otwórz
otwórz
otwórz
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
TECHNIKI TERAPII BEHAWIORALNEJ<br />
W PRACY DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZEJ<br />
Materiał szkoleniowy<br />
dla Świetlicowego Zespołu Samokształceniowego<br />
Dagmara Oleksy<br />
Na czym polega terapia behawioralna?<br />
Psychologia behawioralna zajmuje się tym, co można naocznie stwierdzić i empirycznie potwierdzić lub odrzucić<br />
– czyli prawidłowościami zachowania ludzi i zwierząt (ang. behaviour – zachowanie).<br />
Według behawiorystów głównym zadaniem wszystkich żywych organizmów jest uczenie się przystosowywania do<br />
aktualnego środowiska. Zachowanie jest zatem zdeterminowane nie przez wewnętrzne popędy, jak uważają<br />
psychoanalitycy, lecz przez historię uczenia się danej jednostki i jej obecne środowisko.<br />
Celem terapii behawioralnej jest oduczenie zachowań niekorzystnych i nauczenie nowych, efektywnych<br />
sposobów radzenia sobie z wymaganiami otaczającego świata.<br />
Ten rodzaj terapii sprawdza się przede wszystkim w leczeniu obezwładniającego lęku, nieśmiałości (czyli lęku<br />
społecznego), specyficznych fobii, a także różnego rodzaju zaburzeń zachowania i ADHD. Jest bardzo skuteczny w<br />
zwiększaniu możliwości samodzielnego uczestnictwa w życiu społecznym osób upośledzonych umysłowo, autystycznych<br />
i schizofrenicznych. Terapia behawioralna pomaga również w radzeniu sobie z problemami związanymi z zachowaniem<br />
tzw. trudnych uczniów. Skuteczność terapii behawioralnej oceniana jest dość wysoko na 75%-90%.<br />
Prawa uczenia się<br />
Psychologia behawioralna wskazuje cztery możliwe sposoby (prawa) uczenia się przez każdą jednostkę:<br />
1. warunkowanie klasyczne,<br />
2. warunkowanie sprawcze (instrumentalne),<br />
3. modelowanie (uczenie się przez obserwację),<br />
4. uczenie się poznawcze.<br />
Warunkowanie klasyczne najlepiej obrazuje słynny eksperyment Pawłowa. Efektem warunkowania klasycznego<br />
jest wytworzenie odruchu warunkowego. Powstaje on, jeśli bodziec bezwarunkowy poprzedzimy wielokrotnie dowolnym<br />
bodźcem neutralnym. Po jakimś czasie jednostka będzie reagować już na sam bodziec neutralny tak, jak na bodziec<br />
bezwarunkowy.<br />
Jeśli bodziec bezwarunkowy jest bodźcem negatywnym wywołującym strach, to połączenie go z bodźcem neutralnym<br />
prowadzi do wytworzenia warunkowej reakcji pochodnej od strachu, czyli lęku. Wachlarz bodźców, które mogą<br />
wywoływać uwarunkowany lęk, jest niemal nieograniczony.<br />
Raz wytworzony odruch warunkowy może służyć za podstawę do wytwarzania następnych odruchów warunkowych. Jest<br />
to bardziej złożony proces uczenia się nazywany warunkowaniem wyższego rzędu. Może on również samoczynnie<br />
ulegać rozszerzeniu na bodźce czy sytuacje podobne do bodźca warunkowego (zjawisko generalizacji).<br />
Jeśli bodziec warunkowy wielokrotnie wystąpi bez bodźca bezwarunkowego, dochodzi w końcu do zaniku wyuczonej<br />
reakcji, czyli jej wygaszenia. W przypadku reakcji lękowych jest to jednak proces długi i trudny.<br />
Warunkowanie sprawcze (instrumentalne) to nauka pewnej reakcji sprawczej poprzez stosowanie<br />
odpowiedniego wzmocnienia (nagrody). Określone zachowanie staje się wówczas instrumentem-narzędziem<br />
pozwalającym coś uzyskać. Rolę wzmocnienia (nagrody) mogą pełnić różne czynniki. Szczególnym rodzajem<br />
wzmocnienia jest ucieczka lub uniknięcie nieprzyjemnych konsekwencji zachowania (tzw. wzmocnienie negatywne).<br />
Innym rodzajem konsekwencji zachowania jest kara, zmniejszająca prawdopodobieństwo wystąpienia zachowania w<br />
przyszłości. Funkcję kary, podobnie jak wzmocnienia, mogą pełnić różne czynniki. Kara może ponadto wywoływać w<br />
drodze warunkowania klasycznego warunkową reakcję lękową na osobę, która karę wymierza. W drodze generalizacji lęk<br />
ten może rozszerzyć się z osoby na całą sytuację lub miejsce.<br />
Kolejnym rodzajem konsekwencji zachowania jest pomijanie – brak pozytywnych konsekwencji, które wystąpiłyby w<br />
przypadku powstrzymania się od danego zachowania (np. jeśli dziecko lękowe otrzymuje dużo troski i uwagi w<br />
sytuacjach, gdy okazuje lęk, a jest ignorowane wtedy, gdy próbuje odważnie podjąć jakieś trudne zadanie, to zachowanie<br />
"nielękowe" będzie pomijane, czyli w przyszłości wystąpi rzadziej).<br />
W przypadku warunkowania instrumentalnego bardzo ważny jest rozkład wzmocnień, czyli częstość, z jaką dane<br />
zachowanie jest nagradzane. Może to być:<br />
• rozkład ciągły – wzmacniamy każdą reakcję; w ten sposób najszybciej dochodzi do wyuczenia nawyku, który<br />
jednak szybko zanika w momencie, gdy zachowanie przestanie być nagradzane;<br />
• rozkład o stałych odstępach czasowych – nagradzana jest pierwsza poprawnie wykonana reakcja po upływie<br />
wyznaczonego czasu od poprzedniego wzmocnienia (np. co miesiąc);<br />
• rozkład o zmiennych odstępach czasowych – nagradzamy nieregularnie, w odstępach niemożliwych do<br />
przewidzenia;<br />
• rozkład o stałych proporcjach – wzmacniana jest np. co druga, co czwarta, co dziesiąta reakcja;<br />
• rozkład o zmiennych proporcjach – nagrody pojawiają się po różnej, niemożliwej do przewidzenia liczbie<br />
wykonanych reakcji.
Badania wykazały, że uczenie się następuje najszybciej przy stałym rozkładzie wzmocnień, najwolniej – w rozkładzie o<br />
zmiennych odstępach czasowych i zmiennych proporcjach, ale nawyki ukształtowane w ten sposób są niezwykle trwałe i<br />
nawet jeśli zaprzestaniemy wzmacniania, zanikną dopiero po bardzo długim czasie.<br />
Wygaszanie, czyli zanikanie reakcji wyuczonej poprzez warunkowanie instrumentalne, następuje w wyniku karania tej<br />
reakcji lub ustania podtrzymujących ją wzmocnień (pomijanie). Wygaszanie reakcji niepożądanych jest przyspieszane<br />
przez jednoczesne wzmacnianie innych, korzystnych dla jednostki reakcji. Jeśli chcemy szybciej oduczyć dziecko<br />
jakiegoś niewłaściwego zachowania, po którym osiągało ono pozytywne konsekwencje, należy nie tylko zadbać o to, by<br />
ta nagroda nie występowała już w wyniku niewłaściwego zachowania, lecz zacząć jednocześnie wzmacniać<br />
konstruktywne działania, które do tej pory nie były nagradzane.<br />
Modelowanie (uczenie się przez obserwację) polega na uczeniu się poprzez naśladowanie zachowania innych<br />
osób. Bezpośrednio nie jesteśmy nagradzani, ale naśladując modela, który tę nagrodę otrzymał, zwiększamy naszą<br />
szansę na otrzymanie nagrody (wzmocnienie zastępcze).<br />
Skutkiem naśladownictwa i modelowania jest nabycie nowego wzorca zachowania bądź też zahamowanie lub<br />
rozhamowanie określonego zachowania na skutek wzmocnienia lub kary, które otrzymuje model. Uczenie się lęku przez<br />
modelowanie zachodzi, gdy osoba obserwuje zachowania, które wzbudzają lęk u modela. W im bliższym związku<br />
emocjonalnym pozostaje naśladujący z modelem, tym większe prawdopodobieństwo przejęcia zachowań modela.<br />
Uczenie się poznawcze opiera się na poczuciu własnej skuteczności, czyli przekonaniu i wierze w umiejętność<br />
skutecznej realizacji własnych zamiarów.<br />
Poczucie skuteczności czerpiemy z czterech źródeł:<br />
1. doświadczenia w nabywaniu nowych umiejętności i pokonywaniu przeszkód w drodze do sukcesu,<br />
2. doświadczenia zastępcze podobnych do nas osób (modeli) odnoszących sukcesy i kompetentnych,<br />
3. zachęta i perswazja innych,<br />
4. ocena własnego stanu fizjologicznego (spokój i odprężenie sprzyja odnoszeniu sukcesów).<br />
Osoba o wysokim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako możliwość uczenia się na błędach, natomiast<br />
osoba o niskim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako katastrofę i zaczyna odczuwać lęk przed podobną<br />
sytuacją w przyszłości.<br />
Najskuteczniejszą metodą modyfikacji przekonań powodujących lęk o własnej nieskuteczności jest stworzenie danej<br />
osobie okazji do odniesienia rzeczywistego sukcesu w sytuacji, której się ona obawia.<br />
Metody terapii opartej na prawach uczenia się<br />
Modyfikacja zachowania w terapii behawioralnej polega zwykle na zastosowaniu procedur warunkowania<br />
sprawczego. Nacisk kładzie się w tym wypadku na obserwowanie zachowania i odpowiednie stosowanie wzmocnień.<br />
Behawioryści mocno podkreślają, że zachowania anormalne kształtują się w taki sam sposób jak zachowania normalne,<br />
czyli za pośrednictwem procesu uczenia się. Dana jednostka próbując poradzić sobie z jakimś wymogiem środowiska<br />
musiała otrzymać "anormalne" wzmocnienie, które spowodowało utrwalenie niewłaściwego, "anormalnego" zachowania.<br />
Działanie korekcyjne terapii behawioralnych jest skierowane na modyfikację zachowania, a nie czegoś "wewnątrz" danej<br />
jednostki.<br />
Formy terapii behawioralnej mające na celu eliminację niepożądanych zachowań:<br />
1. wygaszanie,<br />
2. odwrażliwianie (desensytyzacja),<br />
3. terapia implozyjna,<br />
4. wzmocnienie pozytywne,<br />
5. terapie awersyjne,<br />
6. naśladowanie modeli,<br />
7. trening asertywności,<br />
8. ekonomia żetonowa.<br />
Wygaszanie to zaprzestanie wzmacniania zachowań niepożądanych. Wiele takich zachowań jest bowiem<br />
wzmacnianych nieświadomie. Wzmocnieniem dla dziecka przeszkadzającego podczas lekcji będzie np. zwracanie mu<br />
uwagi. Zignorowanie zachowania niewłaściwego może w wielu przypadkach doprowadzić do wygaszenia tego<br />
zachowania. Są przypadki, w których taktyka nieinterwencji jest naprawdę skuteczna. Wygaszanie niepożądanego<br />
zachowania stosuje się zwykle łącznie z pozytywnym wzmacnianiem reakcji uważanych za bardziej przystosowawcze,<br />
czyli ignorujemy złe zachowanie, ale zwracamy szczególną uwagę na zachowanie pozytywne pojawiające się w tych<br />
samych okolicznościach (chwalimy, nagradzamy).<br />
Odwrażliwianie (desensytyzacja) stosowane jest przede wszystkim w leczeniu różnego rodzaju lęków i fobii.<br />
Terapia ta zaczyna się od zidentyfikowania bodźców, które wzbudzają lęk w pacjencie, i ułożeniu ich w hierarchię od<br />
najsłabszych do najsilniejszych. Następnie pacjent uczy się osiągania coraz głębszego odprężenia mięśni. Gdy jest już w<br />
pełni odprężony, ma sobie wyobrazić najsłabszy bodziec lękowy z listy. Jeśli wystąpią reakcje lękowe, pacjent przerywa<br />
wyobrażanie sobie i znów koncentruje się na odprężeniu. Kiedy pacjent jest w stanie wyobrazić sobie najsłabszy bodziec<br />
bez lęku, przechodzi się do następnego i tak kolejno aż do bodźca najbardziej lękotwórczego.<br />
Terapia implozyjna polega na wzbudzeniu w pacjencie możliwie najsilniejszego lęku. Zwolennicy tej formy terapii<br />
są przekonani, że aby najskuteczniej wygasić irracjonalny strach, pacjent musi doświadczyć silnej reakcji lękowej nie<br />
odnosząc przy tym żadnej szkody. Terapeuta opisuje skrajnie przerażającą sytuację związaną z lękami pacjenta i
nakłania go, aby wyobraził sobie, że znajduje się w tej sytuacji, doświadczając jej wszystkimi zmysłami tak intensywnie,<br />
jak to tylko możliwe. Zakłada się, że wyobrażenie takie powoduje eksplozję panicznego strachu. Ponieważ jest to<br />
eksplozja wewnętrzna nosi nazwę implozji, stąd terapia implozyjna. Gdy zachodzi to wielokrotnie i nie dzieje się nic złego,<br />
wówczas bodziec ten traci swą zdolność wzbudzania lęku. Gdy lęk przestaje występować, wówczas zachowanie<br />
neurotyczne, stosowane w celu uniknięcia go, znika.<br />
Wzmocnienie pozytywne – w życiu codziennym stosujemy technikę wzmacniania za każdym razem, gdy<br />
nagradzamy lub chwalimy kogoś.<br />
Zasady:<br />
• Jako wzmocnienie trzeba wybierać takie czynności lub rzeczy, do których dziecko ma ograniczony dostęp, nie<br />
korzysta z nich swobodnie na codzień i "dawkować" je tak, aby nie nastąpił przesyt; powinniśmy też zadbać o to,<br />
aby to wzmocnienie nie było możliwe do uzyskania w żaden inny sposób;<br />
• Nie można wzmacniać czegoś, co dziecko już opanowało i robi bez trudu; chwalmy i nagradzajmy postępy w tych<br />
sferach, w których dziecko ma trudności, nie nagradzając w sposób przesadny spontanicznych pozytywnych<br />
zachowań dziecka – możemy w ten sposób wprawić je w konsternację, a nawet pozbawić wewnętrznej<br />
motywacji;<br />
• Z upływem czasu i nabieraniem umiejętności należy stosować coraz słabsze wzmocnienia i coraz rzadziej<br />
(rozkład wzmocnień o zmiennych proporcjach lub zmiennych odstępach w czasie).<br />
Terapie awersyjne służą eliminacji zachowań niepożądanych poprzez skojarzenie ich z negatywną<br />
konsekwencją (karą). Niestety, minusem tej formy terapii jest to, iż prowadzi ona nie tyle do trwałego oduczenia się<br />
negatywnych zachowań, ile do ich zahamowania na czas obecności bodźca awersyjnego. Gdy wycofuje się przykre<br />
konsekwencje, obserwuje się dość szybki nawrót zaburzeń u większości pacjentów. Dlatego też każda kara, również<br />
lekka, jak np. skarcenie słowne, powinna być wykorzystywana bardzo rzadko, wyłącznie w ostateczności i zawsze ze<br />
wskazaniem zachowania właściwego, w wyniku którego można będzie uzyskać wzmocnienie. Badania wykazują, iż kara<br />
bez wzmacniania alternatywnych zachowań jest nieskutecznym środkiem i terapeutycznym, i wychowawczym. Lepszym<br />
sposobem na eliminację niepożądanych zachowań jest wygaszanie zachowań (porzez ignorowanie ich lub odbieranie<br />
korzyści dotychczas z nich wynikających) lub wzmacnianie działań alternatywnych.<br />
Problemy związane z karaniem:<br />
• Karanie może doprowadzić do ogólnego zahamowania wszystkich zachowań, zarówno złych, jak i dobrych;<br />
• Kara może powodować u karanego negatywne i długotrwałe reakcje emocjonalne – agresywne lub lękowe –<br />
rozciągające się na całą sytuację i wszystkie osoby biorące w niej udział;<br />
• Skutek kary bywa krótkotrwały i występujący tylko w obecności karzącego;<br />
• Kary dostarczają niewiele informacji na temat tego, jak należy postępować;<br />
• Działanie, które ma być karą, może okazać się wzmocnieniem, ponieważ oznacza zainteresowanie.<br />
Zasady:<br />
• Kara powinna nastąpić bezpośrednio po niepożądanym zachowaniu;<br />
• musi być najsurowsza z możliwych w danym wypadku; stosowanie początkowo łagodnych kar, a następnie ich<br />
nasilanie sprawia, że osoba staje się mniej wrażliwa na ich działanie;<br />
• musi być stosowana konsekwentnie – konieczna jest stuprocentowa zależność między zachowaniem a karą; kara<br />
dawana od czasu do czasu staje się nieskuteczna;<br />
• Kara jest skuteczniejsza, jeśli karanemu da się możliwość alternatywnych rekacji, które prowadzą do wzmocnień<br />
pozytywnych; należy zawsze wskazać sposób właściwego zachowania i nagrodzić je, gdy tylko wystąpi.<br />
Naśladowanie modeli – samo pozytywne wzmacnianie może być zupełnie zadowalające w przypadku<br />
zachowania, które już co pewien czas występuje, lecz bywa długą i żmudną techniką, gdy trzeba kogoś nauczyć nowych<br />
zachowań. Osoba ucząca się może łatwiej przyswoić sobie nowe reakcje, zwłaszcza złożone, jeśli ma sposobność<br />
obserwować i naśladować pewien model. Naśladowanie jest stosowane często w połączeniu z pozytywnym<br />
wzmacnianiem.<br />
Trening asertywności – jego celem jest wygaszenie lęku społecznego poprzez nauczenie pacjenta zachowań<br />
niezbędnych w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach społecznych.<br />
Ekonomia żetonowa – technikę tę można uznać za specjalny przypadek pozytywnego wzmacniania.<br />
Zachowania pożądane są nagradzane żetonami, niepożądane natomiast prowadzą do utraty odpowiedniej ilości<br />
wcześniej uzyskanych żetonów. Prowadzanie ekonomii żetonowej wymaga ustalenia na wstępie kontraktu z pacjentem<br />
tak, by dokładnie wiedział, co jest celem leczenia i jakie są jego zasady. Krytycy tej techniki wzmacniania wzdrygaja się<br />
na myśl o wprowadzeniu systemu opartego na motywie zysku, utrzymując, że wprowadziłoby to do nauki szkolnej<br />
"mentalność handlową", przy której wysiłek podejmuje się jedynie dla uzyskania nagórd zewnętrznych. Trudno odmówić<br />
temu zarzutowi częściowej słuszności, dlatego osoba kierująca programem powinna stopniowo wycofywać nagradzanie<br />
od chwili pojawienia się pierwszych wyraźnie obserwowalnych zmian na korzyść w zachowaniu, zastępując je<br />
wzmocnieniami społecznymi, np. słownymi pochwałami.