SUKCES W BRANżY BUDOWLANEj - EUROSTYL Nowe Spojrzenie

Sztuka
Jan Lebenstein
Jan Lebenstein:
K
jedność miłości i śmierci
tekst: jarosław górski
Twórczość Jana Lebensteina to znakomita i niezwykle oryginalna synteza awangardowych
poszukiwań formalnych i klasycyzującego przywiązania do archaicznych mitów i wyobrażeń
Konsekwentne poszukiwanie języka
Jan Lebenstein (1930-1999) to malarz, którego styl jest rozpoznawalny
na pierwszy rzut oka. Już w pracach bardzo młodego artysty z połowy lat
50. można dostrzec początki konsekwentnie później realizowanego artystycznego
projektu, tworzenia własnego języka. W 1959 roku Lebenstein
został uhonorowany Grand Prix na I Biennale Młodych w Paryżu (nagrodę
wręczał ówczesny minister kultury Francji, pisarz i wybitny znawca sztuk
plastycznych Andre Malraux) za swój cykl Figur osiowych – obrazów
przedstawiających postaci ludzkie zredukowane do zgrubnego zarysu,
podzielone wyraźną osią na dwie podobne, choć niekoniecznie równe
części, przywołujące natychmiast skojarzenie z najbardziej archaicznymi
i prymitywnymi wyobrażeniami ludzi i bóstw, z paleolitycznymi idolami i totemami.
Prace te, paradoksalnie, nawiązywały także do chrześcijańskiej
Jan Lebenstein, Figura osiowa 171, 1962, obrazy ze zbiorów
Splot miłości i śmierci
Skądkolwiek trofea wzięły się na ścianie, w zestawieniu z hipererotyczną,
witalną, groźną i dominującą postacią kobiecą wydają się tym bardziej
martwe, pozbawione życia i wyrazu. I tym mocniej przemawiają przewyobraźni,
z jednej strony budząc asocjacje z krzyżem i rozpiętą na nim
postacią, z drugiej zaś – dzieląc przestrzeń na wyraźnie skonfliktowane
ze sobą obszary, jakby po manichejsku ścierały się tam ze sobą siły dobra
i zła. Nagroda wzbudziła ogromne zainteresowanie młodym artystą mediów,
kolekcjonerów i galerii, otrzymał propozycje wystaw i stypendiów.
Sukces skłonił malarza do pozostania we Francji, co niestety w tamtych
czasach wiązało się z tym, że w Polsce natychmiast został on objęty zmową
milczenia (do czego przyczyniło się to, że Lebenstein podjął współpracę
ze środowiskami emigracji politycznej, m.in. z Instytutem Literackim
i „Kulturą” Jerzego Giedroycia). Dla Lebensteina pozostanie na Zachodzie
nie oznaczało, jak dla wielu jego kolegów, dyskontowania powodzenia
i wypowiadania się wciąż w tym języku, który przyniósł mu powodzenie
i uznanie, ale było początkiem dalszych poszukiwań. Poszukiwań,
dodajmy, bardzo owocnych artystycznie, choć często idących w poprzek
oczekiwań międzynarodowej publiczności i krytyków.
Trofea – archetypy i groteska
Spójrzmy na bardzo charakterystyczny dla nieco późniejszej niż Figury
osiowe twórczości malarza obraz zatytułowany Trofea, znakomity przykład
dojrzałego stylu artysty. To płótno z 1967 roku, solidne (2×1 m.), utrzymane
w ulubionych przez Lebensteina, ziemistych tonach. Nad tematem
i ujęciem malarz myślał i pracował z pewnością bardzo intensywnie,
o czym świadczy obecność w spuściźnie po artyście licznych szkiców, ale
także rysunków i grafik ukazujących różne wersje kompozycji. Widzimy
tu postać kobiecą, której wyuzdana nagość jest tak jak u modelek porno
podkreślona przez buty na wysokich obcasach, wychylającą się może
przez okno, może przez barierkę balkonu, opartą w geście po tysiąckroć
obśmianym przez opisy znudzonych gospodyń domowych całymi dniami
wyglądających tęsknie na podwórze i równie tęsknie i zachęcająco
wypinających w kierunku nieistniejącego kochanka solidne pośladki. Ale
pośladki tej właśnie postaci wypięte są w nienaturalnym, przesadnym,
wręcz groteskowym zgięciu. Są nie tylko solidne, ale potężne. Od razu
przywodzą na myśl neolityczne figurki Wielkiej Bogini, matki karmicielki
i jednocześnie kusicielki władającej matriarchalnym światem. Bogini
Lebensteina jest jednak nie tylko witalna. Jej postawa czyni ją bowiem
zupełnie nieludzką, jakby ptasią, być może jest to harpia lub syrena wabiąca
mężczyzn swoim kobiecym wdziękiem i obietnicą nadzwyczajnych
erotycznych rozkoszy po to, żeby ich potem pożreć, zadając najstraszliwsze
męczarnie. Groźnego, a jednocześnie wzniosłego wyrazu dodają tej
postaci promienie otaczające głowę na kształt aureoli. Palce widocznej
dłoni zdają się poruszać i wić jakby węże, co znów przywodzi skojarzenia
ze zdradliwymi mitycznymi, żeńskimi potworami.
Z boku postaci tej przyglądają się zadziwiające głowy. Jest jedna ptasia,
jest słoniowa, ludzko-małpia i świńsko-bycza. Przypominają one ilustracje
ze średniowiecznych i wczesnonowożytnych bestiariów (które nota bene
Lebenstein uważnie badał, doszukując się w wyobrażonych tam rzeczywistych
i fantastycznych zwierzętach i stworach emanacji odwiecznych
ludzkich lęków). Uważny odbiorca dostrzeże także ich podobieństwo do
istot zapełniających dziwne światy wykreowane przez Hieronima Boscha.
Takie głowy często są tam przytwierdzone do ludzkich korpusów, wskazują
na niemożność ucieczki człowieka od zwierzęcej, podłej natury, na bezbronność
istoty ludzkiej wobec własnych żądz i instynktów. Ale jaki jest
status tych głów na obrazie Lebensteina? Czy są one tytułowymi trofeami,
które ta przerażająca kobieca postać powiesiła na ścianie, żeby napawać
się swoimi erotycznymi zwycięstwami? Czy ona ma zwyczaj dekapitowania
swoich kochanków? A może wnęki w bocznej ścianie to po prostu
okienka, przez które te dziwaczne, pokraczne bestie podglądają kobiecą
postać? A może jest i tak, i tak: skoro oni przygnani tutaj erotycznym instynktem
tylko ją zobaczyli, tylko wychylili głowy w jej kierunku, już przepadli,
już w rzeczy samej stracili głowy, zamienili się w martwe, wypchane
trofea pozbawione możliwości decydowania o swoich poczynaniach, stali
się makabryczną dekoracją siedziby kobiecego potwora.
słaniem Lebensteina. Erotyzmu i śmierci nie da się od siebie oddzielić,
są one splecione ze sobą na zawsze, a każdy akt miłosny, mimo swojej
mocy kreacyjnej, jest jednocześnie aktem umierania. Archaiczność przedstawionych
tu wyobrażeń i przywołanych skojarzeń (co jeszcze potęguje
kolorystyka obrazu przywodząca na myśl rysunek, który przez wiele lat
czy nawet stuleci przeleżał w ziemi czekając na odkrywcę) tym bardziej
podkreśla jego uniwersalną, niezależną od czasu i miejsca wymowę. Miłość
i śmierć zawsze i wszędzie są siostrami, życie jest czasem, w którym
się umiera, a najintensywniejsze umieranie jest jednocześnie najbardziej
intensywnym, przynoszącym najwięcej rozkoszy życiem.
•
Jan Lebenstein, Figura osiowa 111, 1961
20 21