ñýëòýý Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ 

áàéãóóëëàãàä, áóñàä àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ áîë ¿íäýñëýë, çîðèëãîî 

òîäîðõîé òóñãàñàí õ¿ñýëòèéã òóõàéí ñóìûí Çàñàã äàðãàä òàâèíà. 

16.4. Ñóäàëãàà øèíæèëãýý, ñî¸ë óðëàã, ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð 

õîâîð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ òóñãàé çºâøººðëèéã Áàéãàëü îð÷íû 

àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ îëãîõ 

áºãººä áóñàä àí àìüòíûã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí 

çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãààñ òîãòîîñîí òóõàéí æèëä àõóéí 

çîðèóëàëòààð àãíàõ, áàðèõ àãíóóðûí àìüòíû òîî õýìæýýíä áàãòààí 

ñóìûí Çàñàã äàðãà îëãîæ áîëíî. 

16.5. Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ñóäàëãàà øèíæèëãýý, 

ñî¸ë óðëàã, ýì÷èëãýýíèé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõàä 

¯íýëãýý, õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã áàòëàõ òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 

2005 îíû 248 äóãààð òîãòîîëûí 2 äóãààð õàâñðàëòàä çààñàí òºëáºð, 

õóðààìæèéã òºëíº. 

48 

25


17. Ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãýýð àí àìüòàí àãíóóëàõ, 

áàðèóëàõàä òàâèãäàõ øààðäëàãà: 

17.1. Òóõàéí æèëä Çàñãèéí ãàçðààñ òîãòîîñîí òîî õýìæýýíä áàãòààí 

ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãýýð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ 

çºâøººðëèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû 

òºâ áàéãóóëëàãà îëãîíî. 

17.2. Àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé 

òºëáºðòýéãýýð àí àìüòàí àãíóóëàõ, áàðèóëàõ ¿éë àæèëëàãàà 

ýðõëýõ õ¿ñýëòýý æèë á¿ðèéí 5 äóãààð ñàðûí 10- íû äîòîð áàãòààí 

èð¿¿ëñýí áàéíà. 

17.3. Ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãýýð àí àìüòàí àãíóóëàõ, 

áàðèóëàõ àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýõ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü 

äàðààõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã õàíãàñàí áàéíà. ¯¿íä: 

17.3.1. Àÿëàë æóóë÷ëàë ýñõ¿ë àãíóóðûí ¿éë àæèëëàãàà 3-ààñ 

äîîøã¿é æèë ýðõýëæ áàéãàà ìýðãýæëèéí áîëîâñîí õ¿÷èí, 

ìàòåðèàëëàã áààç, õºðºíãèéí ÷àäàâõèòàé, îðîí íóòàãò àí÷èí 

õ¿ëýýí àâàõ áèå äààñàí îòîã àæèëëóóëäàã áàéõ 

17.3.2. Àí àìüòíû íººö áàéðøèë, òîî òîëãîéã ñóäëàí òîãòîîõ, 

õàìãààëàõ òàëààð ýðäýì øèíæèëãýýíèé áîëîí ìýðãýæëèéí 

áàéãóóëëàãà, àéìàã, ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçàð, Áàéãàëü 

õàìãààëàõ èðãýíèé íºõºðëºëòýé õàìòðàí àæèëëàäàã, ýíý ÷èãëýëýýð 

îðîí íóòàãò òîäîðõîé àæèë ã¿éöýòãýñýí áàéõ 

17.3.3. Àí àãíóóðûí ÷èãëýëýýð îëîí óëñûí õýìæýýíä çîõèîí 

áàéãóóëàãäàæ áóé ¿çýñãýëýí õóäàëäàà, õóðàë çºâëºãººí, ãýðýý 

õýëýëöýýðò îðîëöäîã, Ìîíãîë îðíû àí àìüòíû áàÿëàã, àí õèéõ 

æóðìàà òàíèëöóóëäàã, ººðèéí áàéãóóëëàãûí òàëààðõ ñóðòàë÷èëãààã 

æèë á¿ð õèéäýã áàéõ 

17.3.4. Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí õóóëü òîãòîîìæèéí 

çºð÷èëã¿é, ãàäààäûí àí÷äàä àãíóóëñàí àíãèéí òºëáºð, õóðààìæèéí 

îðëîãûí òîîöîîã õóãàöààíä íü õèéæ ã¿éöýòãýäýã áàéõ 

17.4. Ýíý æóðìûí 17.2, 17.3-ò çààñàí øààðäëàãûã õàíãàñàí àæ àõóéí 

íýãæ, áàéãóóëëàãûã øàëãàðóóëæ òóõàéí æèëä Çàñãèéí ãàçðààñ 

òîãòîîñîí òîî õýìæýýíä áàãòààí ÿìàð àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä 

õè÷íýýí òîëãîé õîâîð àí àìüòàí àãíóóëàõ, áàðèóëàõ õóâààðèéã 

Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í áàòàëíà. 

17.5. Õóâààðüò îðñîí àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü íóòàã äýâñãýðò 

íü ãàäààäûí èðãýíýýð àí àìüòàí àãíóóëàõ, áàðèóëàõ ñóìûí 

26 


Õóóëü áóñààð áýëòãýæ õóðààëãàñàí áàéãàëèéí áàÿëãèéí 

áîðëóóëàëòûí îðëîãîîñ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí 

áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã óðàìøóóëàõ æóðàì 

Ýíýõ¿¿ æóðàì íü áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷ñºí 

èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãààñ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí 

óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí õóðààñàí áàéãàëèéí áàÿëàã, 

ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿í, òýäãýýðèéã áýëòãýõ, îëáîðëîõîä àøèãëàñàí 

òýýâðèéí õýðýãñëýë, áóñàä òîíîã òºõººðºìæ, áàãàæ õýðýãñýë, ýä ç¿éë 

(öààøèä õóðààãäñàí ýä ç¿éë ãýõ)-èéã çîõèõ æóðìûí äàãóó óëñûí 

îðëîãî áîëãîõ çîðèëãîîð õóäàëäàí áîðëóóëñíû îðëîãîîñ òóõàéí 

çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä ìºíãºí 

óðàìøóóëàë îëãîõîä ìºðäºíº. 

Óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã óðàìøóóëàõ: Áàéãàëü 

îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷äººñ áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí 

áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí õóðààæ çîõèõ æóðìûí äàãóó óëñûí 

îðëîãî áîëãîñîí õóðààãäñàí ýä ç¿éëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãîîñ 

15%-èàð òîîöîæ òóõàéí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èéã 

øàãíàæ óðàìøóóëíà. 

Õóðààñàí ýä ç¿éë íü óëñûí îðëîãî áîëæ õóäàëäàí áîðëóóëàãäñàí 

òîõèîëäîëä óã ýä ç¿éëèéã õóðààñàí óëñûí áàéöààã÷ íü óðàìøóóëàë 

õ¿ñýõ òóõàé õ¿ñýëòýý ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä, áàéãàëü 

õàìãààëàã÷ íü àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãàä ãàðãàíà. 

Óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä óðàìøóóëàë îëãîõ 

øèéäâýðèéã ýíýõ¿¿ æóðìûã ¿íäýñëýí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí 

åðºíõèé ãàçàð, àéìàã, íèéñëýëèéí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, 

àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà òóñ òóñ ãàðãàíà. 

Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áóé óëñûí 

áàéöààã÷äàä îëãîõ ìºíãºí óðàìøóóëëûã Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí 

åðºíõèé ãàçàð, àéìàã, íèéñëýëèéí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðààñ, 

ñóì, ä¿¿ðýã, àéìàã, õîò, òîñãîíä àæèëëàæ áóé óëñûí áàéöààã÷, 

áàéãàëü õàìãààëàã÷èéí ìºíãºí óðàìøóóëëûã òóõàéí øàòíû Çàñàã 

äàðãà òóñ òóñ îëãîíî. 

Áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ 

õýí íýãýí ìýäýýëýã÷èéí îðîëöîîã¿éãýýð ººðºº çºð÷ëèéã èëð¿¿ëæ, 

ýä ç¿éëñèéã õóðààí óëñûí îðëîãî áîëãîñîí òîõèîëäîëä óðàìøóóëàë 

àâàõ ýðõ ¿¿ñíý. 

Áóñàä ç¿éë: Õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí øóãàìààð 

ñààòóóëàãäàæ, õóðààãäàæ ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, 

47


òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí îðëîãî íü çîõèõ äàíñàíä òºëºãäñºíèé 

äàðàà óã òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí îðëîãûí ä¿íãèéí 15 õóâèàð 

òîîöîæ ìºíãºí óðàìøóóëëûã ìýäýýëýã÷èä îëãîíî. 

Ýíý æóðàìä äóðäñàí ìºíãºí óðàìøóóëàë íü áàéãàëü îð÷íû 

õÿíàëòûí îðîí òîîíû á¿õ øàòíû áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷äàä 

õàìààðàõã¿é. Áàéãàëü îð÷íû íîöòîé çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí, ýñâýë 

çºð÷ëèéí òàëààð ìýäýýëýë ºãñºí, çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýõýä áîäèò 

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí èðãýí íü ìýäýýëëèéíõýý õàðèóã àâñàíû äàðàà 

ìºíãºí óðàìøóóëàë àâàõ òóõàé õ¿ñýëòýý íóòàã äýâñãýðèéã õàðüÿàëñàí 

òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãàä õàíäàæ ºðãºäºë áè÷íý. 

ªðãºäëèéã õ¿ëýýí àâñàí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãà íü óã 

ìýäýýëëèéí ìºðººð øàëãàëò õèéñýí áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí 

óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ààð àëáàí ¸ñíû òîäîðõîéëîëò 

ãàðãóóëñíû ¿íäñýí äýýð òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí îðëîãûí 15%- 

òàé òýíöýõ ìºíãºí óðàìøóóëàë îëãîõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàíà. 

Ìýäýýëëèéí äàãóó õÿíàëò øàëãàëò õèéõ ÿâöàä òóõàéí 

ìýäýýëýëä äóðüäàãäààã¿é áóñàä çºð÷èë èëýðñýí òîõèîëäîëä óã 

çºð÷ëèéã ¿éëäñýí ýòãýýäýä íîãäóóëñàí òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí 

îðëîãîîñ ìýäýýëýã÷èä óðàìøóóëàë îëãîõã¿é. Ìýäýýëýã÷èä ìºíãºí 

óðàìøóóëàë îëãîõ òóõàé ýðõ á¿õèé àëáàí òóøààëòíû øèéäâýðèéã 

¿íäýñëýí òóõàéí áàéãóóëëàãûí ñàíõ¿¿ óðàìøóóëëûã ýçýíä íü 

ñààäã¿é îëãîõ àæëûã õàðèóöàí ã¿éöýòãýíý. 

Ìýäýýëýã÷èéã óðàìøóóëàõ ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð: 

Ìýäýýëýã÷èéã óðàìøóóëàõàä øààðäàãäàõ òîðãóóëü, íºõºí 

òºëáºðèéí îðëîãûí 15%-èéã çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîãäóóëæ òºâ 

îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãî (òºðèéí ñàí)-ûí äàíñàíä îðóóëñàí 

òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí îðëîãîîñ ãàðãàíà. 

Áóñàä ç¿éë: Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñíààñ õîéø õóóëü òîãòîîìæèä 

çààñàí õóãàöààíä øàëãàæ øèéäâýðëýýã¿é, õàðèó ºãººã¿é, ìýäýýëýë 

øàëãàõ àæèëä õàðèóöëàãàã¿é õàíäñàí, ìýäýýëëèéí íóóöûã 

çàäðóóëñàí, ìýäýýëýã÷èä îëãîõ óðàìøóóëëûã îëãîîã¿é, äóòóó, 

áóðóó îëãîñîí àëáàí òóøààëòàíä çîõèõ õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó 

õàðèóöëàãà íîãäóóëíà. 

Ýíý æóðàìä çààñàí óðàìøóóëëûã Àìüòíû àéìãèéí òóõàé 

õóóëèéí 26 äóãààð ç¿éëä äóðäñàí óðàìøóóëàëòàé äàâõàðäóóëàí 

îëãîõã¿é áºãººä óã õóóëüä äóðäñàí óðàìøóóëëûã îëãîõäîî ýíýõ¿¿ 

æóðìûã áàðèìòëàíà. 

46 


Çàñàã äàðãàòàé ãýðýý áàéãóóëæ óã ãýðýýã àéìãèéí Çàñàã äàðãààð 

áàòëóóëæ ãýðýýíèé õóâèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí 

çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãàä èð¿¿ëíý. 

17.6. Ýíý æóðìûí 17.4, 17.5-ä çààñàí õóâààðü áà ãýðýýã ¿íäýñëýí 

ãàäààäûí èðãýíä àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ òóñãàé çºâøººðëèéã 

Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ 

áàéãóóëëàãà îëãîæ áàéíà. 

17.7. Ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãººð àí àìüòàí àãíàõ, 

áàðèõ íýã óäààãèéí çºâøººðëèéí õ¿÷èíòýé õóãàöàà 20 õ¿ðòýë 

õîíîã áàéíà. 

17.8. Ýíý æóðìûí 17.7- ä çààñàí õóãàöààíä íýã àí÷íû íýã 

óäààãèéí çºâøººðëººð áàðèõ çàãàñ, àãíàõ øóâóóíû òîî õýìæýýã 

òîãòîîõäîî Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 10.4-ä çààñàí òîî õýìæýýã 

áàðèìòàëíà. 

17.9. Òóë çàãàñûã çºâõºí íýã ñàëàà ñýòã¿¿ðòýé, ¿ç¿¿ðòýý ñýðòýíã¿é 

äýãýýã àøèãëàæ õèéìýë ºãººøººð ãýìòýýëã¿é áàðüæ áóöààí óñàíä 

íü òàâèíà. 

17.10 Ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãýýð çàãàñ áàðèóëàõàä 

çºâõºí äàìàðò /ñïèíèíã/ áîëîí åðäèéí óóðãà/óäî÷êà/-ààð 

áàðèóëàõûã çºâøººðºõ áºãººä çàãàñ÷ëàõ ÿâöàä ìîòîðò çàâèéã 

ãîëûí ñàâ ãàçàðò àøèãëàõûã õîðèãëîíî. 

17.11. Ãàäààäûí èðãýíä òóñãàé òºëáºðòýéãýýð çàãàñ áàðèóëàõàä 

òîð, áàìáàð, òýñðýõ äýëáýðýõ áîäèñ, õ¿÷òýé ãýðýëò¿¿ëýã÷ çýðýã 

òîíîã òºõººðºìæ, áàãàæ õýðýãñýë àøèãëàõ, òóñãàé çºâøººðºëä 

íýð äóðäàãäñàí ãàäààäûí èðãýíèéã äàãàëäàí ÿâàà áîëîí ò¿¿íä 

¿éë÷ëýõ àæëààð ÿâàà èðãýä íü àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõûã òóñ òóñ 

õîðèãëîíî. 

17.12. Ãàäààäûí èðãýíèéã õ¿ëýýí àâ÷ àí àìüòàí àãíóóëàõ, 

áàðèóëàõ àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áóé àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà 

íü Æàãñààëò, ¿íýëãýý, òºëáºð, õóðààìæèéí õóâü õýìæýýã áàòëàõ 

òóõàé Çàñãèéí ãàçðûí 2001 îíû 264 ä¿ãýýð òîãòîîëûí 4 ä¿ãýýð 

õàâñðàëòàä çààñàí òºëáºð, õóðààìæèéí îðëîãûã àãíàæ, áàðüñàí àí 

àìüòíû òîîãîîð òîîöîæ Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí 

çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí Õàäãàëàìæ áàíêèí äàõü 1700012264 

òîîò äàíñàíä òºâëºð¿¿ëíý. 

17.13. Ýíý æóðìûí 17.12-ä çààñàí òºëáºð, õóðààìæèéí îðëîãûã 

àãíóóðûí íººö àøèãëàñíû òºëáºð, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ 

27


çºâøººðëèéí õóðààìæèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó òºëáºðèéí îðëîãûã 

Óëñûí òºâëºðñºí òºñºâò, õóðààìæèéí îðëîãûã àí àìüòàí àãíóóëæ, 

áàðèóëñàí ñóìûí Çàñàã äàðãûí Òàìãûí ãàçðûí íýõýìæëýëèéã 

¿íäýñëýí òóõàéí ñóìûí òºñºâò æèë á¿ðèéí 12 äóãààð ñàðûí 25- 

íû äîòîð áàãòààí òóñ òóñ øèëæ¿¿ëíý. 

Òàâ. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãèéí õàìãààëàëòûí 

çàõèðãààä áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí Áàéãàëü îð÷íû àëáà, 

ãàçðûí ¿¿ðýã 

18. Àìüòíû àéìãèéí òóõàé, Àí àãíóóðûí òóõàé, Àãíóóðûí 

íººö àøèãëàñíû òºëáºð, àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ çºâøººðëèéí 

õóðààìæèéí òóõàé õóóëèóä áîëîí ýíýõ¿¿ æóðìûí áèåëýëòèéã 

õàíãàõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõ, àëèâàà çºð÷ëººñ óðüä÷èëàí 

ñýðãèéëýõ, ãàðñàí çºð÷ëèéã õóóëü òîãòîîìæèéí õ¿ðýýíä òàñëàí 

çîãñîîõ àðãà õýìæýý àâõóóëàõ; 

19. Àí àìüòíû áàéðøèë íóòàãò àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí áîëîí òóñãàé 

çîðèóëàëòààð àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ á¿ñ òîãòîîëãîõ, àíõààðóóëãà 

ñàíàìæ á¿õèé ïàéç, òýìäýãòýé áîëãîõ àðãà õýìæýý àâàõ; 

20. Àõóéí, ¿éëäâýðëýëèéí, òóñãàé çîðèóëàëòààð àí àìüòàí 

àãíóóëàõ, áàðèóëàõ àæèë ¿éë÷èëãýý ýðõýëæ áóé èðãýí, àæ àõóéí 

íýãæ, áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõ àæëûã çîõèîí 

áàéãóóëàõ, àéìãèéí íóòàã äýâñãýðòýý àí àìüòíû íººö, áàéðøèë, 

ç¿éëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í, ñ¿ðãèéí á¿òöèéí ñóäàëãààã õèéëã¿¿ëýõ 

àðãà õýìæýýã õîëáîãäîõ æóðìûí äàãóó àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ; 

21. Àí àìüòíû íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, ºñãºæ ¿ðæ¿¿ëýõ, çîõèñòîé 

àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí ¿éë àæèëëàãààã æóðàìëàõ ÷èãëýëýýð 

ñàíàëàà Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû 

òºâ áàéãóóëëàãà, àéìàã, íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Òºëººëºã÷äèéí 

Õóðàëä òàâüæ øèéäâýðë¿¿ëýõ. 


• Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà 

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâñàí ýäãýýð áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí íü 

óã ìýäýýëýëòýé òàíèëöàæ çºð÷ëèéã õÿíàí øàëãàõ ýðõ, ¿¿ðýã á¿õèé 

áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷èä 

øèëæ¿¿ëýí øàëãóóëæ øèéäâýðë¿¿ëíý. 

Ìýäýýëýëä òàâèõ øààðäëàãà, ìýäýýëýã÷èéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà: 

Àëèâàà ìýäýýëýë íü áîäèòîé áóñ, àì äàìæñàí ÿðèà, ñóðãààð ñîíññîí 

áóþó òîäîðõîé èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí íýð õ¿íäèéã 

ãóòààõ çîðèëãîòîé, õóâèéí ºø õîíçîíãèéí ÷àíàðòàé, çºð÷ëèéí áàðèìò 

íîòîëãîîã¿é, óë ìºð íü àðèëñàí, çºð÷èë ¿éëäýã÷ íü òîäîðõîéã¿é, 

ãýð÷èéí ýòãýýäã¿é, õóäàë òàøàà áàéæ áîëîõã¿é. Ìýäýýëýëä äóðäñàí 

çºð÷èë íü òîäîðõîéã¿é, ãýð÷ã¿é, íîòëîõ áàðèìòã¿é, ã¿òãýëãèéí 

÷àíàðòàé áóþó áóðóó òàøàà áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áîë ò¿¿íýýñ ¿¿äýí 

ãàðàõ ãýì áóðóó, ãàðñàí çàðäëûã òóõàéí ìýäýýëýã÷ õàðèóöíà. 

Ìýäýýëëèéã õÿíàí øèéäâýðëýõ: Ìýäýýëëèéã øàëãàæ øèéäâýðëýõ 

àæèëëàãàà Òºðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü, Çàõèðãààíû õàðèóöëàãûí 

òóõàé õóóëü, Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ãàðãàñàí 

ºðãºäºë, ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëü, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ 

òóõàé õóóëü, Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí ¸ñ ç¿éí ä¿ðýì áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä 

õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó ÿâàãäàíà. Ìýäýýëýëä äóðäñàí çºð÷ëèéã øàëãàæ 

øèéäâýðëýõ õóãàöàà Èðãýäýýñ òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä 

ãàðãàñàí ºðãºäºë ãîìäëûã øèéäâýðëýõ òóõàé õóóëüä çààñíû äàãóó 30 õîíîã 

áàéõ áà ýíý õóãàöààíä áàãòààí øàëãàæ ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, 

áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èéí õýìæýýíä øèéäâýðëýñýí áîë 

óã çºð÷ëèéã øàëãàæ áàðàãäóóëñàí ºäðººñ õîéø àæëûí 10 õîíîãò áàãòààí 

ìýäýýëýã÷èä õàðèó ºãíº. Òóõàéí çºð÷ëèéã õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãààð 

øàëãóóëàõ øààðäëàãàòàé áîë ýíý òàëààð ìýäýýëýã÷èä óðüä÷èëàí ìýäýãäýõ 

áà óã çºð÷èë ýöýñëýí øèéäâýðëýãäñýíèé äàðàà ìýäýýëýã÷èä äýýð 

äóðäñàí õóãàöààíä áàãòààí ýöñèéí õàðèó ºãíº. Ìýäýýëýã÷ áîëîí çºð÷èë 

ãàðãàã÷ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí 

óëñûí áàéöààã÷èéí øèéäâýðèéã çºâøººðºõã¿é áîë ãîìäëîî õîëáîãäîõ 

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí óäèðäëàãàä, óëìààð ø¿¿õýä ãàðãàæ 

áîëíî. 

Ìýäýýëýã÷èéã óðàìøóóëàõ: Àëèâàà çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí áóþó 

íîöòîé çºð÷ëèéí òàëààð öàã ¿åý îëñîí áîäèòîé ¿íýí çºâ, òîäîðõîé 

ìýäýýëýë èð¿¿ëñýí èðãýíä ìºíãºí óðàìøóóëàë îëãîíî. 

Ìýäýýëýëä äóðäñàí çºð÷èë íü õºäëºøã¿é áàðèìòààð íîãëîãäîæ 

ýöýñëýí øèéäâýðëýãäñýí òîõèîëäîëä çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîãäóóëñàí 

28 

45


Õàðèí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëüä 2005 îíû 11 

ä¿ãýýð ñàðûí 18-íä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòººð çºâõºí àí àìüòàí, 

àãíóóðûí çºð÷ëººð áóñ áàéãàëü îð÷íû õîëáîãäîë á¿õèé áóñàä 

çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí, ìýäýýëñýí èðãýí, áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí 

óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷äûã óðàìøóóëäàã æóðàìòàé 

áîëñîí áàéíà. Òóõàéëáàë, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé 

õóóëèéí Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðýã ãýñýí 

34 ä¿ãýýð ç¿éëèéí: 

4-ò Áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí òóõàé ¿íýí áîäèò 

ìýäýýëëèéã ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä ºãñºí, 

ò¿¿í÷ëýí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí, èëð¿¿ëýõýä áîäèòîé òóñëàëöàà 

¿ç¿¿ëñýí èðãýíä çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîãäóóëñàí òîðãóóëü, íºõºí 

òºëáºðèéí îðëîãûí ä¿íãèéí 15 õóâüòàé òýíöýõ ìºíãºí óðàìøóóëëûã 

ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà îëãîíî. 

5-ä Õóóëü áóñààð áýëòãýæ õóðààãäñàí áàéãàëèéí áàÿëãèéí 

áîðëóóëàëòûí îðëîãûí 15 õóâèéã òóõàéí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí 

óëñûí áàéöààã÷èä Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, áàéãàëü 

õàìãààëàã÷èä òóõàéí àéìàã, ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà îëãîíî. 

6-ä Ýíý ç¿éëèéí 4, 5 äàõü õýñýãò çààñàí óðàìøóóëàë îëãîõ 

æóðìûã Ñàíãèéí áîëîí Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí 

ãàçðûí ãèø¿¿ä áàòàëíà. 

7-ä Ýíý ç¿éëèéí 4 äýõ õýñýãò çààñàí ìýäýýëýã÷èéã õîëáîãäîõ 

õóóëü òîãòîîìæèéí äàãóó íóóöëàíà ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéíà. 

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé ýíýõ¿¿ õóóëèéí 34 ä¿ãýýð 

ç¿éëèéí 4, 5 äóãààð çààëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð Ñàíãèéí ñàéä, 

Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2006 îíû 342/366 òîîò òóøààë ãàð÷ äîð 

äóðäñàí 2 æóðìûã áàòàëñàí þì. ¯¿íä: 

1.Áàéãàëü îð÷íû õóóëü òîãòîîìæèéí çºð÷ëèéã èëð¿¿ëñýí 

áóþó çºð÷ëèéí òàëààð áîäèò ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíä ìºíãºí 

óðàìøóóëàë îëãîõ æóðàì 

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ: Áàéãàëü îð÷íû àëèâàà çºð÷ëèéí 

òàëààðõ ìýäýýëëèéã äàðààõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàíä áè÷ãýýð 

èð¿¿ëíý. ¯¿íä: 

• Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì 

• Àéìàã, íèéñëýëèéí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ãàçàð 

• Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí åðºíõèé ãàçàð 

• Àéìàã, íèéñëýëèéí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð 

44 


Ãàäààäûí àí÷äàä àí àãíóóëàõ òóñãàé çºâøººðºë 

à. Í¿¿ðýí òàë 

á. Àð òàë 

Ýíý çºâøººðëèéã Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíààñ 

îëãîíî. 

29


ÀÍ ÀÌÜÒÍÛÃ ÀÃÍÀÕ, ÁÀÐÈÕ, ÒÝÄÃÝÝÐÈÉÍ 

ÃÀÐÀËÒÀÉ Ò¯¯ÕÈÉ ÝÄ, Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯¯ÍÈÉÃ 

ÕÓÄÀËÄÀÀËÀÕ, ÝÊÑÏÎÐÒÎÄ ÃÀÐÃÀÕÒÀÉ ÕÎËÁÎÃÄÑÎÍ 

ÇÀÐÈÌ ÀÐÃÀ, ÇÝÂÑÝÃ ÕÝÐÝÃÑËÝË, ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÃ 

ÕÎÐÈÃËÎÕ ÒÓÕÀÉ 

Àí àãíóóðûí òóõàé, Àìüòíû àéìãèéí òóõàé, Õîâîðäñîí 

àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí ãàäààä õóäàëäààã 

çîõèöóóëàõ òóõàé, Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé çýðýã õóóëü òîãòîîìæ, 

Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí òóøààëààð àí àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ, ýä 

ýðõòýí, ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éëèéã íü õóäàëäààëàõ, ýêñïîðòîä ãàðãàõòàé 

õîëáîãäñîí äîð äóðäñàí çàðèì àðãà, çýâñýã õýðýãñëýë, ¿éë àæèëëàãààã 

õîðèãëîíî. ¯¿íä: 

1.Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèàð: 

Äîð äóðäñàí àðãà, çýâñýã õýðýãñëýëýýð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, 

áàðèõûã õîðèãëîíî. 

• õèìèéí áîäèñ, òýñðýõ äýëáýðýõ ç¿éë, õýðýãñýë àøèãëàõ; 

• àãíóóðûí àìüòíû æèì äýýð í¿õ óõàõ, áóó ñîéõ, çàíãà ñààëü 

òàâèõ; 

• òóóðàéòàí àìüòíûã àãíàõàä öàñàíä óìáóóëàõ, ìºñºíä õàëòèðãàõ, 

õÿñàà, ýðýã, ãàíãà ðóó íèñãýõ, õàâõ òàâèõ; 

• òàðâàãûã í¿õýíä íü óòàõ, óñ öóòãàõ, óðõè òàâèõ, íîõîéãîîð 

çîðèóäààð áàðèóëàõ; 

• àãíóóðûí àìüòíûã àãààðûí áîëîí àâòîòýýâðèéí õýðýãñëýýð 

õººõ; 

• çàãàñ áàðèõàä áóó, áàìáàð, öàõèëãààí ã¿éäýë, õààëò, õàøèëãà, 

ãóâ÷óóð õýðýãëýõ; 

• àõóéí õýðýãöýýíä çàãàñ áàðèõàä òîð õýðýãëýõ; 

• çîðèóëàëòûí áóñ áóó, ñóìààð àí àãíàõ. 

Àí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ, àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí äîð äóðäñàí 

¿éë àæèëëàãààã õîðèãëîíî. 

• øóóðãà, ãàí çóä, ¿åð, ìºíäºð, ò¿éìýð çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò 

íýðâýãäñýí áîëîí ãîë ìºðºí, íàìàã, øàâàðò îðîõ çýðãýýð áèåý 

õàìãààëàõ ÷àäâàðã¿é áîëñîí àãíóóðûí àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ; 

• áóëàã, øàíä, õóæèð ìàðààíä èðæ áóé àìüòíûã îòîæ àãíàõ; 

• ººð íóòàãò øèëæèí áàéðøèæ áàéãàà àãíóóðûí àìüòíûã àãíàõ, áàðèõ; 

• àãíóóðûí àìüòíû ¿¿ð, è÷ýýã óõàõ, ãýìòýýõ; 

30 


øóóä õîð íºëºº ó÷ðóóëàõ, ò¿¿í÷ëýí ò¿ðãýí ìóóäàæ ÷àíàð áàéäëàà 

àëääàã, çîðèóëàëòûã íü ººð÷ëºí àøèãëàõ áîëîìæã¿é ýä ç¿éëýýñ 

áóñàä ýä ç¿éëèéã óñòãàõûã õîðèãëîíî. 

ÀÍ ÀÌÜÒÍÛ ÕÎËÁÎÃÄÎËÒÎÉ ÇªÐ×ËÈÉÃ ÈËÐ¯¯ËÑÝÍ 

ÁÎËÎÍ ÝÍÝ ÒÓÕÀÉ ÌÝÄÝÝËÝË ªÃÑªÍ ÈÐÃÝÍ, 

ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÍÛ ÕßÍÀËÒÛÍ ÓËÑÛÍ ÁÀÉÖÀÀÃ×, 

ÁÀÉÃÀËÜ ÕÀÌÃÀÀËÀÃ×ÈÄ ÌªÍÃªÍ 

ÓÐÀÌØÓÓËÀË ÎËÃÎÕ ÒÓÕÀÉ 

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí Çºð÷èë èëð¿¿ëñýí, ìýäýýëýë ºãñºí 

èðãýíèéã óðàìøóóëàõ òóõàé 17 äóãààð ç¿éëä Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëü 

òîãòîîìæ çºð÷ñºí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëñýí áóþó ò¿¿íèé òóõàé ìýäýýëýë 

ºãñºí èðãýíä óã ìýäýýëýë íü áàòëàãäñàí òîõèîëäîëä çºð÷èë ãàðãàã÷èä 

íîãäóóëñàí òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýíèé 15 õóâèàð òîîöîæ 

ìºíãºí óðàìøóóëëûã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà îëãîíî. 

Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí Çºð÷èë èëð¿¿ëýã÷, 

ìýäýýëýã÷èéã óðàìøóóëàõ òóõàé 26 äóãààð ç¿éëä Àìüòíû àéìãèéí 

òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí ýòãýýäèéã èëð¿¿ëñýí, èëð¿¿ëýõýä 

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëñýí áóþó ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíä çºð÷èë ãàðãàã÷èä 

íîãäóóëñàí òîðãóóëü, íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýíèé 15 õóâèàð òîîöîæ 

ìºíãºí øàãíàëûã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãà îëãîíî. 

Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí 

ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëèéí Çºð÷èë èëð¿¿ëñýí, 

ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíèéã óðàìøóóëàõ òóõàé 14 ä¿ãýýð ç¿éëä 

Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí ãàäààä 

õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæ çºð÷ñºí ýòãýýäèéã 

èëð¿¿ëñýí áóþó ò¿¿íèé òóõàé ìýäýýëýë ºãñºí èðãýíä óã ìýäýýëýë 

íü áàòëàãäñàí òîõèîëäîëä çºð÷èë ãàðãàã÷èä íîãäóóëñàí òîðãóóëü, 

íºõºí òºëáºðèéí õýìæýýíèé 20 õ¿ðòýë õóâèàð òîîöîæ ìºíãºí 

øàãíàëûã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ 

áàéãóóëëàãà îëãîíî ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéäàã. 

Áàéãàëü îð÷íû áàãö õóóëèóäààñ çºâõºí àí àìüòàí, àãíóóðòàé 

õîëáîãäîë á¿õèé äýýð äóðäñàí 3 õóóëüä ë çºð÷ëèéã èëð¿¿ëýã÷, 

ìýäýýëýã÷èéã óðàìøóóëàõ òóõàé çààëò áàéäàã. 

43


¿íäýñëýí ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëíà. 

Ñóìûí íóòàã äýâñãýðò çºð÷èë ãàðãàñàí ýòãýýäýýñ õóðààñàí 

ç¿éëèéã óëñûí îðëîãî áîëãîæ õóäàëäàí áîðëóóëàõ, óñãàõ àñóóäëûã 

ýíýõ¿¿ íèéòëýã æóðìûí äàãóó ñóìûí Çàñàã äàðãûí äýðãýäýõ îðîí 

òîîíû áóñ çºâëºë øèéäâýðëýõ ýðõòýé. 

2002 îíä Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð áàéãóóëàãäñíààð 

2004 îíä “Çºâøººðºë îëãîõ òóõàé” Çàñãèéí ãàçðûí 2004 îíû 6 äóãààð 

òîãòîîëîîð áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷èéí õóðààñàí 

ýä ç¿éëèéã óëñûí îðëîãî áîëãîõ, óñòãàõ ýðõèéã Óëñûí ìýðãýæëèéí 

õÿíàëòûí ãàçàðò îëãîñîí þì. 

Çàñãèéí ãàçðûí ýíýõ¿¿ òîãòîîëûã ¿íäýñëýí “Çàõèðãààíû 

æóðìààð ýä ç¿éë õóðààõ, óëñûí îðëîãî áîëãîõ, óñòãàõ æóðàì”-ûã 

Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí äàðãûí 2008 îíû 163 äóãààð 

òóøààëààð áàòëàí ìºðä¿¿ëæ áàéíà. 

Ýíý æóðìûí àãóóëãûí òàëààð óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü 

õàìãààëàã÷èä äîð äóðäñàí ç¿éëèéã ìýäýæ áàéâàë çîõèíî. ¯¿íä: 

• Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí óëñûí áàéöààã÷èéí 

çàõèðãààíû æóðìààð õóðààñàí ýä ç¿éëèéã ¿íýëýõ, õóäàëäàí 

áîðëóóëàõ, óñòãàõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé îðîí 

òîîíû áóñ Çàõèðãààíû çºâëºë (öààøèä “çºâëºë” ãýõ) Óëñûí 

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí äàðãûí äýðãýä àæèëëàíà. 

• Çºâëºë çàõèðãààíû æóðìààð õóðààñàí ýä ç¿éëèéã ¿íýëýõ, 

õóäàëäàí áîðëóóëæ óëñûí îðëîãî áîëãîõ, ººð çîðèóëàëòààð 

àøèãëàõ, çîõèõ áàéãóóëëàãàä øèëæ¿¿ëýõ, óñòãàõ òàëààð õýëýëöýí 

øèéäâýðëýæ, õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ àæèëëàíà. 

• Çºâëºëººñ øèéäâýð ãàðãàõ áºãººä øèéäâýðò çºâëºëèéí äàðãà, 

çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà ãàðûí ¿ñýã çóðæ, ãàçðûí 

òýìäýã äàðæ áàòàëãààæóóëíà. Çºâëºëèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà 

íü õóäàëäàí áîðëóóëàõ, óñòãàõ ¿éë àæèëëàãààíä áèå÷ëýí õÿíàëò 

òàâèíà. 

• Çºâëºë íü òóñ á¿ð 5-7 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé ¯íýëãýýíèé, 

Óñòãàëûí, Õóäàëäàí áîðëóóëàõ ãýñýí ãóðâàí êîìèññòîé áàéíà. 

• Àéìàã, íèéñëýëèéí Ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð, Õèëèéí 

ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí àëáàíû óëñûí áàéöààã÷èéí çàõèðãààíû 

æóðìààð õóðààñàí ýä ç¿éëèéã óëñûí îðëîãî áîëãîõ, óñòãàõ, ººð 

çîðèóëàëòààð àøèãëàõ àñóóäëûã òóõàéí øàòíû Çàñàã äàðãûí 

äýðãýäýõ Çàõèðãààíû çºâëºëèéí õóðëààð øèéäâýðë¿¿ëíý. 

Õóðààãäñàí ýä ç¿éëèéã Çºâëºëèéí øèéäâýðã¿éãýýð áîðëóóëàõ, 

áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ, õ¿íèé àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä 

42 


• àãíóóðûí àìüòíûã õàìãààëàõ, ºñãºí ¿ðæ¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé 

áàéð, ñàðàâ÷, òýæýýë ìàðàà, áóñàä áàéãóóëàìæèéã ýâäýæ ãýìòýýõ, 

óñòãàõ; 

• àãíóóðûí àìüòíûã ñàéí òàíèëã¿é áóþó àíèð ÷èìýýíýýð 

òààìàãëàæ áóóäàõ; 

• àãíóóðûí àìüòíû ¿ð òºëèéã àãíàõ, øóâóóíû ºíäãèéã ò¿¿õ, 

ãýìòýýõ, óñòãàõ; 

• àíãèéí áóó, àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ ãýðýý, òóñãàé 

çºâøººðºë, ýðõèéí áè÷ãèéã áóñäàä øèëæ¿¿ëýõ; 

• òàðâàãà, çóðàì, òýäãýýðèéí ò¿¿õèé ìàõ, íîéòîí áîëîí 

õàëäâàðã¿éæ¿¿ëýýã¿é àðüñûã õîò, òîñãîíä îðóóëàõ; 

• õîò, òîñãîíû íîãîîí á¿ñýä ñóäàëãàà øèíæèëãýý, õàëäâàðò ºâ÷íèé 

ãîëîìò ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ, àí àìüòíû òîî òîëãîéã çîõèöóóëàõààñ áóñàä 

çîðèóëàëòààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ; 

• ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð çàãàñ áàðèõ á¿õ òºðëèéí òîðíû 

í¿äíèé õýìæýý 30õ30 ìì-ýýñ äîîø áàéõ; 

• àãíóóð çîõèîí áàéãóóëàëòûí àæëûã õóóëüä çààñàí õóãàöààíä íü 

õèéëãýýã¿é àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí àãíóóðûí áàéðøèë 

íóòàãò àãíóóðûí àìüòàí àãíàõ, áàðèõ; 

• ãàðàë ¿¿ñëèéí òîäîðõîéëîëòã¿é àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé 

ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîíî ãýæ òóñ òóñ 

çààæýý. 

• Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí Àí àìüòíû ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã 

õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã õîðèãëîõ ãýñýí 15’ äóãààð ç¿éëä 

çààñíààð: 

• Ýíý õóóëèéí 7.3 ( Àí àìüòàí, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé 

ýäèéã õóäàëäàõ èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä òóõàéí ñóì 

äàõü áàéãàëü îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷ ãàðàë ¿¿ñëèéí 

òîäîðõîéëîëò îëãîíî)-ò çààñàí òîäîðõîéëîëò àâààã¿é àí àìüòàí, 

òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõûã 

õîðèãëîíî ãýæ çààñàí áàéäàã. 

2. Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëèàð: 

Íýí • õîâîð, õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä îðñîí àìüòàí áîëîí 

áóãûí öóñàí ýâýð, ÷èâ çàñàà, ñîãîîíû ñ¿¿ë, ñàâ, õ¿äðèéí çààð, 

áààâãàéí äîíüä çýðýã ýä ýðõòíèéã áýëòãýõ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí 

àâàõ òóõàé çàð ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõ; 

31


• Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû 

øèéäâýðýýð òîäîðõîé õóãàöààíä àãíàõ, áàðèõ, áýëòãýõèéã 

õîðèãëîñîí àí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ýä ýðõòýí, ò¿¿õèé ýäèéí 

ç¿éëèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ çàð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ; 

• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èõ ¿éëäýë, ¿éë 

àæèëëàãààíä õ¿ðãýæ áîëîõ çàð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõûã òóñ òóñ 

õîðèãëîñîí áàéíà. 

“Çàðèì àí àìüòíûã õàìãààëàõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé 

òóõàé” Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2001 îíû 68 äóãààð òóøààëààð Òóë 

çàãàñûã çàõ çýýëèéí áîëîí õóäàëäàà, íèéòèéí õîîëíû ãàçàð, öýã 

ñàëáàðóóäàä õóäàëäààëàõ; “Çàðèì õîâîð àí àìüòíûã õàìãààëàõ 

òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 1998 îíû 

07 äóãààð òóøààëààð Ìîíãîë îðîíä èðæ çîõèõ æóðìûí äàãóó òóñãàé 

òºëáºðòýéãýýð àãíàñíààñ áóñàä óãàëç, òýõ, áóãûí äàãçíû ÿñòàé 

ýâðèéã ãàäààäûí èðãýäýä ºã÷ òýäíèé íýðýýð õèë íýâòð¿¿ëýõ, Ìîíãîë 

óëñûí Óëààí íîìîíä îðñîí Õàíäãàéí ÿñàí ýâðèéã áýëòãýõ, ãàäààä 

óëñàä ãàðãàõûã òóñ òóñ õîðèãëîñîí áàéíà. 

3. Ãàëò çýâñãèéí òóõàé õóóëèàð: 

• Íèéñëýëä áàéðëàõ Ãàëò çýâñýã íèéòýä õóäàëäàõ “Èõ àâ” òºâººñ 

áóñàä ãàçàðò ãàëò çýâñýã (àíãèéí áóó, ñóì) õóäàëäààëàõ; 

• Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä áàéëäààíû çîðèóëàëòòàé ãàëò çýâñýã 

ºì÷ëºõ; 

• Äèïëîìàò áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãààãààñ 

áóñàä ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí íóòàã 

äýâñãýðò ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõ; 

• Ãàëò çýâñãèéí õýâ çàãâàðûã ººð÷ëºõ, ¿éëäâýðèéí áóñ àðãààð 

õèéæ áýëòãýõ, èéì ãàëò çýâñãèéã ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ; 

• Õîò, ñóóðèí ãàçàðò íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëýëýýð ãàëò çýâñýã 

àâ÷ ÿâàõûã òóñ òóñ õîðèãëîíî. 

4. Áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð: 

• Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèàð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèéõýýñ 

áóñàä çîðèóëàëòààð íýí õîâîð àìüòàí, òýäãýýðèéí àðüñ ¿ñ, ýâýð, 

ÿñ áîëîí áóñàä ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éëèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàõ àâàõ; 

• Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí 

32 


ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëèéí 15 äóãààð ç¿éëèéã 

15.1.1-ä SITES-èéí êîíâåíöèéí õàâñðàëòàä îðñîí àìüòàí, óðãàìàë, 

òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéã çîõèõ çºâøººðºëã¿éãýýð îëîí óëñàä 

õóäàëäààëñàí èðãýíèéã 50000 õ¿ðòýë, àëáàí òóøààëòíûã 60000 

õ¿ðòýë, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 250000 õ¿ðòýë òºãðºãººð 

òîðãîæ, òóõàéí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéã 

õóðààí àâ÷ óëñûí îðëîãî áîëãîíî. 

Ìºí õóóëèéí 15.1.2-ò õóãàöàà õýòýðñýí, õóóðàì÷ çºâøººðºë, 

ãýð÷èëãýý àøèãëàñàí èðãýíèéã 50000 õ¿ðòýë, àæ àõóéí íýãæ, 

áàéãóóëëàãûã 250000 õ¿ðòýë òºãðºãººð òîðãîæ òóõàéí àìüòàí, 

óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéã õóðààí àâ÷ óëñûí îðëîãî 

áîëãîíî ãýæ òóñ òóñ çààæýý. 

Áàéãàëü îð÷èí, ò¿¿íèé áàÿëãèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü 

òîãòîîìæèéã ïðàêòèêò õýðýãëýõ àñóóäàë, öààøèä áàðèìòëàõ 

÷èãëýëèéí òóõàé” Óëñûí Äýýä Ø¿¿õèéí 1989 îíû 17 äóãààð 

òîãòîîëûí 7 äóãààð çààëòûí Æ-ä õóóëü áóñààð àí àãíàõäàà àøèãëàñàí 

àíãèéí çýâñýã õýðýãñëýëèéã õóðààõààñ ãàäíà àëáàíû òýýâðèéí 

õýðýãñëýëèéã àøèãëàñàí áîë òóõàéí áàéãóóëëàãûí ìýäëýýñ õóðààí 

àâ÷ óëñàä øèëæ¿¿ëýõ, àìèíû òýýâðèéí õýðýãñëýëèéã õóóëü áóñààð 

àí õèéõ õýðýãñëýë áîëãîñîí áîë õóðààæ óëñûí îðëîãî áîëãîæ áàéõ 

íü ç¿éòýé ãýæ çààñàí. 

Ãàëò çýâñýãèéí òóõàé õóóëèéí 19 ä¿ãýýð ç¿éëèéí äàãóó 

öàãäààãèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ á¿õèé àæèëòàí, áàéãàëü îð÷íû 

õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷, ãààëèéí áàéöààã÷ 

íàð ÿìàð íýãýí çºð÷èëòýé áóþó õýðýã çºð÷èë ¿éëäýõýä àøèãëàñàí 

ãàëò çýâñýã /áóó/-èéã çîõèõ æóðìûí äàãóó çºð÷ëèéí òýìäýãëýë, àêò 

¿éëäýí õóðààí àâàõ ýðõòýé áºãººä õóðààí àâñàí áóóã 30 õîíãèéí 

õóãàöààíä áàãòààí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà, àæèëòàíä àëáàí ¸ñîîð 

õ¿ëýýëãýí ºãºõ ¸ñòîé. 

Õóðààãäñàí ãàëò çýâñãèéã óñòãàõ, õóäàëäàõ, øèëæ¿¿ëýõ àñóóäëûã 

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí ñàéäûí áàòàëñàí òóñãàé æóðìûí äàãóó 

øèéäâýðëýäýã. 

“Çàõèðãààíû æóðìààð ýä ç¿éëèéã õóðààõ, óëñûí îðëîãî áîëãîõ, 

óñòãàõ àæëûã çîõèöóóëàõ òàëààð àâàõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé” 

Çàñãèéí Ãàçðûí 1995 îíû 131 ä¿ãýýð òîãòîîë ¸ñîîð àéìàã, ñóìäûí 

Çàñàã äàðãûí äýðãýä Çàõèðãààíû æóðìààð ýä ç¿éëèéã óëñûí îðëîãî 

áîëãîõ, óñòãàõ îðîí òîîíû áóñ çºâëºë àæèëëàäàã áºãººä ýíýõ¿¿ 

çºâëºë íü äýýð äóðäñàí òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí Çàõèðãààíû æóðìààð 

ýä ç¿éëèéã õóðààõ, óëñûí îðëîãî áîëãîõ, óñòãàõ íèéòëýã æóðìûã 

41


ÀÍ ÀÃÍÓÓÐÛÍ ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆ ÇªÐ×ÈÃ×ÄªªÑ 

ÀÍÃÈÉÍ ¯Ñ ÀÐÜÑ, ÌÀÕ, ÝÂÝÐ, ÀÍÃÈÉÍ ÁÓÓ ÃÝÕ ÌÝÒ ÝÄ 

Ç¯ÉËÈÉÃ ÕÓÐÀÀÕ, ÓËÑÛÍ ÎÐËÎÃÎ ÁÎËÃÎÕ, 

ÕÓÄÀËÄÀÍ ÁÎÐËÓÓËÀÕ, ÓÑÒÃÀÕ 

ÕÓÓËÜ ÆÓÐÌÛÍ ÒÓÕÀÉ 

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëä 

Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã 

õÿíàõ ÿâöäàà òóõàéí èðãýíèé áîëîí òýýâðèéí õýðýãñëèéí áàðèìò 

áè÷ãèéã øàëãàõ, çºð÷èë èëýðñýí òîõèîëäîëä áàðèìò áè÷èã, õóóëü 

áóñààð àãíàñàí, ò¿¿ñýí, áýëòãýñýí, îëáîðëîñîí áàéãàëèéí áàÿëàã, 

àøèãëàñàí òåõíèê, òîíîã òºõººðºìæ, áàãàæ õýðýãñëýë áîëîí íîöòîé 

çºð÷èë ãàðãàõ ¿åä àøèãëàñàí òýýâðèéí õýðýãñëýëèéã õóðààíà ãýæ 

çààñàí áàéäàã. 

Àí àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëèéí 16.3-ò Áàéãàëü 

îð÷íû õÿíàëòûí óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü õàìãààëàã÷ íü õóóëü 

áóñààð àãíóóðûí àìüòàí àãíàñàí, áàðüñàí ýòãýýäèéí àíãèéí çýâñýã, 

õýðýãñýë, àãíàñàí, áàðüñàí àãíóóðûí àìüòàí, òýäãýýðèéí àðüñ, ¿ñ, 

ìàõ, ýâýð, çààð, áóñàä ò¿¿õèé ýä áîëîí îëñîí îðëîãûã õóðààíà ãýæ 

çààñàí áàéäàã. 

Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèéí 27 äóãààð ç¿éëèéí 27.1-ä 

Õîâîð àìüòíû òîî òîëãîéã íü õîðîãäóóëñàí áóþó àìüäðàõ îð÷íûã 

àëäàãäóóëñàí, òýäãýýðèéí àðüñ, ¿ñ, áóñàä ò¿¿õèé ýäèéã çîõèõ 

çºâøººðºëã¿é õóäàëäñàí, ýñõ¿ë õóäàëäàí àâñàí áîë èðãýíèéã 

35000-50000 òºãðºã, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûã 150000-250000 

òºãðºãººð òóñ òóñ òîðãîæ, õóäàëäñàí, ýñõ¿ë õóäàëäàí àâñàí ò¿¿õèé 

ýäèéã õóðààí àâ÷ óëñûí îðëîãî áîëãîõ. 

Ìºí õóóëèéí 27.1.5-ä àìüòíûã ãýðýý, çºâøººðºëã¿éãýýð 

àøèãëàñàí, ýçýìøñýí èðãýíèéã 10000-50000 òºãðºã, àæ àõóéí íýãæ, 

áàéãóóëëàãûã 50000-250000 òºãðºã õ¿ðòýë òîðãîæ, àøèãëàñàí, 

ýçýìøñýí àìüòíûã òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí øèéäâýðèéí 

äàãóó áàéãàëüä íü ýðã¿¿ëýí òàâèõ áóþó çîõèõ áàéãóóëëàãàä õ¿ëýýëãýí 

ºãºõ ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéäàã. 

Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí 


ãàäààä õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëèàð Çýðëýã àìüòàí, 

óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä 

õóäàëäààëàõ òóõàé CITES-èéí êîíâåíöèéí íýãä¿ãýýð õàâñðàëòàä 

á¿ðòãýãäñýí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé 

ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àøèã îëîõ çîðèëãîîð õóäàëäàõ, õèëýýð 

íýâòð¿¿ëýõ; 

• Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí 

óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé CITES-èéí êîíâåíöèéí 

õî¸ðäóãààð õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí 

ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éë, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã CITES-èéí 

ýêñïîðòûí çºâøººðºë (ãýð÷èëãýý)-ã¿éãýýð ýêñïîðòîä ãàðãàõ, 

õèë íýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéíà. 

Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2008 îíû 

79 äóãààð òóøààëûí õàâñðàëò 

Çýðëýã àìüòàí áà óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí 

õýìæýýíä õóäàëäààëàõ òóõàé êîíâåíöè /CITES/ 

1973 îíä àíõ ãàðûã ¿ñýã çóðñàí õîòûí íýðýýð “Âàøèíãòîíû 

êîíâåíöè” êîíâåíöè íü àìüòàí óðãàìëûí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí 

óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ àæëûã çîõèöóóëäàã îëîí óëñûí 

õýìæýýíèé ýðõèéí àêò þì. Kîíâåíöè íü 1975 îíû 7-ð ñàðûí 1-íä 

õ¿÷èí òºãºëäºð áîëñîí áºãººä îäîî ýãíýýíäýý 171 óëñ îðíûã 

íýãòãýñýí äýëõèé äàõèíû êîíâåíöè áîëæýý. 

Kîíâåíöèéí õàâñðàëòàä óñòàæ ¿ã¿é áîëæ áàéãàà òºðºë ç¿éë¿¿äèéã 

äàðààõü 3 àíãèëàëä õóâààäàã. ¯¿íä: 

• Õóäàëäààíû ¿ð äàãàâðààñ óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ áóþó óñòàæ 

áîëçîøã¿é õîâîð àìüòàí óðãàìëûí ç¿éë 

• Õýäèéãýýð óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ àþóëä õàðààõàí îðîîã¿é áîëîâ÷ 

ýäãýýð ç¿éë¿¿äèéí õóäàëäààëàõ àñóóäëûã õàòóó çîõèöóóëààã¿é 

òîõèîëäîëä óñòàæ áîëçîøã¿é 

• Õóäàëäààëàõ ÿâäëûã õÿíàõàä áóñàä òàëóóäòàé õàìòàð÷ àæèëëàõ 

øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çñýí ç¿éë 

40 

33


Äîðíîä Ìîíãîë äàõü CITES ç¿éëèéí àí àìüòàä: 

Ãîëûí õàëèó 

Ñààðàë ÷îíî 

Õàð ñ¿¿ëò çýýð 

Ìàíóóë ìèé 

Öýí òîãîðóó 

Èääýã øîíõîð 

Õàð á¿ðãýä 

Õîíèí òîîäîã 

Øàð øóâóó 

Lutra lutra 

Canis lupus 

Gazelle subgutturosa 

Otocolobus manul 

Grus vipo 

Falco cherrug 

Aguila heliaca 

Otis tarda 

Budo budo 

Çýðëýã àìüòäûí í¿¿äëèéí ç¿éë¿¿äèéã õàìãààëàõ êîíâåíöè 

Çýðëýã àìüòäûí í¿¿äëèéí ç¿éë¿¿äèéã 

õàìãààëàõ êîíâåíöè /Áîííûí êîíâåíöè/ íü 

õóóðàé ãàçàð, äàëàé òýíãèñ, æèã¿¿ðòíèé àéìàã, 

òýäãýýðèéí àìüäðàõ îð÷íûã á¿õëýýð íü õàìãààëàõ 

çîðèëãîòîé þì. 2007 îíû 1-ð ñàðûí áàéäëààð 

Aôðèê, Òºâ áîëîí ªìíºä Aìåðèê, Àçè, Åâðîï, 

äàëàéí îðíóóäààñ 101 óëñ õàìðàãäààä áàéíà. 

Êîíâåíöè íü 2 õàâñðàëòòàé. 

I-ð õàâñðàëòàä õîâîðäîæ áàéãàà íü øèíæëýõ 

óõààíû áýëýí ìýäýý, áàðèìòààð áàòëàãäñàí í¿¿äëèéí àìüòäûã 

áàãòààñàí. Ýäãýýð àìüòäûí õóâüä êîíâåíöèä íýãäñýí îðíóóä äàðààõ 

àðãà õýìæýýí¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàíà. 

• Àìüäðàõ îð÷íûã íü õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ 

• Öººí õýäýí òîõèîëäëîîñ áóñàä òîõèîëäîëä àãíàõ, çàãàñ÷ëàõ, 

áàðèõ, òàìëàõ, çîðèóäààð àëàõûã õîðèãëîõ 

• Í¿¿äýëëýõ çàìûí äàãóóõ ñààä òîòãîðûã àðèëãàõ, í¿¿äýëä íîöòîé 

íºëººëºõ ¿éë àæèëëàãààã äîîä õýìæýýíä õ¿ðòýë áàãàñãàõ 

• Àìüòäûã õîâîðäóóëàõ áóñàä õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä áîëîí íóòàãøóóëñàí 

àìüòäûã õÿíàæ áàéõ. 

II-ð õàâñðàëòàä: õàìãààëàëòûí òààëàìæã¿é íºõöºëä áàéãàà áîëîí 

îëîí óëñûí õýëýëöýýð¿¿äèéí õ¿ðýýíä ÿâóóëàõ, õàìòûí àæèëëàãààíû 


çýâñãèéã àí àãíóóðûí çîðèóëàëòààð ýçýìøèõ, àøèãëàõàä áàéãàëü 

îð÷íû õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, á¿õ øàòíû óëñûí áàéöààã÷, áàéãàëü 

õàìãààëàã÷ õÿíàëò òàâèíà. 

Ñóìíû òîî òîãòîîõ òóõàé: Àí àìüòíû íººö áàÿëãèéã õàìãààëàõ, 

àí àãíàëòûã æóðàìëàõ, àíãèéí áóóíû ñóìíû èìïîðòûã õÿçãààðëàõ 

çîðèëãîîð Óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçðûí äàðãûí 2003 îíû 

153 äóãààð òóøààëààð àãíóóðûí à÷ õîëáîãäîë á¿õèé àí àìüòíûã 

àãíàõàä øààðäàãäàõ àíãèéí áóóíû ñóìíû õÿíàëòûí òîîã àí àìüòíû 

íýãæ òîëãîé òóòàìä 3 øèðõýãýýð òîîöîæ áàéõààð òîãòîîñîí 

áàéíà. Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ 

áàéãóóëëàãààñ áàòàëñàí òóõàéí æèëä àãíàõ àãíóóðûí àìüòíû òîî 

õýìæýýíèé äýýä õÿçãààðûã ¿íäýñëýí àíãèéí áóó, ñóìíû ãàäààä 

çàõèàëãà, õóâààðèëàëòûã òºëºâëºí õýðýãæ¿¿ëæ áàéõ òàëààð Àí 

àãíóóðûí òóõàé õóóëèéí 12 äóãààð ç¿éëä çààñàí áàéäàã. 

Áóóíû àëáàí òàòâàðûí òóõàé: Áóóíû àëáàí òàòâàðûí õýìæýýã 1993 

îíä Óëñûí Èõ Õóðëààð áàòëàãäñàí Áóóíû àëáàí òàòâàðûí òóõàé 

õóóëèàð òîãòîîñîí áàéäàã. Èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí 

ýçýìøèæ áàéãàà áóóíä àëáàí òàòâàð íîãäóóëíà. Ìîíãîë Óëñûí íóòàã 

äýâñãýðò Ãàëò çýâñãèéí òóõàé õóóëèéí äàãóó áóó ýçýìøèæ áàéãàà: 

• Ìîíãîë Óëñûí èðãýí 

• ªì÷èéí á¿õ òºðºëä õàìààðàãäàõ àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà 

• Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò áóó ýçýìøèæ áàéãàà ãàäààäûí àæ 

àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà, èðãýí, õàðúàëàëã¿é õ¿í áóóíû àëáàí 

òàòâàð òºëºã÷ áàéíà. 

Áóóíû àëáàí òàòâàðûí õýìæýý 

¹ Áóóíû òºðºë Æèëèéí àëáàí òàòâàð 

(òºãðºãººð) 

1 ¯ðëýí ñóìòàé áóó (øóâóóíû áóó) 4000 

2 6.4 ìì õ¿ðòýë êàëèáðûí á¿õ òºðëèéí áóó 4000 

3 6.5 áà ò¿¿íýýñ äýýø ìì-èéí êàëèáðûí á¿õ 

òºðëèéí áóó 

6000 

34 

39


Ãàëò çýâñãèéã ºì÷ëºõ: Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ãèéí õóóëüä çààñàí 

õ¿íä, îíö õ¿íä ãýìò õýðýãò, ýñõ¿ë ãàëò çýâñýã àøèãëàæ ¿éëäñýí ãýìò 

õýðýãòýý ÿë øèéòãýëã¿éä òîîöîãäîîã¿é áàéãàà áîëîí àðõàã àðõè÷èí, 

ìàíñóóðàõ äîíòîé ãýæ àëáàí ¸ñîîð òîîöîãäñîí ýòãýýäýýñ áóñàä 18 

íàñàíä õ¿ðñýí, ýðõ ç¿éí á¿ðýí ÷àäàìæòàé Ìîíãîë Óëñûí èðãýí ãàëò 

çýâñãèéã ýçýìøèõ, àøèãëàõ, ºì÷ëºõ ýðõòýé. 

Ãàëò çýâñãèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ: Ãàëò çýâñãèéã íèéòýä õóäàëäàõ 

çºâøººðëèéã ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí ¿íäñýí äýýð õóóëü ç¿éí, áàòëàí 

õàìãààëàõûí, áàéãàëü îð÷íû, ¿éëäâýð, õóäàëäààíû àñóóäàë ýðõýëñýí 

òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áîëîí öàãäàà, òàãíóóëûí áàéãóóëëàãûí 

òºëººëºã÷äººñ á¿ðäñýí òóñãàé êîìèññûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí õóóëü ç¿éí 

àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í îëãîíî. 

Ãàëò çýâñãèéã á¿ðòã¿¿ëýõ, ãýð÷èëãýý àâàõ: Ãàëò çýâñãèéã õóäàëäàí 

àâñàí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà íü õóäàëäàí àâñàí ºäðººñ 

õîéø 14 õîíîãèéí õóãàöààíä áàãòààí ººðèéí áàéíãà îðøèí ñóóãàà 

ñóì, ä¿¿ðãèéí öàãäààãèéí áàéãóóëëàãàä á¿ðòã¿¿ëíý. Ñóì, ä¿¿ðãèéí 

öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà íü ãàëò çýâñãèéã àíõ á¿ðòãýõäýý óã ãàëò 

çýâñãýýð áóóäñàí ñóìíû 2 õîíãèî, áóóäñàí ñóìíû õîøóóã ãàëò 

çýâñãèéí ìýäýýëëèéí ñàíä àâíà. Ãàëò çýâñýã ºì÷ëºã÷ íü ººð ãàçàðò 

øèëæèí áàéðøèõ áîë øèëæèæ î÷ñîí ñóì, ä¿¿ðãèéíõýý öàãäààãèéí 

áàéãóóëëàãà, àæèëòàíä 5 õîíîãèéí äîòîð á¿ðòã¿¿ëñýí áàéíà. Ãàëò 

çýâñãèéí ãýð÷èëãýýíä ãàëò çýâñýã ºì÷ëºã÷ èðãýíèé îâîã íýð, èðãýíèé 

¿íýìëýõ, ðåãèñòðèéí äóãààð, õàÿã, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí 

íýð, õàÿã, óëñûí á¿ðòãýëèéí äóãààð, ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýë, ãàëò 

çýâñãèéí òºðºë, ìàðê, äóãààð, ¿éëäâýðëýñýí îí, òóõàéí ãàëò çýâñãèéã 

ºì÷ëºõ çîðèóëàëò çýðãèéã òóñãàñàí áàéíà. Ãàëò çýâñãèéí ãýð÷èëãýý 

îëãîõ æóðàì, ãýð÷èëãýýíèé çàãâàðûã Öàãäààãèéí åðºíõèé ãàçðûí 

äàðãà áàòàëíà. 

Ãàëò çýâñãèéí òîîëëîãî: Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí ºì÷ëºëä áàéãàà 

ãàëò çýâñãèéí òîîëëîãûã æèë á¿ðèéí äºðºâä¿ãýýð óëèðàëä áàãòààí 

Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà ã¿éöýòãýõ áà òîîëëîãî ÿâóóëàõ æóðìûã 

Õóóëü ç¿é, äîòîîä õýðãèéí àñóóäàë ýðõýëñýí Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í 

áàòàëíà. 


¿ð ä¿íä õàìãààëàëò íü ýðñ ñàéæðàõ í¿¿äëèéí àìüòàä, ýñâýë 

òýäãýýðèéí á¿ëã¿¿äèéã îðóóëñàí. Ìàíàé îðíîîñ CMS-ä á¿ðòãýãäñýí 

àìüòäûã äîîðõ æàãñààëòààð õàðóóëàâ. 

Öàãààí çýýð /Procapra gutturosa/, Õàð ñ¿¿ëò çýýð /Gazella 

subgutturosa/, Öýí òîãîðóó /Grus vipio/, Öàãààí òîãîðóó /Grus 

leucogeranus/, Õàð òîãîðóó /Grus monacha/, Õîøóó ãàëóó /Anser 

cygnoides/, Áàéíàëèéí íóãàñ /Anas formosa/, Óñíû íºìðºã /Haliaeetus 

leucoryphus/ 

Á¿ñ Íóòãèéí Óëààí Æàãñààëò 

Äýëõèéí áàéãàëü õàìãààëàõ õîëáîî /IUCN/ íü Ìîíãîë Óëñûí 

ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóä áîëîí Îëîí Óëñûí áàéãàëü 

õàìãààëàõ áàéãóóëëàãóóäòàé õàìòðàí Ìîíãîë îðíû çàãàñ áîëîí 

õºõòºí àìüòäûí òàðõàö, ºíººãèéí íºõöºë áàéäàë, õóóëü òîãòîîìæ 

áîëîí õîðîãäëûí øàëòãààí çýðãèéã òîãòîîí çàðèì ç¿éëèéí õóâüä 

äýëõèéí õýìæýýíä ¿íýëýí õàìãààëëûí çýðýãò òóñãàñàí. ¯¿íä õýä 

õýäýí øàëãóóð áàéõ áà õîâîðäëûí çýðãèéí íýð òîìú¸îíä /àíõààðàëä 

ºðòººã¿é, õîâîðäîæ áîëçîøã¿é, ýìçýã, óñòàæ áîëçîøã¿é, óñòàæ 

áàéãàà, áàéãàëü äýýð óñòñàí áà óñòñàí/ ç¿éëèéã çýðýãëýõäýý òîî 

õýìæýýíèé áîñãî ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàñàí. 

Ç¿¿í á¿ñ äýõ õàìãèéí èõ àíõààðàë òàòäàã çàðèì çàãàñ õºõòíèé 

óëààí æàãñààëò: 

Õºõòºí: 

Çýðýãëýë /IUCN/ 

Ç¿éë 

Óñòàæ áîëçîøã¿é 

Ìîíãîë òàðâàãà /Marmota sibirica/ 

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Ñààðàë ÷îíî /Canis lupus / 

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Øàð ¿íýã /Vulpes vulpes/ 

Õîâîðäîæ áîëçîøã¿é Õÿðñ ¿íýã /Vulpes corsac/ 

Óñòàæ áàéãàà 

Õàëèóí áóãà /Cervus elaphus/ 

Ýìçýã 

Õàð ñ¿¿ëò çýýð /Gazelle subgutturosa/ 

Ýìçýã 

Öàãààí çýýð /Procapra gutturosa/ 

Ýìçýã 

Øèâýð õàíäãàé /Alces alces/ 

Ãàëò çýâñãèéí ýçýìøèëò, àøèãëàëòàä òàâèõ õÿíàëò: Ãàëò çýâñãèéí 

òóõàé õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëò, ò¿¿íèé ýçýìøèëò, àøèãëàëòàä 

òºâ, îðîí íóòãèéí Öàãäààãèéí áàéãóóëëàãà õÿíàëò òàâèõ áà ãàëò 

38 

35


ÕÓÓËÜ ÒÎÃÒÎÎÌÆÎÎÐ ÕÎÐÈÃËÎÑÎÍ ÀÍÒÀÉ 

ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÇÀÐÈÌ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÒÓÕÀÉ 

Çàð ñóðòàë÷èëãààíû òóõàé õóóëèàð õîðèãëîñîí ç¿éë 

• Íýí õîâîð, õîâîð àìüòíû æàãñààëòàä îðñîí àìüòàí áîëîí áóãûí 

öóñàí ýâýð, ÷èâ çàñàà, ñîãîîíû ñ¿¿ë, ñàâ, õ¿äðèéí çààð, áààâãàéí 

äîíüä çýðýã ýä ýðõòíèéã áýëòãýõ, õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ òóõàé 

çàð ñóðòàë÷èëãààã ÿâóóëàõ; 

• Çàñãèéí ãàçàð áîëîí Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàìíû 

øèéäâýðýýð òîäîðõîé õóãàöààíä àãíàõ, áàðèõ, áýëòãýõèéã 

õîðèãëîñîí àí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ýä ýðõòýí, ò¿¿õèé 

ýäèéí ç¿éëèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ çàð ñóðòàë÷èëãàà 

ÿâóóëàõ; 

• Ìîíãîë Óëñûí õóóëü òîãòîîìæèéã çºð÷èõ ¿éëäýë, ¿éë 

àæèëëàãààíä õ¿ðãýæ áîëîõ çàð ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõûã òóñ òóñ 

õîðèãëîñîí áàéíà. 

“Çàðèì àí àìüòíûã õàìãààëàõ òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” 

Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí 2001 îíû 68 äóãààð òóøààëààð Òóë çàãàñûã 

çàõ çýýëèéí áîëîí õóäàëäàà, íèéòèéí õîîëíû ãàçàð, öýã ñàëáàðóóäàä 

õóäàëäààëàõ; 

Ãàëò çýâñãèéí òóõàé õóóëèàð õîðèãëîñîí ç¿éë 

• Íèéñëýëä áàéðëàõ Ãàëò çýâñýã íèéòýä õóäàëäàõ “Èõ àâ” òºâººñ 

áóñàä ãàçàðò ãàëò çýâñýã (àíãèéí áóó, ñóì) õóäàëäààëàõ; 

• Èðãýí, õóóëèéí ýòãýýä áàéëäààíû çîðèóëàëòòàé ãàëò çýâñýã 

ºì÷ëºõ; 

• Äèïëîìàò áîëîí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàä àæèëëàæ áàéãààãààñ 

áóñàä ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàëàëã¿é õ¿í Ìîíãîë Óëñûí íóòàã 

äýâñãýðò ãàëò çýâñýã ºì÷ëºõ; 

• Ãàëò çýâñãèéí õýâ çàãâàðûã ººð÷ëºõ, ¿éëäâýðèéí áóñ àðãààð 

õèéæ áýëòãýõ, èéì ãàëò çýâñãèéã ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ, àøèãëàõ; 

• Õîò, ñóóðèí ãàçàðò íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëýëýýð ãàëò çýâñýã 

àâ÷ ÿâàõûã òóñ òóñ õîðèãëîíî. 

36 


Áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð õîðèãëîñîí ç¿éë 

• Àìüòíû àéìãèéí òóõàé õóóëèàð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèéõýýñ 

áóñàä çîðèóëàëòààð íýí õîâîð àìüòàí, òýäãýýðèéí àðüñ ¿ñ, ýâýð, 

ÿñ áîëîí áóñàä ò¿¿õèé ýäèéí ç¿éëèéã õóäàëäàõ, õóäàëäàõ àâàõ; 

• Õîâîðäñîí àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ýä ç¿éëèéí ãàäààä 

õóäàëäààã çîõèöóóëàõ òóõàé õóóëèàð Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí 

àéìãèéí õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä õóäàëäààëàõ 

òóõàé CITES-èéí êîíâåíöèéí íýãä¿ãýýð õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí 

àìüòàí, óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã 

àøèã îëîõ çîðèëãîîð õóäàëäàõ, õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ; 

• Çýðëýã àìüòàí, óðãàìëûí àéìãèéí 

õîâîðäñîí ç¿éëèéã îëîí óëñûí õýìæýýíä 

õóäàëäààëàõ òóõàé CITES-èéí êîíâåíöèéí 

õî¸ðäóãààð õàâñðàëòàä á¿ðòãýãäñýí àìüòàí, 

óðãàìàë, òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé 

ýäèéí ç¿éë, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã CITES-èéí 

ýêñïîðòûí çºâøººðºë (ãýð÷èëãýý)-ã¿éãýýð 

ýêñïîðòîä ãàðãàõ, õèë íýâòð¿¿ëýõèéã 

õîðèãëîíî ãýæ òóñ òóñ çààñàí áàéíà. 

• “Çàðèì õîâîð àí àìüòíûã õàìãààëàõ 

òàëààð àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé” Áàéãàëü 

îð÷íû ñàéäûí 1998 îíû 07 äóãààð òóøààëààð Ìîíãîë îðîíä 

èðæ çîõèõ æóðìûí äàãóó òóñãàé òºëáºðòýéãýýð àãíàñíààñ áóñàä 

óãàëç, òýõ, áóãûí äàãçíû ÿñòàé ýâðèéã ãàäààäûí èðãýäýä ºã÷ 

òýäíèé íýðýýð õèë íýâòð¿¿ëýõ, Ìîíãîë óëñûí Óëààí íîìîíä 

îðñîí Õàíäãàéí ÿñàí ýâðèéã áýëòãýõ, ãàäààä óëñàä ãàðãàõûã òóñ 

òóñ õîðèãëîñîí áàéíà. 

ÃÀËÒ ÇÝÂÑÝÃ ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ? 

ÓÈÕ-ààð 2001 îíä áàòëàãäñàí Ãàëò çýâñãèéí òóõàé õóóëüä 

çààñíààð -èéã ãàëò 

çýâñýã ãýíý. Áàéëäààíû çîðèóëàëòòàé ãàëò çýâñýã ãýäýãò çýâñýãò 

õ¿÷èí, áóñàä öýðýã, öàãäàà, òàãíóóë, õîðèõ áàéãóóëëàãàä õóóëèàð 

òîãòîîãäñîí ÷èã ¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àøèãëàãäàæ áàéãàà 

ãàëò çýâñýã (á¿õ òºðëèéí áóó) õàìààðíà. 

37

An agnuuriin tuhai huuli.indd - RarePlanet

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?