treść segregatora do pobrania (2 MB) - Krajowe Centrum ds. AIDS

Fakty na temat HIV i AIDS 

dla pielęgniarek i położnych 

HIV i AIDS – zakażenie 

Pandemia HIV i AIDS na świecie 

Stała opieka 

Opieka nad dorosłymi z chorobami towarzyszącymi HIV 

Opieka nad dziećmi zakażonymi i dotkniętymi problemem HIV 

HIV i AIDS – strach, piętno i izolacja 

Poradnictwo dotyczące HIV i AIDS 

Opieka paliatywna i terminalna w HIV 

Nauczanie i uczenie się o zakażeniu wirusem HIV i AIDS 

Kobiety i ich dzieci a zakażenie HIV 

Miejsce pracy i podstawowe środki ostrożności związane z narażeniem 

na zakażenie wirusem HIV 

Działania prewencyjne w zakażeniach HIV 

Gruźlica 

World Health organization 

geneva, switzerland

Tytuł oryginału Fact Sheets on HIV/AIDS for nurses and midwives 

Copyright © 2000 World Health Organization 

Copyright © for the Polish Edition by 

Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) 

Tłumaczenie: lek. med. Maria Dąbrowska-Jędral 

Konsultacja merytoryczna: 

dr n. med. Marek Beniowski 

mgr Grażyna Budka-Konieczny 

dr Małgorzata Czerniawska-Ankiersztejn 

dr n. med. Barbara Daniluk-Kula 

dr n. med. Małgorzata Inglot 

dr Anna Marzec-Bogusławska 

dr n. med. Tomasz Niemiec 

Redakcja i korekta: 

dr n. med. Magdalena Leszczyszyn-Pynka, mgr Małgorzata Kłys-Rachwalska, Beata Sacharczuk 

ISBN 978-83-87068-75-2 

Wydanie zostało sfinansowane przez Krajowe Centrum ds. AIDS 

ze środków Ministerstwa Zdrowia 

Tekst przetłumaczono dzięki pozwoleniu wydawcy wersji angielskiej. 

Warszawa 2008

PODZIĘKOWANIA 

W opracowanie „Faktów na temat HIV i AIDS dla pielęgniarek i położnych” zaangażowanych 

było wiele osób. Dla wszystkich, którzy pracowali przy wydaniu tego podręcznika, 

mamy wiele wdzięczności i wyrazy uznania. 

Dr Elizabeth Lindsey z University of Victoria w Kanadzie spędziła wiele miesięcy na 

pisaniu oraz wydawaniu „Faktów”. 

Craig Manning zaprojektował szatę graficzną, aby przekazywane materiały były przystępne 

i ciekawe. 

Dr Sandra Anderson, UNAIDS koordynowała działania. 

Członkowie Grupy Sterującej odpowiadali na nasze pytania i przekazali wiele cennych 

informacji. 

Redaktor: Elizabeth Lindsey, University of Victoria, Kanada 

WHO Genewa 

Miriam Hirschfeld 

Erie van Praag 

WHO Region Zachodniego Pacyfiku 

Ruth Stark 

Kathy Fritsch 

Barbara Stilwell 

George Dorros 

Elizabeth Hoff 

Helena Mbele Mbong 

WHO Region Afryki 

Aena Konde 

Evelyn Isaacs 

Międzynarodowa Rada Pielęgniarek 

Judith Oulton 

Tesfamicael GhePrehiwet 

Sekretariat UNAIDS 

Sandra Anderson 

Królewska Szkoła Pielęgniarek, Londyn, 

Anglia UNISA 

Steve Jamieson 

Letitia King 

Demokratyczna Organizacja Pielęgniarek 

Południowej Afryki (DENOSA) 

Michael Herbst 

University of Liverpool, Anglia 

Patricia Nickson

JAK KORZYSTAĆ 

Z „FAKTÓW NA TEMAT HIV I AIDS 

DLA PIELĘGNIAREK i POŁOŻNYCH”? 

Witamy! 

Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja będzie dla Ciebie wsparciem w codziennej pracy. 

Zawiera podstawowe informacje o HIV i AIDS i omawia najważniejsze zagadnienia 

z zakresu opieki nad ludźmi zakażonymi HIV i chorymi na AIDS. 

Książka została opracowana w formie luźnych, spiętych w segregatorze kartek. Dzięki 

temu łatwiej znajdziesz potrzebne Ci wiadomości i bez trudu dołączysz własne notatki, 

np. numery telefonów lokalnych klinik i aptek, aktualne wytyczne dotyczące leczenia, 

uwagi do prezentacji, itp. 

Pamiętaj! „Fakty” zapewniają tylko podstawowe informacje. Pracując z zakażonymi i chorymi 

musisz wiedzieć więcej o każdym omawianym przez nas zagadnieniu. 

Podręcznik skierowany jest przede wszystkim do pielęgniarek i położnych. Niemniej jednak 

stanowi interesujący materiał również dla innych pracowników służby zdrowia, nauczycieli 

i pracowników socjalnych. 

Z „Faktów” można korzystać grupowo lub indywidualnie! 

„Fakty” mają atrakcyjną formę i przyciągają uwagę czytelnika! 

„Fakty” zapewnią pracownikom służby zdrowia aktualne wiadomości! 

„Fakty” przyczynią się do pogłębienia Twojej wiedzy!

SPIS ROZDZIAŁÓW 

Rozdział I:...... HIV i AIDS – zakażenie 

Rozdział II:........ Pandemia HIV i AIDS na świecie 

Rozdział III:........ Stała opieka 

Rozdział IV:.... Opieka nad dorosłymi z chorobami towarzyszącymi HIV 

Rozdział V:....... Opieka nad dziećmi zakażonymi i dotkniętymi problemem HIV 

Rozdział VI:...... HIV i AIDS – strach, piętno i izolacja 

Rozdział VII:..... Poradnictwo dotyczące HIV i AIDS 

Rozdział VIII:.... Opieka paliatywna i terminalna w HIV 

Rozdział IX:.... Nauczanie i uczenie się o zakażeniu wirusem HIV i AIDS 

Rozdział X:...... Kobiety i ich dzieci a zakażenie HIV 

Rozdział XI:..... Miejsce pracy i podstawowe środki ostrożności związane 

z narażeniem na zakażenie wirusem HIV 

Rozdział XII:..... Działania prewencyjne w zakażeniach HIV 

Rozdział XIII:.... Gruźlica

Rozdział I 

HIV i AIDS – zakażenie 

Wprowadzenie 

Jak przenosi się HIV? 

Jak rozwija się zakażenie HIV? 

Wykrywanie zakażenia HIV 

Świadoma zgoda pacjenta na wykonanie testu 

i poufność badania 

Pytania do rozważenia i dyskusji 

Wprowadzenie 

AIDS jest to zespół chorobowy, który powstaje w wyniku spadku odporności organizmu. 

Obejmuje wiele schorzeń zakaźnych i nowotworowych. Rozwijają się one na skutek postępującego 

uszkodzenia systemu odporności (inaczej: układu immunologicznego) człowieka. 

Nazwa pochodzi od angielskich słów: Acquired Immune Deficiency Syndrome (zespół nabytego 

upośledzenia odporności). Pierwsze przypadki AIDS opisano w 1981 roku w Stanach 

Zjednoczonych u homoseksualnych mężczyzn, a następne u osób obojga płci przyjmujących 

dożylnie narkotyki. Zdiagnozowano wówczas tzw. zakażenia oportunistyczne 1 i nowotwory, 

które wcześniej występowały sporadycznie. Wkrótce okazało się, że zachorowania dotyczą 

również osób cierpiących na hemofilię 2 oraz mieszkańców Haiti, głównie mężczyzn. Sposób 

szerzenia się choroby wskazywał na jej infekcyjny charakter, ale próby wyizolowania czynnika 

zakaźnego kończyły się niepowodzeniem. Od 1983 roku, kiedy opisano pierwsze przypadki 

AIDS w Afryce, wiadomo było, że zakażenie szerzy się także drogą kontaktów heteroseksualnych 

i z matki na płód. 

Kiedy poznano obraz kliniczny AIDS okazało się, że już w latach 60-tych i 70-tych XX wieku 

opisywano podobne schorzenia na terenie Afryki Środkowej. Do połowy lat 80-tych najwięcej 

przypadków AIDS odnotowano w Stanach Zjednoczonych wśród mężczyzn o orientacji 

homoseksualnej oraz osób odurzających się drogą dożylną. Niemal równocześnie chorobę 

zaczęto diagnozować u mieszkańców większości krajów Europy Zachodniej. Pierwszy przypadek 

zakażenia HIV w Azji odnotowano w 1984 roku w Tajlandii. 

Istnieje prawdopodobieństwo, że HIV-1 lub bardzo podobny wirus przedostał się do ludzi od 

małp afrykańskich w trudny do określenia sposób w połowie XX wieku. Zmiany, jakie zaszły 

w samym wirusie, spowodowały, że mógł on się przenosić między ludźmi. 

Czynnikiem wywołującym AIDS jest drobnoustrój nazwany ludzkim wirusem upośledzenia odporności 

(ang. Human Immunodeficiency Virus). Za jego odkrywców uznano Francuza Luca 

1 

2 

oportunistyczne – czyli „korzystające z okazji” – tu: występujące wyłącznie u osób z obniżoną odpornością 

hemofilia – uwarunkowana genetycznie choroba krwi, występująca głównie wśród u mężczyzn, 

Rozdział nr 1 

1-1

Montagniera i Amerykanina Roberta Gallo, którym udało się – niezależnie od siebie – wyizolować 

czynnik odpowiedzialny za uszkodzenie układu immunologicznego. Wydarzenie to 

zapoczątkowało nową erę badań nad AIDS. Okazało się, że cytopatyczny 3 wirus, nazwany 

przez Gallo HTLV-III (ang. Human T-Cell Lymphotropic Virus III – ludzki T‐limfotropowy wirus 

III), a przez Montagnier’a LAV (ang. Lymphadenopathy-Associated Virus – wirus towarzyszący 

limfadenopatii 4 ), należy do rodziny retrowirusów i ma powinowactwo do limfocytów T człowieka 

(T – łac. Thymus – grasica; limfocyty T są „grasiczozależne”). Nazwę HIV ustalono 

w 1986 roku. Wirus HTLV-III i LAV nazwano HIV-1. W 1985 roku opisano drugi ludzki wirus 

niedoboru odporności, który nosi dziś nazwę HIV-2. Występuje prawie wyłącznie na terenie 

Afryki i wolniej niż HIV-1 doprowadza do AIDS. Retrowirusy posiadają materiał genetyczny 

zakodowany w RNA 5 . Aby móc się namnażać w komórkach organizmu (czyli replikować), 

muszą zawierać enzym „przepisujący” informację genetyczną z RNA na DNA 6 . Dokonuje się 

to przy udziale wirusowego enzymu – odwrotnej transkryptazy. 

Ze względu na swoje właściwości HIV-1 i HIV-2 zostały zaliczone do lentiwirusów 7 . Należy 

do nich również wirus SIV (Simian Immunodeficiency Virus – małpi wirus upośledzenia odporności), 

wywołujący u małp objawy chorobowe przypominające AIDS u ludzi. Wirus HIV-2 

jest bliżej spokrewniony genetycznie z SIV niż z HIV-1. Znane są także lentiwirusy patogenne 

dla innych zwierząt, np. bydlęcy wirus niedoboru immunologicznego (BIV) czy koci wirus 

niedoboru immunologicznego (FIV). 

Dotychczas wyodrębniono 8 podtypów (genotypów) wirusa HIV-1 i oznaczono je kolejnymi 

literami alfabetu od A do H. Różnią się one m.in. stopniem „zakaźności” (np. genotyp E cechuje 

znacznie łatwiejsze przenoszenie drogą kontaktów seksualnych oraz wrażliwość na leki 

antyretrowirusowe 8 ). Możliwe jest zakażenie kilkoma podtypami HIV-1. 

Wirusy są cząsteczkami o średnicy ok. 100–130 nm. Posiadają otoczkę, zawierającą białka 

powierzchniowe gp120 i gp41. Białka te odpowiadają za łączenie się wirusa z receptorami 

na komórkach „gospodarza”. Wewnątrz cząsteczki znajduje się rdzeń z podwójną nicią RNA 

oraz enzymami wirusa: proteazą, odwrotną transkryptazą, integrazą i rybonukleazą H. Są one 

niezbędne do budowy składowych cząsteczki wirusa w zakażonych komórkach. 

Przyłączenie HIV do komórki wymaga połączenia białek powierzchniowych wirusa z błoną komórki 

„gospodarza”. Proces ten uwarunkowany jest zdolnością otoczki wirusa do łączenia się 

ze specyficznymi receptorami powierzchniowymi komórek. HIV najczęściej wiąże się z tzw. 

receptorem CD4, który występuje na powierzchni limfocytów T i innych komórek. 

CD4 jest najlepiej scharakteryzowanym receptorem dla HIV. Istnieją także inne sposoby łączenia 

się tego wirusa z komórkami. Stwierdzono to m.in. w przypadku komórek nerwowych. 

Udowodniono również, że CD4 nie jest jedynym białkiem odpowiedzialnym za przyłączanie się 

3 

4 

5 

6 

7 

8 

cytopatyczny – wywołujący śmierć komórek 

limfadenopatia – powiększenie węzłów chłonnych 

RNA – kwas rybonukleinowy; przekazuje informacją genetyczną uzyskaną z DNA, może być niezależnym nośnikiem informacji 

genetycznej, np. u niektórych wirusów 

DNA – kwas dezoksyrybonukleinowy, zasadniczy nośnik informacji genetycznej 

lentiwirus – wirus wywołujący zakażenie o powolnym przebiegu 

leki antyretrowirusowe – leki hamujące namnażanie się HIV 

1-2 Rozdział nr 1

HIV. Do wniknięcia wirusa potrzebne są jeszcze 

inne białka, tzw. koreceptory. U niektórych 

osób występują genetycznie uwarunkowane 

odmiany koreceptorów. Istnieją takie warianty 

koreceptorów, które utrudniają HIV zakażanie 

kolejnych komórek – wówczas zakażenie rozwija 

się powoli i niektóre osoby mogą nigdy 

nie zachorować na AIDS. 

Po wniknięciu HIV do komórki następuje replikacja, 

czyli namnażanie się wirusa. Cały podstawowe informacje o HIV i AIDS (Credit: JHU/ 

Pielęgniarki i położne w Ghanie przekazują ludziom 

proces od wniknięcia wirusa do wytworzenia CCP) 

wirusów potomnych trwa kilka – kilkanaście godzin. Pamię tać należy, że odtwarzanie materiału 

genetycznego jest związane z naturalnym funkcjonowaniem komórek, ich dzieleniem się. 

Jeśli komórka jest w stanie spo czynku (nie dzieli się), to wirus będzie nieczynny. Zacho wa 

jednak swoje niszczące właściwości. 

HIV namnażając się w organizmie gospodarza stale ulega mutacjom, tak więc u jednego 

chorego występuje ogromna liczba zróżnicowanych wariantów wirusa. Ma to szczególne znaczenie 

dla skuteczności leków antyretrowirusowych, gdyż część zmutowanych wirusów jest 

niewrażliwa na podawane preparaty. 

Namnażanie się HIV powoduje śmierć limfocytów CD4+. Nowe komórki pojawiają się znacznie 

wolniej niż są niszczone i dlatego ustrój niejako „przegrywa” walkę z zakażeniem. Zmniejszona 

liczba komórek CD4+ jest przyczyną zwiększonej wrażliwości organizmu na niektóre infekcje 

i choroby nowotworowe. Kiedy układ odpornościowy jest już mocno osłabiony, rozwija się 

AIDS. Badania immunologiczne krwi oraz pojawienie się specyficznych infekcji (patrz rozdział 

4 i 5) wskazują, że zakażenie HIV postępuje w kierunku AIDS. 


1-3

Jak przenosi się HIV? 

Zakażenie HIV może nastąpić na skutek: 

kontaktu seksualnego z osobą zakażoną (dopochwowego, doodbytniczego lub 

Zakażenie HIV może nastąpić na skutek: 

oralno-genitalnego), a także poprzez kontakt z zakażoną krwią. 

Jest to najczęstszy sposób szerzenia się HIV. Wirus może być przenoszony z każdej zakażonej 

osoby na jej partnera seksualnego (z mężczyzny na kobietę, z ko biety na mężczyznę, 

z mężczyzny na mężczyznę oraz niezwykle rzadko z kobiety na kobietę). Współwystępowanie 

innych chorób przenoszonych drogą płciową (z ang. STD – Sexually Transmited Diseases) 

zwiększa ryzyko zakażenia HIV. Szczególnie niebezpieczne są choroby wywołujące owrzodzenie 

narządów płciowych. Ułatwiają one wniknięcie wirusa do organizmu, ponieważ większa 

powierzchnia błony śluzowej ma wówczas kontakt z HIV (rozdział 12). 

przetoczenia krwi lub preparatów krwiopochodnych uzyskanych od dawców 

zakażonych HIV (rozdział 12). 

używania sprzętu do iniekcji (igły i strzykawki) oraz innych narzędzi naruszających 

ciągłość tkanek (np. przy tatuowaniu), z których korzystali zakażeni HIV 

(rozdział 11). 

przeniesienia wirusa z matki na dziecko – może do zakażenia dojść w czasie 

ciąży, porodu, a także podczas karmienia piersią (rozdział 10). 

NIE MOŻNA zakazić się HIV przez: 

kaszel lub kichanie 

ukąszenia owadów 

dotyk lub uściski 

wodę i żywność 

pocałunek 

uścisk dłoni 

kontakty w pracy lub szkole 

wspólne korzystanie z: łaźni publicznych, toalet, telefonów, 

basenów, kubków, szklanek, filiżanek, talerzy i innych przedmiotów 

codziennego użytku 

Jak rozwija się zakażenie HIV? 

Od momentu zakażenia do rozwoju AIDS mija przeciętnie 10–12 lat. U niektórych chorych progresja 

choroby może być szybsza. Historia naturalna zakażenia HIV obejmuje następujące etapy: 

1. Przedostanie się wirusa do krwiobiegu. 

2. Inkubacja (wylęganie) – trwa 2–6 tygodni. 

3. Ostra choroba retrowirusowa – pierwsze objawy kliniczne zakażenia występują 

U większości (nawet 80%) chorych i związane są z szybkim namnażaniem się wirusa. 

W czasie 2–6 tygodni po wniknięciu HIV do organizmu występują objawy podobne 

do grypy (gorączka, uczucie ogólnego „rozbicia”, bóle mięśni i stawów), połączone 

z powiększeniem węzłów chłonnych, czasem z wysypką na skórze i zmianami na 

śluzówkach jamy ustnej. Ten zestaw objawów nazywany jest zespołem mononukleozo- 

1-4 Rozdział nr 1

podobnym, gdyż przypomina też symptomy wirusowej choroby zwanej mononukleozą 

zakaźną. Sporadyczne występują infekcje układu nerwowego: aseptyczne zapalenie 

opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego, neuropatie obwodowe. 

Objawy ostrej choroby retrowirusowej mijają samoistnie. Są na tyle niecharakterystyczne, 

że rzadko stanowią podstawę rozpoznania zakażenia HIV. 

4. Wczesne zakażenie HIV – jest to okres do ok. 6 miesiąca od chwili zakażenia – w tym 

czasie ustala się pewien stan równowagi między replikacją wirusa a układem immunologicznym; 

od tempa namnażania się wirusa i poziomu, na którym ustabilizuje się 

(czasowo) system odporności zależy dalszy postęp zakażenia i szybkość progresji. 

5. Okres utajenia (bezobjawowe lub skąpoobjawowe zakażenie HIV) u dorosłych trwa od kilku 

miesięcy do kilku lat. Natomiast u dzieci okres bezobjawowy jest krótszy (rozdział 5). 

6. „Objawowe” zakażenie HIV – (dawna nazwa: zespół związany z AIDS, ang. AIDSrelated 

Complex lub pre-AIDS) – występują objawy upośledzenia odporności zawarte 

w kategorii klinicznej B (patrz niżej). 

7. Zespół nabytego upośledzenia odporności (AIDS) rozpoznawany jest w chwili wystąpienia 

jednej z kilkudziesięciu chorób wskaźnikowych (patrz niżej). 

Osoby żyjące z HIV, nawet jeśli nie mają żadnych objawów chorobowych, mogą zakażać 

innych. Tylko u ok. 1% seropozytywnych osób, być może nigdy nie rozwinie się AIDS. Mówi 

się wówczas o tzw. niepostępującym zakażeniu HIV. 

Klasyfikacja zakażenia HIV: 

W zależności od występujących objawów zakażenie kliniczne dzieli się na 3 kategorie kliniczne 

– A, B i C: 

kategoria kliniczna A – ostra choroba retrowirusowa, uogólnione powiększenie węzłów 

chłonnych i bezobjawowy okres zakażenia 

kategoria kliniczna B – objawy wynikające z zakażenia HIV lub związane z upośledzeniem 

odporności komórkowej. Można do nich zaliczyć m.in.: 

– kandydozę śluzówek jamy ustnej, 

– leukoplakię włochatą, 

– półpasiec nawracający, 

– zmiany dysplastyczne w obrębie szyjki macicy, 

– małopłytkowość ze skazą krwotoczną (plamica małopłytkowa). 

Rozpoznanie schorzeń z kategorii B wyklucza możliwość przejścia do kategorii A (tzn. osoba, 

u której w wyniku leczenia ustąpiły wymienione wyżej stany chorobowe, nie może być ponownie 

zakwalifikowana do kategorii A). 

kategoria kliniczna C – choroby zawarte w definicji AIDS, tzw. choroby „wskaźnikowe”. 

Należą do nich zakażenia oportunistyczne, nowotwory oraz zespoły chorobowe 

z bezpośrednim oddziaływaniem HIV na organizm „gospodarza”. 


1-5

ZAKAŻENIA OPORTUNISTYCZNE: 

‣ zakażenia pierwotniakowe, m.in.: 

– toksoplazmoza narządowa (najczęściej toksoplazmoza mózgu), 

– kryptosporydioza – postać jelitowa z biegunką trwającą > 1 miesiąca, 

– sarkocystoza (izosporydioza) – postać jelitowa z biegunką trwającą > 1 miesiąca, 

‣ grzybice, m.in.: 

– pneumocystozowe zapalenie płuc, 

– kandydoza przełyku, tchawicy, oskrzeli lub płuc, 

– kryptokokoza pozapłucna (najczęściej opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu), 

– kokcydioidomykoza pozapłucna, 

– nokardioza, 

‣ zakażenia prątkami: 

– gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis) – gruźlica płuc i pozapłucna (patrz rozdział 13), 

– innymi niż gruźlicze (MOTT: ang. Mycobacterium other than tuberculosis), 

‣ zakażenia wirusowe: 

– cytomegalia narządowa (nie dotyczy zajęcia wątroby, śledziony i węzłów chłonnych), 

najczę ściej zapalenie siatkówki, zapalenie przełyku, 

– zakażenia HSV (wirusem opryszczki zwykłej) z utrzymującymi się >1 miesiąca zmianami 

na skórze i/lub błonach śluzowych, zapalenie oskrzeli, płuc, przełyku; 

– postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia wywołana wirusem JC, 

‣ zakażenia bakteryjne nieswoiste: 

– nawracająca posocznica wywołana przez pałeczki Salmonella (oprócz Salmonella 

typhi), 

– nawracające zapalenie płuc (co najmniej dwa incydenty w ciągu roku), 

– inne infekcje – strongyloidoza pozajelitowa. 

NOWOTWORY: 

– chłoniaki nieziarniczne z komórek B lub o nieznanym fenotypie, mięsak immunoblastyczny, 

chłoniak pierwotny mózgu, 

– mięsak Kaposiego, 

– inwazyjny rak szyjki macicy. 

INNE CHOROBY 

– encefalopatia związana z zakażeniem HIV – inaczej nazywana HIV-demencją, 

– zespół wyniszczenia wywołany zakażeniem HIV (ang. wasting syndrome). 

Większość ludzi żyjących z HIV nie wie, że są zakażeni. Zakażony organizm wytwarza 

przeciwciała anty-HIV w ilościach wykrywalnych dostępnymi testami zazwyczaj od 4–6 

tygodni do trzech miesięcy od chwili wniknięcia wirusa. Bardzo rzadko przeciwciała wykrywa 

się między 3 a 6 miesiącem, zupełnie wyjątkowo po 6 miesiącach (patrz niżej). 

Ważna jest więc znajomość objawów i schorzeń, których wystąpienie może wskazywać 

na zakażenie HIV. 

1-6 Rozdział nr 1

Przejście zakażenia HIV z fazy bezobjawowej do stadium „objawowego” 

Rozwój choroby zależy od typu wirusa HIV, jego zjadliwości oraz sprawności układu immunologicznego 

osoby zakażonej. Do czynników przyspieszających postęp choroby należy wiek 

poniżej 5 i powyżej 40 lat, współwystępowanie innych chorób oraz uwarunkowania genetyczne. 

Należy wyraźnie podkreślić, że wprowadzenie do terapii zakażenia HIV leków antyretrowirusowych 

radykalnie zmieniło naturalny przebieg choroby. Skojarzona terapia antyretrowirusowa 

pozwala na zahamowanie progresji zakażenia i uwolnienie chorego (na wiele lat) od objawów 

upośledzenia odporności. 

Wykrywanie zakażenia HIV 

Testy przesiewowe, stosowane do wykrywania zakażeń HIV, stwierdzają obecność przeciwciał 

anty-HIV, nie zaś samego wirusa. Testy charakteryzują się bardzo wysoką czułością 9 sięgającą 

99,5% oraz swoistością 10 wynoszącą 99,8%. Ze względu na wysoką czułość testów wynik 

może czasami wypaść dodatnio, mimo braku przeciwciał anty-HIV we krwi. Mówi się wówczas 

o wyniku fałszywie dodatnim. Dla upewnienia się, że wynik nie jest fałszywy, zawsze 

wykonuje się tzw. test potwierdzenia (najczęściej metodą Western Blot), który zapewnia wiarygodność 

dodatniego wyniku. Testy na obecność przeciwciał anty-HIV są rozstrzygające po 

upływie trzech miesięcy od momentu zakażenia („okienko serologiczne”). Bardzo rzadko wynik 

fałszywie ujemny może wystąpić do sześciu miesięcy. Zupełnie wyjątkowo okres „okienka” 

serologicznego przekracza 6 miesięcy. Uzyskanie wyniku dodatniego w teście potwierdzenia 

oznacza, że osoba jest zakażona HIV. 

O wyniku fałszywie ujemnym mówimy wówczas, gdy w badaniu próbki krwi na obecność 

przeciwciał anty-HIV uzyskujemy wynik ujemny, podczas gdy dana osoba jest zakażona i wynik 

ten powinien być dodatni. Możliwość wystąpienia wyniku fałszywie ujemnego musi być 

przedyskutowana z pacjentem, o ile jego dotychczasowy styl życia niesie ryzyko zakażenia 

HIV. W takich sytuacjach, aby upewnić się, że dana osoba nie jest zakażona, konieczne jest 

ponowne wykonanie testu po pewnym czasie. Najczęstszą przyczyną wystąpienia wyniku 

fałszywie ujemnego jest wykonanie badania we wczesnym okresie zakażenia (w „okienku 

serologicznym”), kiedy nie doszło jeszcze do wytworzenia przeciwciał. Należy jednak pamiętać, 

że osoba, której status serologiczny jest w danej chwili ujemny, może ulec zakażeniu 

następnego dnia! 

W niektórych krajach dostępne są w aptekach zestawy do wykonania testu w warunkach 

domowych. Testów tych, mimo że są zarejestrowane, nie należy polecać. Człowiek samodzielnie 

wykonujący badanie, nie zawsze będzie potrafił właściwie zinterpretować wynik testu. 

Będzie także musiał sam uporać się z ogromnym stresem, jakim jest zwykle stwierdzenie 

(czy podejrzenie) zakażenia HIV. Dlatego najwłaściwsze jest wykonanie badania w kierunku 

HIV w punkcie testowania, gdzie pracują odpowiednio przeszkoleni lekarze, psycholodzy czy 

też certyfikowani doradcy (rozdział 7). 

9 czułość testu – prawdopodobieństwo uzyskania dodatniego wyniku badania u pacjenta zakażonego 

10 swoistość testu – prawdopodobieństwo ujemnego wyniku u pacjenta niezakażonego 


1-7

Główne cele wykonywania testów na obecność przeciwciał 

anty-HIV: 

‣ selekcja dawców krwi i narządów (patrz rozdział 7) 

‣ nadzór epidemiologiczny nad zakażeniami HIV (patrz rozdział 2) 

‣ diagnostyka zakażeń u indywidualnych osób (patrz rozdziały 4, 5) 

‣ zapobieganie zakażeniom odmatczynym poprzez badanie kobiet ciężarnych 

Badania przesiewowe (skriningowe) krwi od krwiodawców stanowią zdecydowaną większość 

testów na HIV wykonywanych na całym świecie. Jest to działanie o wybitnym znaczeniu 

profilaktycznym, ponieważ prawdopodobieństwo zakażenia HIV drogą przetoczenia krwi wynosi 

95%. 

Na początku epidemii HIV testy na obecność przeciwciał anty-HIV były wykonywane głównie 

w celu potwierdzenia zakażenia. Obecnie zachęca się ludzi, by sami zgłaszali się na badania 

i poznali swój status serologiczny oraz uzyskali poradę (rozdział 7). Oczekuje się, iż osoby, które 

dowiedzą się, że nie są zakażone, podejmą odpowiednie kroki, by w przyszłości uniknąć 

HIV (rozdział 12). Jeżeli zaś badanie potwierdzi zakażenie, pacjent uzyska informacje na temat 

dalszego trybu życia, leczenia zakażenia, profilaktyki infekcji oportunistycznych, zapobiegania 

przeniesieniu wirusa na partnera seksualnego (rozdział 12) oraz planowania przyszłości swojej 

i dalej realizować swoje cele życiowe i rodziny (rozdział 8). Dzięki poradnictwu, opiece i wsparciu 

w początkowym stadium choroby pacjent nauczy się również myśleć pozytywnie. 

Testy do wykrywania obecności przeciwciał anty-HIV 

Badanie na obecność przeciwciał anty-HIV wykonywane jest metodą EIA (ang. enzyme immunoassay). 

Aktualnie dostępne testy pozwalają stwierdzić obecność przeciwciał po 4 tygodniach 

od zakażenia (testy III generacji). Dodatkowo w testach IV generacji wykrywany jest antygen 

p24 — czyli jedno z białek wirusowych i te testy wypadają dodatnio już po 2 tygodniach od 

infekcji. Każde dodatnie badanie serologiczne wymaga potwierdzenia testem innego rodzaju 

– w laboratorium referencyjnym. Test potwierdzenia wykonywany jest metodą Western-blot. 

Wykrywanie zakażenia HIV – inne metody 

Potwierdzeniem zakażenia HIV jest także stwierdzenie we krwi materiału genetycznego wirusowego 

RNA metodą PCR. Wynik podaje się w kopiach HIV-RNA w 1 mililitrze krwi. Ilość 

kopii HIV-RNA inaczej nazywamy wiremią. Można również wykonać hodowlę krwinek pacjenta 

i szukać białek wirusa oraz jego kwasów nukleinowych. Te metody stosuje się u noworodków 

urodzonych przez kobiety HIV+ w celu wykluczenia zakażenia HIV. Tylko w ten sposób można 

zdiagnozować zakażenie u dzieci do 18. miesiąca życia, gdyż testy serologiczne wypadają 

dodatnio także u dzieci niezakażonych. Testy genetyczne wykonuje się też u chorych z nierozstrzygniętym 

lub ujemnym testem serologicznym, u których podejrzewa się ostrą infekcję 

retrowirusową. Niekiedy trzeba je wykonać w ramach postępowania po ekspozycji na HIV – 

1-8 Rozdział nr 1

dla jak najszybszego ustalenia, czy doszło do zakażenia. Zarówno w przypadku noworodków 

i niemowląt oraz osób z możliwą bardzo wczesną fazą zakażenia potwierdzenie zakażenia 

pozwala na wdrożenie terapii antyretrowirusowej. 

Świadoma zgoda pacjenta na wykonanie testu i poufność badania 

Każda osoba poddająca się testowi w kierunku HIV musi udzielić świadomej zgody przed 

wykonaniem badania (zagadnienia dotyczące poradnictwa oraz uzyskania zgody pacjenta 

znajdują się w rozdziale 7). Wyniki testu muszą pozostać absolutnie poufne. Obowiązkiem osoby 

żyjącej z HIV jest poinformowanie o zakażeniu swojego partnera seksualnego. 

Zachęca się również pacjentów do rozmowy o zakażeniu z ludźmi, do których mają zaufanie. 

Mogą to być członkowie rodziny, osoby, które kochają, przyjaciele. 


‣ Dlaczego pielęgniarki i położne powinny informować ludzi, w jaki sposób dochodzi do 

zakażenia HIV? 

‣ Jaką rolę mogą odegrać pielęgniarki i położne w promowaniu profilaktyki HIV? 

‣ Dlaczego ważne jest zrozumienie niebezpieczeństwa przeniesienia HIV w okresie okienka 

serologicznego? 

‣ Dlaczego przed wykonaniem testu należy uzyskać zgodę pacjenta? 

‣ Jakie niebezpieczeństwo niesie otrzymanie wyniku fałszywie ujemnego? 

Co należy zrobić, jeśli wynik testu jest ujemny? 

Piśmiennictwo: 

1. Centers for Diseases Control and Prevention. 1993 revised classification system for 

HIV infection and expanded svirveillance case definition for AIDS among adolescents 

and adults. MMWR 1992; 41:1–19. 

2. HIV/AIDS. Podręcznik dla lekarzy i studentów (pod redakcją W.Haloty i J.Juszczyka), 

wydawnictwo Termedia, Poznań 2006. 

3. Zarys chorób wewnętrznych dla studentów pielęgniarstwa (pod redakcją J.Daniluk 

i Grażyny Jurkowskiej), Wydawnictwo Czelej, Lublin 2005. 


1-9

Rozdział II 

Pandemia HIV i AIDS na świecie 

Wprowadzenie 

Globalna ocena pandemii HIV/AIDS na koniec 2007 roku 

Sytuacja epidemiologiczna HIV i AIDS w różnych 

regionach świata 

Rozprzestrzenianie się HIV 

Zastosowanie epidemiologii 


Wprowadzenie 

Każdego dnia zakaża się HIV ponad 6 800 osób, z których: 

‣ ponad 96% żyje w krajach rozwijających się 

‣ 1 200 to dzieci poniżej 15. roku życia 

‣ około 5 800 to osoby powyżej 15. roku życia 

‣ 50% wśród zakażonych to kobiety 

‣ 40% jest między 15. a 24. rokiem życia 

‣ AIDS jest jedną z najczęstszych przyczyn zgonów na świecie 

Wirus ludzkiego niedoboru odporności (HIV) rozprzestrzenia 

się docierając do społeczeństw wcześniej 

jedynie w niewielkim stopniu dotkniętych epidemią. 

Zwiększa swój zasięg tam, gdzie AIDS i tak jest już 

wiodącą przyczyną śmiertelności wśród dorosłych 

(osoby pomiędzy 15. a 49. rokiem życia). Jeżeli 

liczba nowych zakażeń nie obniży się, wkrótce można 

spodziewać się, że AIDS stanie się jedną z pięciu 

głównych przyczyn zgonów na świecie (raport 

UNAIDS i WHO, 2000) 

Kobieta jest poddawana badaniu stwierdzającemu 

czy jest zakażona HIV, czy nie (CreditWHO) 


2-1

Globalna ocena pandemii HIV/AIDS na koniec 2007 roku 

Osoby nowo zakażone HIV w 2007 

Dorośli 2,1 mln 

Dzieci 420 tys. 

Razem 2,5 mln 

Liczba osób żyjących z HIV i AIDS 

Dorośli 

Dzieci 

Razem 

30,8 mln (15,4 mln to kobiety) 

2,5 mln 

33,2 mln 

Zgony z powodu AIDS w roku 2007 

Dorośli 

Dzieci 

Razem 

1,7 mln 

330 tys. 

2,1 mln 

Od początku pandemii zmarło na świecie z powodu AIDS ponad 25 mln ludzi. 

W poszczególnych regionach świata obserwuje się różną dynamikę epidemii, jednak w skali 

ogólnoświatowej pandemia przybrała rozmiary daleko szersze od przewidywanych jeszcze 

15 lat temu. 

‣ Główna koncentracja zakażeń HIV ma miejsce w krajach rozwijających się, których nie 

stać na leczenie i opiekę nad ludźmi zakażonymi. 

‣ W roku 2000 na terenie Federacji Rosyjskiej zarejestrowano więcej przypadków zakażeń 

HIV, niż w sumie we wszystkich poprzednich latach epidemii. 

‣ Ponad 80% z HIV/AIDS żyje w Afryce oraz rozwijających się krajach Azji, które wytwarzają 

mniej niż 10% światowego produktu brutto. 

Sytuacja epidemiologiczna HIV i AIDS w różnych regionach 

świata 

Afryka Podzwrotnikowa: tu żyje najwięcej zakażonych 

W 2007 r. w tym regionie świata miało miejsce 68% wszystkich zakażeń. Są kraje, gdzie od 

1/4 do 1/3 populacji kraju żyje z HIV/AIDS (Lesoto, Botswana, Suazi). Jest wiele przyczyn 

takiego stanu rzeczy. 

1. W Afryce jest więcej zakażonych HIV kobiet w wieku rozrodczym niż gdziekolwiek 

indziej. 

2. Kobiety afrykańskie przeważnie mają więcej dzieci niż kobiety na innych kontynentach. 

Jedna zakażona kobieta może przekazać zakażenie większej liczbie dzieci. W Afryce 

zakaża się aktualnie więcej kobiet niż mężczyzn. 

3. Większość dzieci w Afryce jest karmionych piersią. Ocenia się, że karmienie piersią przez 

matki zakażone stanowi 30–50% wszystkich zakażeń HIV dziecka od matki (rozdział 10). 

2-2 Rozdział nr 2

4. Profilaktyka antyretrowirusowa w czasie ciąży i okresie okołoporodowym są mniej dostępne 

w krajach rozwijających się, niż w świecie uprzemysłowionym. Jednak działania 

WHO, UNAIDS, Banku Światowego i organizacji pozarządowych oraz naukowców 

powodują, że w tym regionie świata prowadzonych jest wiele programów, które pozwalają 

na redukcję zakażeń odmatczynych. 

Azja: duża dynamika epidemii 

HIV dotarł do Azji później, przede wszystkim poprzez osoby stosujące narkotyki drogą dożylną 

oraz uprawiające seks w celach zarobkowych i właśnie te drogi dominują aktualnie jako powód 

szerzenia się zakażeń w krajach Azji Południowo-Wschodniej i Południowej. 

Prawie 20% zakażonych HIV mieszka w tym regionie świata. 

Szczególną uwagę zwraca się na promowanie technik bezpieczniejszego seksu, czyli stosowania 

prezerwatyw. Ma to duże znaczenie dla utrzymania stabilizacji sytuacji epidemiologicznej 

w krajach takich, jak Tajlandia czy Kambodża. 

Ameryka Południowa i Środkowa: na Karaibach AIDS główną przyczyną 

zgonów wśród dorosłych 

Główne drogi zakażeń to kontakty seksualne i stosowanie narkotyków drogą dożylną. W tym regionie 

świata podejmowane są znaczne wysiłki mające na celu ograniczenie pandemii. Także 

organizacje międzynarodowe – w tym Bank Światowy – udzielają pomocy finansowej w realizowaniu 

programów prewencyjnych. 

W wielu krajach Ameryki Łacińskiej znacząco poprawił się dostęp do leczenia antyretrowirusowego, 

co nie pozostaje bez korzystnego wpływu na sytuację epidemiologiczną. W tym 

regionie żyje z HIV ok. 1,6 mln ludzi. 

Europa Wschodnia i Azja Środkowa: drugie epicentrum epidemii 

Najbardziej alarmująca jest sytuacja na Ukrainie i w Federacji Rosyjskiej, gdzie szacuje się, że 

odsetek zakażonych w populacji wynosi 1–2%. Niektóre badania wskazują, że od 2004 roku liczba 

nowych zakażeń wzrasta o 50% w ciągu roku. Systemy nadzoru epidemiologicznego nie pozwalają 

jeszcze zbyt precyzyjnie śledzić, jak rozwija się sytuacja. Nadal większość zakażeń ma związek 

ze stosowaniem narkotyków dożylnie, ale znacząco wzrasta liczba zakażeń drogą kontaktów seksualnych, 

głównie heteroseksualnych. Jedna trzecia zakażonych w tym regionie to kobiety. 

Zakażenia szerzą się także poprzez osoby uprawiające seks w celach zarobkowych. Coraz więcej 

nowych przypadków chorób przenoszonych drogą płciową świadczy o uprawianiu seksu bez 

zabezpieczenia. Ryzyko zakażenia HIV wśród populacji Europy Wschodniej znacząco rośnie. 

Świat uprzemysłowiony: liczba przypadków AIDS spada 

W Ameryce Północnej i Europie Zachodniej oraz Środkowej sytuacja wydaje się być ustabilizowana, 

aczkolwiek w 2007 w roku w tych regionach zanotowano 77 000 nowych zakażeń. Ze 

względu na fakt dostępności do leczenia antyretrowirusowego znamiennie obniżyła się liczba 

zachorowań i zgonów na AIDS. W Stanach Zjednoczonych wskaźnik śmiertelności z powodu 

AIDS spadł o 80% od roku 1993 do 2005. 


2-3

W krajach bogatych osoby żyjące z HIV pozostające pod specjalistyczną opieką mają szansę 

dożyć do naturalnej śmierci, pracować, a jakość ich życia jest zadowalająca. Terapia antyretrowirusowa 

powoduje, że osoby żyjące z HIV nie mają zakażeń oportunistycznych i innych schorzeń 

związanych z niedoborem odporności. 

Nadal głównymi drogami transmisji HIV są kontakty seksualne i przyjmowanie środków psychoaktywnych 

drogą dożylną. Zakażenia wertykalne w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej 

są rzadkością. 

W poszczególnych krajach Europy Zachodniej i Środkowej mamy do czynienia ze zróżnicowaną 

sytuacją epidemiologiczną. W Skandynawii i Polsce dynamika zakażeń nie jest wysoka. Kraje 

bałtyckie, głównie Estonia mają wysoką zapadalność na HIV. Są kraje, gdzie blisko połowa 

zakażeń nadal ma związek z iniekcyjnym przyjmowaniem narkotyków (Hiszpania, Włochy). 

Mimo, że więcej niż 50% nowych zakażeń w Europie Zachodniej dokonuje się drogą kontaktów 

heteroseksualnych, to np. w Niemczech przybywa zakażeń u mężczyzn uprawiających seks 

z mężczyznami. Choć społeczności gejowskie są dobrze zorganizowanymi i uświadomionymi 

grupami, to obserwuje się niepokojące odejście od bezpieczniejszych zachowań związanych 

z seksem. Potwierdza to wzrost zachorowań na inne choroby przenoszone drogą płciową. 

Relatywnie dużo zakażeń ma miejsce w Wielkiej Brytanii – ma to związek ze znaczącą liczbą 

imigrantów z krajów o wysokiej liczbie zakażonych HIV. Wszędzie w środowiskach ludności 

napływowej należy się liczyć z mniejszą efektywnością działań prewewencyjnych. 

Polska 

W Polsce, w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, wykrycie pierwszych przypadków zakażeń 

HIV i zachorowań na AIDS nastąpiło z kilkuletnim opóźnieniem. Pierwsze zakażenie 

zarejestrowano w 1985 roku, a pierwsze zachorowania na AIDS rok później. Ogółem od rozpoczęcia 

badań w roku 1985 do końca lutego 2008 roku stwierdzono zakażenie HIV u 11 392 

obywateli polskich, wśród których było co najmniej 5 443 zakażonych w związku z używaniem 

narkotyków w iniekcji (47,7%). Obecnie obserwuje się zmiany w sposobie rozprzestrzeniania 

się wirusa. Coraz więcej osób zakaża się drogą kontaktów seksualnych. Od początku epidemii 

do końca lutego 2008 rozpoznano AIDS u 2 050 osób, z których 912 zmarło. 

Ministerstwo Zdrowia szacuje, że w Polsce rzeczywista liczba zakażeń jest większa i może 

sięgać około 25 000–35 000. Zakażenia dotyczą najczęściej ludzi młodych, między 20. a 40. 

rokiem życia. Kobiety stanowią 23% zakażonych. 

Problemem w Polsce jest niedoskonałość systemu zbierania danych epidemiologicznych. Blisko 

2/3 skierowań na badania w kierunku zakażenia HIV nie zawiera wymaganych informacji 

o możliwym sposobie zakażenia. 

Rozprzestrzenianie się HIV 

Niełatwo wytłumaczyć, dlaczego jedne kraje są bardziej dotknięte HIV niż inne. Bieda, analfabetyzm, 

przemoc oraz ryzykowne zachowania seksualne wpływają na rozwój epidemii. Osoby 

żyjące z HIV często nie mają żadnych objawów, nie wiedzą, że są zakażeni i latami mogą 

zakażać innych. Wiele trzeba jeszcze zrobić, aby zapewnić bezpieczeństwo i lepsze monitorowanie 

epidemii oraz znaleźć doskonalsze sposoby profilaktyki zakażeń i opieki nad ludźmi 

żyjącymi z HIV i AIDS. 

2-4 Rozdział nr 2

Nowym zjawiskiem obserwowanym w ciągu ostatnich lat jest osłabienie skuteczności działań 

prewencyjnych w niektórych populacjach dotkniętych HIV. Wprowadzenie skojarzonej terapii 

antyretrowirusowej (patrz rozdział 4), która hamuje progresję choroby oraz zmniejsza liczbę 

zgonów z powodu AIDS spowodowało, że niektórzy ludzie rezygnują z przestrzegania zasad 

bezpiecznego seksu. Potwierdzeniem, że takie niekorzystne zjawiska mają miejsce, jest wzrost 

zachorowań na choroby przenoszone drogą kontaktów seksualnych w niektórych państwach. 

Zastosowanie epidemiologii 

Ważne jest, by pielęgniarki i położne rozumiały statystyki epidemiologiczne dotyczące HIV 

i AIDS na lokalnym, krajowym oraz światowym poziomie. Zrozumienie tych danych pomaga 

uświadomić rangę problemu osobom podejmującym decyzje o przydziale środków na profilaktykę 

i opiekę nad ludźmi z HIV. 

Zapadalność (incidence): odnosi się do liczby przypadków występujących w danym czasie na 

danym terenie, np. liczba nowych przypadków AIDS występująca każdego roku albo liczba 

nowych zakażeń HIV stwierdzonych w określonym przedziale czasu w danym kraju czy województwie 

w stosunku do liczby ludności na danym terenie. Wyraża się ją współczynnikiem. 

Chorobowość (prewalence): oznacza całkowitą liczbę określonych przypadków choroby w danej 

populacji w określonym momencie, w populacji szczególnie narażonej na zachorowanie, 

np. liczba przypadków AIDS lub liczba zakażeń HIV, które zostały dotychczas zanotowane 

w danym kraju. I tak np. na koniec 2007 roku chorobowość na HIV/AIDS w grupie wiekowej 

15–49 lat wynosiła na świecie 0,8%. 

Systematyczne zbieranie danych na temat występowania choroby jest częścią nadzoru epidemiologicznego. 

Wiedza zdobyta przez pielęgniarki i położne, obserwujące rozmiary problemu 

na swoim terenie, będzie pomocna w podejmowaniu działań w zakresie profilaktyki zakażeń 

i opieki nad ludźmi żyjącymi z HIV. 


♦ 

♦ 

♦ 

♦ 

♦ 

♦ 

♦ 

Jak wiele osób na terenie Twojego województwa jest obecnie zakażonych HIV? (chorobowość) 

Jaki jest wskaźnik nowych zakażeń HIV w kraju? (zapadalność) 

Jakie są główne drogi zakażeń w Twoim kraju? 

Jakie grupy ludzi są najbardziej narażone na zakażenie? 

Ile przypadków AIDS dotychczas zanotowano w Twoim kraju? (chorobowość) 

Jak wykorzystać te informacje? 

Jak współpracować z innymi, aby zmniejszyć ryzyko zakażeń? 

Piśmiennictwo 

1. http://www.unaids.org/en/KnowledgeCentre/HIVData/EpiUpdate/EpiUpdArchive/2007/ 

default.asp 

2. World Health Organization (1993). HIV Prevention and Care: Teaching Modules for 

Nurses and Midwives. WHO/GPA/CNP/TMD/93.3. 


2-5

3. Raport Zakładu Epidemiologii Państwowego Zakładu Higieny z dnia 29 lutego 2008 

roku. http://pzh.gov.pl/epimeld/hiv_aids 

4. STD wzrost w erze HAART. 

5. www.avert.org/worldstats.htm 

6. Brewer DD. i WSP. Unsafe sexual behavior and correlates of risk in a probability sample 

of men who have sex with men in the era of highly active antiretroviral therapy. 

Sex Transm Dis 2006, 33(4), 250.

Rozdział III 

Stała opieka 

Wprowadzenie 

Co się składa na kompleksową opiekę? 

Formy opieki 

Podstawowe zasady opieki 

Połączenie profilaktyki i opieki w zakażeniach HIV 

Etapy w świadczeniu usług 

Stała opieka – zagadnienia 


Wprowadzenie 

Kompleksowa opieka wymaga odpowiedniego zaplecza oraz rozwiniętej sieci usług, które 

zapewnią pomoc ludziom żyjącym z HIV i AIDS (people living with HIV/AIDS – PLHA) oraz 

ich rodzinom. Istnieje wiele zagadnień, które należy rozważyć, aby zapewnić choremu jak 

najlepszą opiekę. Potrzebne jest odpowiednie zaplecze (finanse, zaopatrzenie, obsługa, personel, 

wolontariusze, rządowe oraz społeczne wsparcie), a także powiązania pomiędzy jego 

składowymi. 

Co się składa na kompleksową opiekę? 

1. Diagnostyka, leczenie oraz bezpośrednia opieka nad pacjentem zakażonym HIV lub 

chorym na AIDS oraz jego rodziną (rozdziały 4 i 5) 

2. Edukacja pracowników służby zdrowia, rodziny, sąsiadów, wolontariuszy, itd. (rozdział 9) 

3. Zaangażowanie osoby żyjącej z HIV i AIDS 

4. Poradnictwo, wsparcie społeczne, religijne, emocjonalne (rozdział 7) 

5. Odpowiednie zaplecze (leki, artykuły medyczne, bielizna, żywność, ubrania, mieszkanie, 

pieniądze) 

6. Pomoc prawna (rozdział 6) 

7. Strategia profilaktyki (rozdział 12) 

8. Troska o opiekunów osób zakażonych HIV i chorych na AIDS (rozdział 7) 

9. Kontrola zakażenia (rozdział 11) 

10. Działania prowadzone w instytucjach i wśród społeczności, promujące akceptację osób 

żyjących z HIV i AIDS, zmniejszające ich napiętnowanie oraz izolację (rozdział 6) 


3-1

W wielu krajach nie ma odpowiedniego zaplecza i nie można zrealizować wszystkich wymienionych 

elementów. Należy jednak podjąć wszelkie działania, aby otoczyć pacjentów kompleksową 

opieką. 

Formy opieki 

‣ Opieką domową obejmuje się pacjentów w ich miejscu zamieszkania. Jeżeli stan zdrowia 

na to pozwala, chorzy radzą sobie sami sami lub korzystają z pomocy rodziny, przyjaciół, 

sąsiadów, pracowników służby zdrowia oraz opieki społecznej. Pacjenci mogą potrzebować 

zarówno opieki fizycznej, psychospołecznej, duchowej, jak i paliatywnej. 

‣ Opieka społeczna prowadzona jest w obrębie danej społeczności. 

Są w nią zaangażowane pielęgniarki, położne, 

wyszkoleni wolontariusze, członkowie organizacji pozarządowych, 

lokalni liderzy, nauczyciele, grupy młodzieżowe, 

osoby świeckie i duchowne, itd. Chorzy znajdują się 

w ośrodkach medycznych, gdzie zajmują się nimi pielęgniarki, 

położne, osoby udzielające poradnictwa, pracownicy 

społeczni, wolontariusze oraz inny personel. 

Pielęgniarka w USA udziela porady 

krewnemu osoby żyjącej z HIV i AIDS. 

(Credit: UNAIDS/Kobre) 

‣ Rejonowa opieka szpitalna wobec chorych prowadzona jest przez lekarzy, pielęgniarki, 

osoby udzielające poradnictwa, pracowników społecznych, itd. 

Podstawowe zasady opieki 

1. Słuchanie ludzi żyjących z HIV i AIDS oraz ich rodzin i umożliwienie im planowania 

przyszłości (rozdział 7). 

2. Prowadzenie opieki w połączeniu z profilaktyką w celu zapewnienia komplekso wego 

systemu działań (rozdział 12). 

3. Respektowanie zachowania tajemnicy oraz podstawowych praw pacjenta (rozdziały 

1 i 7). 

4. Zapewnienie poradnictwa oraz wsparcia dla osoby żyjącej z HIV oraz jej rodziny (rozdział 

7). 

5. Zapobieganie zakażeniom HIV jest bardziej efektywne niż kosztowne leczenie (rozdział 12). 

6. Skrócenie opieki szpitalnej do minimum. 

7. Zaangażowanie lokalnej społeczności. 

8. Zapewnienie opieki terminalnej poza szpitalem (rozdział 8). 

9. Stałe dokształcanie personelu medycznego w dziedzinie HIV i AIDS. Wiedza pomaga 

zmniejszyć stres związany z pracą (rozdział 9). 

10. Współpraca z najbliższą rodziną osoby zakażonej. W wielu krajach ludzie żyjący z HIV/ 

AIDS oraz ich rodziny są nieocenionym źródłem informacji, które pomagają planować 

i realizować kompleksową opiekę. 

3-2 Rozdział nr 3

Połączenie profilaktyki i opieki w zakażeniach HIV 

Ważnym elementem w strategii zapobiegania HIV i AIDS oraz pomocy osobom zakażonym 

i chorym jest połączenie opieki z edukacją oraz stosowaniem profilaktyki. Znaczną rolę odgrywają 

również punkty testowania, kliniki dermatologiczno – wenerologiczne, poradnie ginekologiczno-położnicze, 

a także placówki społeczne i medyczne. Dzięki ich istnieniu możliwe staje 

się dobrowolne i świadome wykonywanie testów, połączone z profesjonalnym poradnictwem, 

edukacja na temat zachowań ryzykownych i rozprowadzaniem prezerwatyw. 

Etapy w świadczeniu usług 

1. Ocena stopnia i rodzaju potrzeb 

Jaka jest wykryta liczba osób żyjących z HIV/AIDS na terenie Twojego województwa? 

(Informacje można otrzymać w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej i Państwowym 

Zakładzie Higieny). 

Jakie jest lokalne nastawienie do problemu AIDS? Jak ludzie żyjący z HIV i AIDS odpierani 

są przez swoje rodziny oraz lokalną społeczność? Czego potrzebują ludzie zakażeni 

i chorzy oraz ich rodziny? Często z powodu braku pracy, pieniędzy, żywności, ubrań, 

mieszkania oraz leków należy udzielić im materialnego wsparcia. Równie ważne jest 

zapewnienie opieki medycznej, pomocy duchowej i emocjonalnej oraz edukacji. 

Jaka opieka została dotychczas zapewniona? Jaki jest udział służby zdrowia? Jakie są 

tendencje w prowadzeniu opieki pozaszpitalnej, wskaźniki przyjęć do szpitala oraz pobytów 

szpitalnych? Czy personel ma doświadczenie w prowadzeniu trudnych przypadków, 

w szczególności pacjentów z HIV? 

Jakie problemy pojawiają się w stosunkach pomiędzy szpitalami a społecznymi placówkami 

zdrowia? 

Czy w odpowiednich placówkach opieki są dostępne potrzebne leki? Jakich leków używa 

się najczęściej w leczeniu zakażeń towarzyszących HIV? Kto za nie płaci? W jaki sposób 

i kto leczy osoby żyjące z HIV i AIDS? 

Jak podtrzymywany jest kontakt z osobami, u których zdiagnozowano zakażenie HIV? 

Jak realizowane i na jaką skalę dostępne jest poradnictwo oraz możliwość przeprowadzenia 

testów? 

Czy zasady opieki nad osobami zakażonymi HIV i chorymi na AIDS mogłyby zostać 

włączone do opieki nad chorymi na inne choroby przewlekłe? 

Czy współpraca pomiędzy przychodniami dla chorych na choroby weneryczne, gruźlicę, 

poradniami planowania rodziny, dla kobiet w ciąży i dzieci a innymi placówkami społecznymi 

i opiekuńczymi mogłaby ulec poprawie? 

Czy organizacje pozarządowe zapewniają opiekę, prowadzą działania profilaktyczne, edukacyjne 

oraz poradnictwo? Jakie działania są podejmowane w obrębie społeczności? 

Odpowiedź na powyższe pytania może przekraczać możliwości samodzielnie działającej pielęgniarki 

i położnej. Jednak tak szeroka analiza pomocna jest przy opracowywaniu do brego 

planu opieki nad chorym. 


3-3

2. System współpracy 

Stworzenie dobrze funkcjonującej struktury będzie wymagało współpracy szpitali, klinik, placówek 

wykonujących testy i prowadzących poradnictwo oraz innych organizacji wspierających 

(rządowych i pozarządowych). 

Ważne jest sprawne działanie systemu współpracy pomiędzy szpitalem, domem, kliniką oraz 

innymi organizacjami. 

3. Personel i szkolenia 

Edukacja pielęgniarek środowiskowych, pracowników socjalnych i innych osób w zakresie 

opieki i prewencji HIV jest konieczna. Szkolenia powinny dotyczyć sposobów udzielania pomocy 

przy prostych dolegliwościach (np. wysypka, biegunka) oraz uczyć jak przygotować członków 

rodziny do podstawowej pielęgnacji i opieki domowej (patrz rozdziały 4, 5). Ważna może się 

także okazać umiejętność zaopatrzenia w podstawowe leki oraz inne artykuły pierwszej potrzeby. 

Pracownicy socjalni powinni stanowić istotną część zespołu ze względu na bezpośredni 

kontakt z daną społecznością i wiedzą na jej temat. 

4. Zaangażowanie społeczne 

Silne powiązania w obrębie społeczności można stworzyć wykorzystując ustanowione struktury. 

Pomogą w tym: 

spotkania z lokalnymi działaczami społecznymi, przedstawicielami organizacji pozarządowych 

(w tym religijnymi) i omówienie ich punktu widzenia na rozwój epidemii, możliwości 

udziele nia wsparcia rodzinom ludzi zakażonych oraz prowadzenie edukacji w ramach 

społeczności, 

rozwijanie i utrzymywanie współpracy z pracownikami różnych organizacji, opieką społeczną, 

prawnikami i wszystkimi, którzy zajmują się ludźmi dotkniętymi problemem HIV 

i AIDS. 

5. Poradnictwo 

Istotne jest prowadzenie poradnictwa nie tylko przed, ale i po wykonaniu testu. Opiekę nad 

osobą zakażoną trzeba połączyć z zapewnieniem emocjonalnego wsparcia oraz edukacją 

w zakresie profilaktyki HIV i kontroli zakażenia. Jeżeli jest to możliwe, należy przeszkolić cały 

personel w prowadzeniu podstawowego poradnictwa (patrz rozdział 7). 

6. Opieka domowa 

Osoby żyjące z HIV i AIDS oraz ich rodziny cenią sobie wizyty pielęgniarek środowiskowych. 

Udzielają one potrzebującym wsparcia emocjonalnego, edukacji i pomocy w zakresie podstawowych 

potrzeb (żywność, mieszkanie, zaopatrzenie). Jednym z podstawowych proble mów 

są pieniądze. Należy sprawdzić, gdzie można otrzymać pomoc materialną i zrobić listę potencjalnych 

źródeł przychodów (tj. opieka społeczna, organizacje pozarządowe, zapomogi). 

W sytuacjach gdy rodzina sobie nie radzi, powinno się zabrać chorych w ciężkim stanie do 

szpitala. Większość ludzi woli jednak umierać w domu, ważne jest więc udzielenie chorym 

i ich opiekunom porady (rozdział 7), opieki paliatywnej (rozdział 8) oraz praktyczne go wsparcia. 

Pomoc może być także potrzebna po śmierci osoby chorej i dotyczyć zarów no wsparcia 

duchowego, jak i praktycznych działań związanych z przygotowaniem ciała zmarłego lub organizacją 

pogrzebu (patrz rozdział 8). 

3-4 Rozdział nr 3

7. Program monitorowania 

Rozpoczynając opiekę należy ustalić wskaźniki, według których będzie się oceniać skuteczność 

stałych działań. Członkowie zespołów, by zapewnić odpowiednią pomoc, muszą posiadać 

dokładne dane i wytyczne. Efektywna opieka wymaga właściwego użytkowania istniejącego 

zaplecza. Osoba żyjąca z HIV/AIDS powinna w pełni wykorzystywać miejsce oraz ofero wane 

usługi i jak najlepiej zaspokajać swoje potrzeby. 

Monitorując działania należy uwzględnić następujące wskaźniki jakości opieki: 

‣ liczbę osób żyjących z HIV i AIDS korzystających ze stałej opieki 

‣ liczbę skierowań do szpitala 

‣ rodzaje powiązań pomiędzy jakością usług a źródłem środków finansowych 

‣ ilość rozprowadzonych leków, artykułów medycznych 

‣ zmiany w przyjęciach do szpitala 

‣ zmianę nastawienia społeczeństwa 

‣ liczbę osób zakażonych, ujawniających swój status serologiczny rodzinie lub przyjaciołom 

‣ satysfakcję z leczenia 

‣ wsparcie dla osób żyjących z HIV i AIDS, ich opiekunów oraz pracowników służby 

zdrowia 

Stała opieka – zagadnienia 

Należy stworzyć plan działań i upewnić się czy: 

1. Zawiera zrozumiałe wytyczne do prowadzenia: 

a) opieki klinicznej, 

b) opieki pielęgniarskiej, 

c) poradnictwa i testowania, 

d) wsparcia społecznego. 

2. Zapewnia: 

a) skuteczne planowanie, 

b) system skierowań, 

c) powiązania z organizacjami rządowymi i pozarządowymi, 

d) wsparcie społeczne dla osób chorych i ich opiekunów. 

3. Włącza HIV/AIDS w istniejący system usług: 

a) opiekę szpitalną i pozaszpitalną, 

b) ośrodki zdrowia, 

c) kliniki gruźlicy, wenerologiczne, położniczo-pediatryczne oraz planowania rodziny. 


3-5

4. Określa zasady prewencji interwencyjnej realizowanej przez: 

a) udzielanie porad partnerom osób z HIV/AIDS, 

b) zaopatrzenie w prezerwatywy, 

c) edukację członków rodziny, 

d) stymulowanie tworzenia grup wsparcia wśród osób chorych. 


‣ W jaki sposób należy prowadzić stałą opiekę, by chorym i ich rodzinom zapewnić 

pomoc tam, gdzie jej najbardziej potrzebują? 

‣ Jak można połączyć prewencję z opieką na wszystkich etapach choroby? 

‣ Jak włączać osoby żyjące z HIV i AIDS, ich rodziny lub opiekunów do planowania 

opieki? 

‣ Jak poradzić sobie ze strachem przed HIV? 

‣ Co zrobić, by zmienić nastawienie ludzi do tego problemu? 

‣ Jakie działania są potrzebne do podtrzymania modelu stałej opieki? 

‣ Jak się upewnić czy pacjenci korzystają z innego rodzaju usług? 

‣ Czy mogą skorzystać z różnych opcji opieki, gdy zajdzie taka potrzeba? 

‣ Jak pomóc w zapewnieniu ciągłej opieki w warunkach, gdy można liczyć na ograniczone 

wsparcie otoczenia? 


1. Allocating Resources. AIDS Action Newsletter, (38), AHRTAG, 1997. Gilks, C. et al. 

(1998). Sexual health and health care: Care and Support for people with HIV/AIDS 

in resource-poor settings. Department of International Development (DFID), London. 

2. Osborne C.M., van Praag E., Jackson H. (1997). Models of care for patients with HIV/ 

AIDS. AIDS (11B), 135–141. 

3. Support for Home Carers. AIDS Action Newsletter, (38), AHRTAG, 1997. 

4. World Health Organization. AIDS Home Care Handbook. Global Programme on AIDS 

(WHO/GPA/HCS/93.2). 

5. Żyć z wirusem... Poradnik dla osób żyjących z HIV, pod red. Doroty Rogowskiej- 

Szadkowskiej, Warszawa 2007. 

3-6 Rozdział nr 3

Rozdział IV 

Opieka nad dorosłymi 

z chorobami towarzyszącymi HIV 

Wprowadzenie. Ogólna charakterystyka pracy 

pielęgniarskiej z osobami zakażonymi wirusem HIV 

i chorymi na AIDS 

Rozpoznanie AIDS u dorosłych 

HIV i gruźlica – podwójna epidemia 

Zakażenia oportunistyczne i typowe leczenie 

Terapia antyretrowirusowa (ART – ang. antiretroviral therapy) 

Podstawowe zasady opieki pielęgniarskiej nad 

pacjentami żyjącymi z HIV i AIDS w przypadku 

zakażeń oportunistycznych 


Wprowadzenie. Ogólna charakterystyka pracy pielęgniarskiej 

z osobami zakażonymi wirusem HIV i chorymi na AIDS 

Pacjenci żyjący z HIV i chorzy na AIDS dotknięci są zakażeniem przewlekłym, w którym 

w różnym okresie, w zależności od stadium zakażenia, występują objawy somatyczne, w konsekwencji 

prowadzące do upośledzenia wielu układów i systemów ustrojowych, uniemożliwiających 

prawidłowe ich funkcjonowanie. 

Przyjmuje się, że u ponad 95% zakażonych HIV ostatecznie rozwiną się choroby towarzyszące 

HIV oraz AIDS. Postęp choroby zależy od typu wirusa oraz kondycji organizmu gospodarza. 

Zajęcie przez HIV ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego powoduje nierzadko zaburzenia 

neurologiczne i psychiatryczne. W miarę postępu zakażenia spada odporność, a ludzie 

stają się coraz bardziej podatni na zakażenia oportunistyczne oraz inne choroby. Istnieje 

spora grupa dorosłych, którzy do chwili wystąpienia chorób towarzyszących infekcji HIV, nie 

podejrzewali u siebie zakażenia. Brak wiedzy to częsty powód niezgłaszania się do punktów 

testowania. Zdarza się również, że osoby, które podejrzewają u siebie zakażenie, nie chcą 

poddać się badaniu z powodu strachu przed chorobą lub z obawy przed napiętnowaniem 

przez społeczeństwo. Czasem też możliwość wykonania testu jest ograniczona ze względu 

na brak odpowiedniego zaplecza i niewystarczające poradnictwo przed i po teście. 

Opieka pielęgniarska, świadczona pacjentom seropozytywnym i chorym na AIDS, powinna 

być w wysokim stopniu opieką holistyczną (obejmującą wszystkie sfery życia chorego) i interdyscyplinarną. 

W zespole interdyscyplinarnym pielęgniarka odgrywa zasadniczą rolę, będąc łącznikiem pomiędzy 

pacjentem, rodziną a pozostałymi członkami zespołu terapeutycznego. 


4-1

Opieka nad osobą zakażoną HIV i/lub chorą na AIDS opiera się na realizacji procesu pielęgnowania. 

Proces ten w objawowym zakażeniu wirusem HIV uzależniony będzie między innymi 

od: obrazu klinicznego, patogenu powodującego zakażenie oportunistyczne, pojawiającego się 

problemu pielęgnacyjnego, zmian zachodzących w stanie pacjenta oraz skuteczności podejmowanych 

działań leczniczych, diagnostycznych, pielęgnacyjnych i edukacyjnych. 

Różnorodność problemów biopsychospołecznych, które dotykają osoby zakażone HIV i chore 

na AIDS, wymaga często konsultacji wielu specjalistów (chorób zakaźnych, chirurgów, kardiologów, 

internistów neurologów, neurochirurgów, dermatologów, onkologów, psychiatrów itd.) 

W związku z powyższym, rozpoznanie stanu biopsychospołecznego osób zakażonych wirusem 

HIV i chorych na AIDS, ich potrzeb, postawienie diagnozy pielęgniarskiej wymaga od personelu 

pielęgniarskiego pracującego z tymi pacjentami ogromnego profesjonalizmu, zarówno 

w zakresie kwalifikacji zawodowych, jak i praktycznych. 

Pielęgniarki oprócz profesjonalnej, instrumentalnej pracy w sytuacjach patologicznych, gdzie 

niezbędne jest fachowe asystowanie i właściwe rozpoznawanie aktualnych i potencjalnych 

problemów zdrowotnych pacjentów, mają za zadanie dążenie do poprawy stanu ich zdrowia 

i jakości życia, przygotowanie do samoopieki, stymulowanie zrozumienia i akceptacji sytuacji, 

w jakiej się znaleźli. 

Podczas realizacji procesu pielęgnowania stosowanie podstawowych środków ostrożności 

ma ogromne znaczenie w opiece oraz prewencji HIV (rozdział 11). Należy podkreślić, że 

uniwersalne zasady bezpiecznej pracy z chorym, wypracowane przez lata trwania epidemii 

HIV/AIDS, obowiązują zawsze i wszędzie tam, gdzie istnieje możliwość ekspozycji na 

materiał biologiczny pochodzący od człowieka, niezależnie czy mamy wiedzę o jego 

statusie serologicznym, czy też nie. 

Rozpoznanie AIDS u dorosłych 

W Polsce, zgodnie z obowiązującymi w Europie kryteriami, AIDS rozpoznaje się, jeśli u osoby 

z potwierdzonym zakażeniem HIV wystąpi choroba wymieniona na liście tzw. chorób „wskaźnikowych” 

(patrz rozdział 1). Diagnoza AIDS nie zależy wyłącznie od stanu układu immunologicznego 

ocenianego liczbą limfocytów CD4+. Natomiast w Stanach Zjednoczonych za chore 

na AIDS uznaje się osoby, u których liczba CD4+ jest mniejsza niż 200 komórek w mililitrze 

krwi, niezależnie od wystąpienia – bądź nie – choroby „wskaźnikowej”. Od momentu rozpoznania 

pierwszej choroby „wskaźnikowej”, mimo że poddaje się ona leczeniu, dana osoba 

jest kwalifikowana jako chora na AIDS. 

Rozpoznanie gruźlicy (niezależnie od lokalizacji choroby) u osoby HIV+ oznacza dla niej rozpoznanie 

AIDS. Tak samo diagnoza inwazyjnego raka szyjki macicy u kobiety seropozytywnej 

czy chłoniaka nieziarniczego u pacjenta z HIV stanowi o zakwalifikowaniu ich do klinicznej 

kategorii C zakażenia HIV (patrz rozdział 1). 

HIV i gruźlica – podwójna epidemia (patrz także rozdział 13) 

Drobnoustrój wywołujący gruźlicę może, w przeciwieństwie do HIV, przenosić się drogą kropelkową 

i zakażać ludzi HIV-ujemnych. Gruźlica jest jedyną chorobą oportunistyczną towarzyszącą 

AIDS, która niesie ze sobą takie ryzyko. HIV atakuje układ immunologiczny, dlatego też 

4-2 Rozdział nr 4

ludzie zakażeni, będący jednocześnie rezerwuarem prątka gruźlicy, 30–50 razy częściej niż 

niezakażeni rozwijają aktywną gruźlicę. 

DOTS (ang. Directly Observed Treatment, Short course) to program leczenia gruźlicy, uwzględniający 

krótkotrwałe leczenie z bezpośrednią obserwacją. Polega na stosowaniu leków 

przeciwgruźliczych (tuberkulostatyków) u osób, które zgłaszają się do wyznaczonych punktów 

i przyjmują leki pod kontrolą personelu medycznego (rozdział 13). Program ten realizowany 

jest w większości państw na świecie i przypisuje mu się skuteczność sięgającą 95% wyleczeń 

przypadków gruźlicy. Leki przeciwgruźlicze wykazują taka samą skuteczność u osób zakażonych, 

jak u niezakażonych HIV, jednak terapia u osób seropozytywnych musi być dłuższa. 

Stosowanie tuberkulostatyków w znaczący sposób ogranicza łączne wydatki na leczenie następstw 

zakażenia HIV i jest opłacalne nawet w najbiedniejszych krajach. 

U pacjentów zakażonych HIV niekiedy należy stosować profilaktycznie leki przeciwgruźlicze. 

Duże ryzyko rozwoju gruźlicy mają osoby z dodatnim wynikiem próby tuberkulinowej (> 5 mm), 

kontaktujące się z ludźmi prątkującymi lub pochodzące ze środowisk, gdzie gruźlica występuje 

endemicznie. Profilaktyczne podawanie tuberkulostatyków jest stosowane w wielu krajach u zakażonych 

HIV, także w Polsce. 

Zakażenia oportunistyczne i typowe leczenie 

Zakażenia oportunistyczne występują w fazie objawowej infekcji HIV i u chorych na AIDS. 

Leczenie przyczynowe polega na podawaniu antybiotyków (zakażenia bakteryjne i grzybicze), 

tuberkulostatyków (gruźlica), leków przeciwpierwotniacznych (toksoplazmoza). Leczenie objawowe 

to zwalczanie objawów zapalenia płuc, biegunki, gorączki, bólu, leczenie przeciwzapalne, 

przeciwgorączkowe i – bardzo często – uzupełnianie niedoborów płynów, krwi, białka, 

leczenie niewydolności oddechowej i krążenia. 

Niekiedy chorzy wymagają profilaktyki zakażeń oportunistycznych. O profilaktyce pierwotnej 

mówimy, gdy pacjent otrzymuje antybiotyki zanim wystąpi zakażenie oportunistyczne (przykładem 

jest podawanie biseptolu dla zapobieżenia pneumocytozie płuc u chorych z niską liczbą 

limfocytów CD4+). Profilaktyka wtórna to podawanie leków przeciw drobnoustrojom chorym, 

którzy przebyli zakażenie oportunistyczne w celu zapobieżenia nawrotowi choroby. 

Z punktu widzenia praktycznego wymaga to ogromnej wiedzy pielęgniarek w codziennej pracy 

z dużą ilością silnie działających leków, podawanych w dużych dawkach i często pozajelitowo. 

Terapia antyretrowirusowa (ART- ang. antiretroviral therapy) 

Terapia antyretrowirusowa jest bardzo kosztowna i nie jest dostępna dla 

wszystkich żyjących z HIV i AIDS na świecie. Jednakże tam, gdzie może 

być stosowana, należy przestrzegać pewnych wytycznych. W większości 

krajów lekarskie towarzystwa naukowe opracowują standardy leczenia 

antyretrowirusowego zgodnie z aktualną wiedzą medyczną. W Polsce 

zalecenia dotyczące ART opracowuje Polskie Towarzystwo Naukowe 

AIDS, uwzględniając rekomendacje europejskie i światowe. 

Preparaty stosowane w terapii antyretrowirusowej mogą wchodzić 

w interakcje z innymi lekami. Zawsze należy sprawdzić, czy przepisy- 


4-3

wane lekarstwo nie powoduje interakcji z innymi lekami, przyjmowanymi już przez pacjenta. Dotyczy 

to m.in. leków przeciwprątkowych, niektórych psychotropów oraz niekiedy leków powszechnie 

dostępnych (np. ziół), chętnie stosowanych przez chorych bez konsultacji z lekarzem. 

Podstawowe warunki wdrażania terapii antyretrowirusowej: 

1. Dostępność niezawodnych i niedrogich testów do rozpoznania zakażenia HIV. 

2. Możliwość skorzystania z poufnego poradnictwa przed i po teście. 

3. Niezawodne, długoterminowe i regularne zaopatrywanie w specjalistyczne leki. 

4. Wystarczające zaplecze finansowe do długoterminowego opłacania leków. 

5. Wsparcie społeczne, ułatwiające ludziom z HIV i AIDS przestrzeganie zasad związanych 

z leczeniem. 

6. Szkolenia dla pracowników służby zdrowia w zakresie prawidłowego stosowania 

le ków antyretrowirusowych. 

7. Odpowiednio przygotowane laboratoria do monitorowania reakcji i objawów niepożądanych. 

8. Umiejętność diagnozowania i leczenia zakażeń oportunistycznych. 

9. Współpraca pracownika służby zdrowia i pacjenta we wszystkich aspektach terapii 

antyretrowirusowej (włącznie z decyzją o rozpoczęciu leczenia). 

W Polsce terapia antyretrowirusowa oferowana jest bezpłatnie osobom zakwalifikowanym do 

leczenia. Czynna narkomania nie wyklucza możliwości leczenia antyretrowirusowego. Opracowywane 

przez międzynarodowe organizacje programy terapii anty-HIV osób uzależnionych 

umożliwiają w tej grupie chorych osiąga dobre wyniki kontroli zakażenia. Dla tych pacjentów 

(klientów ośrodków terapii uzależnień czy programów metadonowych) korzystne są schematy 

cART (patrz niżej) raz dziennie; wówczas chory przyjmuje oprócz leków przeciwwirusowych 

np. metadon, niekiedy również leki przeciwgruźlicze. 

Obowiązującym standardem jest podawanie co najmniej 3 leków antyretrowirusowych. Tak więc 

terapia anty-HIV jest zawsze terapią skojarzoną z kilku leków, najczęściej i w innym „punkcie 

uchwytu” (ang. combined antiretroviral therapy; cART). Skojarzona terapia antyretrowirusowa 

ma wysoką aktywność wobec HIV (ang. Highly Active Antiretroviral Therapy; HAART). 

Leczeniu podlegają osoby, znajdujące się w „objawowej” fazie zakażenia (tj. kategoria kliniczna 

B i C). Niekiedy terapię oferuje się również chorym z ostrą infekcją HIV lub tym, którzy nie 

mają objawów klinicznych niedoboru odporności (kategoria kliniczna A). Przy kwalifikacji do 

leczenia zawsze uwzględnia się liczbę limfocytów CD4+ oraz poziom wiremii HIV-RNA. 

Terapia antyretrowirusowa jest wdrażana po uzyskaniu świadomej zgody osoby zakażonej, 

poinformowanej o możliwości wystąpienia różnych reakcji niepożądanych oraz konieczności 

przyjmowania leków antyretrowirusowych według określonych zasad. Bardzo ważne jest ścisłe 

przestrzeganie godzin i sposobu ich przyjmowania (np. na czczo, bądź z posiłkiem). Celem 

stosowanego leczenia jest maksymalne obniżenie wiremii HIV dostępnymi metodami, najlepiej 

do wartości niewykrywalnych i utrzymanie takiego stanu jak najdłużej. Konieczne jest monitorowanie 

przebiegu leczenia z oznaczaniem wiremii HIV i liczby limfocytów CD4 co 3 miesiące oraz 

ocena, czy w przebiegu terapii nie występują kliniczne lub laboratoryjne niepożądane efekty. 

4-4 Rozdział nr 4

Terapia antyretrowirusowa jest terapią dożywotnią. Wyjątkowo można (czasowo) odstawić 

leczenie. Decyzja ta musi być podjęta wspólnie – przez chorego i jego lekarza. Nieregularne 

przyjmowanie leków skutkuje powstaniem wariantów HIV opornych na leczenie. W sposób 

istotny zmniejsza to skuteczność terapii w przyszłości. 

Podstawowe zasady opieki pielęgniarskiej nad pacjentami 

żyjącymi z HIV i AIDS w przypadku zakażeń oportunistycznych 

Kontrola zakażenia 

W sprawowaniu opieki nad pacjentami w objawowej fazie zakażenia wirusem HIV i pełnoobjawowym 

zespole AIDS w warunkach szpitalnych istotne jest przestrzeganie izolacji pacjentów 

w zależności od czynnika etiologicznego wywołującego daną jednostkę chorobową. 

Należy pamiętać, że pacjenci ze względu na upośledzenie odporności narażeni są na zakażenia 

przenoszone drogą kontaktów bezpośrednich, kropelkową lub powietrzną. 

Przestrzeganie zasad izolacji odwrotnej od czynnika zakaźnego, odizolowania od chorych 

z czynnym procesem zakaźnym jest koniecznością w zapobieganiu zakażeń u naszych podopiecznych. 

W praktyce dotyczy to zakażeń prątkami, wirusem ospy wietrznej i półpaśca oraz 

wirusem opryszczki zwykłej. 

Personel medyczny w sprawowaniu opieki nad pacjentami seropozytywnymi, ze względu na 

ryzyko wystąpienia ekspozycji zawodowej, zobligowany jest do przestrzegania zasad profilaktyki 

przed i poekspozycyjnej (rozdział 11). 

Biegunka 

U osób żyjących z HIV biegunka – często przewlekła, występująca ponad jeden miesiąc, 

niekiedy o bardzo ciężkim przebiegu – może być spowodowana różnymi przyczynami, m.in. 

zaburzeniami wchłaniania, przyjmowanymi lekami antyretrowirusowymi lub zakażeniami oportunistycznymi. 

Wystąpienie biegunki u pacjenta niesie za sobą ryzyko wystąpienia odwodnienia 

i zaburzeń wodno-elektrolitowych. 

Celem opieki pielęgniarskiej ukierunkowanej na rozwiązanie tego problemu będzie minimalizowanie 

skutków biegunki, a w szczególności zapobieganie odwodnieniu poprzez korygowanie zaburzeń 

wodno-elektrolitowych, zapobieganie maceracji skóry wokół odbytu, poprawa nastroju pacjenta 

poprzez umożliwienie zaspokojenia potrzeby wydalania w atmosferze intymności i godności. 

Zawsze wykonując czynności pielęgnacyjne u pacjentów z biegunką należy pamiętać o przestrzeganiu 

zasad reżimu sanitarnego oraz stosowaniu jednorazowych środków ochrony osobistej 

(patrz rozdział 11). 

Gorączka 

Prawdopodobną przyczyną wystąpienia u chorych kolejnego bardzo częstego problemu somatycznego, 

jakim jest gorączka, może być samo zakażenie, neuroinfekcja, zapalenie płuc, 

gruźlica, zakażenie układu moczowego, posocznice. 

Celem opieki pielęgniarskiej u pacjenta gorączkującego będzie zapewnienie bezpieczeństwa, 

utrzymanie prawidłowej temperatury ciała, odpowiedniej higieny ciała oraz zapobieganie odparzeniom. 


4-5

Zmiany zapalne w jamie ustnej (owrzodzenia i kandydoza) 

Celem opieki pielęgniarskiej u pacjentów z objawami zapalenia jamy ustnej, a często i gardła, 

i przełyku, jest utrzymanie właściwej higieny jamy ustnej, zniwelowanie zmian zapalnych, 

zmniejszenie suchości, poprawa samopoczucia chorego. 

Duszność, kaszel, sinica 

Zaburzenia w oddychaniu pod postacią duszności, kaszlu i sinicy są najczęstszymi problemami 

pielęgnacyjnymi występującymi u osób żyjących z HIV i chorych na AIDS. 

Do wystąpienia zapaleń górnych i dolnych dróg oddechowych bardzo często predysponuje 

ich zaburzenie i osłabienie odporności, niedożywienie, czy też wyniszczenie. 

Celem opieki pielęgniarskiej u pacjentów z tymi zaburzeniami somatycznymi będzie utrzymanie 

optymalnej czynności oddechowej, ułatwienie oddychania, łagodzenie kaszlu oraz zmniejszenie 

niepokoju. 

Problemy pielęgnacyjne wynikające z zaburzeń psychospołecznych 

Planując opiekę nad pacjentem z HIV/AIDS pielęgniarki – w myśl holistycznego modelu opieki 

pielęgniarskiej muszą zwrócić szczególną uwagę na rozwiązywanie problemów natury psycho-społecznej. 

Pokonanie problemów psychologicznych nękających naszych podopiecznych wymaga od nas 

i całego zespołu interdyscyplinarnego ogromnego wsparcia zarówno emocjonalnego, psychologicznego, 

jak i praktycznego. 

Najczęstsze problemy pielęgnacyjne związane ze stanem psychospołecznym osób żyjących 

z HIV dotyczą: braku poczucia bezpieczeństwa, lęku przed śmiercią, samotnością, izolacji 

od otoczenia, bezradności spowodowanej zakażeniem, braku wiary w skuteczność leczenia, 

pielęgnowania, czy też koniecznością hospitalizacji. 

Celem opieki pielęgniarskiej nad pacjentami seropozytywnymi w powyższych przypadkach niewątpliwie 

będą: zapewnienie bezpieczeństwa, pomoc w dążeniu do wzrostu własnej wartości 

pacjenta, przywrócenie pacjentowi pozytywnego myślenia, zmniejszenie niepokoju i niepewności 

o ich stan zdrowia, zniwelowanie bezradności, czy zapewnienie komfortu psychicznego. 

W realizacji planu opieki pielęgniarskiej dotyczącej problemów psychospołecznych osób zakażonych 

wirusem HIV i chorych na AIDS, pielęgniarki powinny wziąć pod uwagę wzmożoną 

obserwację pacjenta ze szczególnym zwróceniem uwagi na zmiany nastroju, zapewnienie 

pacjentowi bezpiecznego otoczenia, wsparcie emocjonalne, rozmowę i refleksję nad sensem 

życia, wyjaśnienie znaczenia aktywnej postawy dla skuteczności leczenia i pielęgnowania, 

zdobycie zaufania do personelu interdyscyplinarnego, empatyczne podejście do pacjenta, 

pomoc w wyartykułowaniu jego obaw, żalów uczuć i emocji, zachęcanie, mobilizowanie do 

samoopieki, umożliwienie kontaktu z psychologiem, pracownikiem socjalnym, wolontariuszami 

i grupami wsparcia. 

W kontaktach z naszymi podopiecznymi powinnyśmy okazywać im zainteresowanie, być 

ich towarzyszem i przewodnikiem, wspierać w podejmowanych przez nich działaniach. 

Czyniąc to, należy okazywać zrozumienie, zachęcać i dodawać otuchy, wyjaśniać wątpliwości 

i dylematy, wierzyć wreszcie w potencjalne możliwości pacjenta. 

4-6 Rozdział nr 4


‣ Jakie objawy nasuwają podejrzenie, że dana osoba może być zakażona HIV (gdy 

niemożliwe jest wykonanie testu lub pacjent nie zgadza się na badanie)? 

‣ Dlaczego należy leczyć aktywną gruźlicę u pacjentów HIV-dodatnich? 

‣ Jakie warunki powinny być spełnione przed rozpoczęciem terapii antyretrowirusowej? 

‣ Na co należy zwrócić uwagę przy leczeniu zakażeń oportunistycznych? 

‣ Gdzie można znaleźć więcej informacji na temat leczenia zakażeń oportunistycznych? 


1. Gilks, C et al. (1998). Sexual health and health care: Care support for people with 

HIV/AIDS in resource-poor settings. Department of International Development (DFID), 

London. 

2. Guidance modules on antiretroviral treatments (WHO/ASD/98.1 & UNAIDS/98.7). 

3. Treatment, care and medicines. Caring at home. AIDS ACTION (28), AHRTAG, 

1995. 

4. Tuberculosis and AIDS. (UNAIDS Best Practice Collection: Point of View). Geneva: 

UNAIDS, October 1997. 

5. World Health Organization (1997). Standard treatments and essential drugs for HIVrelated 

conditions. 



7. Współczesne leczenie HIV i AIDS, praca zbiorowa pod red. A. Gładysza, Wrocław 

2000. 

8. HIV/AIDS. Podręcznik dla studentów medycyny i lekarzy, pod red. W. Haloty i J. Juszczyka. 

Wydawnictwo Termedia, Poznań 2006. 

9. Dorota Rogowska – Szadkowska: Leczenie antyretrowirusowe. Poradnik dla pacjentów, 

nowe wyd. 

10. Polskie Towarzystwo Naukowe AIDS. Zasady opieki medycznej nad pacjentami zakażonymi 

HIV. Rekomendacje PTN AIDS 2006 (pod redakcją A. Horbana, R.B. Podlasin, 

A. Wiercińkiej-Drapało, G. Cholewińskiej, E. Bąkowskiej), Warszawa 2006. 

11. A. Wojciechowska, „ Zapobieganie zakażeniom HIV, opieka nad ludźmi żyjącymi z HIV 

i chorymi na AIDS” Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1996. 

12. Choroby zakaźne w zarysie. Podręcznik pod red. A. Boroń-Kaczmarskiej. Wydawnictwo 

Pomorskiej Akademii Medycznej, Szczecin 2004. 

13. Grajcarek. Jak zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV w praktyce pielęgniarskiej. Warszawa 

1998. 

14. B. Sacharczuk, „Holistyczny model opieki pielęgniarskiej nad pacjentami zakażonymi 

wirusem HIV i chorymi na AIDS w zakładzie lecznictwa zamkniętego „ praca licencjacka, 

PAM Szczecin 2006. 


4-7

Rozdział V 

Opieka nad dziećmi zakażonymi i dotkniętymi 

problemem HIV 

Wprowadzenie 

Objawy i przebieg zakażenia HIV u dzieci 

Diagnostyka zakażenia HIV u dzieci 

Terapia antyretrowirusowa u dzieci 

Opieka nad niemowlętami i dziećmi w przypadku chorób 

towarzyszących HIV 

Podstawowa opieka pielęgniarska nad dzieckiem 

z zakażeniami oportunistycznymi 

Współpraca z rodziną w zakresie opieki nad dzieckiem 

z objawami chorób towarzyszących HIV 

Dzieci osierocone z powodu AIDS 


Wprowadzenie 

Liczba dzieci poniżej 15. roku życia żyjących z HIV/AIDS 

na świe cie w roku 2007 wynosiła 2,1 mln. W 2007 roku 

zakaziło się 290 000 dzieci, głównie w wyniku transmisji 

odmatczynej (przed lub w trakcie porodu – zakażenie wertykalne 

lub poprzez karmienie piersią). W zeszłym roku 

zgłoszono 330 000 zgonów na AIDS w grupie wiekowej 

Inne, rzadziej występujące drogi zakażenia HIV u dzieci to: 

przetoczenie krwi lub preparatów krwiopochodnych zakażonych HIV, 

używanie niesterylnego wyposażenia w placówkach medycznych, 

wykorzystywanie seksualne, 

inicjacja seksualna z udziałem osoby zakażonej HIV (np. świadczącej usługi seksualne), 

prostytucja dziecięca, 

dożylne stosowanie narkotyków. 

Objawy i przebieg zakażenia HIV u dzieci 

Dzieci żyjące z HIV częściej zapadają na choroby wieku dziecięcego. U zakażonych niemowląt 

objawy częste w przebiegu chorób wieku dziecięcego (gorączka, biegunka, zmiany skórne) trwają 

dłużej i mają bardziej nasilony przebieg. Ponadto ich organizm rzadko prawidłowo odpowiada na 

leczenie, częściej więc występują powikłania zagrażające życiu. U większości dzieci HIV-dodatnich 

obserwuje się powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony, ślinianek, zaburzenia neurologiczne 

(wynikające m.in. z zajęcia przez HIV układu nerwowego), małopłytkowość, anemię, 

opóźnienie rozwoju psychoruchowego. W miarę postępującego upośledzenia układu immunologicznego, 

pojawiają się zakażenia oportunistyczne i inne choroby związane z HIV. Rozpoznanie 

AIDS u dziecka może być trudne. Choroby „wskaźnikowe” AIDS – podobnie jak u dorosłych – to 

ciężkie zakażenia oportunistyczne (pneumocytoza płuc, zakażenia prątkami, uogólnione grzybice) 

i nowotwory (chłoniaki nieziarnicze, mięsak Kaposiego). 

W związku z faktem, że postęp choroby i progresja do AIDS jest 

szybsza u dzieci niż u dorosłych, inaczej wygląda klasyfikacja 

kliniczna i immunologiczna zakażenia HIV u dzieci. Wyróżnia się 

4 stopnie zaawansowania klinicznego oraz 4 stopnie upośledzenia 

odporności w zależności od liczby limfocytów CD4+ 

(WHO 2006). Ryzyko progresji do AIDS w pierwszym roku 

życia przekracza 10%, stąd tak ważne jest wczesne ustalenie 

rozpoznania, rozpoczęcie leczenia przyczynowego (cART) 

i profilaktyka zakażeń oportunistycznych. 

Ośmiolatek w Tanzanii. Chłopiec został 

zakażony w szpitalu przy wykonywaniu 

zastrzyku igłą skażoną HIV (Credit: 

UNAIDS/Szulc-Krzyżanowski) 

Objawy najczęściej występujące u dzieci zakażonych HIV: 

powiększenie węzłów chłonnych, wątroby, śledziony 

powiększenie ślinianek 

spadek masy ciała 

przewlekła biegunka, nawracająca lub ciągła gorączka 

upośledzenie rozwoju fizycznego i umysłowego 

drożdżyca jamy ustnej (nawracająca, może być pierwszym objawem infekcji HIV) 

owrzodzenia w jamie ustnej 

mięczak zakaźny i brodawki wirusowe 

5-2 Rozdział nr 5

Diagnostyka zakażenia HIV u dzieci 

Podczas ciąży kobiet zakażonych, matczyne przeciwciała anty-HIV są biernie przenoszone 

przez łożysko do płodu (rozdział 10) i mogą przetrwać u dziecka do 18. miesiąca życia. 

Stwier dzenie w tym czasie obecności przeciwciał anty-HIV nie oznacza więc, że dziecko 

jest zakażone. Aby potwierdzić lub wykluczyć zakażenie, należy wykonać badania wykrywające 

wirusa we krwi dziecka metodami PCR i hodując krwinki pobrane od dziecka (HIV- 

RNA, antygen p24, prowirusowy DNA w limfocytach). Wczesne potwierdzenie zakażenia HIV 

u dziecka jest bardzo ważne, gdyż umożliwia wdrożenie cART przed wystąpieniem objawów 

upośledzenia odporności spowalniając uszkodzenie systemu odpornościowego i znacznie wydłużając 

życie dziecka. 

Terapia antyretrowirusowa u dzieci 

Wdrażając leczenie we wczesnym okresie życia, należy uwzględnić gotowość rodziców bądź 

opiekunów dziecka do współpracy i zapewnienia przestrzegania zasad przyjmowania leków. 

Terapia anty-HIV jest terapią skojarzoną – jej podstawowym celem jest szybkie i trwałe obniżenie 

poziomu wirusa we krwi. Inna strategia obowiązuje przy leczeniu niemowląt i dzieci 

młodszych, nieco inna u dzieci starszych i młodzieży (gdzie ważne jest m.in. uproszczenie 

schematu terapeutycznego). Tak jak u dorosłych, leczenie antyretrowirusowe niesie ze sobą 

ryzyko działań ubocznych w postaci wzrostu poziomu lipidów we krwi, przemieszczenia tkanki 

tłuszczowej (lipodystrofia), rozwoju cukrzycy i wielu innych. Częste kontrole (nie rzadziej niż 

co 3 miesiące u dziecka, którego stan jest stabilny i leczenie nie wymaga zmian), konieczność 

codziennego przyjmowania leków, ograniczenia np. dietetyczne wynikające z niedoboru 

odporności, podporządkowanie codziennego życia wpisuje się w scenariusz życia z chorobą 

przewlekłą i nieuleczalną. Od początku konieczna jest współpraca zespołu lekarzy, pielęgniarek 

i psychologów. 

Opieka nad niemowlętami i dziećmi w przypadku chorób towarzyszących 

HIV 

Większość chorób towarzyszących infekcji HIV jest spowodowana zakażeniami, z których 

niektóre mogą być leczone ambulatoryjnie. Choroby wieku dziecięcego mogą mieć cięższy 

przebieg i niekiedy wymagają dłuższego leczenia, gdyż układ immunologiczny dziecka HIV+ 

nie jest tak sprawny, jak u dzieci zdrowych. Matki dzieci zakażonych powinny jak najwcześniej 

zgłaszać się do lekarza, który zdecyduje o sposobie leczenia. 

1. Żywienie niemowląt i dzieci w przypadkach utraty masy ciała oraz 

upośledzenia rozwoju (wzrostu) 

Prawidłowe żywienie dzieci i niemowląt zakażonych HIV jest bardzo ważne. Pielęgniarki i położne 

powinny więc współpracować ze specjalistycznymi ośrodkami, zajmującymi się poradnictwem 

dietetycznym i korzystać z ich pomocy. 

Monitorowanie wagi i wzrostu dziecka umożliwia kontrolę jego rozwoju fizycznego i stanu 

odżywienia. Gdy obserwuje się zaburzenia wzrostu, zaleca się przeprowadzenie dodatkowych 

badań diagnostycznych dla ustalenia przyczyny nieprawidłowości. 


5-3

2. Profilaktyka zakażeń oportunistycznych u dziecka HIV+ 

W pierwszym roku życia dziecko zakażone HIV otrzymuje biseptol, aby zapobiegać zapaleniu 

płuc wywołanym przez Pneumocystis jiroveci (dawniej: carinii). Gruźlica jest jedną z najczęściej 

występujących infekcji oportunistycznych w przebiegu AIDS, a dziecko z zaburzeniami odporności 

komórkowej w przebiegu infekcji HIV jest szczególnie podatne na zakażenia prątkami. 

Konieczne jest więc prowadzenie działań prewencyjnych w rodzinie dziecka seropozytywnego, 

aby uchronić je przed drobnoustrojami z rodzaju Mycobacterium (rozdziały 4 i 13). 

3. Szczepienia 

Wszystkie dzieci urodzone przez matki seropozytywne powinny być szczepione zgodnie z indywidualnym, 

ustalonym dla nich kalendarzem szczepień, gdyż niektórych szczepionek stosowanych 

u dzieci zdrowych nie można podawać dzieciom z infekcją HIV (np. żywej szczepionki 

przeciw poliomyelitis i szczepienia BCG). 

W Polsce u dzieci zakażonych HIV realizuje się zmodyfikowany kalendarz szczepień, uwzględniający 

szczepienia dodatkowe, np. przeciwko zakażeniom Hemophilus influenzae, Streptococcus 

pneumoniae, grypie czy wirusowemu zapaleniu wątroby A. 

4. Jakość życia dzieci urodzonych przez matki HIV-dodatnie 

Większość dzieci urodzonych przez matki seropozytywne nie jest zakażona (rozdział 10), a wiele 

spośród HIV-dodatnich, prawidłowo leczonych i kontrolowanych, przez długi okres nie ma 

objawów związanych z zakażeniem. Jakość życia dzieci urodzonych przez matki żyjące z HIV, 

niezależ nie od tego czy same są zakażone czy nie, jest różna, często znacznie gorsza od jakości 

życia zdrowych rówieśników. Należy dołożyć wszelkich starań, aby poprawiać świadomość 

społeczną i wiedzę o HIV, aby umożliwić dzieciom dotkniętym problemem HIV normalne życie. 

Rola pielęgniarek w procesie edukacyjnym, wsparta fachową wiedzą i doświadczeniem 

zawodowym wydaje się szczególnie ważna. Konieczne jest włączanie pracowników socjalnych 

i udział organizacji pozarządowych w procesie integracyjnym zakażonego dziecka. 

Życie z chorobą przewlekłą i nieuleczalną nie powinno ograniczać edukacji dziecka. U prawidłowo 

leczonego dziecka nie ma przeciwwskazań, aby chodziło ono do przedszkola i szkoły. W Polsce 

organizowane są kolonie, obozy i warsztaty dla dzieci, ich opiekunów oraz rodziców. 

Bardzo ważnym (i trudnym) momentem jest ujawnienie dziecku faktu, że żyje z HIV. Jest 

to proces wieloetapowy i wymaga zaangażowania całego zespołu sprawującego opiekę nad 

dzieckiem. Konieczne jest przygotowanie rodziców i opiekunów oraz wsparcie w środowisku 

dziecka. Niekiedy możliwe jest włączenie nauczycieli w proces adaptacji do nowej sytuacji. 

Podstawowa opieka pielęgniarska nad dzieckiem z zakażeniami 

oportunistycznymi 

Opieka pielęgniarska w szpitalu obejmuje wiele procesów i działań ukierunkowanych na ograniczenie 

ryzyka ekspozycji dziecka na zakażenia, leczenie i pielęgnację zmian skórnych, 

owrzodzeń w jamie ustnej, zwalczanie objawów towarzyszących chorobie (np. bólu, 

gorączki, biegunki, kaszlu). Należy szczególnie przestrzegać zasad higieny, zwracać uwagę 

na zalecenia dietetyczne, pozostawać w ścisłym kontakcie z rodzicem lub opiekunem, który 

przebywa z dzieckiem w szpitalu. Praca ta – podobnie jak w każdym przypadku chorego 

dziecka – np. z chorobą nowotworową, inną chorobą przewlekłą, wymaga cierpliwości, empatii, 

umiejętności diagnozowania problemów i rozwiązywania ich na bieżąco. 

5-4 Rozdział nr 5

Współpraca z rodziną w zakresie opieki nad dzieckiem z objawami 

chorób towarzyszących HIV 

Jakość opieki nad dzieckiem zakażonym bezobjawowo lub z objawami niedoboru odporności 

zależy od statusu socjoekonomicznego rodziny, jej wiedzy i stosunku do problemu HIV oraz 

dostępności do wysokospecjalistycznej opieki medycznej. Podane poniżej pytania pomogą 

pracownikowi medycznemu i socjalnemu określić, jakiej pomocy można oczekiwać od rodziny, 

a co musi zostać zapewnione z innych źródeł. 

‣ Co członkowie rodziny wiedzą na temat zakażenia HIV? Czy potrafią powiedzieć, 

w jaki sposób przenosi się zakażenie oraz jak można go uniknąć? (rozdział 12) 

‣ Czy rodzina może zapewnić dziecku odpowiednią opiekę? 

‣ Jaki jest aktualny fizyczny i psychiczny stan zdrowia rodziców? Czy są zdolni do opie ki 

nad dzieckiem? 

‣ Kto może zapewnić wsparcie rodzinie żyjącej z HIV? 

‣ Czy rodzina potrafi i chce pomóc w opiece nad dzieckiem (zakażonym bądź 

zdrowym)? 

‣ Jakie wsparcie może zapewnić rodzinie pomoc społeczna? 

‣ Jak wygląda sytuacja ekonomiczna rodziny? Jakie są warunki jej życia? 

‣ Jaką przyszłość mogą dziecku zapewnić rodzice? 

Dzieci osierocone z powodu AIDS 

Około 12 mln dzieci w Afryce zostało sierotami na skutek epidemii HIV i AIDS. Ocenia się, że do 

2010 roku liczba „sierot AIDS” (dzieci, które straciły matkę lub oboje rodziców z powodu AIDS) 

będzie wynosiła około 38 milionów. System rodzin zastępczych, które tradycyjnie zapewniają 

sierotom opiekę, jest słaby, zwłaszcza w społeczeństwach najbardziej dotkniętych AIDS. 

Bez wykształcenia, wsparcia rodziny i właściwej opieki dzieci są szczególnie narażone na 

zjawiska patologiczne. Wcześniej niż rówieśnicy rozpoczynają życie seksualne, sięgają po 

narkotyki i tym samym narażają się na zakażenia przenoszone drogą kontaktów seksualnych 

i przez krew (rozdział 10). Instytucje rządowe i organizacje pozarządowe oraz inne grupy 

muszą połączyć wysiłki, aby stworzyć efektywny program i strategię opieki nad osieroconymi 

dziećmi. Pielęgniarki mogą odegrać ważną rolę w działaniach prowadzących do respektowania 

praw dzieci, występować w ich imieniu i być wsparciem psychicznym. 

Strategie opieki nad osieroconymi dziećmi 

1. Rodzina rozszerzona (bliżsi i dalsi krewni) 

2. Rodziny zastępcze 

3. Rodzinne domy dziecka 

4. Państwowe domy dziecka 


5-5


‣ Jakie są najczęstsze objawy zakażenia HIV u dzieci? Jak należy postępować w przypadku 

ich wystąpienia? 

‣ Co może nasunąć podejrzenie zakażenia HIV u dziecka (bez wykonywania testu)? 

‣ Jakie ważne czynności pielęgnacyjne należy brać pod uwagę przy opiekowaniu się 

dzieckiem zakażonym HIV? 

‣ Jakie zagadnienia należy rozważyć pracując z rodziną, w której jest dziecko zakażo ne 

HIV? 


1. http://data.unaids.org/pub/EpiReport/2006 



3. www.avert.org/worldstats.htm 

4. Polskie Towarzystwo Naukowe AIDS. Zasady opieki medycznej nad pacjentami zakażonymi 

HIV. Rekomendacje PTN AIDS 2006 (pod redakcją A. Horbana, R.B. Podlasin, 

A. Wiercińkiej-Drapalo, G. Cholewińskiej. E. Bąkowskiej), Warszawa 2006. 

5-6 Rozdział nr 5

Rozdział VI 

HIV i AIDS – strach, piętno i izolacja 

Wprowadzenie 

Problemy emocjonalne, kulturowe, seksualne, religijne 

oraz prawne 

Odpowiedzialność moralna i etyczna pielęgniarek 

i położnych 

Działania prowadzące do poprawy jakości opieki 


Wprowadzenie 

HIV i AIDS wywołują strach. Zjawisko to spowodowały błędne 

informacje i niezrozumienie. Przerażające są historie osób żyjących 

z HIV, których prawa są nieustannie łamane. Ludzie unikają 

zakażonych, wyrzucają z pracy lub domu, izolują, odmawiają im 

pomocy lekarskiej i opieki pielęgniarskiej. Takie sytuacje są spowodowane 

brakiem wiadomości o chorobie, która nie przenosi 

się w czasie codziennych, zwyczajnych kontaktów. Ludzie żyjący 

z HIV już i tak cierpią. Niedopuszczalne jest więc narażanie 

ich na poniżanie, zwłaszcza w instytucjach opieki zdrowotnej, 

gdzie pracują profesjonaliści (Raport z Konferencji ICN na temat 

HIV i AIDS, 1994, str.17). 

Pielęgniarka pobiera krew od pacjenta 

w banku krwi w Rangoon General 

Hospital. Próbki krwi są badane na 

obecność HIV i odrzucane w przypaku 

dodatniego wyniku (Credit: WHO) 

Problemy emocjonalne, kulturowe, seksualne, religijne oraz prawne 

Pielęgniarki, położne oraz opiekunowie osób zakażonych napotykają w codziennej pracy na 

szereg trudności. 

Problemy emocjonalne 

Strach przed kontaktem z HIV, zachorowaniem i śmiercią z powodu choroby. 

Pielęgniarki i położne są świadkami śmierci z powodu AIDS nie tylko swoich pacjentów, 

ale także przyjaciół i bliskich. 

Pielęgniarki i położne są świadkami nagannego zachowania innych osób w stosunku 

do zakażonych i chorych. Presja otoczenia powoduje, że niektóre pielęgniarki i położne 

traktują ludzi żyjących z HIV w podobny sposób. 

Pielęgniarki i położne mogą być także zakażone HIV (dotyczy to krajów o wysokim 

odsetku ludzi HIV-dodatnich). Często ukrywają tę informację przed kolegami, ponieważ 

boją się dyskryminacji, izolacji i lekceważenia. 

Wiele pielęgniarek i położnych nie potrafi rozmawiać na temat seksu, śmierci, używania 

narkotyków, uprzedzeń, przekonań moralnych i religijnych. 


6-1

Problemy kulturowe, seksualne, religijne oraz prawne 

Stereotypy kulturowe, seksualne, religijne i prawne często utrudniają dyskusję na temat praktyk 

i pragnień seksualnych, preferencji, liczby i typu partnerów oraz stosowania antykoncepcji. Uprawianie 

seksu mężczyzny z mężczyzną, wykorzystywanie seksualne, stosunki heteroseksualne 

z wieloma partnerami oraz nielegalne stosowanie narkotyków często otacza „zasłona ciszy”. 

Tematy te są tabu i wiążą się z zażenowaniem, wstydem, poczuciem winy oraz odrzuceniem. 

Jeśli w życiu pielęgniarek miały miejsce ryzykowne zachowania, mogą one również doświadczać 

tych uczuć, a strach przed HIV i AIDS czyni dyskusję jeszcze bardziej złożoną. 

Strach, izolacja, dyskryminacja oraz odsunięcie na margines w związku z HIV i AIDS pochodzi 

z: 

‣ niewystarczającej ilości informacji na temat przenoszenia HIV (rozdział 1), lęku przed 

zakażeniem HIV, 

‣ strachu przed zajmowaniem się ludźmi żyjącymi z HIV i AIDS, 

‣ przekonań religijnych, wpływających na poglądy na temat seksu oraz antykoncepcji, 

‣ norm kulturowych, 

‣ zagadnień prawnych dotyczących używania narkotyków. 

Niektóre przekonania i wartości, negatywne nastawienie, niedostateczna lub niewłaściwa wiedza 

na temat HIV, ograniczają opiekunom możliwość zapewnienia ludziom żyjącym z HIV 

oraz ich rodzinom efektywnej i pełnej szacunku opieki. Niektóre udokumentowane negatywne 

zachowania pracowników służby zdrowia to: 

‣ osądzenie i potępienie osoby żyjącej z HIV lub AIDS, 

‣ izolowanie lub unikanie zakażonych z powodu zażenowania bądź lęku, 

‣ odmowa sprawowania opieki nad osobą z HIV/AIDS lub jej rodziną, 

‣ niewyjawienie swojego statusu HIV-dodatniego innym pracownikom służby zdrowia 

w obawie przed dyskryminacją, izolacją i potępieniem, 

‣ nieumiejętne prowadzenie dyskusji na temat praktyk seksualnych i preferencji z powodu 

zażenowania, wstydu lub poczucia winy, 

‣ ignorowanie lub unikanie dyskusji i udzielania porad w kwestii ryzykownych zachowań, 

opieki i prewencji HIV, 

‣ okazanie niechęci osobie żyjącej z HIV i jej rodzinie. 

Odpowiedzialność moralna i etyczna pielęgniarek i położnych 

W 1996 roku Międzynarodowa Rada Pielęgniarek (ICN) wydała dokument, w którym podkreśliła 

moralną i etyczną powinność pielęgniarek i położnych do sprawowania opieki nad wszystkimi 

ludźmi, a więc także tymi z HIV i AIDS. W Kodeksie Rady Pielęgniarek stwierdza się, że „podstawową 

odpowiedzialnością pielęgniarki jest zapewnienie opieki tym, którzy jej potrzebują”. 

6-2 Rozdział nr 6

Kwestie etyczne prewencji HIV/AIDS i opieki nad zakażonymi zawierają: 

‣ etyczny obowiązek personelu pielęgniarskiego i położniczego do zapewnienia opieki, 

‣ odpowiedzialność personelu HIV-dodatniego za ochronę pacjentów. 

W sytuacjach, gdy o problemie HIV oraz ludzkiej seksualności nie można otwarcie dyskutować, 

pielęgniarki i położne, omawiając kwestie seksu, często czują skrępowanie. Zdarza 

się więc, że całkowicie ignorują ten temat podczas sesji edukacyjnych o zdrowiu. Z uwagi 

na konsekwencje wynikające z zakażenia HIV, 

Sprawowanie opieki nad ludźmi 

pielęgniarki i opiekunowie zakażo nych powinni być 

żyjącymi z HIV/AIDS należy rozpocząć 

od normalizacji stosunków 

przygotowani do udzielenia poradnictwa i edukacji 

z zakresu HIV i AIDS. Pielęgniarki i położne muszą 

społecznych i nawoływania do pełnej 

szacunku i oddania postawy 

być kompetentne, zdolne do otwartego omawiania 

wszystkich tematów związanych ze zdrowiem oraz 

wobec zakażonych i chorych. 

zawsze postępować uczciwie, z zaangażowaniem 

i oddaniem. 

Działania prowadzące do poprawy jakości opieki 

Edukacja 

Irracjonalny i często przesadzony strach, który towarzyszy HIV i AIDS (także wśród pielęgniarek 

i położnych), może być zmniejszony poprzez programy edukacyjne, stworzone w oparciu o wiedzę 

medyczną, społeczną i psychologiczną. Aby osiągnąć sukces, programy takie muszą być 

realizowane przez dłuższy czas (patrz rozdział 9). Nieustannie pojawiają się nowe doniesienia 

na temat HIV i AIDS, pielęgniarki powinny więc stale się dokształcać. Personel medyczny 

może odegrać znaczącą rolę w kształceniu właściwych postaw i zachowań zarówno wśród 

pozostałych pracowników, jak i osób żyjących z HIV i AIDS oraz ich rodzin. 

Prewencja 

Działania prewencyjne należy prowadzić nieustannie, dopóki zakażenie HIV będzie wywoływać 

strach spowodowany ignorancją i nietolerancję. Na pielęgniarkach i położnych ciąży odpowiedzialność 

upowszechnienia i spopularyzowania problemu HIV po to, by o drogach przenoszenia 

wirusa i sposobach zapobiegania zakażeniu można było dyskutować bez zbędnych emocji. 

Opieka 

Efektywna i godna opieka może być zapewniona tylko tam, gdzie normą jest pełna szacunku 

i współczucia postawa wobec drugiego człowieka. Poprawę istniejącej sytuacji trzeba rozpocząć 

od poznania przekonań, wartości i stosunku do problemu HIV osób, które mają pomagać 

zakażonym i chorym. Dopiero kiedy sprawowanie opieki poparte jest rzetelną wiedzą, można 

zapewnić pacjentom komfort i psychiczne wsparcie. 


6-3


‣ Co wywołuje niepokój? Co jest niezrozumiałe w problematyce HIV i AIDS? 

‣ Jak nieuzasadniony niepokój oraz brak wiedzy mogą wpływać na wykonywaną pracę? 

‣ Skąd biorą się nieporozumienia? 

‣ Co można zrobić, by zapewnić właściwą opiekę, wsparcie, poradnictwo oraz edu kację 

w zakresie prewencji HIV? 

‣ Jak wpływać na opiekunów ludzi żyjących z HIV oraz ich rodziny? 

‣ W jaki sposób zapewniać i promować bezpieczną, moralną i etyczną opiekę nad osobami 

żyjącym z HIV/AIDS oraz ich opiekunami, rodzinami, społecznością? 


1. Counseling and HIV/AIDS. UNAIDS Technical update (1997) (UNAIDS Best Practices 

Collection), WC, 503.6. 

2. Caring for Children. AIDS ACTION (27), AHRTAG, 1994–95. 

3. On the Continuum of HIV/AIDS Care: Nursing Research and Practice lnitiatives (Report 

of the ICN Conference on HIV/AIDS, 1994). 

4. Gilks, C. et al. (1998). Sexual health and health care: Care and support for people 

with HIV/AIDS in resource-poor settings. Department of International Development 

(DFID), London. 

5. Keys to Counselling. AIDS ACTION Newsletter, (24), AHRTAG, 1994. 



6-4 Rozdział nr 6

Rozdział VII 

Poradnictwo dotyczące HIV i AIDS 

Wprowadzenie 

Poradnictwo przed testem 

Elementy poradnictwa przed testem 

Poradnictwo po teście 

Poradnictwo w przypadku dodatniego wyniku testu 

w kierunku HIV 

Poradnictwo w przypadku ujemnego wyniku testu 

w kierunku HIV 

Pomoc i wsparcie dla opiekunów osób zakażonych 

wirusem HIV i chorych na AIDS 


Wprowadzenie 

Dobrowolne poradnictwo i testowanie są podstawą wszystkich świadczeń, ponieważ pozwalają 

na wczesne wykrycie zakażenia wirusem HIV i zapewniają osobom zakażonym możliwość skorzystania 

z interwencji medycznych we właściwym czasie. Głównym zadaniem poradnictwa jest 

udzielenie emocjonalnego wsparcia i pomocy w zmniejszeniu stresu i napięcia, wynikających 

z sytuacji wykonywania badania i obawy przed zakażeniem. Dobrze prowadzone poradnictwo 

pomaga w podjęciu świadomej decyzji o wykonaniu testu, a promowanie bezpieczniejszych 

zachowań zapobiega dalszemu rozprzestrzenianiu się zakażeń. W Polsce poradnictwo prowadzą 

certyfikowani doradcy w Punktach Konsultacyjno – Diagnostycznych Krajowego Centrum 

ds. AIDS. Na poradnictwo powinny składać się dwie rozmowy: przed testem i po teście. 

Efektywna komunikacja oraz poradnictwo wymagają: 

nieoceniającego, pełnego szacunku nastawienia do rozmówcy, 

aktywnego słuchania, połączonego z właściwymi reakcjami na temat omawianych 

zagadnień, 

uważnego zadawania dodatkowych pytań, tylko bezpośrednio związanych z sytuacją 

testowania, 

służenia praktyczną radą oraz kompetentną informacją, 

omówienia profilaktyki, możliwości uzyskania opieki medycznej i wsparcia, 

zachęcania pacjenta i jego rodziny do podejmowania własnych, odpowiedzialnych 

decyzji, 


7-1

stworzenia życzliwej atmosfery, ułatwiającej szczerą rozmowę, 

oddzielenia swoich prywatnych osądów, opinii, 

przygotowania na gwałtowne reakcje pacjenta, 

stałego utrzymywania kontaktu wzrokowego z pacjentem. 

Umiejętność udzielania poradnictwa oraz doświadczenie w prowadzeniu rozmów przed 

i po teście zdobywa się uczestnicząc w szkoleniu dla doradców i poprzez praktykę. 

Ważne jest zadawanie dodatkowych pytań i właściwa reakcja na otrzymane odpowiedzi. Należy 

pamiętać, że zadawane pytania muszą mieć związek z sytuacją testowania. Czasami, 

by podkreślić wagę omawianych zagadnień, dobrze jest nazwać ujawnione w czasie rozmowy 

uczucia i emocje. Prowadzi to do głębszego poznania przez pacjenta własnych obaw, zrozumienia 

istoty problemu oraz wyjaśnienia niektórych nieporozumień. Często pacjentowi jest 

trudno powiedzieć o swoich bardzo intymnych przeżyciach i doświadczeniach. Otwartość ze 

strony doradcy i brak oceny może okazać się bardzo pomocna pacjentowi. Doradzanie musi 

wypływać z tego, co usłyszy osoba prowadząca poradnictwo. Aktywne słuchanie oraz odpowiednie 

reakcje doradcy sprawiają, że osoba żyjąca z HIV/AIDS czuje się, że jest pod dobrą 

opieką i może liczyć na wsparcie. Taka świadomość pozwoli pacjentowi podejmować bardziej 

odpowiedzialne i przemyślane decyzje, pomoże pokonać napotykane w życiu codziennym 

trudności i w efekcie poprawi jakość życia. 

Poradnictwo przed testem 

Celem poradnictwa przed testem jest dostarczenie informacji na temat procedury testo wania 

oraz implikacji, jakie wynikają z dodatniego wyniku przeciwciał anty-HIV, a jakie z ujemnego. 

Porad nictwo przedtestowe powinno skupić się na dwóch podstawowych zagadnieniach: 

a. szacowanie ryzyka zakażenia (Czy w przeszłości pacjent zachowywał się w sposób 

ryzykowny w kontekście HIV? Jakie jest ryzyko zakażenia HIV w jego przypadku?), 

b. ocena zrozumienia przez pacjenta problemu HIV/AIDS (włącznie z drogami zakażenia), 

a także umiejętności działania w trudnych sytuacjach. 

Jest bardzo ważne, aby pacjent na początku spotkania dowiedział się o zasadzie poufności 

w punkcie konsultacyjno‐diagnostycznym. Ważną kwestią podczas rozmowy z pacjentem przed 

pobraniem krwi jest uzyskanie świadomej jego zgody. 

Elementy poradnictwa przed testem 

Ocena ryzyka 

Jak duże jest prawdopodobieństwo, że dana osoba zakaziła się wirusem HIV można stwierdzić 

po rozpatrzeniu następujących okoliczności: 

7-2 Rozdział nr 7

częstość i rodzaj praktyk seksualnych, szczególnie tych o wysokim ryzyku zakażenia 

(stosunek dopochwowy i analny bez użycia prezerwatywy, prostytuowanie się, seks 

z osobami świadczącymi usługi seksualne bez zabezpieczenia, częsta zmiana partnerów 

seksualnych), 

inne wcześniejsze infekcje przenoszone drogą płciową (STI), 

ryzykowne zachowania związane z przyjmowaniem narkotyków dożylnie, 

nieprzestrzeganie podstawowych środków ostrożności w ramach wykonywanego zawodu, 

np. w praktyce lekarskiej i pielęgniarskiej, 

przetoczenie świeżej krwi, przeszczep narządów lub tkanek, 

tatuowanie, nacięcia skóry (skaryfikacje), obrzezanie przeprowadzone w niesterylnych 

warunkach. 

Ocena wiedzy pacjenta na temat HIV i AIDS 

Aby ocenić potrzebę wykonania badania w kierunku HIV należy zapytać pacjenta: 

‣ Dlaczego chce zrobić test? Co wywołuje jego niepokój? 

‣ Co wie na temat testu? 

‣ Czy wie, w jaki sposób można zakazić się wirusem HIV? Czy podejmuje ryzykowne 

zachowania w kontekście HIV? 

‣ Czy jest osoba (rodzina, przyjaciel), która może mu zapewnić emocjonalne i socjalne 

wsparcie w przypadku otrzymania wyniku dodatniego? 

‣ Czy miał już wykonywane badania w kierunku HIV? Jeśli tak, to kiedy, z jakiego powodu, 

jaki był wynik? 

‣ Co zrobi, gdy wynik testu będzie dodatni, a co gdy okaże się ujemny? 

Przygotowanie do porady przed testem 

Efektywne poradnictwo przedtestowe przygotuje pacjenta do testu poprzez: 

wyjaśnienie znaczenia poznania własnego statusu serologicznego, 

wytłumaczenie wpływu pozytywnego wyniku testu na małżeństwo, ciążę, finanse, 

pracę, 

rozmowę na temat praktyk seksualnych, 

omówienie relacji z innymi, podkreślenie korzyści wynikających z podzielenia się wiadomością 

z bliskimi, 

omówienie zachowań ryzykownych związanych z seksem i używaniem narkotyków, 

wyjaśnienie jak unikać narażenia na zakażenie wirusem HIV (jeśli zachodzi taka potrzeba), 

przedstawienie możliwości uzyskania wsparcia społecznego, 

skorygowanie mitów, fałszywych informacji na temat HIV, AIDS. 


7-3

Korzyści wynikające z poradnictwa przed testem 

Poradnictwo przedtestowe pomaga ludziom dokonywać świadomych wyborów. Decyzja o wykonaniu 

testu powinna być w pełni przemyślana. Zgoda pacjenta (po udzieleniu mu pełnej 

informacji) oznacza, że zdaje sobie sprawę z istnienia okienka serologicznego i konsekwencji, 

jakie wynikają z otrzymania dodatniego lub ujemnego wyniku testu. 

W Polsce, aby wykonać test, konieczne jest uzyskanie świadomej zgody pacjenta. Jeżeli 

jednak wynik testu jest dodatni, okazuje się, że wcześniejsze poradnictwo przy niosło następujące 

korzyści: 

akceptacja własnego statusu serologicznego, zmiana trybu życia, 

zmniejszenie ryzyka zakażenia dziecka przez matkę (rozdział 10), 

wczesne leczenie zakażeń oportunistycznych (rozdział 4 i 5) i terapia prewencyjna (rozdział 

12), 

świadome decyzje w zakresie antykoncepcji, wczesne społeczne i grupowe wsparcie, 

poprawa jakości życia, 

planowanie opieki na przyszłość (rozdział 3), sporządzenie testamentu (rozdział 8) oraz 

ustanowienie opieki nad sierotą (rozdział 5). 

Poradnictwo po teście 

W poradnictwie potestowym istotne jest zmniejszenie napięcia emocjonalnego osoby, która za chwilę 

otrzyma wynik badania. Od razu należy poinformować i wyjaśnić pacjentowi, jaki jest wynik testu, 

bez względu na to, czy jest to wynik dodatni czy ujemny. Pokój, w którym odbywa się spotkanie, 

powinien być cichy i zapewniać spokój podczas rozmowy. Krzesła należy ustawić tak, by mocne 

światło nie świeciło nikomu w oczy. Jest wskazane, aby siedzieć naprzeciwko siebie. Wynik testu 

(pozytywny lub negatywny) powinien zostać dokładnie omówiony. Należy również porozmawiać 

o tym, jak pacjent się czuje w tej sytuacji i przekazać mu dalsze informacje, mimo że może być 

w szoku i nie zrozumieć wszystkiego dokładnie. Czasami spotkanie po teście może być jedyną 

szansą, by komuś służyć radą. Doradca powinien się upewnić czy przekazane wiadomości dotarły 

do świadomości rozmówcy, warto poprosić go o powtórzenie podanych informa cji lub zapisanie 

podstawowych faktów. Pacjent powinien mieć czas, by pomyśleć o konsekwencjach, wynikających 

z otrzymanego wyniku oraz zrozumieć kierunek działań, które należy podjąć. Idealne byłoby 

rozpoczęcie poradnictwa dla pary i/lub rodziny oraz umówienie się na kolejne spotkania. 

Poradnictwo w przypadku dodatniego wyniku testu w kierunku HIV 

Jeżeli wynik testu jest dodatni, bardzo ważne jest jak najszybsze zadbanie o emocjonalne wsparcie 

dla pacjenta, a następnie o ochronę jego zdrowia, kierując go do odpowiedniej poradni zajmującej 

się leczeniem osób zakażonych wirusem HIV. Biorąc pod uwagę emocjonalny ładunek wiadomości, 

każdą reakcję osoby zakażonej trzeba uznać za normalną. W czasie rozmowy można także 

poruszyć zagadnienia wynikające z lęku przed śmiercią, utratą pracy, rodziny, akceptacji, niepokoju 

o jakość życia, efekty leczenia. Jeżeli istnieje obawa, że pacjent nie przyjdzie na kolejne 

spotkanie, należy poinformować go o przysługujących mu świadczeniach zdrowotnych, zasadach 

terapii antyretrowirusowej, leczeniu zakażeń oportunistycznych, a także o organizacjach rządowych 

i pozarządowych, gdzie może otrzymać pomoc socjalną oraz emocjonalną. Wyjaśnić należy 

7-4 Rozdział nr 7

ponownie, że AIDS jest spowodowany rozwojem zakażenia wirusem HIV. Omówić należy różnice 

pomiędzy HIV i AIDS. Bardzo ważne jest, aby przedyskutować z pacjentem sposoby zabezpieczenia 

przed narażeniem na zakażenie innych osób (szczególnie partnerów seksualnych). Powinno się 

również porozmawiać z pacjentem o tym, komu powinien przekazać informację o swoim statusie 

serologicznym. Jedyną osoba, którą pacjent powinien poinformować o swoim zakażeniu, zgodnie 

z obowiązującym w Polsce prawem, jest jego partner seksualny. Pacjent powinien wiedzieć, że 

nie może być dawcą krwi, narządów, tkanek. Doradca musi ocenić zrozumienie problemu przez 

pacjenta oraz możliwość stosowania przez niego profilaktyki. 

Sposób przyjęcia wiadomości o zakażeniu HIV zależy od: 

1. Stanu zdrowia. 

2. Wcześniejszego przygotowania pacjenta. 

3. Oparcia, jakie ma w swojej rodzinie, społeczności, przyjaciołach. 

4. Stanu psychicznego sprzed testu. Jeśli już wcześniej istniał psychiczny niepokój, wiadomość 

o dodatnim wyniku może go zwiększyć. 

5. Uwarunkowań kulturowych i duchowych związanych z zakażeniem wirusem HIV. 

Poradnictwo w przypadku ujemnego wyniku testu w kierunku HIV 

Jeżeli wynik testu jest ujemny, szczególnie ważne staje się poradnictwo w zakresie unikania 

zachowań ryzykownych oraz metod zapobiegania zakażeniu HIV (rozdział 12). Osoba doradzająca 

powinna wyjaśnić, że istnieje tzw. okienko serologiczne. Jeżeli istnieje obawa, że mogło 

dojść do zakażenia, należy zaproponować powtórzenie testu po 3 i 6 miesiącach oraz przypomnieć 

o konieczności niepodejmowania ryzykownych zachowań w tym czasie, w każdej 

chwili można bowiem ulec zakażeniu. 

Takie spotkanie jest doskonałą okazją do rozmowy na temat uprawianych praktyk oraz preferencji 

seksualnych, zażywania narkotyków (szczególnie drogą dożylną) oraz innych zachowań 

ryzykownych. 

Po otrzymaniu wiadomości o ujemnym wyniku testu, rozmówca może być bardziej otwarty na wysłuchanie 

informacji dotyczących bezpieczniejszego seksu, a także na zmianę swoich zachowań. 

Pomoc i wsparcie dla opiekunów osób zakażonych HIV i chorych 

na AIDS 

Po pierwszym spotkaniu osoba zakażona HIV oraz jej rodzina potrzebują dalszego poradnictwa 

i wsparcia. Informacje, które otrzymają od osoby doświadczonej i kompetentnej pomogą 

pacjentowi HIV-dodatniemu poprawić jakość życia i ułatwią podejmowanie świadomych decyzji 

związanych z opieką. Można go zachęcić by przyłączył się do grupy wsparcia, dowiedział się 

jak korzystać ze świadczeń, jak znaleźć materiały edukacyjne, gdzie i kiedy otrzymać leczenie, 

Może być potrzebne zarówno wsparcie duchowe, religijne, jak i pomoc socjalna oraz opieka nad 

rodziną po śmierci bliskiego. Bardzo pomocne są wówczas organizacje pozarządowe, zajmujące 

się ludźmi zakażonymi i ich rodzinami. Praca z chorymi przewlekle i umierającymi ludźmi jest 

bardzo stresująca, dlatego też stałego wsparcia potrzebują pracownicy ochrony zdrowia. 


7-5

Działania wprowadzające oraz podtrzymujące poradnictwo 

1. Ludzie prowadzący rozmowę przed i po teście powinni umieć słuchać innych, mieć 

ciepłe usposobienie, powinni wzbudzać szacunek, być zmotywowani oraz prężni. 

2. Organizacja warsztatów treningowych, zajęć praktycznych oraz szkoleń dla osób 

udzielających poradnictwa. 

3. Zapewnienie psychologicznego wsparcia osobom udzielającym poradnictwa. 

4. Odpowiedni wybór miejsca i czasu przeprowadzania rozmów. 

5. Zapewnienie materiałów edukacyjnych (poradniki, ulotki, broszury). 

6. Dotarcie do miejsc, w których pracują osoby świadczące usługi seksualne oraz przyjmujące 

narkotyki dożylnie. 

7. Ustawiczne doskonalenie standardów, procedur postępowania w poradnictwie. 


‣ Jakie są podstawowe elementy efektywnej komunikacji? Czy możesz o sobie po wiedzieć, 

że jesteś dobrym rozmówcą? Jeżeli nie, jak możesz to poprawić? 

‣ Jakie istotne elementy należy brać pod uwagę w poradnictwie przed testem? Jakie 

korzyści płyną z poradnictwa przed testem? 

‣ Jakie elementy są istotne w poradnictwie po teście? Dlaczego jest to takie ważne? 

‣ Jak zamierzasz prowadzić poradnictwo? Jakie przeszkody spodziewasz się napo tkać 

i jak możesz je pokonać? 

‣ Jak dbasz o siebie, by uniknąć syndromu „wypalenia zawodowego”? Co jeszcze możesz 

zrobić, by zmniejszyć napięcie, jakie odczuwasz? Czy uważasz, że w Twoim miejscu 

pracy można zrobić więcej, by Ci pomóc? Jeśli tak, to w jaki sposób? 


1. Counseling on HIV/AIDS. UNAIDS Technical update (1997) (UNAIDS Best Practices 

Collection), WC, 503.6. 

2. Gllks, C. et al. (1998). Sexual health care: Care and support for people with HIV/AIDS 

in resource-poor settings. Department of International Development (DFID), London. 

3. Keys to Counseling. AIDS ACTION Newsletter, (24), AHRTAG, 1994. 



5. Gładysz, J. Juszczyk, A. Dubik: Poradnictwo przed- i potestowe dla lekarzy pierw szego 

kontaktu, Wrocław 1999. 

6. Konieczny G., Lipniacki A., Piasek A., Rogowska-Szadkowska D.: Diagnostyka zakażenia. 

Wskazówki dla osób pracujących w Punktach Anonimowego Testowania, Ministerstwo 

Zdrowia, 2005. 

7-6 Rozdział nr 7

Rozdział VIII 

Opieka paliatywna i terminalna w HIV 

Wprowadzenie 

Filozofia opieki paliatywnej 

Zadania opieki terminalnej i paliatywnej 

Opieka terminalna i paliatywna nad chorymi z HIV i AIDS 

Pomoc i wsparcie dla opiekunów ludzi zakażonych 

Wsparcie w żałobie 


Wprowadzenie 

Opieka paliatywna ma na celu wsparcie ludzi żyjących ze śmiertelną chorobą i ich rodzin. 

Łączy działania niosące praktyczną pomoc osobie nieuleczalnie chorej ze współczuciem i pokrzepieniem. 

Opieka paliatywna bierze pod uwagę wszystkie potrzeby chorego. Obejmuje 

pomoc lekarską i pielęgniarską, wsparcie emocjonalne i społeczne oraz poradnictwo. Kładzie 

nacisk na życie, podtrzymuje nadzieję oraz pomaga ludziom jak najdłużej prowadzić aktywny 

tryb życia. Opiekun osoby chorej musi odnosić się do pacjenta z szacunkiem, akceptować 

go i troszczyć się o wszystkie potrzeby. 

Prowadzenie opieki paliatywnej wymaga współpracy osoby chorej, jej rodziny i opiekunów, 

pracowników służby zdrowia oraz opieki społecznej. 

Opieka terminalna poprawia jakość ostatnich chwil życia poprzez zmniejszanie dolegliwości 

oraz przygotowanie chorego do godnej i spokojnej śmierci. 

Filozofia opieki paliatywnej: 

zapewnia osobie chorej oraz jej rodzinie prawo do uczestniczenia w dyskusji i dokonywania 

wyboru leczenia, 

utrzymuje przy życiu, a śmierć traktuje jako naturalny proces, 

nie przyspiesza ani nie opóźnia śmierci, 

zapewnia zmniejszenie bólu i łagodzi inne dolegliwości, 

łączy psychologiczne i duchowe aspekty opieki, 

pomaga osobie żyjącej z HIV i AIDS jak najdłużej prowadzić aktywny tryb życia, 

zapewnia rodzinie i przyjaciołom wsparcie podczas choroby bliskiej osoby oraz po 

jej śmierci. 


8-1

Problem HIV i AIDS podkreśla konieczność włączenia do zadań opieki paliatywnej zagadnień 

związanych z procesem umierania i śmiercią. Opieka nad chorymi w terminalnych stanach AIDS 

jest bardzo obciążająca dla wszystkich w nią zaangażowanych. Niektórzy chorzy wybiorą 

umieranie w domu, gdzie opiekę nad nimi będą sprawowali najbliżsi. Wszyscy zaangażowani 

w pomoc osobie umierającej (rodzina, przyjaciele, społeczność, pracownicy socjalni, służby 

zdrowia i hospicjum, wolontariusze) będą potrzebowali duchowego wsparcia. 

Jednym z najtrudniejszych aspektów opieki nad chorymi z HIV i AIDS jest decyzja o rozpoczęciu 

przygotowania osoby chorej i jej rodziny do zbliżającej się śmierci. Nie wiadomo 

również, kiedy zakończyć agresywne leczenie i rozpocząć opiekę terminalną. 

Opiekę terminalną rozpoczyna się, kiedy: 

‣ leczenie przestało być efektywne, 

‣ działania niepożądane przewyższają korzyści z leczenia, 

‣ osoba chora decyduje, że nie chce kontynuować leczenia, 

‣ poszczególne narządy stają się niewydolne. 

Cele opieki paliatywnej i terminalnej 

‣ poprawa jakości życia pacjenta, 

‣ zapewnienie praktycznej rady i duchowego wsparcia osobie chorej i jej bliskim, 

‣ pomoc w łagodzeniu dolegliwości bólowych, kontrolowanie objawów niepożądanych, 

‣ zapewnienie fizycznego i psychicznego komfortu osobie chorej, 

‣ przygotowanie chorego, jego rodziny i opiekunów do śmierci, 

‣ zapewnienie wsparcia rodzinie i bliskim w okresie żałoby 

Zadania opieki terminalnej i paliatywnej 

HIV stawia wyjątkowo trudne zadania chorym, ich opiekunom, rodzinom, społecznościom, pracownikom 

służby zdrowia i socjalnym. Dla wszystkich stanowi poważny problem, ponieważ: 

‣ AIDS może dotknąć całą rodzinę, jeżeli i rodzice i dzieci są zakażeni. 

‣ Ludzie, którzy umierają na skutek AIDS często są młodzi. 

‣ Strach towarzyszący HIV i AIDS oraz napiętnowanie osób zakażonych sprawiają, że 

o chorobie i śmierci nie mówi się otwarcie, nie mogą być więc poczynione odpowiednie 

przygotowania. 

‣ Ludzie żyjący z HIV i AIDS bywają samotni. Zdarza się, że osoba chora traci kontakt 

z rodziną i przyjaciółmi w związku z odmiennym postrzeganiem seksualności lub innym 

stylem życia. 

‣ Wsparcie rodziny i przyjaciół może być niewystarczające na skutek strachu 

i izolacji towarzyszących HIV. 

‣ Opieka nad chorym w stanie terminalnym często jest pozostawiona rodzinie. Powoduje 

to znaczne obciążenie fizyczne i emocjonalne osób, które nie są ani przeszkolone, ani 

przygotowane psychicznie. 

8-2 Rozdział nr 8

‣ Przebieg opieki terminalnej jest nieprzewidywalny, ponieważ zakażenia oportunistyczne 

oraz inne choroby mogą być trudne do opanowania. U chorych występuje cuchnący 

zapach, przewlekła biegunka, wymioty, ubytki skóry, demencja, zaburzenia orientacji, 

agresja i depresja. 

‣ Opiekun może mieć poczucie bezsilności i bezradności. 

‣ Opieka nad osobą umierającą w domu jest kosztowna. 

Podstawą efektywnej opieki paliatywnej jest zapewnienie wsparcia również opiekunom. Umożliwi 

ono pokonanie negatywnych uczuć związanych z zajmowaniem się chorym oraz żalu wynikającego 

ze straty bliskiej osoby. 

Opieka terminalna i paliatywna nad chorymi z HIV i AIDS 

Opieka nad ludźmi w końcowych stadiach choroby może być prowadzona w hospicjach lub 

szpitalach. Jednak w wielu przypadkach chorzy wolą umierać w domu. Podstawą w opiece 

terminalnej i paliatywnej jest zapewnienie maksymalnego komfortu, pomocy medycznej, wsparcia 

psychicznego oraz praktycznej porady. Nawet tam, gdzie środki materialne są poważnie 

ograniczone, można zapewnić dobrą opiekę paliatywną. 

Decyzję o zaprzestaniu leczenia powinien podjąć pacjent (o ile to możliwe), jego rodzina lub 

bliscy w porozumieniu z lekarzami. Od chwili odstawienia leków opieka musi się koncentrować 

na zaspokajaniu wszystkich potrzeb umierającego. Należy za wszelką cenę uśmierzyć 

ból i emocjonalnie przygotować chorego do śmierci. Oferowana pomoc powinna dotyczyć 

zarówno praktycznych, jak i pielęgnacyjnych zagadnień (patrz poniżej). 

Zagadnienia organizacyjne 

Chory (o ile to możliwe) powinien zdecydować, gdzie chciałby spędzić ostatnie chwile życia. Może 

skorzystać z opieki w hospicjum lub szpitalu, gdzie pracuje wykwalifikowany personel, oferujący 

fachową pomoc pacjentowi i jego bliskim. Jeżeli chory pozostaje w do mu, rodzina bądź inni 

opiekunowie będą wymagali przeszkolenia, aby zapewnić osobie chorej odpowiednią opiekę. 

Dobra opieka paliatywna i terminalna w domu będzie zależała od zapewnienia: 

pomocy medycznej 

Rejonowa przychodnia zdrowia powinna być informowana o stanie chorego. Pracownicy 

służby zdrowia będą wówczas mogli dostarczać odpowiednie leki i służyć radą. 

wsparcia rodziny i społeczności 

Pomoc ze strony sąsiadów, krewnych i przyjaciół w prowadzeniu gospodarstwa lub innych 

pracach oraz zapewnienie towarzystwa osobie chorej zmniejszy nacisk na opiekunów. 

Pracownik służby zdrowia powinien podpowiedzieć, w jaki sposób otrzymać wsparcie 

ze strony lokalnej społeczności, organizacji pozarządowych, związków religijnych. Być 

może ta trudna sytuacja ułatwi pojednanie z rodziną czy przyjaciółmi. 

odpowiedniego pomieszczenia 

Chorego należy umieścić blisko pozostałych członków rodziny w cichym, wygodnym, 

jasnym, dobrze wietrzonym pokoju. 


8-3

Zagadnienia dotyczące pielęgnacji 

efektywne uśmierzanie bólu 

Pielęgniarka może pomóc choremu oraz jego opiekunowi, dostarczając właściwe leki 

przeciwbólowe. Nawet w końcowych stadiach AIDS chory powinien pozostać wolny od 

bólu. Oznacza to stosowanie stałych dawek leków przeciwbólowych. 

Trzystopniowy schemat leczenia bólu: 

1. Stosowanie aspiryny lub paracetamolu. 

2. Jeśli nie przynoszą spodziewanego efektu, zastosowanie kodeiny lub dihydrokodeiny 

(z dodatkiem lub bez niesteroidowego leku przeciwzapalnego, np. ibuprofen, diklofenak). 

3. Jeżeli wymienione możliwości nadal nie przynoszą pacjentowi ulgi, podanie morfiny 

(z lub bez koanalgetyku) albo syntetycznej petydyny i fentanylu. Można także rozważać 

sedację, np. przy pomocy valium. 

Przede wszystkim należy opanować ból. W niektórych przypadkach będzie to wymagało częstszego 

niż co 3–4 godziny stosowania leku przeciwbólowego. Pielęgniarki i położne powinny zapoznać 

się z protokołami leczenia bólu u ludzi terminalnie chorych na AIDS. W związku z różnymi zakażeniami 

oportunistycznymi u wielu pacjentów może występować kilka rodzajów bólu, każdy więc 

wymaga rozpoznania i leczenia. Związane z HIV problemy natury psychologicznej oraz duchowej 

mogą zwiększać dolegliwości bólowe, dlatego też nie wolno ich lekceważyć. Wymagają one 

pomocy tak samo, jak fizyczny ból. Na tym etapie choroby nie ma obawy przed uzależnieniem 

od leków przeciwbólowych, a najważniejsze jest zapewnienie pacjentowi komfortu. Inne formy 

uśmierzania bólu to (w zależności od potrzeby): okładanie bolących miejsc chłodnymi, wilgotnymi 

ręcznikami lub też ich rozgrzewanie. Odprężyć pacjenta może również masaż oraz ćwiczenia 

głębokiego oddychania. 

‣ odżywianie i nawadnianie pacjenta 

Główny problem może stanowić biegunka z cuchnącymi stolcami z domieszką ropy, utrzymująca 

się nawet przez wiele miesięcy. Pożywienie powinno być więc lekkostrawne i podawane 

w krótkich odstępach czasu. Zawsze trzeba pamiętać o zachowaniu środków ostrożności 

i używać rękawiczek przy kontakcie z przedmiotami zanieczyszczonymi kałem. 

Odwodnieniu można zapobiec przez częste podawanie płynów, np. wody, niesłodzonych 

soków owocowych, zupy, wywaru z ryżu, słabej herbaty. Jeżeli u pacjenta występują 

wymioty, należy często podawać wodę małymi porcjami. Do nawodnienia doustnego 

można także zastosować roztwory soli. Niekiedy konieczne jest nawodnienie dożylne. 

Zaleca się także stosowanie leków (rozdziały 4, 5). 

‣ podstawowa opieka fizyczna 

Pacjent musi mieć zawsze czystą, suchą pościel. Należy często zmieniać pozycję pacjenta 

oraz dobrze wietrzyć pomieszczenie, w którym przebywa. Przydatne, aczkolwiek 

drogie, są odświeżacze powietrza. Pozostałe sugestie, dotyczące podstawowej opieki, 

znajdują się w rozdziałach 4 i 5. 

‣ splątanie lub demencja 

Dotyczy wielu osób z chorobami towarzyszącymi HIV. Ruchy pacjenta stają się niezborne 

i nie jest świadomy tego, co się dzieje w otoczeniu. Może mieć zaburzenia pamięci 

8-4 Rozdział nr 8

i tracić zdolność jasnego myślenia. Okresowo chorzy są świadomi swojego stanu, a następnie 

tracą poczucie rzeczywistości. Taka sytuacja niepokoi ich opiekunów. Osoby 

splątane wymagają stałej uwagi, a czasem nawet ochrony przed samookaleczeniem. 

Należy usunąć z ich zasięgu niebezpieczne przedmioty oraz leki. Opieka nad splątaną 

osobą jest stresująca i wyczerpująca. Należy więc pracować na zmiany. Pielęgniarki 

powinny wytłumaczyć rodzinie, że zachowanie pacjenta nie jest zamierzone i można 

mu zapewnić odpowiednią opiekę także w warunkach domowych. Co jakiś czas należy 

również weryfikować listę stosowanych leków, by wykluczyć, że któryś z nich nasila 

występowanie zaburzeń. 

‣ trudno gojące się ropnie i owrzodzenia skóry 

Głębokie ropnie oraz owrzodzenia skóry mogą ulec zakażeniu. Opieka pielęgniarska 

powinna gwarantować zaopatrywanie ubytków skóry, nacinanie czyraków oraz utrzymywanie 

zainfekowanych miejsc w czystości (rozdział 11). Dodatkowo mogą być potrzebne 

leki stosowane miejscowo, doustnie lub w iniekcjach (rozdziały 4 i 5). 

‣ zaburzenia emocjonalne 

Niepokój emocjonalny to typowe odczucie. Mogą go doświadczać osoby żyjące z HIV 

i AIDS, członkowie ich rodzin lub opiekunowie. Szczególnie często występuje po 

otrzymaniu dodatniego wyniku testu. W takich sytuacjach pomocne może być poradnictwo. 

Zagadnienia, na które należy zwrócić uwagę w ramach poradnictwa: 

Strach przed śmiercią jest prawidłową reakcją i może wywoływać złość, przygnębienie lub 

agresję. Opiekunowie nie powinni dawać fałszywych zapewnień, ale zachęcić pacjenta do 

rozmowy o jego lękach. Pomocne może być wsparcie duchowe. 

Samotność i przygnębienie. Czasami ludzie przestają odwiedzać osoby nieuleczalnie chore 

w obawie przed śmiercią lub dlatego, że nie wiedzą jak się zachować. Taka izolacja może 

prowadzić do poczucia samotności i depresji. Należy zachęcać ludzi, by odwiedzali żyjących 

z HIV i AIDS, o ile oni sobie tego życzą. W niektórych kulturach ludzie będą szukali okazji do 

rozmowy o uczuciach towarzyszących byciu z umierającym. 

Poczucie winy i żalu. Człowiek żyjący z HIV/AIDS może czuć się odpowiedzialny za zakażenie 

swojego partnera lub obwiniać się z powodu przyniesienia wstydu rodzinie 

i przyjaciołom, niewywiązania się z zobowiązań, powinności wobec dzieci czy niezaspokojenia 

ambicji. W ostatnich chwilach swego życia może więc mieć poczucie winy, smutku i żalu, 

potrzebować rozmowy o problemach, za które czuje się odpowiedzialny oraz szukać przebaczenia. 

Wsparcie duchowe może przyjść ze strony organizacji religijnych lub pojawić się na skutek 

głębokich przemyśleń i poszukiwań własnej duchowości pacjenta. Chorzy mogą odejść od 

religii na skutek presji środowiska lub własnej decyzji. Opiekunowie powinni poznać potrzeby 

duchowe pacjenta, uszanować jego przekonania religijne (lub ich brak), wyszukać odpowiednią 

osobę, która zapewni wsparcie duchowe oraz omówi ewentualne praktyki religijne związane 

ze sposobem pochówku. 


8-5

Sporządzenie testamentu. Testament pozostawia jasność w kwestii życzeń osoby zmarłej. 

Musi być sporządzony zgodnie z prawem i może: 

zapewnić, że nieruchomość, ziemia oraz przedmioty wartościowe przechodzą na osoby 

wskazane przez zmarłego, 

ustanowić opiekę nad dziećmi, a w przypadku braku partnera wskazać opiekuna, 

wyznaczyć wykonawcę testamentu, który dopilnuje wypełnienia woli zmarłego, 

zostawić instrukcje dotyczące pochówku. 

Aby testament był ważny, musi być: 

napisany długopisem lub na maszynie, 

napisany przez osobę w pełni władz umysłowych, niezmuszoną przez nikogo do jego 

sporządzenia, 

podpisany i opatrzony dokładną datą, 

podpis i data muszą być poświadczone przez świadka. Spadkobierca nie powinien 

być świadkiem. 

Gdy zbliża się śmierć, nie należy zostawiać osoby umierającej samej. Wielu ludzi bardzo 

boi się umierania w samotności. Należy oddać szacunek rytuałom, praktykom i zwyczajom 

w sto sunku do ciała zmarłego. Żałobników, jeżeli sobie tego życzą, należy pozostawić samych 

z ciałem. 

Pomoc i wsparcie dla opiekunów ludzi zakażonych 

Wszystkie osoby sprawujące terminalną opiekę nad chorymi z AIDS, tj. członkowie rodziny, 

przyjaciele, pracownicy służby zdrowia i wolontariusze potrzebują różnorodnego wsparcia. 

Mogą je zapewnić grupy samopomocy, poradnictwo grupowe i indywidualne oraz praktyczna 

pomoc (odpowiednie zaplecze – artykuły medyczne, leki, personel). Poznanie i zaspokojenie 

wszystkich potrzeb jest bardzo ważne. Jeżeli pomoc psychiczna nie jest możliwa, obciążenie, 

jakie niesie ze sobą opieka nad chorymi, może okazać się zbyt duże i doprowadzić do wyczerpania 

danej osoby. 

Wsparcie w żałobie 

Rodzina i przyjaciele osoby żyjącej z HIV i AIDS zwykle nie mogą liczyć na pomoc społeczeństwa 

podczas opiekowania się chorym i często w tym czasie dochodzi do ich izolacji. Wsparcie 

psychiczne rodziny należy rozpocząć jeszcze zanim chory umrze, zaś po jego śmierci musi 

trwać tak długo, jak tego wymaga sytuacja. Każdy człowiek w inny sposób reaguje na śmierć. 

Niektórym pogodzenie się ze stratą zajmie miesiące, a niektórym lata. Ludzie często winią siebie 

samych, jeżeli uważają, że mogli uczynić więcej. Ich zachowanie zależy również od sposobu, 

w jaki osoba chora zmarła (czy umierała w samotności, czy też w spokoju, otoczona przez 

bliskich). 

8-6 Rozdział nr 8

Poradnictwo w żałobie powinno: 

umożliwiać rozmowę o śmierci i jej przyczynach, rytuałach pośmiertnych, 

zapewnić, że brak wiary, zaprzeczenie, smutek, ból i gniew są w tej sytuacji 

całkowicie normalne, 

pozwolić wyrazić swoje uczucia oraz obawy, szczególnie jeżeli trudno to zrobić 

wobec rodziny i przyjaciół, 

pomóc pogodzić się ze stratą. 


‣ Co może zakłócać efektywną opiekę paliatywną? 

‣ Jak można pokonać te problemy? 

‣ Jaka jest filozofia opieki paliatywnej? 

‣ Dlaczego można zapewnić dobrą opiekę paliatywną bez odpowiedniego finansowego 

i praktycznego zaplecza? 

‣ Dlaczego sporządzenie testamentu jest istotne? 

‣ Jak zapewnić emocjonalne wsparcie osobie żyjącej z HIV i AIDS oraz jej opiekunom? 

‣ Dlaczego takie wsparcie jest ważne? 


1. Frohlich, J. (1998). Draft Guidelines for Community Home Based Care and Palliative 

Care for People living with AIDS. CERSA, MRC:Pretoria, South Africa. 

2. Gilks, C. et al. (1998). Sexual health and health care: Care and support for people 

with HIV/AIDS in resource-poor settings. Department of International Development 

(DFID), London. 

3. Keys to Counseling. AIDS ACTION Newsletter, (24), AHRTAG, 1994. 

4. Healthlink (formally AHRTAG) AIDS Action 41, June–August, 1998. 



6. Żyć z wirusem... Poradnik dla osób żyjących z HIV pod red. Doroty Rogowskiej-Szadkowskiej, 

Warszawa 2007. 


8-7

Rozdział IX 

Nauczanie i uczenie się o zakażeniu wirusem 

HIV i AIDS 

Wprowadzenie 

Edukacja pielęgniarek i położnych 

Pielęgniarka i położna w roli edukatora 

Podstawowe zasady nauczania dorosłych 

Przygotowywanie sesji edukacyjnych 

Metody nauczania i uczenia się 


Wprowadzenie 

Edukacja w zakresie zakażenia wirusem HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową 

(STD) jako najskuteczniejszy element działań profilaktycznych powinna być zgodna z Krajowym 

Programem Zwalczania AIDS i Zapobiegania Zakażeniom HIV i najnowszą wiedzą. 

Edukacja pielęgniarek i położnych 

Wiedza na temat zakażenia wirusem HIV, choroby AIDS oraz zasady prowadzenia działań 

profilaktycznych ulegają ciągłym zmianom. Zarówno pielęgniarkom, jak i położnym potrzebne 

jest nieustanne pogłębianie wiedzy. Podstawowa wiedza przekazywana jest podczas nauki 

zawodu (licencjat, studia pielęgniarskie), w programie zajęć z epidemiologii i promocji 

zdrowia. W trakcie pracy zawodowej edukacja prowadzona jest na szkoleniach i zajęciach 

warsztatowych realizowanych przez Krajowe Centrum ds. AIDS i organizacje pozarządowe. 

Pielęgniarki i położne są zobligowane do ustawicznego samokształcenia. Obecnie wzrasta 

dostępność aktualnej wiedzy w zakresie HIV/AIDS. Wiele mitów i nieporozumień nagromadzonych 

wokół HIV/AIDS można wyjaśnić dzięki gruntownej wiedzy z zakresu kliniki schorzenia. 

Edukacja pielęgniarek i położnych ma na celu zmniejszenie strachu wobec osób 

zakażonych wirusem HIV i chorych na AIDS, niedopuszczenie do ich izolacji oraz odmowy 

udzielenia świadczeń medycznych (rozdział 6). Pomimo że minęło ponad ćwierć wieku od 

pierwszego rozpoznania zakażenia wirusem HIV jest to nadal jedno z największych wyzwań 

XXI wieku. 

Pielęgniarka i położna w roli edukatora 

Coraz częściej wymaga się od pielęgniarek i położnych realizowania zadań edukatora zdrowotnego. 

Pacjenci, jak i społeczeństwo nieustannie potrzebują informacji na temat zakażenia 

wirusem HIV, profilaktyki HIV oraz wiedzy z zakresu opieki nad osobami żyjącymi z HIV/AIDS. 

Szkolenia w zakresie uzyskania certyfikatu edukatora wiedzy HIV/AIDS prowadzone są przez 

Krajowe Centrum ds. AIDS. 


9-1

Podstawowe zasady nauczania dorosłych 

Planując zajęcia w zakresie edukacji należy określić grupę szkoleniową, rozpoznać oczekiwania, 

jakie ma grupa. Wskazane jest przeprowadzenie kwestionariusza ankiety, lub rozmowy wstępnej 

w celu określenia poziomu wiedzy, jaką posiadają uczestnicy zajęć przed rozpoczęciem szkolenia. 

Każdy człowiek przyswaja wiedzę inaczej. Nie powinno się więc stosować jednej metody nauczania, 

tylko łączyć kilka metod: wykład informacyjny, zajęcia warsztatowe, dyskusja, praca w grupie lub 

indywidualna. Zajęcia edukacyjne powinny być prowadzone w sposób umożliwiający uczestnikom 

swobodne wypowiadanie myśli, zadawanie pytań. Należy stworzyć przyjazną atmosferę, by uczestnicy 

bez skrępowania mogli prosić o wyjaśnienie niezrozumiałych informacji. Edukator powinien 

zainspirować uczestników szkolenia do ciągłego poszerzania swoich wiadomości i umiejętności 

praktycznych. Efekty nauki powinny być oceniane poprzez wypełnienie ankiety ewaluacyjnej przez 

uczestników szkolenia. Prowadzenie zajęć profilaktycznych i opiekuńczych wymaga od edukatora 

rozpatrzenia wielu intymnych zagadnień takich, jak seksualność, podejmowanie ryzykownych 

zachować seksualnych, stosowanie środków ochrony (prezerwatywy). 

Przygotowywanie sesji edukacyjnych 

Rozpoczynając przygotowania do zajęć edukacyjnych, należy odpowiedzieć sobie na następujące 

zagadnienia: 

‣ Jak pielęgniarki i położne mogą współpracować i wspierać się w prowadzeniu zajęć 

edukacyjnych? 

‣ Określenie grupy docelowej 

‣ Oszacowanie poziomu wstępnej wiedzy grupy docelowej 

‣ Co należy osiągnąć? Jakich efektów oczekuje się po zajęciach edukacyjnych? Jaki 

jest główny cel szkolenia? Czy założenia osób realizujących szkolenie są zbieżne 

z założeniami uczestników szkolenia? 

‣ Literatura fachowa (książki, opracowania naukowe, artykuły) niezbędna do prowadzenia 

zajęć edukacyjnych 

‣ Koszty szkolenia (bezpośrednie, pośrednie) 

‣ Niezbędny sprzęt (laptop, rzutnik multimedialny, rzutnik pisma itp.) 

‣ Materiały edukacyjne (broszury, plansze, plakaty, folie) 

‣ Czy materiały edukacyjne nie są moralizatorskie? Ludzie nie chcą słuchać kogoś, kto im 

mówi, co powinni, a czego nie powinni robić. Prowadzenie zajęć w ten sposób powoduje, 

że uczestnicy nie biorą aktywnego udziału w dyskusji. Na przykład stwierdzenie, że młodzi 

ludzie nie powinni podejmować stosunków seksualnych przed ślubem, spowoduje, że nie 

będą chcieli rozmawiać na temat bezpieczniejszych zachowań seksualnych. Najlepsze materiały 

to takie, które jasno przekazują informacje, ale pozwalają podjąć własne decyzje 

‣ Czy działania edukacyjne rozwijają posiadane już umiejętności? 

‣ Czy zajęcia zapewniają uczestnikom dyskrecję? 

‣ Czy stworzenie przyjaznego, pełnego wsparcia otoczenia pomaga w pracy? Ludzie uczą 

się najlepiej, gdy mają poczucie, że komuś na nich zależy i mogą liczyć na pomoc. 

Czy zajęcia edukacyjne umożliwiają okazanie wzajemnego wsparcia? 

9-2 Rozdział nr 9

‣ Czy powinno się zachęcać grupę do działań wywołujących radykalne zmiany 

w zachowaniu innych ludzi, opiece zdrowotnej, a nawet prowadzących do zmian legislacyjnych? 

‣ Zaproszenie na szkolenie osoby zakażonej wirusem HIV, omówienie rzeczywistości 

bycia osobą seropozytywną 

‣ Forma rozprowadzenia materiałów edukacyjnych podczas szkolenia 

‣ Czy będzie możliwość utrwalenia przekazanej wiedzy po pewnym czasie? 

‣ Czy jest możliwość weryfikacji z ekspertem w zakresie zakażenia HIV treści przedstawionych 

na szkoleniu? 

‣ Ocena szkolenia, poprzez wypełnienie przez uczestników kwestionariusza ankiety przed 

i po szkoleniu. Obserwacja uczestników, zmian w ich zachowaniu w trakcie zajęć 

‣ Ocena osób szkolących przez uczestników. Ma ona posłużyć, jeżeli są sugestie uczestników 

do zmian treści szkolenia, sposobu nauczania 

Metody nauczania i uczenia się 

Metody wspomagające procesy uczenia się: 

Dyskusja grupowa 

Jest możliwa, jeżeli członkowie grupy czują się w swoim towarzystwie swobodnie i nie boją się oceny 

innych, kiedy wyrażają swoje poglądy. Stworzenie przyjaznej i bezpiecznej atmosfery wymaga od 

prowadzącego trochę czasu i nie zawsze może być osiągalne. W dyskusji pomiędzy uczestnikami 

ujawniają się przekonania i wartości oraz praktyki stosowane przez poszczególne osoby. Taka 

dyskusja może prowadzić do budowania zaufania i wzajemnego wsparcia. Jednym z najskuteczniejszych 

sposobów prowokowania dyskusji w grupie jest postawienie przez edukatora lub członka 

grupy problemu, a następnie grupa podejmuje wyzwanie w poszukiwaniu jego rozwiązania. 

Odgrywanie ról i symulacja 

Uczestnicy samodzielnie odgrywają role w zaaranżowanych scenkach. Nabierają przez to 

pewności, łatwiej im przenieść posiadaną wiedzę na grunt rzeczywisty. 

Budowanie sukcesu 

Należy określić, w jakiej dziedzinie uczestnicy szkolenia osiągnęli sukces. Należy wykorzystać 

posiadane już przez nich doświadczenia. Pomogą one uczestnikom w zdobywaniu nowych 

wiadomości, dadzą im pewność i siłę w działaniu. 

Pomoce wizualne 

Przedstawione treści powinny być poparte pomocami wizualnymi takimi, jak: plakaty, zdjęcia, 

obrazki, folie, projekcja filmu, prezentacja slajdów, prezentacja multimedialna, wideo. Taka 

forma prezentacji prowokuje uczestników do dyskusji. 

Zajęcia grupowe 

Poprzez aktywne uczestnictwo w zajęciach bardzo szybko przyswajane są treści szkolenia. 

Zalecane jest, aby grupa siedziała w kole, a nie w ławkach. Pozwala to wszystkim uczest- 


9-3

nikom widzieć siebie nawzajem i mieć poczucie równości (nie ma gorszych czy lepszych 

miejsc). 

Pomoce naukowe 

Plansze, tablice ścienne, rysunki wykonane przez grupę, diagramy, tabele oraz wykresy przekazują 

informacje w prosty i zrozumiały sposób. Dyskusję można rozpocząć poprzez zadanie 

pytania np. Co oznacza ten rysunek, wykres? 

Wykorzystanie modeli anatomicznych ułatwi uczestnikom zrozumienie treści z zakresu kliniki 

schorzenia. Pomocne są również fantomy do prowadzenia ćwiczeń prawidłowego zakładania 

prezerwatywy. 

Marketing społeczny oraz wykorzystanie mediów 

Rozwieszanie plakatów w miejscach, gdzie ludzie mieszkają, pracują, spędzają wolny czas. 

Informacja powinna być w zasięgu wzroku, a szata graficzna powinna przykuwać uwagę. 

Ulotki można rozdawać w miejscach publicznych: centra handlowe, placówki ochrony zdrowia, 

szkoły, tramwaje, autobusy. Warto również wykorzystać mass media (telewizja, radio, prasa). 

Wielu zwolenników mają również kreskówki oraz komiksy – taką formę przekazu można też 

wykorzystać do edukacji HIV/AIDS. 

Udział w przedstawieniach 

Scenki teatralne skutecznie przekazują ważne informacje. Dzięki tej metodzie uczą się nie 

tylko aktorzy, ale także publiczność. Na taką formę szczególnie otwarci są młodzi ludzie. 

Uczenie się poprzez gry i zabawę 

Zabawy polegające na robieniu modeli z gliny lub plasteliny. Modele wykonują uczestnicy 

szkolenia, którzy potem mogą organizować przedstawienia z zakresu tematyki HIV/AIDS. 

Imprezy masowe 

W czasie festynów, koncertów, imprez sportowych można edukować społeczeństwo w zakresie 

problematyki HIV/AIDS. 


W jaki sposób przygotować się do prowadzenia szkolenia na temat bezpieczniejszego 

seksu? 

Jakie metody nauczania i uczenia się są najefektywniejsze? 

W jaki sposób oceniać prowadzących zajęcia? 

W jaki sposób oceniać przyswojenie wiedzy przez uczestników szkolenia? 

Jak przekazywać informacje dużej grupie odbiorców? 

Jak zachęcić uczestników szkolenia do aktywnego udziału w zajęciach? 

Jak zdobyć niezbędną wiedzę, aby rzetelnie przeprowadzać szkolenia z zakresu problematyki 

HIV/AIDS? 

9-4 Rozdział nr 9


1. AIDS Action. Making messages clear. Healthlink (formally AHRTAG), 40, March–May, 

1998. 



3. Zapobieganie HIV/AIDS i chorobom przenoszonym drogą płciową. Edukacja młodzieży 

szkolnej. Ćwiczenia, WHO, UNESCO, UNDP, Krajowe Centrum ds. AIDS, 2005. 


szkolnej. Podręcznik dla twórców programu edukacyjnego, WHO, UNESCO, UNDP, 

Krajowe Centrum ds. AIDS, 2005. 


szkolnej. Podręcznik dla nauczycieli, WHO, UNESCO, UNDP, Krajowe Centrum ds. 

AIDS, 2005. 


9-5

Rozdział X 

Kobiety i ich dzieci a zakażenie HIV 

Wprowadzenie 

Podatność kobiet na zakażenie HIV 

Zakażenia wertykalne 

Opieka przedporodowa 

Poród 

Karmienie noworodka 

Opieka nad matką zakażoną HIV i jej dzieckiem po 

porodzie 


Wprowadzenie 

Od początku epidemii zakażeniu HIV uległo ponad 15,4 miliona kobiet na świecie, co stanowi 

50% z 33,2 miliona osób żyjących obecnie z HIV. Z powodu szczególnej podatności kobiet na 

zakażenie HIV, częstość infekcji wśród kobiet na świecie rośnie. Liczba kobiet seropozytywnych 

zwiększa się zarówno w krajach uprzemysłowionych, jak i rozwijających się. W Afryce 

Subsaharyjskiej na pięciu mężczyzn żyjących z HIV przypada sześć zakażonych kobiet. Cztery 

piąte wszystkich zakażonych kobiet to mieszkanki Afryki. 

W krajach afrykańskich, gdzie 60% nowych przypadków HIV stwierdza się u ludzi młodych 

(15–24 lata), liczba zakażeń HIV u młodych kobiet dwukrotnie przewyższa liczbę zakażeń 

u młodych mężczyzn. Ponad cztery piąte wszystkich seropozytywnych kobiet zostaje zainfekowana 

przez swojego – często jedynego – partnera (męża). Do organizmu pozostałych HIV 

wnika w czasie przetaczania krwi, drogą dożylnych wstrzyknięć (rzadko) lub poprzez kontakt 

seksualny z partnerem używającym dożylnych narkotyków. Kobiety zakażone chorobami przenoszonymi 

drogą płciową (np. rzeżączką), często o tym nie wiedzą, ponieważ infekcja jest 

bezobjawowa. Obecność chorób przenoszonych drogą płciową ułatwia transmisję HIV. Według 

ostatnich doniesień, niektóre zakażenia przenoszone drogą płciową (np. wirus brodawczaka 

ludzkiego – HPV) powodują uaktywnienie i wzrost szybkości namnażania się HIV. Nieleczona 

choroba przenoszona drogą płciową u obojga partnerów zwiększa dziesięciokrotnie ryzyko 

zakażenia HIV podczas stosunku bez zabezpieczenia (prezerwatywy). 

Podatność kobiet na zakażenie HIV 

Czynniki biologiczne 

Według niektórych badań ryzyko transmisji HIV podczas stosunku dopochwowego bez zabezpieczenia 

jest znacznie większe dla kobiet niż dla mężczyzn (2–4 razy). Kobiety są również 


10-1

ardziej podatne na zakażenie innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową. Spowodowane 

jest to m.in. większą powierzchnią błony śluzowej 11 , eksponowanej na wydzieliny partnera 

podczas stosunku seksualnego. Ponadto w nasieniu HIV-dodatniego partnera wirus występuje 

w wyższym stężeniu niż w wydzielinach szyjki macicy i pochwy. Młode kobiety są bardziej 

narażone na infekcję HIV z powodu mniejszej dojrzałości szyjki macicy oraz skąpej wydzieliny 

pochwy, co stanowi słabszą barierę dla wirusa. Istnieją również doniesienia, że kobiety po 

okresie menopauzy łatwiej ulegają zakażeniu. 

Uraz i krwawienie na skutek gwałtu, brutalnego seksu, zwiększają ryzyko zakażenia HIV, podobnie 

jak stosunek analny, preferowany z powodu przekonania, że zachowuje dziewiczość 

oraz chroni przed ciążą. Podczas stosunku analnego zostaje naruszona śluzówka odbytu, 

co ułatwia wniknięcie HIV. 

Czynniki społeczne i ekonomiczne 

Działania prewencyjne, których celem jest ograniczenie rozprzestrzeniania HIV (rozdział 12), 

nawołują do wstrzemięźliwości, wierności w związku, używania prezerwatyw, wymiany igieł 

(przez osoby stosujące narkotyki drogą dożylną) oraz zachęcają do leczenia chorób przenoszonych 

drogą płciową. Jednakże dla milionów kobiet, szczególnie w krajach rozwijających 

się, zdolność podjęcia określonych decyzji oraz zachowań jest ograniczona przez warunki 

socjoekonomiczne. Ubóstwo i trudne warunki społeczne sprzyjają podejmo waniu ryzykownych 

zachowań, zmuszają do prostytucji oraz działań przestępczych. Są również przyczyną sięgania 

po narkotyki, niezależnie od posiadanej wiedzy na temat HIV. Ubóstwo ogranicza także dostęp 

do opieki medycznej, właściwego leczenia i leków. 

Zakażenia wertykalne 

Transmisja HIV z matki na dziecko to główna droga zakażenia dzieci. Co roku w ten sposób 

zostaje zakażonych na świecie około 90% wszystkich zakażeń wśród osób poniżej 15. 

roku życia (rozdziały 2, 5). Ocenia się, że przy braku standardów i programów prewencyjnych, 

ryzyko zakażenia dziecka przez matkę wynosi od 40 do 60%, zależnie od stopnia 

zaawansowania choroby u kobiety oraz poziomu wiremii. Około 20% dzieci ulega zakażeniu 

HIV podczas ciąży, 75% w czasie porodu, a 13% po porodzie na skutek karmienia piersią. 

Stosując popularne testy wykrywające przeciwciała anty-HIV (rozdział 1) nie można stwierdzić 

czy noworodek został zakażony. We krwi dziecka urodzonego przez matkę HIV-dodatnią obserwuje 

się obecność matczynych przeciwciał do 18. miesiąca życia (rozdział 5). Dlatego też 

przeprowadzenie testu serologicznego nie będzie pomocne we wczesnym potwierdzeniu lub 

wykluczeniu zakażenia u dziecka. 

Opieka przedporodowa 

W prawie wszystkich krajach europejskich proponuje się badanie w kierunku HIV każdej 

ciężarnej podczas rutynowej wizyty u lekarza związanej z pierwszą ciążą. Wykonanie testu 

połączone jest z poradnictwem, udzielanym zgodnie ze wszystkimi zasadami. W niektórych 

11 

błona śluzowa – cienka warstwa pokrywająca pochwę oraz szyjkę macicy 

10-2 Rozdział nr 10

krajach na salach porodowych dostępne są tzw. szybkie testy. Ich zastosowanie umożliwia 

wykrycie zakażenia u rodzącej w sytuacji, kiedy jej status serologiczny jest nieznany, a istnieje 

podejrzenie, że jest HIV-dodatnia. W poradniach dla kobiet powinna istnieć możliwość 

dobrowolnego wykonania testu na obecność HIV oraz skorzystania z porady przed i po teście 

(rozdział 7). Liczne badania potwierdzają, że większość kobiet HIV-dodatnich dowiedziało 

się o swojej chorobie w czasie ciąży w ramach rutynowej opieki. Proponowanie kobietom 

ciężarnym wykonania testu w kierunku HIV niesie za sobą wiele korzyści, m.in.: 

Otrzymanie ujemnego wyniku może prowadzić do zmiany praktyk seksualnych na 

bezpieczniejsze. 

Kobiety, u których rozpoznano HIV, mogą nakłonić swoich partnerów do przeprowadzenia 

testu. 

Poznanie statusu serologicznego pozwala kobietom i ich partnerom podejmować bardziej 

świadome decyzje prokreacyjne. 

Kobieta, która wie, że jest zakażona HIV może skorzystać z programu stałej opieki, 

wcześnie otrzymać leczenie w przypadku wystąpienia zakażeń oportunistycznych 

u niej samej lub jej dziecka (rozdziały 4, 5), zostać skierowana do specjalistycznych 

placówek służby zdrowia oraz pomocy społecznej (rozdział 3), a także szukać grup 

wsparcia. 

Ułatwienie dostępu do dobrowolnych testów i poradnictwa może pomóc w normalizacji 

postrzegania HIV przez społeczeństwo. 

Możliwość wykonania testu oraz skorzystania z porady w przychodniach dla kobiet jest bardzo 

ważna, ponieważ istnieją skuteczne i dostępne metody prewencji zakażeń odmatczynych 

HIV: 

‣ terapia antyretrowirusowa, 

‣ zmiana standardów postępowania na oddziałach położniczych, 

‣ zmiana standardów postępowania na oddziałach noworodkowych. 

Należy jednak podkreślić, że najważniejsze w prewencji zakażeń odmatczynych jest stwierdzenie 

dodatniego statusu serologicznego u kobiety. 

Terapia antyretrowirusowa 

Badania naukowe, przeprowadzone w ciągu ostatnich 5–6 lat, pokazują, że podawanie zidowudyny 

(AZT) matce w czasie ciąży i porodu oraz dziecku przez 6 tygodni po porodzie 

zmniejsza ryzyko odmatczynego zakażenia HIV o 67%. Zastosowanie AZT według zasad Protokołu 

ACTG 076 (pierwszego skutecznego standardu zastosowania terapii antyretrowirusowej 

w prewencji odmatczynego zakażenia HIV) opierało się na podawaniu matce AZT doustnie 

od 14. tygodnia ciąży do dnia porodu. W czasie porodu stosowano AZT dożylnie u kobiety, 

natomiast noworodek otrzymywał AZT w postaci syropu od pierwszej doby do ukończenia 

szóstego tygodnia życia. W większości krajów rozwiniętych było to standardowe postępowanie 

w przypadku potwierdzonego zakażenia HIV u kobiety w ciąży. 


10-3

Wraz z rozpoczęciem stosowania terapii antyretrowirusowej u kobiet w ciąży, pojawiły się 

wątpliwości i pytania o bliskie i odległe następstwa ekspozycji dziecka (płodu) na działanie 

leków (AZT i innych) in utero. Są one uzasadnione, gdyż w badaniach na zwierzętach potwierdzono 

teratogenny i karcinogenny wpływ AZT na rozwijający się zarodek gryzoni. Do chwili 

obecnej brak jest jednak doniesień naukowych, potwierdzających występowanie niekorzystnych 

skutków (wady wrodzone, nowotwory) u potomstwa matek, które w okresie ciąży otrzymywały 

leki antyretrowirusowe. Dlatego też w wielu krajach rozwiniętych, w tym również w Polsce, 

kobiety ciężarne zakażone HIV (30–60%) otrzymują kombinowaną terapię antyretrowirusową, 

gdy są ku temu wskazania. 

Powoduje to trudną sytuację zarówno dla matki, obawiającej się ubocznych skutków przyjmowanych 

leków, dla rozwijającego się dziecka, jak i lekarza, który decyduje o doborze zastosowanych 

leków antyretrowirusowych. Przerwanie terapii stwarza realne ryzyko zwięk szenia 

szybkości namnażania się wirusa, a tym samym zwiększenia ryzyka odmatczynego zakażenia 

HIV. Liczne badania wskazują, że najważniejszym czynnikiem determinującym transmisję 

odmatczyną HIV jest poziom wiremii u matki. Stwierdzono, iż wiremia < 1000 kopii w 1 ml 

surowicy rzadko łączy się z przeniesieniem zakażenia na dziecko. Od czasu zastosowania 

AZT w prewencji odmatczynej infekcji HIV, prowadzone są różne badania, sprawdzające 

skuteczność skróconego podawania AZT jako monoterapii lub w połączeniu z innymi lekami 

antyretrowirusowymi. Okazało się, że zastosowanie skróconych protokołów podawania AZT 

(jako monoterapii lub wspólnie z 3TC), ma zbliżoną skuteczność jak zastosowanie pełnego 

protokołu ACTG 076. 

Nie bez znaczenia są również koszty stosowanych leków i sposób ich użycia. Podanie AZT 

w pełnej wersji Protokołu ACTG 076 kosztuje około 1000 USD. Zastosowanie wersji skróconych 

standardów zastosowania tego leku obniża koszty prewencji o ok. 50%. Te kalkulacje 

mają szczególne znaczenie w przypadku krajów rozwijających się, gdzie środki przeznaczone 

na ochronę zdrowia na jednego mieszkańca nie przekraczają kilku dolarów USA. Lekiem, 

który być może uprości skuteczne i tanie sposoby prewencji odmatczynej transmisji HIV jest 

newirapina. Stosuje się ją w pojedynczej dawce u rodzącej w chwili rozpoczęcia się porodu 

i w jednorazowej dawce u noworodka w ciągu 72 godzin od urodzenia. Skuteczność takiego 

postępowania w zakresie obniżenia ryzyka odmatczynej transmisji HIV jest porównywalna do 

zastosowania skróconych standardów z podawaniem AZT, czyli ok. 50%. 

W Polsce newirapina jest stosowana w sytuacji, kiedy na salę porodową trafia kobieta 

o nieznanym statusie serologicznym i istnieje uzasadnione podejrzenie, że jest zakażona HIV. 

Zastosowanie newirapiny w takiej sytuacji łączy się z niewielkim ryzykiem dla matki, a jednocześnie 

pozwala na zastosowanie skutecznej profilaktyki w zakresie zmniejszenia ryzyka 

zakażenia dziecka. 

Należy podkreślić, że bez stosowania leków antyretrowirusowych zakażeniu ulega ponad 40% 

dzieci matek HIV-dodatnich, przy podawaniu pełnego protokołu z użyciem AZT tylko 8,3%, 

a przy stosowaniu skróconych schematów ok. 13%. Specjalistyczna opieka nad ciężarną 

zakażoną HIV i jej dzieckiem pozwala obniżyć ryzyko transmisji do blisko 0%. Bardzo ważne 

jest więc odpowiednio wczesne wykrywanie zakażenia HIV u kobiet ciężarnych. Pozwala 

bowiem na wczesne objęcie opieką specjalistyczną kobiet HIV-dodatnich i ich dzieci oraz 

zastosowanie skutecznych metod prewencji odmatczynej transmisji HIV. 


Poród 

Uważa się, że około 60–75% odmatczynych zakażeń HIV ma miejsce w okresie okołoporodowym. 

Ryzyko zakażenia ma wówczas związek z wieloma czynnikami, do których zalicza się: 

Sposób porodu 

Poród drogami naturalnymi znacznie zwiększa możliwość zakażenia dziecka przez matkę, podczas 

gdy cięcie cesarskie zmniejsza ryzyko o około 23%. W okresie przed zastosowaniem terapii antyretrowirusowej 

w prewencji odmatczynej transmisji HIV cięcie cesarskie, szczególnie cięcie wykonywane 

planowo, miało swoje uzasadnienie. Dzisiaj, w dobie kombinowanej terapii antyretrowirusowej, 

niebezpieczeństwo interwencji chirurgicznej u pacjentki z uszkodzonym układem odpornościowym 

znacznie przewyższa korzyści, wynikające z ukończenia ciąży drogą cięcia cesarskiego. Uważa 

się, że u rodzącej ze sprawnym układem odpornościowym (wysoka liczba limfocytów CD4, niska 

wiremia) istnieją wyłącznie położnicze wskazania do ukończenia ciąży tą drogą. 

Wczesne pęknięcie błon płodowych i odpłynięcie płynu owodniowego 

Kiedy płyn owodniowy odpłynie wcześniej niż 4 godziny przed zakończeniem porodu, zwiększa 

się ryzyko transmisji zakażenia HIV (do 4 godzin ryzyko wynosi 14%, powyżej 4 godzin 

– 25%). Z tego powodu u kobiet HIV-dodatnich należy unikać sztucznego przerywania 

ciągłości pęcherza płodowego oraz uważnie monitorować czas, jaki upłynął od samoistnego 

odpłynięcia płynu owodniowego. 

Nacięcie krocza 

Do odmatczynego zakażenia dziecka HIV dochodzi najczęściej w okresie porodu. Dzieje się tak 

na skutek zwiększonej ekspozycji skóry i innych tkanek dziecka na krew, wydzieliny szyjkowe 

i pochwowe matki. Wszystkie procedury inwazyjne, zastosowane podczas porodu, zwiększają 

tę ekspozycję. Nie zaleca się więc rutynowego nacinania krocza u rodzących HIV-dodatnich. 

Zabieg ten powinno się wykonywać wyłącznie w uzasadnionych przypadkach. 

Krwawienie śródporodowe 

Krwawienie śródporodowe najczęściej jest spowodowane poważnymi powikłaniami ciąży (łożysko 

przodujące, przedwczesne oddzielenie się łożyska). Łączy się ze zwiększoną ekspozycją 

dziecka na krew matki, a tym samym ze zwiększonym ryzykiem zakażenia. W sytuacjach 

zwiększonego zagrożenia krwotokiem śródporodowym u ciężarnej HIV-dodatniej istnieją uzasadnione 

wskazania do ukończenia ciąży drogą cięcia cesarskiego. 

Inwazyjne metody monitorowania stanu płodu 

Pobieranie krwi włośniczkowej płodu w celu określenia jej pH oraz zastosowanie elektrody 

bezpośredniej do monitorowania i zapisu czynności serca płodu podczas porodu zwiększają 

ryzyko zakażenia dziecka HIV. Umożliwiają bowiem kontakt zakażonej krwi matki z krwią 

dziecka, co ułatwia transmisję HIV. 

Poród w przypadku ciąży mnogiej 

Pierwsze bliźnię, które rodzi się w sposób naturalny, obarczone jest większym ryzykiem zakażenia 

HIV niż następne. Uważa się, że ekspozycja pierwszego bliźnięcia na zawierające 

duży ładunek HIV wydzieliny szyjkowe matki, jest znacznie większa niż drugiego. 


10-5

Omawiając zagadnienia związane z porodem należy zwrócić uwagę na: 

‣ uniwersalne środki ostrożności 

W rozdziale 11 wymienione są środki ostrożności, które muszą być uwzględnione 

podczas porodu niezależnie od statusu serologicznego rodzącej kobiety. Każda krew 

jest potencjalnie niebezpieczna, zawsze trzeba więc postępować jednakowo i wobec 

wszystkich pacjentek stosować zasadę ostrożności, która mówi: 

1. Każda krew jest potencjalnie zakaźna, niezależnie od tego czy jest to krew pacjenta, 

czy pracownika służby zdrowia i niezależnie od tego czy wyniki badań laboratoryjnych 

są negatywne, pozytywne, czy ich nie przeprowadzono. 

2. Każde narzędzie i całe wyposażenie, które było używane, należy traktować jako potencjalne 

źródła patogenów krwiopochodnych. Muszą być więc we właściwy sposób 

używane, czyszczone, sterylizowane i przechowywane. 

Karmienie noworodka 

W krajach rozwijających się ok. 30% dzieci HIV-dodatnich uległo zakażeniu poprzez karmienie 

piersią. Tam, gdzie dostępne są preparaty zastępujące mleko, matki seropozytywne nie powinny 

karmić piersią. W Polsce obowiązuje zalecenie stosowania u dzieci matek zakażonych 

karmienia sztucznego. 

W krajach rozwijających się, gdzie preparaty zastępujące mleko nie są dostępne z powodów 

ekonomicznych lub braku bezpiecznego źródła wody, podejmuje się różne próby ogra niczenia 

ryzyka transmisji HIV związanego z karmieniem piersią. Ostatnie badania wykazały, że wyłączne 

karmienie piersią łączy się ze znacznie mniejszym ryzykiem zakażenia dziecka HIV 

niż w przypadku karmienia mieszanego. Jak do tej pory jest to jedyne realne zalecenie dla 

matek z krajów rozwijających się, pozwalające na obniżenie ryzyka odmatczynego zakażenia 

HIV w okresie poporodowym. 

W przypadku karmienia sztucznego należy rozważyć: 

1. Farmakologiczne zablokowanie laktacji natychmiast po porodzie. 

2. Zapewnienie odpowiednich funduszy i zaopatrzenia w produkty zastępujące mleko, 

butelki do karmienia oraz niezbędny sprzęt do sterylizacji i podgrzewania pokarmu. 

Przeszkolenie matek w zakresie bezpiecznego przygotowywania zastępczego pokarmu, 

dokładnego mycia oraz sposobów sterylizacji butelek. 

3. Monitorowanie rozwoju i wzrostu dziecka. 

4. Kontrola sposobu przygotowywania posiłków. 

5. Odpowiednia pielęgnacja piersi, zapobieganie zastojowi pokarmu. 

Opieka nad matką zakażoną HIV i jej dzieckiem po porodzie 

W wielu przypadkach opieka poporodowa nad matką 

zakażoną HIV i jej dzieckiem jest podobna do opieki 

przewidzianej dla kobiet HIV-ujemnych. Jednakże matka 

HIV-dodatnia (a prawdopodobnie także jej partner i ro- 

Nie wolno zapomnieć, że rodzina kobiety 

HIV-dodatniej oraz społeczność, 

w której żyje, wymagają edukacji, by 

móc zapewniać jej wsparcie i pomoc 

przy podejmowaniu decyzji. 


dzina) będzie potrzebować dodatkowego wsparcia i porady (rozdział 7). Ważne jest włączenie 

kobiety i jej rodziny do programu stałej opieki (rozdział 3). 

U kobiet zakażonych HIV częściej zdarzają się powikłania okresu połogu (zakażenia układu 

moczowego i w obrębie klatki piersiowej, zakażenie ran po nacięciu krocza oraz cięciu 

cesarskim). Pielęgniarki i położne powinny zwrócić uwagę na wszystkie objawy, które mogą 

świadczyć o wystąpieniu powikłań (gorączka, przyspieszone tętno, ból w obrębie naciętego 

krocza lub w dole brzucha, cuchnące odchody). Kobietom HIV-dodatnim trzeba udzielić porady 

w zakresie pielęgnacji krocza oraz dbania o higienę. 

Poradnictwo poporodowe: 

Poradnictwo dla matek zakażonych HIV może dotyczyć: 

metod antykoncepcji 

Jedynym sposobem ograniczania rozprzestrzeniania wirusa jest stosowanie prezerwatyw 

dla mężczyzn i kobiet (rozdział 12). Prezerwatywa nie jest jednak idealnym środkiem 

zapobiegania ciąży. Podczas wizyty kontrolnej (zwykle 6–8 tygodni po porodzie) należy 

matce HIV-dodatniej udzielić profesjonalnej porady w zakresie planowania rodziny oraz 

przenoszenia się zakażenia HIV. 

sposobu karmienia dziecka 

informacji o możliwościa ch zakażenia dziecka i podania szczegółów, gdzie i kiedy 

dziecko może zostać zbadane i leczone (rozdział 5) 

sposobu rozmowy o zakażeniu z partnerem, rodziną i przyjaciółmi 

uczuć kobiety, w szczególności poczucia winy, żalu, strachu i odrzucenia 

możliwości posiadania zakażonego dziecka (rozdział 7) 

zachęcenia do udziału w grupach wzajemnego wsparcia 

pomocy w przypadku odrzucenia przez społeczeństwo 


‣ Dlaczego kobiety są szczególnie podatne na zakażenie HIV? 

‣ Jak pielęgniarka i położna może pomóc kobietom HIV-dodatnim? 

‣ Jakie zagadnienia dotyczące opieki nad kobietą zakażoną HIV należy rozważyć w okresie 

przedporodowym, w czasie porodu oraz w połogu? 

‣ Co powinno się wziąć pod uwagę doradzając kobiecie HIV-dodatniej w kwestii karmienia 

dziecka? 


1. HIV and Infant Feeding: a guide for health managers and supervisors. (WHO/FRH/ 

NUT/CHD/98.2 UNAIDS/98.4 UNICEF/PD/NUT (J)98-2). 

2. HIV and Infant Feeding: a policy statement developed collboratively by UNAIDS, WHO 

and UNICEF. (UNAIDS). 


10-7

3. Women and AIDS: UNAIDS point of view. (UNAIDS Best Practice Collection. October, 

1997). 



5. K. T. Niemiec: Ocena skuteczności wybranych metod zapobiegania przenoszenia HIV-1 

do dziecka w okresie okołoporodowym (w:) Medycyna Wieku Rozwojowego, suplement 

do nr 1, tom IV, Warszawa 2000. 


Rozdział XI 

Miejsce pracy i podstawowe środki ostrożności 

związane z narażeniem na zakażenie wirusem HIV 

Wprowadzenie 

Ryzyko zakażenia HIV w placówkach służby zdrowia 

Tworzenie bezpiecznego otoczenia 

Postępowanie po ekspozycji zawodowej 

Planowanie i zarządzanie 


Wprowadzenie 

Największe ryzyko zakażenia wirusem HIV w placówkach ochrony zdrowia jest związane 

z ekspozycją na krew (patrz rozdział 7). 

Oprócz kontaktu z krwią, do zakażenia wirusem HIV może 

dojść również w wyniku kontaktu z materiałami biologicznymi 

(innymi potencjalnie infekcyjnymi materiałami 

IPIM) takimi, jak: 

‣ nasienie, wydzielina pochwowa, płyn mózgowordzeniowy, 

płyn opłucnowy, maź stawowa, płyn 

owodniowy, mleko kobiece, ślina podczas zabiegów 

dentystycznych i jakikolwiek materiał biologiczny 

w sytuacji, gdy jego rozróżnienie jest trudne lub 

niemożliwe; 

Wiele form kontaktu z pacjentami żyjącymi 

z HIV i AIDS nie wymaga stosowania środków 

ostrożności. (Credit: WHO/Waak) 

‣ jakakolwiek oddzielona tkanka lub narząd człowieka żywego lub martwego; 

‣ komórki lub hodowle tkankowe zawierające HIV oraz inne roztwory zawierające te wirusy; 

‣ krew, narządy i inne tkanki zwierząt doświadczalnych zakażonych HIV. Materiałami biologicznymi, 

które nie zawierają dostatecznej ilości wirusa do przeniesienia zakażenia są: 

mocz, kał, plwocina, ślina, wymiociny, wydzielina z nosa, pot, łzy, w przypadku, gdy nie 

zawierają krwi, ani nie są zmieszane z innym potencjalnie infekcyjnym materiałem (IPIM). 

Ryzyko zakażenia wirusem HIV oraz innymi chorobami przenoszonymi drogą krwi zależy 

od doświadczenia i ostrożności personelu, stadium zakażenia pacjenta, ilości materiału 

zakaźnego, występowania zakażenia w populacji ogółem oraz częstości ekspozycji. Ryzyko 

zawodowe zakażenia HIV od pacjentów w placówkach służby zdrowia jest niskie (około 

0,3%) i w większości przypadków jest związane z zakłuciem igłą. 

Bezpośredni kontakt z osobą żyjącą z HIV nie niesie żadnego ryzyka zakażenia, dlatego 

rutynowe badanie na obecność przeciwciał anty-HIV wszystkich pracowników służby 

zdrowia oraz pacjentów NIE jest zalecane. 


11-1

Zakażenie wirusem HIV w wyniku wykonywanej pracy należy do rzadkości. Udowodniono, że po 

jednorazowej ekspozycji przezskórnej ryzyko zakażenia HIV wynosi ok. 0,32%. W Polsce dotychczas 

nie stwierdzono zakażenia wirusem HIV wśród pracowników służby zdrowia w związku 

z wykonywaną pracą. Na świecie zawodowemu zakażeniu HIV uległo ok. 300 osób pracujących 

w służbie zdrowia, natomiast pozostali HIV-dodatni pracownicy medyczni ulegli zakażeniu 

niezawodowemu. 

Tabela 1. Ryzyko narażenia na zakażenie wirusem HIV, HBV, HCV 

Zakłucie igłą lub innymi ostrymi 

narzędziami zainfekowanymi wirusem 

Ryzyko zakażenia 

HIV 0,23-0,32% 

HBV 7-30% * 

HCV 0,3-10% 

*Dotyczy osób nieszczepionych przeciwko WZW typu B 

Ryzyko zakażenia HIV w placówkach służby zdrowia 

W placówkach służby zdrowia zakażenie wirusem HIV może być przenoszone: 

do pacjentów: 

poprzez skażone narzędzia ponownie używane bez prawidłowej dezynfekcji lub sterylizacji, 

do pracowników służby zdrowia: 

w przypadku przerwania ciągłości skóry poprzez zakłucie igłą do iniekcji lub chirurgiczną 

bądź innym ostrym narzędziem zanieczyszczonym krwią lub innymi płynami biologicznymi 

pochodzącymi od pacjentów zakażonych HIV, ekspozycję uszkodzonej skóry i otwartych 

ran na krew lub inne płyny biologiczne osoby zakażonej, pochlapanie zakażoną krwią 

lub innym płynem biologicznym na błony śluzowe jamy ustnej bądź do oczu. 

Tworzenie bezpiecznego otoczenia 

Otoczenie i warunki, w jakich prowadzona jest opieka zdrowotna, mają wpływ nie tylko na 

jakość opieki, ale także na bezpieczeństwo i dobre samopoczucie personelu. Podstawowym 

sposobem zapobiegania zakażeniu wirusem HIV wśród pracowników służby zdrowia jest unikanie 

bezpośredniego kontaktu z krwią pacjentów. 


Podstawowe sposoby zapobiegania zawodowemu narażeniu na zakażenia 

przenoszone drogą krwi: 

1. Unikanie kontaktu z krwią 

2. Przeszkolenie personelu dotyczące tego, jak należy unikać zakażenia podczas wykonywania 

obowiązków zawodowych 

3. Stosowanie mechanicznych barier ochrony osobistej: 

a) rękawice ochronne 

b) maseczka z osłoną 

c) okulary 

d) fartuch ochronny 

e) fartuch foliowy 

Stosowanie rękawic lateksowych zmniejsza ryzyko zakażenia od 46% do 63% jeżeli dojdzie 

do zakłucia igłą do iniekcji, natomiast przy zakłuciu igłą chirurgiczną zmniejsza 

ryzyko zakażenia o 86%. 

4. Zabezpieczanie oddziału, poradni w niezbędny sprzęt (odzież ochronna, pojemniki 

plastikowe na materiał skażony, sprzęt jednorazowego użytku, środki do dezynfekcji 

skóry i powierzchni) 

5. Monitorowanie zakażeń zawodowych (HIV, w tym również HBV, HCV) 

6. Ochrona dłoni przed uszkodzeniem: 

a) otwieranie ampułek, fiolek z lekami wg zasad, procedur 

b) zabezpieczenie skaleczeń wodoszczelnym opatrunkiem 

7. Znajomość i stosowanie zasad dezynfekcji i mycia rąk 

8. Nie nakładać zatyczki ochronnej na igłę po wykonaniu iniekcji 

9. Wyrzucanie sprzętu ostrego (igły, skalpele) do pojemników plastikowych na materiał skażony, 

zapełniając je do 2/3 objętości 

Nie zawsze będzie możliwe spełnienie wszystkich wymienionych warunków, niemniej jednak 

pielęgniarki i położne, inni pracownicy służby zdrowia oraz ich pracodawcy powinni starać się, 

by miejsce pracy było jak najbardziej bezpieczne. Stosowanie zasad prewencji jest trudne, 

jeżeli zaopatrzenie w środki ochrony nie zawsze jest wystarczające. Nawet jeśli dostępny 

jest sprzęt ochronny, stosowanie podstawowych środków ostrożności zależy od praktyki, doświadczenia 

i odpowiedniego nastawienia personelu. 

Zapobieganie zawodowej ekspozycji na zakażenie wirusem HIV obejmuje także ocenę ryzyka 

oraz działania zmniejszające możliwość przeniesienia wirusa. 

Praca z ostrymi narzędziami i ich składowanie 

Największe ryzyko zakażenia HIV w placówkach służby zdrowia spowodowane jest przerwaniem 

ciągłości skóry przy użyciu zanieczyszczonych igieł lub innych ostrych przedmiotów. 

Do większości zranień, prowadzących do zakażenia wirusem HIV, dochodzi poprzez zakłucie 

igłą. Często ma to miejsce w chwili zakładania nasadki na igłę, czyszczenia, niewłaściwego 

składowania i usuwania ostrych przedmiotów. 


11-3

Mimo że należy unikać zakładania zatyczki na igłę, czasami jest to konieczne. Jeżeli zachodzi 

taka potrzeba, powinno się zrobić to jedną ręką przy użyciu sprzętu, który umożliwi przyrządowe 

nałożenie nasadki na igłę (tzw. Grzybek Vacutainer). 

Zużyte ostre przedmioty trzeba wyrzucać do specjalnych pojemników odpornych na uszkodzenia. 

Pojemniki należy zapełniać tylko do ¾ pojemności i wyrzucać po każdym dyżurze. 

Skaleczenia pomogą uniknąć dodatkowe środki ostrożności: 

zakładanie rękawic, 

odpowiednie źródło światła podczas wykonywania zabiegów, 

ustawienie pojemników na ostre odpady bezpośrednio w miejscu, gdzie są używane, 

niewyrzucanie ostrych narzędzi i igieł do worków z odpadami komunalnymi, 

posługiwanie się właściwymi technikami przy wykonywaniu zabiegów, np. przy szyciu 

ran trzymać igłę w imadle, ostre przedmioty podawać przyrządowo, a nie z ręki do 

ręki, 

stosowanie w praktyce przy pobieraniu krwi i zakładaniu dojść dożylnych stanowisko 

pobierania krwi 

Postępowanie po ekspozycji zawodowej 

Każda placówka służby zdrowia powinna mieć wypracowane standardy postępowania 

w przypadku skaleczenia lub innego rodzaju ekspozycji na zakażenie. Wielu pracowników 

lekceważy takie sytuacje i nie informuje, że miały miejsce. Może to spowodować zafałszowanie 

danych o ekspozycjach na zakażenie pracowników służby zdrowia, a co ważniejsze 

nie ma wówczas możliwości skorzystania z poradnictwa, wykonania testu, leczenia, opieki 

i obserwacji odległej (rozdział 7). Jeżeli doszło do ekspozycji zawodowej, muszą być wdrożone 

działania profilaktyczne (po narażeniu). Należy starannie opłukać zranione miejsce 

pod bieżącą wodą, umyć ręce wodą z mydłem, a jeżeli występuje krwawienie, pozwolić, by 

krew swobodnie wypływała z rany, nie należy miejsca skaleczenia uciskać ani nie wolno 

wymuszać krwawienia. Następnie miejsce narażenia zdezynfekować i założyć opatrunek 

(wodoodporny). 

Jeśli skażone są oczy, trzeba je delikatnie i dokładnie opłukać przy otwartych powiekach 

wodą lub 0,9% NaCI. Jeżeli krew dostanie się do ust należy ją wypluć i przepłukać jamę 

ustną kilkanaście razy wodą. 

O ekspozycji zawodowej należy powiadomić przełożonego, a także wypełnić formularz wypadku, 

załączając informację o rodzaju zranienia, podać świadków zdarzenia oraz jeżeli są 

znane wyniki badań (przeciwciała anty-HIV) pacjenta. Osoba eksponowana na narażenie 

na zakażenie wirusem HIV powinna się zgłosić do najbliższej poradni, która zajmuje się 

leczeniem osób zakażonych wirusem HIV i profilaktyką poekspozycyjną. Lekarz specjalista 

oszacuje ryzyko narażenia na zakażenie i wdroży postępowanie profilaktyczne (rozdział 7). 

Należy również pamiętać, że ekspozycję powinno się zgłosić pracownikowi BHP. 


Profilaktyka poekspozycyjną (PEP) oraz leczenie antyretrowirusowe znacznie zmniejszają 

ryzyko rozwinięcia zakażenia. Terapię antyretrowirusową należy wdrożyć jak najszybciej po 

wypadku (w ciągu 24 godzin) i prowadzić przez cztery tygodnie po ekspozycji. 

W Polsce obowiązują następujące zasady swoistej profilaktyki 

po ekspozycji zawodowej na krew: 

decyzję o wdrożeniu postępowania profilaktycznego należy podjąć szybko, najlepiej 

w ciągu kilku godzin. o rozpoczęciu stosowania leków decyduje lekarz specjalista 

chorób zakaźnych, 

w razie wątpliwości i/lub przewidywania opóźnienia w dotarciu do placówki specjalistycznej, 

celowe jest natychmiastowe podanie 1 tabletki Combiviru, 

u osoby eksponowanej należy pobrać krew do badań serologicznych (przeciwciała 

anty-HIV, anty-HCV, HBsAg/anty HBsAg w przypadku, kiedy pracownik był szczepiony 

przeciwko WZW typu B), aby wykluczyć ewentualne wcześniejsze zakażenia. 

Badania powtarza się po 6 tygodniach, 3 i 6 miesiącach, 

w uzasadnionych, zakwalifikowanych przez specjalistę przypadkach, stosuje się 

2 lub 3 leki antyretrowirusowe, które podaje się przez 4 tygodnie. Należy uzyskać 

pisemną zgodę pacjenta i poinformować go o ewentualnych działaniach niepożądanych, 

w razie stwierdzenia ryzyka narażenia na zakażenie HBV lub tężcem, stosuje się 

odpowiednią (czynną lub czynno-bierną) profilaktykę z użyciem szczepionek i swoistych 

immunoglobulin, 

koszty stosowanych leków i wykonywanych badań pokrywa pracodawca. 

Weryfikacja zasad pracy z ostrymi przedmiotami 

Jeżeli takie same wypadki miały miejsce dwukrotnie, należy przeanalizować praktyki stosowane 

przy kontakcie z ostrymi przedmiotami. Powinno się unikać metod umożliwiających zranienia, 

np. podawać leki w innej postaci niż iniekcje, używać staplerów zamiast tradycyjnego szycia 

ran, używać plastrów oraz pasków (stripów) do zamykania zranień skóry, rezygnować z wykonywania 

niekoniecznych cięć (np. nacięcie krocza). 

Postępowanie w sytuacji, kiedy dojdzie do pochlapania powierzchni 

krwią lub innych potencjalnie infekcyjnych materiałów 

Pochlapaną powierzchnię należy przykryć dobrze wchłaniającym materiałem (lignina, gaza), 

zalać płynem do dezynfekcji i po czasie przewidzianym dla danego środka dezynfekującego 

(15 min), zebrać z krwią lub innym potencjalnie infekcyjnym materiałem, którą następnie 

jeszcze raz należy zdezynfekować. 


11-5

Postępowanie z bielizną zanieczyszczoną krwią 

Kontakt z zabrudzoną bielizną powinien być jak najmniejszy, dlatego należy jak najszybciej 

dostarczyć ją do punktów zbiorczych. Nie wolno niczego sortować ani płukać w oddziałach. 

Bieliznę zanieczyszczoną krwią należy transportować w szczelnych workach. Obecnie na 

rynku dostępne są worki foliowe, które ulegają degradacji podczas prania w pralce. Nie wolno 

zapomnieć o włożeniu rękawiczek i zachowaniu ostrożności. 

Bezpieczne składowanie odpadów zanieczyszczonych płynami 

biologicznymi 

Zanieczyszczone krwią i innymi płynami biologicznymi odpady stałe, preparaty laboratoryjne 

lub tkanki powinny być umieszczane w szczelnych pojemnikach, a następnie spalane. Odpady 

płynne (krew, inne płyny biologiczne) należy wylać do odpływu połączonego z odpowiednim 

kanałem ściekowym. 

Planowanie i zarządzanie 

Właściwe planowanie oraz zarządzanie zaopatrzeniem stanowi podstawę zmniejszenia zawodowego 

ryzyka zakażenia HIV. Powinno obejmować ocenę stopnia ryzyka, ustalenie standardów 

oraz protokołu bezpieczeństwa, zmniejszenie ryzyka, poekspozycyjną obserwację odległą oraz 

postępowanie bezpośrednie po narażeniu na zakażenie. Ryzyko zawodowe można zmniejszyć 

przez wprowadzenie technik zapobiegających lub zmniejszających napięcie, przestrzeganie optymalnego 

obciążenia pracą oraz zapewnienie szkoleń i nadzoru. Zespół wypalenia zawodowego 

personelu przejawiający się wyczerpaniem, utratą energii i motywacji, stanowi największe zagrożenie 

w pracy. Może bowiem zwiększać ryzyko zawodowe ekspozycji na zakażenie HIV. 

Działania, których celem jest rozwiązanie wymienionych problemów: 

Gromadzenie środków i utrzymywanie odpowiedniego zaopatrzenia 

Pielęgniarki i położne powinny szukać różnych sposobów, aby poznać i zaspokoić swoje 

potrzeby: 

– Jakie środki można pozyskać ze źródeł rządowych i pozarządowych? 

– Co już jest dostępne, a co należy kupić? Jakimi środkami na ten cel dysponuje 

pracodawca? 

– Jaka jest jakość dostępnych materiałów? 

– Jak stworzyć lub ulepszyć system zamawiania, transportu, składowania? Czy nie ma 

nadmiernych zapasów, które mogłyby zostać zmarnowane? 

– Jak stworzyć plan uzyskiwania i prowadzenia dostaw? Jakie środki transportu i terminy 

dostaw byłyby najlepsze? 

Ustalenie i wprowadzenie standardów 

Pielęgniarki i położne powinny czynnie uczestniczyć w tworzeniu programów profilaktycznych 

oraz w pracy zespołów kontroli zakażeń. Muszą także tworzyć, przestrzegać oraz udoskonalać 

standardy, procedury bezpiecznej, właściwej i efektywnej kontroli zakażenia. Natomiast 

menedżerowie pielęgniarstwa powinni wywierać nacisk na pracodawców, by zapewnione zostały 

fundusze na zakup sprzętu oraz podstawowych artykułów, koniecznych do prowadzenia 

bezpiecznej opieki nad chorymi. 


Kontynuacja zatrudnienia 

Zakażenie HIV nie jest powodem do zakończenia pracy zawodowej, niezależnie od tego czy do 

zakażenia doszło w ramach wykonywanej pracy, czy nie. Tak jak w przypadku innych chorób, należy 

pozwolić zakażonym pielęgniarkom i położnym wykonywać swą pracę tak długo, jak pozwala im na 

to zdrowie, pod warunkiem, że zastosują podstawowe środki ostrożności. Pracownicy służby zdrowia 

zakażeni HIV mogą mieć znaczący udział w opiece edukując innych, zmniejszając napiętnowanie 

oraz dyskryminację związaną z HIV. Mogą również zapewnić potrzebującym wsparcie i poradnictwo. 

Pracodawcy powinni więc stworzyć odpowiednie warunki pracy, aby HIV-dodatni pracownicy mogli 

wykonywać swe obowiązki, unikając jednocześnie różnych infekcji (szczególnie gruźlicy). 

Miejsce pracy 

Należy wiedzieć, że pracodawca nie może wymagać od pracowników wykonywania badań 

w kierunku zakażenia wirusem HIV. 

Pracodawca powinien stosować następującą politykę: 

‣ chronić prywatność pracowników zakażonych HIV, 

‣ nie dopuszczać do izolacji osoby zakażonej przez współpracowników, 

‣ utrzymywać personel zakażony HIV na stanowiskach pracy w sprzyjających warunkach 

tak długo, jak to możliwe, 

‣ edukować wszystkich pracowników oraz kadrę kierowniczą szpitala w zakresie opieki 

oraz praw, przysługujących pracownikom służby zdrowia zakażonym HIV, 

‣ zapewnić osobom potrzebującym poradnictwa w zakresie zmiany zawodu oraz możliwości 

rozpoczęcia nowej pracy, 

‣ propagować nowe rozwiązania prawne dotyczące wykonywania testów, etyki personelu 

HIV-dodatniego, odpowiedniego traktowania ludzi żyjących z HIV przez pracowników 

służby zdrowia, 

‣ zapewniać aktualne informacje na temat odszkodowania, ryzyka zawodowego oraz dalszej 

opieki. 


Jakie podstawowe środki zapewniają bezpieczną opiekę pacjentowi oraz personelowi? 

Jak stwierdzić czy środki te są dostępne? 

Doniesienia o zakłuciach igłą lub innych wypadkach powodujących zakażenie HIV są 

bardzo rzadkie. Jak poprawić tę sytuację? Dlaczego jest to ważne? 

Jak poprawić przestrzeganie zasad bezpieczeństwa? 

Jakie działania przyczynią się do podniesienia bezpieczeństwa w miejscu pracy? 

Jakie podstawowe elementy muszą być spełnione w opiece nad osobami zajmującymi 

się chorymi? 

Jak można pomóc osobom zajmującym się chorymi? 


11-7


1) Action Health: HIV and its impact on health workers. Healthlink (38), September– 

November, 1997. Farrington Road, London. 

2) Beniowski M. Postępowanie po ekspozycji na krew i inne potencjalnie infekcyjne materiały 

(IPIM), Postępowanie zapobiegawcze i diagnostyczne.... 2002 str. 45. 

3) Boroń-Kaczmarska A.(red): Standardy postępowania u zakażonych HIV. Medycyna po 

Dyplomie Wydanie specjalne/ grudzień 2000. 

4) Kłys-Rachwalska M, Sacharsczuk B.: Narażenie zawodowe na zakażenie HTV, HBV, 

HCV. Podstawy postępowania poekspozycyjnego, Choroby zakaźne w zarysie PAM, 

Szczecin, 2004. 

5) A Guide to Preventing HIV Transmission in Health Facilities. (1995). World Health Organization 

Global Programs on AIDS. GPA/TCO/HCS/95.1. 

6) HIV/AIDS and the workplace: forging innovative business responses: UNAIDS Technical 

Update (June, 1998). 

7) HIV Prevention and Care: Teaching Modules for Nurses and Midwives (1993). (WHO/ 

GPA/CNP/TMD/93.3). 

8) Guidelines for Mobilizing National Nurses’ Association in HIV/AIDS Prevention and Care. 

(1992) International Council of Nurses: Switzerland. 

9) Reducing the impact of HIV/AIDS on Nursing/Midwifery Personnel: Guidelines for 

National Nurses’ Association and others. (1996) International Council of Nurses: Switzerland. 

10) Jak zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV w praktyce pielęgniarskiej. Poradnik dla pielęgniarek 

i położnych, pod red. A. Grajcarek, Warszawa 1999. 


Rozdział XII 

Działania prewencyjne w zakażeniach HIV 

Wprowadzenie 

Przenoszenie HIV drogą płciową 

Zapobieganie zakażeniom HIV przenoszonym drogą 

płciową 

Transfuzje krwi 

Minimalizacja ryzyka zakażenia HIV związanego 

z transfuzją krwi 

Stosowanie narkotyków drogą dożylną i inne praktyki 

nakłuwania skóry 

Środki psychoaktywne 

Zachowania ryzykowne 

Zasady oraz strategie prewencji 


Wprowadzenie 

Istnieją cztery główne drogi zakażenia HIV: 

1. Przeniesienie wirusa drogą płciową, 

2. Transfuzje krwi, preparatów krwiopochodnych, przeszczepienie tkanek bądź narządów 

uzyskanych od dawcy zakażonego HIV, 

3. Stosowanie skażonego HIV sprzętu do iniekcji lub innych narzędzi służących do nakłuwania 

skóry (tatuaż, itp.), 

4. Zakażenie dziecka przez matkę podczas ciąży, porodu lub po urodzeniu poprzez karmienie 

piersią (rozdział 10). 

Zgromadzono wiele dowodów potwierdzających, że dobrze przygotowane programy pre wencyjne 

mogą zmniejszyć występowanie HIV. W społeczeństwach, gdzie profilaktyka została wprowadzona 

przed pojawieniem się epidemii, podejmowanie nowych działań oraz zmiana kierunku 

istniejących programów, spowodowały stopniowy spadek występowania HIV do poziomu 

z połowy lat dziewięćdziesiątych. 

Zapobieganie występowaniu chorób to bardzo trudne i złożone wyzwanie. Część działań 

prewencyjnych (umocnienie lub zmiana polityki rządu, modyfikowanie i wprowadzanie nowych 

rozporządzeń, przestrzeganie praw człowieka) powinna być skierowana do społeczeństwa 

(poziom makro), natomiast inne należy przygotować pod kątem populacji (poziom mikro). 


12-1

Na obu poziomach (makro i mikro) polityka, programy oraz dzia łania muszą być nastawione 

zarówno na zmniejszenie szkód, jak i na prewencję HIV. 

Na poziomie makro rząd i organizacje rządowe musza mieć świadomość rozmiarów epide mii 

HIV w swoim kraju i podjąć kroki, by przeciwdziałać dalszemu rozprzestrzenianiu się zakażeń. 

Pielęgniarki i położne mogą odegrać istotną rolę w rozpowszechnianiu wiedzy, zapobiegającej 

zakażeniom i mieć duży wkład w profilaktykę HIV. Ich działalność dotyczy szczebla mikro, 

gdzie wpływy społeczne, kulturowe oraz modele zachowań w największym stopniu oddziaływają 

na daną społeczność, rodziny i konkretne osoby. Mimo że prewencja HIV oraz redukcja 

szkód na poziomie mikro i makro zostały teoretycznie rozdzielone, w praktyce istnieją między 

nimi ścisłe zależności. 

Przenoszenie HIV drogą płciową 

Najczęstszą drogą zakażenia HIV jest stosunek seksualny, w trakcie którego dochodzi do 

kontaktu z nasieniem lub wydzieliną pochwy osoby seropozytywnej. Do zakażenia może dojść 

w trakcie kontaktów zarówno hetero, jak i homoseksualnych. Do infekcji HIV poprzez stosunek 

seksualny może dojść drogą waginalną, oralną lub analną. 

1. Zakażenie kobiety przez mężczyznę 

Najczęściej do zakażenia HIV drogą płciową dochodzi w czasie kontaktu heteroseksualnego, 

przy czym ryzyko zakażenia kobiety przez mężczyznę jest większe niż odwrotnie. 

Związane jest to z fizjologią kontaktów seksualnych. Ponadto mężczyźni mają zwykle 

więcej kontaktów seksualnych w okresie przedmałżeńskim i częściej pozamałżeńskie. Ryzyko 

zakażenia zwiększają u kobiet także inne choroby przenoszone drogą płciową, które 

czę sto pozostają u nich nierozpoznane. Rzadziej dotyczy to mężczyzn. 

2. Zakażenie mężczyzny przez mężczyznę 

Stosunki analne bez zabezpieczenia niosą bardzo duże ryzyko zakażenia HIV, szczególnie 

dla partnera pełniącego rolę bierną (receptywną). Możliwość zakażenia w tym przypadku 

jest wielokrotnie wyższa niż podczas stosunku dopochwowego. Nabłonek odbytu jest cienki 

i łatwo go uszkodzić, a nawet niewielkie pęknięcia błony śluzowej zapewniają wiru sowi 

łatwe wniknięcie. 

W związku z napiętnowaniem społecznym i wysokim poziomem przestępczości, środowiska 

homoseksualistów są w niektórych krajach hermetyczne i trudno do nich dotrzeć. 

Powoduje to trudności w realizacji celowanych programów prewencyjnych i sprawowa niu 

opieki zdrowotnej. 

3. Zakażenie kobiety przez kobietę 

Zakażenie HIV kobiety przez kobietę występuje bardzo rzadko. Do zakażenia może dojść 

podczas brutalnego seksu, kiedy zostaje uszkodzona błona śluzowa zewnętrznych narządów 

płciowych, pochwy oraz szyjki macicy. Jeżeli kobieta jest chora na chorobę weneryczną, 

prawdopodobieństwo zakażenia HIV automatycznie się zwiększa. 


Zapobieganie zakażeniom HIV przenoszonym drogą płciową 

Najpewniejszą formą zapobiegania zakażeniom HIV jest współżycie z jednym, zdrowym 

i wiernym partnerem. Inną formą jest abstynencja seksualna. Jednakże w większości przypadków 

nie jest ona możliwa. Metody mechaniczne (prezerwatywy dla mężczyzn i kobiet), 

zapobiegające przeniesieniu nasienia lub innych wydzielin ciała od partnera do partnera, 

w znacznym stopniu zmniejszają ryzyko transmisji HIV. Ograniczają również możliwość zakażenia 

innymi chorobami przenoszonymi drogą płciową i są środkiem antykoncepcyjnym. 

Prezerwatywa dla mężczyzny (kondom) 

Prezerwatywę umieszcza się na członku we wzwodzie 

przed rozpoczęciem penetracji. Pozostaje ona 

na członku do czasu ejakulacji oraz po niej, kiedy 

powinna zostać natychmiast usunięta, zawiązana, 

a następnie wyrzucona. Z punktu widzenia prewencji 

zakażenia HIV, niezwykle ważne jest przekazywanie 

społeczeństwu informacji na temat właściwego stosowania 

prezerwatyw. Powinny one omawiać: 

Prezerwatywa dla mężczyzny (Credit: JHU/CCP) 

‣ Prawidłowe założenie prezerwatywy na członka w erekcji: 

– odwijanie prezerwatywy do dołu w kierunku nasady członka, 

– pozostawienie na szczycie miejsca na ejakulat. 

‣ Kontrolowanie czy prezerwatywa pozostaje na członku podczas stosunku. 

‣ Zdejmowanie prezerwatywy zanim zaniknie erekcja członka. 

Do zwilżania prezerwatywy należy stosować substancje poślizgowe na bazie wody (lubrykanty). 

Najczęściej jednak są one już fabrycznie pokryte takim środkiem. 

Do każdego aktu seksualnego musi być użyta nowa prezerwatywa. Prezerwatywy powinny 

być łatwo dostępne oraz rozprowadzane w warunkach zapewniających prywatność. Tam gdzie 

to możliwe powinny być dostępne bezpłatnie. 

Produkowane są specjalne prezerwatywy bez substancji poślizgowych do seksu oralnego 

i z grubszego lateksu do stosunków analnych. 

Prezerwatywa dla kobiety (femidom) 

Jest to miękka, ale mocna poliuretanowa powłoka tej samej długości co prezerwatywa dla 

mężczyzn, tylko szersza. Na zamkniętym końcu znajduje się plastykowy pierścień, który, 

obejmując szyjkę macicy, utrzymuje prezerwatywę we właściwym położeniu w pochwie podczas 

stosunku. Większy pierścień, znajdujący się na otwartym końcu, pozostaje na zewnątrz pochwy 

i przykrywa zewnętrzne narządy płciowe kobiety. 

Prezerwatywa dla kobiet zapewnia dodatkową ochronę kobietom i mężczyznom. Zakrywa zarówno 

wejście do pochwy, jak i podstawę członka – okolice, gdzie istniejące wcześniej owrzodzenia 

mogą ułatwiać wnikanie HIV. Prezerwatywy dla kobiet używane są jednorazowo. 

Prezerwatywę wprowadza się palcem, sprawdzając czy nie doszło do uszkodzenia poliuretanu 

paznokciem lub innym ostrym przedmiotem. Prezerwatywa powinna dopasować się do szyjki 


12-3

macicy. Podczas stosunku warto upewnić się, że członek znajduje się wewnątrz prezerwatywy, 

a nie na zewnątrz jej ścianek w pochwie. Prezerwatywę należy usunąć natychmiast po ejakulacji 

i wyrzucić w ta ki sam sposób jak prezerwatywę dla mężczyzn. W Polsce prezerwatywy 

dla kobiet nie są jeszcze dostępne w sprzedaży. 

Inne metody mechaniczne 

Inne metody mechaniczne pomagają zmniejszać ryzyko zakażenia HIV, ale nie są tak skuteczne 

jak prezerwatywy i nie zawsze tak łatwo dostępne. 

Diafragma dla kobiet nie dopuszcza do przedostania się nasienia do szyjki macicy. Jednakże 

nie chroni pochwy oraz zewnętrznych narządów płciowych przed ekspozycją na HIV. 

Do uprawiania seksu oralnego z kobietami zaleca się używanie kawałka lateksu, którym 

przysłania się narządy płciowe zewnętrzne kobiety. 

Należy podkreślić, że środki plemnikobójcze, czasem zawarte w substancjach poślizgowych, 

nie działają niszcząco na HIV. Naukowcy pracują nad stworzeniem kremu dopochwowego, 

który zabijałby wirusa, ale nie jest on jeszcze dostępny. 

Transfuzje krwi 

Ryzyko przeniesienia zakażenia HIV w przypadku otrzymania krwi od zakażonego 

dawcy jest bardzo wysokie, lecz nie stuprocentowe. W celu ochrony chorych przed 

poprzetoczenio wym zakażeniem wirusami (w szczególności HIV) został opracowany 

i wdrożony system po stępowania z krwiodawcami. Jest on zgodny z zaleceniami Światowej 

Organizacji Zdrowia i Rady Europy. Szczegółowe wytyczne zostały opublikowane w zbiorze 

przepisów dla placó wek służby zdrowia, wydanych przez Ministerstwo Zdrowia oraz Instytut Hematologii 

i Transfu zjologii. 

Minimalizacja ryzyka zakażenia HIV związanego z transfuzją 

krwi 

Dostarczanie bezpiecznej krwi do transfuzji wymaga spełnienia trzech podstawowych warunków: 

1. Funkcjonowania krajowego systemu krwiodawstwa, który podlega Ministrowi Zdrowia. 

2. Polityki wykluczającej płatnych lub zawodowych dawców, promującej jednocześnie 

krwiodawstwo honorowe. Odpowiednimi dawcami krwi są ludzie o niskim ryzyku 

zakażenia. 

3. Obowiązkowych badań każdej oddanej porcji krwi na obecność HIV, wirusa zapalenia 

wątroby typu B, C i kiły. Dawcy i pacjenci muszą mieć również świadomość, że 

krew zostanie wykorzystana jedynie wówczas, kiedy naprawdę będzie niezbędna. 

Badania przesiewowe (skriningowe) 

Pomimo spełnienia wymienionych warunków, nie jest możliwe wykluczenie ryzyka potransfuzyjnego 

zakażenia HIV. Większość testów na obecność HIV wykrywa przeciwciała anty-HIV, 


nie zaś samego wirusa (rozdział 1). Należy wziąć również pod uwagę okienko serologiczne 

(w przypadku najczulszych testów okres ten trwa około trzech tygodni, a przy mniej czułych 

testach dłużej), kiedy krew jest zakażona HIV, mimo że wynik testu wypadnie ujemnie 

(tzw. wynik fałszywie ujemny). Istnieją testy wykrywające obecność samego wirusa we krwi, 

którymi poszukuje się antygenu p24 lub materiału genetycznego HIV. Jak dotąd nieliczne 

kraje (USA, Tajlandia) wprowadziły rutynowe badania pobranej od krwiodawców krwi na 

obec ność antygenu p24. Ich przydatność w ograniczeniu zakażeń poprzetoczeniowych jest 

na dal dyskutowana. 

W Polsce badania w kierunku HIV wykonuje się u każdego dawcy, ryzyko zakażenia poprzetoczeniowego 

ocenia się na 0,6–2 na milion donacji. 

Selekcja dawców krwi 

Dawcy płatni pochodzą często z najbiedniejszych grup społecznych. Bywają niedożywieni lub 

cierpią na przewlekłe zakażenia, które mogą zostać przeniesione wraz z oddawaną krwią. 

Niekiedy dawcy sprzedają swoją krew, by móc kupić narkotyki, wstrzykiwane następnie niesterylnym 

sprzętem. Ponadto dawcy zainteresowani przede wszystkim wynagrodzeniem, oddają 

krew zbyt często, przez co narażają swoje zdrowie, a ich krew nie spełnia odpowied nich 

wymogów. 

W Polsce nie ma płatnego krwiodawstwa. 

Problem stanowią także dawcy zmienni. W systemie zastępczym członkowie rodziny pacjenta 

są proszeni o oddanie takiej ilości krwi, jaka będzie potrzebna ich krewnemu. Ta krew 

może zostać przeznaczona bezpośrednio dla osoby chorej lub włączona do ogólnej puli. 

Najbezpieczniejszym systemem jest dobrowolne, bezpłatne krwiodawstwo. Dawcy honorowi 

oddają krew z pobudek humanitarnych i najczęściej spełniają krajowe kryteria dawców niskiego 

ryzyka. Należy podjąć wszelkie działania, by zmotywować oraz pozyskiwać honoro wych 

dawców krwi. 

Unikanie niepotrzebnych lub niewłaściwych transfuzji 

Niepotrzebne lub niewłaściwie przeprowadzone transfuzje zwiększają ryzyko zakażenia HIV 

szczególnie tam, gdzie nie ma odpowiedniego programu skriningowego. Mogą też spowodować 

zmniejszenie zapasów krwi. 

Należy szkolić lekarzy oraz innych pracowników służby zdrowia, by nie zlecali niepotrzebnie 

transfuzji krwi. Preparaty krwiopochodne powinny być stosowane tylko wtedy, gdy jest to 

konieczne. 

Stworzenie krajowego systemu krwiodawstwa 

Krajowy system krwiodawstwa łączy centra krwiodawstwa oraz banki krwi w sieć podległą 

organizacji wskazanej przez rząd. Musi dysponować odpowiednim budżetem i rozwijać się 

w oparciu o służbę zdrowia, zapewniającą wyszkolony personel. Działanie systemu określają 

odpowiednie regulacje prawne, które gwarantują również systematyczne, niezależne monitorowanie 

krwiodawstwa. Obecnie stosowane rutynowe metody nie dają gwarancji, że świeża 

krew jest w 100% wolna od HIV (okienko serologiczne). Honorowe krwiodawstwo, eliminowanie 

krwiodawców (ankieta), szczegółowy wywiad i badanie pozwala na zmniejszenie do minimum 

przeniesienia wirusa tą drogą. 


12-5

Przeszczepy narządów i tkanek 

Do zakażenia HIV może dojść także poprzez przeszczepienie narządu lub tkanek pochodzących 

od dawcy seropozytywnego. Tkanki oraz narządy powinny zatem podlegać takim samym 

badaniom, jak krew. 

Stosowanie narkotyków drogą dożylną i inne praktyki nakłuwania 

skóry 

Prewencja HIV u osób stosujących dożylnie narkotyki jest konieczna. Sposoby zapobiegania 

zakażeniom, do których może dojść przy nakłuciu skóry – na skutek wypadku w pracy, interwencji 

chirurgicznych, tatuowania, obrzezania oraz skaryfikacji – zostały omówione wcześniej 

(rozdział 11). 

Osoby stosujące narkotyki dożylnie 

HIV może się rozprzestrzeniać bardzo szybko wśród osób stosujących narkotyki dożylnie, 

ich partnerów seksualnych oraz dzieci. Można temu zapobiec poprzez działania interwencyjne, 

uwzględniające specyficzne cechy osób narkotyzujących się. 

Osoby stosujące narkotyki zwykle ukrywają się w obrębie swoich grup, ponieważ używanie 

środków odurzających jest nielegalne i potępiane przez społeczeństwo. Najczęściej nie mają 

środków na zakup narkotyków, wchodzą więc na drogę przestępstwa, dopuszczają się kradzieży, 

uprawiają seks w celach zarobkowych. Dotychczas jedynymi skutecznymi metodami 

zapobie gawczymi wśród osób używających narkotyki, były działania ukierunkowane na redukcję 

szkód (ang. harm reduction). Redukcja szkód jest zgodna z zasadami zdrowia publicznego oraz 

z programem, który ma na celu zmniejszenie zapotrzebowania na narkotyki i ich dostępność. 

Realizując programy redukcji szkód, podchodzi się do nadużywania narkotyków przede wszystkim 

jako do problemu zdrowia publicznego, a dopiero potem jako do problemu prawnego. 

Promowanie wśród osób używających narkotyki sterylnego sprzętu 

Osoby używające narkotyki często ignorują ryzyko zakażenia HIV oraz metody zapobiegania. Wśród 

osób stosujących dożylnie narkotyki, wirus przenoszony jest najczęściej poprzez wspólne używanie 

niesterylnego sprzętu do wstrzykiwań. Brak dostępu do jednorazowych strzykawek i igieł, a także 

ich cena to główne powody wielokrotnego, często wspólnego używania sprzętu do iniekcji. 

Działania o potwierdzonej skuteczności: 

a. sprzedaż igieł i strzykawek w aptekach i innych miejscach za minimalną cenę, 

b. programy wymiany igieł i strzykawek (zastępowanie brudnych igieł i strzykawek sterylnymi) 

– jeżeli zostaną zaakceptowane przez społeczeństwo, igły i strzykawki będą w bezpieczny 

sposób utylizowane i przestaną stanowić ryzyko zakażenia. 

Bali (1998) poleca wprowadzenie hierarchii w podejmowaniu decyzji związanych z prewencją 

HIV wśród osób używających narkotyki: 

1. Powstrzymanie się od używania jakichkolwiek narkotyków. 

2. Zmniejszenie częstości stosowania narkotyków. 

3. Zmiana w stosowaniu narkotyków – z tych do wstrzykiwania na inne, nie wymagające 

wstrzykiwania. 


4. Używanie sterylnych igieł i strzykawek. 

5. Zasada wyłączności w używaniu sprzętu do iniekcji (posiadanie własnego sprzętu 

i niepożyczanie go innym osobom używających narkotyki) oraz nie korzystanie ze 

wspólnych narkotyków przyjmowanych drogą dożylną. 

6. Mycie sprzętu do iniekcji środkami dezynfekcyjnymi zawierającymi chlor. 

7. Zmniejszenie ilości oraz częstości zmiany partnerów seksualnych. 

Jeżeli nie jest możliwe osiągnięcie celu nadrzędnego (zaprzestanie używania narkotyków), 

należy próbować osiągnąć cele podrzędne. Hierarchia podejmowania decyzji może służyć do 

opracowywania programów prewencyjnych. Należy jednak pamiętać, że zachowania ludzi nie 

dają się łatwo zaklasyfikować do jednej kategorii. Ktoś może np. systematycznie uczestniczyć 

w programie wymiany igieł i strzykawek, ale z powodu nieprzewidywalnych okoliczności musi 

dzielić się sprzętem do iniekcji. Hierarchia zakłada zgodność zasad kierujących zdrowiem publicznym 

(tj. sterylne wstrzykiwanie) z regulacjami prawnymi. Aby programy prewencji HIV wśród 

osób zażywających środki prychoaktywne były skuteczne, lokalna polityka musi zrównoważyć 

wysiłki ograniczające zaopatrzenie oraz używanie zabronionych narkotyków i stosowanie niebezpiecznych 

praktyk związanych z ich wstrzykiwaniem. 

Zasady zmniejszania szkód o udowodnionej skuteczności wśród osób używających narkotyki: 

‣ Edukacja przy udziale osób posiadających doświadczenia z używaniem środków odurzających 

(ang. peer education) – rozdział 9 oraz poradnictwo – rozdział 7, 

‣ promowanie używania sterylnego sprzętu do każdej iniekcji, 

‣ zwiększenie dostępności sprzętu do wstrzykiwań, 

‣ usuwanie przeszkód natury prawnej i organizacyjnej, utrudniających dostęp do sterylnego 

sprzętu, 

‣ zwiększenie dostępu do leczenia uzależnienia, prowadzącego do abstynencji (detoksykacja, 

rehabilitacja), 

‣ zwiększenie dostępu do leczenia substytucyjnego (programy metadonowe, buprenorfinowe), 

‣ prowadzenie badań oraz edukacja we współpracy ze społecznością. 

Środki psychoaktywne 

Należy pamiętać, że przyjmowanie środków odurzających sprzyja ryzykownym zachowaniom 

i zwiększa możliwość zakażenia HIV. Alkohol oraz inne legalne i nielegalne narkotyki (przyjmowane 

doustnie lub wziewnie) mogą wpływać na zdolność podejmowania decyzji. Pod wpływem 

środków odurzających często dochodzi do przygodnych kontaktów seksualnych bez zabezpieczenia 

oraz innych ryzykownych zachowań i praktyk seksualnych, które zwiększają ryzyko 

zakażenia HIV. 

Zachowania ryzykowne 

Do populacji najbardziej narażonych na ryzykowne zachowania możemy zaliczyć: 


12-7

Młodzież 

Do ponad 50% nowych zakażeń HIV dochodzi wśród ludzi pomiędzy 10. a 24. rokiem 

życia. Oznacza to, że każdego dnia na świecie zakażeniu ulega 3,5 tys. młodych osób, 

przede wszystkim kobiet, które częściej niż mężczyźni zostają zakażone i rozwijają chorobę 

(rozdział 10). Ta alarmująca sytuacja ma bardzo złożone przyczyny. Młodzież uważa, że 

jest odporna na wszystko i nie bierze pod uwagę możliwości zakażenia HIV. Tryb życia 

wielu młodych ludzi (nadużywanie alkoholu lub narkotyków, liczne kontakty seksualne) może 

sprzyjać zakażeniu. 

Kobiety 

Z powodu niskiego statusu społecznego, kobiety są szczególnie podatne na zakażenia HIV 

w krajach rozwijających się. Bieda, brak edukacji, ograniczony dostęp do opieki zdrowotnej 

i pracy oraz praktyki społeczne i kulturowe przyczyniają się do ubezwłasnowolnienia kobiet, 

odebrania im możliwości działania i podejmowania decyzji (rozdział 10). 

Dzieci 

Większość zakażeń u dzieci następuje w wyniku odmatczynej transmisji HIV (rozdział 10). 

Więźniowie 

Wielu więźniów stosuje dożylnie narkotyki jeszcze zanim zostaną pozbawieni wolności. W więzieniu 

kontynuują (lub zaczynają) te praktyki, często używając wspólnych, niesterylnych igieł i strzykawek. 

Dodatkowo mogą uprawiać stosunki seksualne z innymi mężczyznami bez zabezpieczenia, 

a także wykonywać tatuaże przy pomocy wielokrotnie używanego niesterylnego sprzętu. 

Uchodźcy i robotnicy migracyjni 

Bieda, susza, powódź, trzęsienie ziemi oraz wojna i konflikty cywilne popychają ludzi do 

opuszczenia swych domów i społeczności. Wówczas trafiają do specjalnych obozów, gdzie 

istnieje zwiększone niebezpieczeństwo zakażenia HIV. System więzi społecznych ulega 

zaburze niu, mają więc miejsce przypadkowe kontakty seksualne bez zabezpieczenia oraz 

prostytucja. Uchodźcy, w szczególności kobiety i dzieci, są najbardziej narażeni na seksualne 

wykorzystywanie, gwałt oraz handel narkotykami. Osoby, które już wcześniej stosowały 

narko tyki dożylnie, nie zaprzestaną wstrzyknięć, a wspólne używanie sprzętu do iniekcji 

zwiększa ryzyko zakażenia HIV. 

Kadra wojskowa 

Ludzie w wojsku (głównie mężczyźni) żyjąc z dala od swych domów, społeczności, niejednokrotnie 

są pozbawieni wsparcia. Często zajmują stanowiska, które dają im władzę i kontrolę 

nad innymi. Sytuacja ta może prowadzić do nadużyć i przemocy (fizycznej i psychicznej) 

wobec osób podległych. W takich okolicznościach często dochodzi do zakażeń HIV. 

Zasady oraz strategie prewencji 

Programy prewencyjne muszą uwzględniać działania prowadzone na skalę makro (poziom krajowy, 

regionalny) i mikro (społeczność). Polityka zdrowia publicznego oraz regulacje prawne na poziomie 

makro powinny być nastawione na strategie redukcji szkód i ograniczanie zakażeń HIV. Jeżeli 


występuje konflikt prawa z interesem zdrowia publicznego (np. programy prewencyjne dla stosujących 

dożylnie narkotyki), należy podjąć współpracę i pokonać powstałe trudności. Na poziomie 

mikro trzeba uwzględnić uwarunkowania socjalne, kulturowe oraz modele zachowań panujące 

w danym środowisku. 

Działania promujące profilaktykę HIV: 

wsparcie i edukacja typu peer 

Istnieje szereg doniesień, że zmiany w zachowaniu następują najszybciej wówczas, gdy 

osoby o podobnym doświadczeniu razem się uczą oraz wzajemnie wspierają (rozdział 

9). Programy dla młodych ludzi realizowane przez liderów młodzieżowych są skuteczne 

w promowaniu działań i zachowań ograniczających rozprzestrzenianie się HIV. Szczere 

rozmowy na temat praktyk seksualnych, stosowania narkotyków i innych ryzykownych 

zachowań, prowadzone w bezpiecznym otoczeniu, pozwalają na zgłębienie i zrozumienie 

poruszanych tematów. Prowadząc zajęcia należy zwrócić uwagę na potrzeby konkretnej 

populacji. Pielęgniarki i położne mogą pomóc w formowaniu grup oraz służyć wiedzą, 

kiedy zajdzie taka potrzeba (rozdział 9). 

współpraca z osobami żyjącymi z HIV i AIDS 

Ludzie żyjący z HIV i AIDS są często najlepszymi orędownikami zmiany zachowań. 

Historia kogoś, kto żyje z HIV ma dużą siłę przekazu. Może zmobilizować ludzi oraz 

środki, a tym samym zainicjować skuteczny program prewencyjny. Ponadto włączanie 

ludzi żyjących z HIV i AIDS do różnych programów pokazuje, że nie są przez społeczeństwo 

izolowani i mogą pomagać innym. 

łączenie środków 

Aby zapewnić kompleksową prewencję i opiekę (rozdział 3), należy połączyć poradnictwo, 

edukację, opiekę oraz środki materialne. Można stworzyć wszechstronny program, który 

będzie zawierał m.in. profilaktykę chorób przenoszonych drogą płciową, zagadnienia 

z zakresu położnictwa, planowania rodziny, opieki domowej, szpitalnej, pomocy w obrębie 

społeczności. W ten sposób można łączyć środki i usługi w celu realizowania różnych 

modeli profilaktyki zakażenia HIV bez towarzyszącego napiętnowania i dyskryminacji. 

współdziałanie 

Rządy, politycy, personel placówek służby zdrowia oraz pomocy społecznej, organizacje 

pozarządowe i grupy religijne powinni połączyć swe wysiłki w profilaktyce zakażeń HIV. 

Pielęgniarki i położne mogą organizować wspólne programy i czynnie w nich uczestniczyć. 

wrażliwość kulturowa, religijna, społeczna 

Nie ma jednego programu, który byłby odpowiedni i skuteczny dla wszystkich. Programy 

prewencyjne muszą brać pod uwagę lokalne zwyczaje, praktyki kulturowe, religijne 

prze konania, wyznawane wartości oraz tradycyjne normy i działania. Pielęgniarki i położne 

powinny podtrzymywać lokalne tradycje, wpływając jednocześnie na zaniechanie 

praktyk ryzykownych w kontekście HIV. 

odpowiedzialność 

Włączanie poszczególnych osób oraz całych społeczności do opracowywania 

i realizacji programów dotyczących ich własnego zdrowia, a także prowokowanie do 


12-9

ozwiązywania problemów, sprzyja działaniu. Ludzie, którzy czują się odpowiedzialni, 

lepiej będą wdrażali programy prewencyjne. 

tolerancja wobec zakażonych i chorych 

O zagadnieniach związanych z HIV często w ogóle się nie mówi. Ludzie boją się 

wykonywać testy na HIV lub ujawniać swój status serologiczny ze strachu przed dyskryminacją, 

przemocą i izolacją. Pielęgniarki i położne powinny doradzać ludziom, by 

wykonywali badania w kierunku HIV i ujawniali swój status serologiczny. 

Skuteczne działania będą mogły być prowadzone dopiero wówczas, gdy całe społeczeństwo 

uzna HIV za poważny problem. 

walka z dyskryminacją i izolacją ludzi zakażonych i chorych 

Na pielęgniarkach i położnych spoczywa obowiązek opiekowania się ludźmi, niezależnie 

od ich stanu zdrowia czy statusu społecznego (rozdział 6). Powinny być przykładem jak 

walczyć z dyskryminacją i izolacją ludzi żyjących z HIV i AIDS. Działania prewencyjne byłyby 

znacznie bardziej skuteczne, gdyby HIV traktowano jak każdą inną przewlekłą cho robę. 

monitorowanie stosowania środków ostrożności 

Pielęgniarki i położne muszą uczestniczyć w działaniach monitorujących i sprawdzać, 

czy podstawowe środki ostrożności są zachowywane w ich miejscu pracy (rozdział 11). 

Prowadzenie programów profilaktycznych, zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia 

w sprzęt osobistej ochrony oraz właściwa liczba wyszkolonego personelu pomagają 

w stworzeniu bezpiecznego otoczenia. Należy rozważyć zapewnienie właściwej pomocy 

ludziom opiekującym się chorymi w domach. 

budowanie sukcesu 

Wiele społeczności oraz osób indywidualnych odniosło sukces w poprawianiu jakości 

swojego życia. Działania, które wówczas podjęli można wykorzystać także w programach 

prewencyjnych, np. jeżeli społecznościom udało się stworzyć grupy nacisku na 

organy władzy państwowej (tzw. lobbing) w kwestii mieszkaniowej, te same taktyki 

można zastosować w prewencji HIV. Ludzie uczą się od siebie nawzajem. Sukcesami 

odniesionymi w prewencji HIV należy podzielić się z innymi, a być może wprowadzą 

oni podobne pro gramy w swoich społecznościach. 

poszanowanie praw człowieka 

Pielęgniarki i położne powinny przemawiać w imieniu swoich środowisk i działać na 

rzecz respektowania praw człowieka (rozdział 6). Programy prewencyjne mogą odnieść 

sukces tylko wtedy, kiedy wszyscy ludzie będą traktowani z szacunkiem. 


Jakie są najbardziej typowe sposoby przenoszenia HIV? 

Jakie populacje są najbardziej narażone na zakażenie HIV? Dlaczego właśnie one? 

Jaką rolę w zapobieganiu zakażeniom HIV odgrywają pielęgniarki i położne? W jaki 

sposób mogą wpływać na zachowanie poszczególnych ludzi i całych społeczności? 

Jakie działania są konieczne przy wdrażaniu skutecznych programów prewencji HIV? 

W jaki sposób upewnić się, że zostały one uwzględnione? 



1. A Common Cause: Young people, sexuality and HIV/AIDS in three African countries. 

Strategies for Hope (12), 1997. Hamlyn House, London & UNAIDS, Geneva. 

2. AIDS Action: Much more than information. AHRTAG (29), June–August, 1995. 

3. AIDS and Men who have Sex with Men. UNAIDS technical update. UNAIDS Best 

Practice Collection, October, 1997. 

4. Blood Safety and AIDS. UNAIDS Points of View. UNAIDS Best Practice Collection, 

October, 1997. 

5. Bali, A.L. (1998) Overview: Policies and lnterventions to Stern HIV-1 Epidemics Associated 

with Injecting Drug Use (in Drug Injecting and HIV Infection (G. Stimson; 

D.C Des Jarlais; & A.L Bali Eds.). London: UCL Press. 

6. Connecting Lower HIV Infection Rates with Changes in Sexual Behavior in Thailand: 

Data collection and comparison. UNAIDS Case Study. UNAIDS Best Practice Collection, 

June 1998. 

7. Expanding the Global Response to HIV/AIDS Through Focused Action. UNAIDS Best 

Practice Collection: Key Materiał. UNAIDS, 98.1. 

8. HIV Prevention and Care. Teaching Modules for Nurses and Midwives. (WHO/GPA/ 

CNP/TMD/93.3). 

9. Prisons and AIDS. UNAIDS Technical Update. UNAIDS Best Practice Collection, April 

1997. 

10. The Female Condom and AIDS. UNAIDS Point of View. UNAIDS Best Practice Collection, 

April 1998. 

11. The Public Health Approach to STD control. UNAIDS Technical Update. UNAIDS Best 

Practice Collection, May 1998. 

12. Youth to Youth: HIV Prevention in Young People in Kenya. Strategies for Hope (3), 

1998. Hamlyn House, London & UNAIDS, Geneva. 

13. Dorota Rogowska-Szadkowska: Sposoby zmniejszania ryzyka zakażenia i postępowanie 

po kontakcie z wirusem HIV, Szczecin 1999. 

14. Zbigniew Izdebski: Wiedza, przekonania o HIV/AIDS w społeczeństwie polskim. Zachowania 

seksualne, PWN, 2000. 

15. Paweł Rosik SAC: Wybór należy do Ciebie. Poradnik dla młodzieży, Warszawa 

1999. 


12-11

Rozdział XIII 

Gruźlica 

Wprowadzenie 

Zagrożenie zdrowia publicznego gruźlicą 

Objawy i leczenie gruźlicy 

Strategia DOTS 

Rola pielęgniarek i innych pracowników służby zdrowia 

w zapobieganiu gruźlicy 


Wprowadzenie 

Obecność HIV zwiększa podatność na zakażenie prątkiem gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis), 

stanowiąc najważniejszy czynnik ryzyka rozwoju tej choroby. U osoby zakażonej występuje 

ponad dziesięciokrotnie większe ryzyko zachorowania na gruźlicę niż u osoby niezakażonej. 

Rozpoznanie gruźlicy u osoby zakażonej HIV jest równoznaczne ze stwierdzeniem AIDS. 

U pacjentów seropozytywnych (znacznie częściej niż w populacji ogólnej) występują pozapłucne 

postaci gruźlicy, np. gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych czy zapalenie mózgu i opon 

mózgowo-rdzeniowych. Jednak gruźlica płuc pozostaje najczęściej rozpoznawaną postacią 

gruźlicy. 

W Polsce gruźlica jest najczęstszą chorobą „wskaźnikową” AIDS (patrz rozdział 1). 

Zagrożenie zdrowia publicznego gruźlicą 

Gruźlica (łac. tuberculosis; TB) stanowi poważny społeczny 

HIV jest czynnikiem, 

i ekonomiczny problem zdrowia publicznego. Co roku notuje 

który w największym stopniu 

się na świecie ok. 8 milionów zachorowań. 

zwiększa ryzyko 

Ocenia się, że tylko ok. 16% osób chorujących na gruźlicę na zachorowania na gruźlicę 

świecie ma zapewniony dostęp do leczenia, mimo dowodów 

na znaczącą skuteczność terapii. Co roku z powodu gruźlicy umiera 1,9 miliona ludzi na świecie. 

Żadna inna choroba zakaźna nie powoduje tylu zgonów wśród młodzieży i dorosłych. 

Szacuje się, że aż jedna trzecia z sześciomiliardowej populacji świata (1,9 miliarda) jest 

zakażona prątkiem gruźlicy. Większość przypadków aktywnego procesu gruźliczego rozwija 

się wśród tych osób. Prawdopodobieństwo zachorowania na czynną postać gruźlicy osoby 

pierwotnie zakażonej jest niskie (ok. 1/10), ale u osób zakażonych HIV może osiągnąć 50% 

w ciągu życia lub 10% na rok. 

Zagrożenie gruźlicą jest najwyższe w krajach rozwijających się, gdzie występuje 95% wszystkich 

przypadków zachorowań. Jednak nawet w krajach rozwiniętych gruźlica powraca jako problem 

zdrowia publicznego. Główne przyczyny zwiększonego zagrożenia gruźlicą na świecie to: 


13-1

‣ postępujące zubożenie i przeludnienie krajów rozwijających się, 

‣ zagęszczenie w ubogich dzielnicach dużych miast w krajach rozwiniętych, 

‣ niewystarczający dostęp do usług zdrowotnych, 

‣ nieefektywne programy kontroli gruźlicy, niski stopień wyleczeń na skutek niewłaściwego 

lub przerywanego leczenia, 

‣ niechęć do zgłaszania przypadków podejrzenia gruźlicy w źle administrowanych programach, 

‣ wpływ epidemii HIV (głównie w Afryce i Azji, ale także w Rosji i krajach byłego Związku 

Radzieckiego), 

‣ brak odpowiedniej polityki oraz zaangażowania we wprowadzanie, podtrzymywanie oraz 

rozszerzanie programów leczenia gruźlicy. 

Gruźlica powoduje więcej zgonów wśród kobiet niż jakakolwiek inna pojedyncza przyczyna 

śmiertelności. Z powodu gruźlicy rocznie umiera ponad milion kobiet. Jest to także najczęstsza 

przyczyna zgonów osób z AIDS. Gruźlica atakuje dzieci pozostawione bez opieki na skutek 

choroby rodziców. 

Światowa Organizacja Zdrowia uznaje trzy choroby zakaźne za szczególnie groźne dla zdrowia 

w skali globalnej: malarię, gruźlicę i zakażenie HIV. Ograniczenie liczby tych zakażeń stało 

się jednym z celów strategicznych organizacji o zasięgu światowym na najbliższe lata. Około 

1/4 osób żyjących z HIV na świecie jest równocześnie zakażona prątkiem gruźlicy. Umrzeć 

na AIDS w Afryce, to najczęściej oznacza umrzeć z powodu gruźlicy. 

Opanowanie epidemii jest możliwe, jednakże niezbędne jest powszechne wprowadzenie leczenia, 

w krajach rozwijających m.in. za pomocą DOTS (bezpośrednio nadzorowana terapia, 

krótkoterminowa). 

Objawy i leczenie gruźlicy 

Czym jest gruźlica? 

Objawy gruźlicy to utrzymujący się kaszel, często z krwiopluciem, gorączką oraz utrata masy 

ciała; stosowanie antybiotyków „nieswoistych” nie jest skuteczne. Gruźlica może zajmować 

inne narządy: węzły chłonne, kości, nerki, wątrobę i ośrodkowy układ nerwowy. Pozapłucna 

lokalizacja zmian jest często związana z ciężkim przebiegiem choroby. Współistnienie uzależnienia 

(od środków odurzających, w tym od alkoholu) jest jednym z czynników, który może 

powodować cięższy przebieg gruźlicy. 

Jak rozprzestrzenia się gruźlica? 

Do zakażenia prątkiem gruźlicy dochodzi na drodze kropelkowej, przez wdychanie powietrza, 

w którym znajdują się drobnoustroje Mycobacterium tuberculosis, rozsiewane podczas kaszlu 

przez osobę chorującą na gruźlicę. Tylko w jednym na dziesięć przypadków zakażeń drobnoustrojem 

dochodzi do rozwinięcia „objawowej” gruźlicy. U pozostałych osób wydolny układ 

immunologiczny sprawia, że zakażenie pozostaje w fazie utajonej. Jednakże u osoby zakażonej 

HIV, gdy dojdzie do osłabienia układu odpornościowego, może nastąpić reaktywacja 

drobnoustroju i rozwinie się jawna klinicznie choroba. 


W miarę rozwoju zakażenia HIV uprzednio nieczynna gruźlica może się uaktywnić i choroba 

będzie szybko postępować. Leczenie gruźlicy u osób zakażonych HIV jest prawie tak samo 

skutecznie jak u niezakażonych, ale istnieje kilka przeszkód, które mogą utrudniać terapię 

przeciwprątkową (patrz niżej). 

W oddziałach, gdzie przebywają chorzy „prątkujący”, obowiązują standardy bezpiecznej pracy 

z chorym. Należy podkreślić regułę ścisłego przestrzegania tych standardów przez cały 

personel stykający się z chorym! 

Jak wykryć i leczyć gruźlicę? 

Pracownicy podstawowej opieki zdrowotnej zwykle jako pierwsi mają kontakt z chorym pacjentem, 

dlatego powinni wiedzieć, kiedy należy podejrzewać gruźlicę i odpowiednio pokierować pacjentem. 

W krajach gdzie pielęgniarki zapewniają podstawową opiekę zdrowotną, powinny więc mieć odpowiednią 

wiedzę na temat kontroli gruźlicy. Jeżeli w badaniach laboratoryjnych dojdzie do potwierdzenia 

gruźlicy, należy wdrożyć leczenie, zapewnić wsparcie osobie chorej oraz objąć nadzorem 

epidemiologicznym najbliższe otoczenie. Istnieje obowiązek zgłaszania przypadków zachorowań 

na gruźlicę do Instytutu Gruźlicy i Chorób Płuc w Warszawie. Równocześnie – jeżeli gruźlicę 

rozpoznaje się u chorego HIV+, należy zgłosić zachorowanie na AIDS (do Zakładu Epidemiologii 

Państwowego Zakładu Higieny poprzez Wojewódzką Stację Sanitarno-Epidemiologiczną). 

Strategia DOTS 

Przed erą leków tuberkulostatycznych leczenie gruźlicy polegało przede wszystkim na poprawie 

ogólnych sił obronnych organizmu dzięki leczeniu sanatoryjnemu i oszczędzaniu niezmienionych 

partii płuc poprzez stosowanie różnych metod zabiegowych. Pomimo to śmiertelność w przypadku 

zachorowania na gruźlicę sięgała 50%. Wprowadzenie do leczenia w latach 50-tych 

środków niszczących prątki, spowodowało widoczną poprawę efektów leczenia – śmiertelność 

spadła do ok. 5%. Leczenie musiało być jednak prowadzone przez co najmniej 12 miesięcy 

i wymagało przedłużonej hospitalizacji. 

W latach 70-tych w terapii gruźlicy zastosowano rifampicynę – antybiotyk, który w połączeniu 

z innymi lekami pozwolił na skrócenie efektywnej terapii do 6–8 miesięcy. Taki sposób leczenia 

nazwano krótkotrwałym w przeciwieństwie do klasycznego, trwającego 12–18 miesięcy. U pacjentów 

leczonych w ten sposób szybciej dochodziło do niszczenia prątków gruźlicy w organizmie, 

przestawali być źródłem zakażenia dla innych osób i w krótszym czasie powracali do zdrowia. 

Ponadto takie leczenie ograniczyło w dużym stopniu konieczność hospitalizacji chorych. 

Strategię tę Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaczęła wprowadzać na świecie w latach 

80-tych, a liczba krajów stosująca DOTS wzrosła z 10 w roku 1990 do 102 w roku 1997. 

Pod koniec 1998 roku DOTS stosowano w 22 krajach, w których wykazywano 80% wszystkich 

przypadków gruźlicy na świecie. W tym samym roku 21% osób cierpiących na gruźlicę na 

świecie było leczonych w systemie DOTS. Strategicznym celem WHO na rok 2000 było osiągnięcie 

wykrywalności 70% nowych przypadków zakaźnej gruźlicy i wyleczenie 85%. Do roku 

1998 cel ten osiągnęło 6 krajów. 

Realizacja strategii DOTS zakłada współdziałanie pięciu elementów. Aby program kontroli 

gruźlicy był skuteczny, należy zrealizować każdy z nich. 


13-3

1. Zaangażowanie rządu, uznanie programu zwalczania gruźlicy priorytetowym i zapewnienia 

środków na jego wdrożenie w całym kraju. 

2. Wykrywanie przypadków gruźlicy dzięki organizacji pracowni bakteriologicznych na 

terenie kraju, zapewniających sprawną diagnostykę zakażeń prątkiem gruźlicy (głównie 

badanie rozmazu plwociny). 

3. Stosowanie standardowej krótkoterminowej terapii przez 6-8 miesięcy i za pewnienie 

bezpośredniej obserwacji terapii przez co najmniej dwa pierwsze miesiące leczenia. 

4. Zapewnienie nieprzerwanego dostępu do leków wszystkim pacjentom leczonym z powodu 

gruźlicy. 

5. Standaryzacja zbierania danych oraz monitorowanie efektów leczenia zarówno w odniesieniu 

do pojedynczego pacjenta, jak i całego kraju. 

Leczenie gruźlicy 

Leczenie prowadzą regionalne Poradnie Leczenia Gruźlicy. W przypadku zakażonych HIV leczenie 

przeciwprątkowe prowadzone jest we współpracy specjalisty chorób zakaźnych i ftyzjatry. 

Leczenie gruźlicy u osób seropozytywnych nie odbiega istotnie od leczenia osób niezakażonych. 

Niekiedy chorzy wymagają dłuższej niż standardowa terapii, gdyż niekiedy trudniej 

osiąga się „odprątkowanie” ze względu na współistniejący niedobór odporności. 

W niektórych krajach funkcjonuje system bezpośredniej terapii nadzorowanej – gdzie w obecności 

przeszkolonej osoby (nie musi to być pracownik medyczny) chory przyjmuje leki przeciwprątkowe 

(patrz niżej). System ten zdaje egzamin m.in. w grupie osób uzależnionych – np. 

klientów programów metadonowych. Według tej metody można również podawać równocześnie 

leki antyretrowirusowe. 

Wśród zakażonych HIV częściej występują szczepy Mycobacterium tuberculosis oporne na 

podstawowe leki przeciwgruźlicze oraz zakażenia prątkami innymi niż gruźlicze (MOTT; ang. 

Mycobacterium other than tuberculosis). W takich sytuacjach w terapii stosuje się inne leki 

niż podstawowe tuberkulostatyki. 

Niektóre leki przeciwprątkowe nie mogą być podawane z pewnymi lekami antyretrowirusowymi 

(patrz rozdział 4). 

Rola pielęgniarek i innych pracowników służby zdrowia 

w zapobieganiu gruźlicy 

Pielęgniarki muszą ściśle współpracować z lekarzami, personelem laboratoriów, menadżerami 

programów walki z gruźlicą oraz społeczeństwem, aby: 

Współdziałać w informowaniu na temat gruźlicy i współuczestniczyć w szkoleniach 

na ten temat, 

Budować społeczne poparcie (poprzez liderów społecznych, szkoły, media) dla 

programu walki z gruźlicą, 

Uczestniczyć w rejestrowaniu przypadków gruźlicy, 

Organizować szkolenia dla średniego personelu podstawowej opieki zdrowotnej 

dotyczące pracy z pacjentem leczonym z powodu gruźlicy. 


Organizacje zawodowe pielęgniarek powinny wspierać działania dla kontroli gruźlicy oraz 

pomagać w realizacji narodowych programów walki z gruźlicą w każdym kraju. 


Kiedy należy podejrzewać gruźlicę? 

Jakie są elementy zapobiegania i leczenia gruźlicy? 

Jak wzmocnić rolę pielęgniarek w zapobieganiu, wykrywaniu i leczeniu gruźlicy w społeczności? 


1. Podlasin R.B., Wiercińska-Drapalo A., Olczak A, Beniowski M, Malolepsza E, Juszczyk 

J, Leszczyszyn-Pynka M, Mach T, Mian M, Knysz B, Horban A. Opportunistic 

Infections and Other AIDS-defining Illnesses in Poland in 2000–2002. Infection, 2006, 

34(4), 196–200. 




13-5

treść segregatora do pobrania (2 MB) - Krajowe Centrum ds. AIDS

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?