Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

isti prostor) i nestabilna zemljotresna područja bez državnopravne tradicije nastala raspadom
višenacionalnih imperija u kojima se lakše oživljavaju revanšizmi, (3) sposobnosti političkog
vrha da privremeno ili trajno neutralizuje žarišta međunacionalnih sukoba: korišćenje
kosmopolitiskih, internacionalističkih ili nacionalističkih ideoloških sadržaja, ratničko
oslobodilačka ili «trgovačko – kompromisna» politička kultura i s njom povezan obrazac
kultizacije vladara, preovlađujući verski ili svetovni, etnički ili građanski tip kulturno –
nacionalnog identiteta, monopolska integrativna ideologija (koja posle raspada ostavlja
eksplozivnu prazninu integracije) ili skup različitih komplementarnih integrativnih obrazaca.
Međuuticaj pomenutih opštih činilaca tvori složeni determinizam međunacionalnih odnosa u
kom je,zavisno od prostornog i vremenskog segmenta, prisutna različita srazmera između snage
zatečenih struktura i aktivnih probojnih subjekata (politike). U ovom pogledu postoje u Evropi
relativno stabilna i trusna područja. Diferenciran i istoričan okvir istraživanja podrazumeva i
realističnost pristupa, tj. meru i granice u rešavanju nacionalnih sukoba koje se mogu očekivati
od političke kulture prostora i stupnja birokratizacije ključnih ustanova. Nerazvijenoj sredini
neretko pogoduju autoritarne mere, dok razvijena društvena struktura podrazumeva složenije
mehanizme podeljene vlasti za usklađivanje različitih interesa.
1. Jugoslavija između unitarizma federacije
i konfederacije
Na istoku i jugoistoku Evrope probuđena ideja nacije nije kao na Zapadu shvatana u duhu
prosvetiteljskih političkih ideja, niti se pozivala na volju ljudi, već je bliže nemačkoj romantici
tragala za zajedničkom kulturom, jezikom i poreklom po rođenju i krvi. Priroda, a ne volja i
razum težili su stvaranju etničke nacije (Šnaper 1996, str. 222). Dok je na Zapadu političko
jedinstvo uspostavljeno pre pojave devetnaestovekovnih nacionalizama (apsolutna monarhija
17. i 18. veka) zakasneli balkanski separatistički nacionalizmi oživljavali su izvorni
macinijevski ideal etnički i jezički homogene teritorijalne države (svaka nacija jedna država).
Po Gelneru, nacionalizam se upravo ispoljava u načelu da politička i nacionalna jedinica treba
da se podudaraju. U etnički izmešanom Balkanu državni problem je 1918. trebalo da reši
zajednica srodnih naroda koja bi u jednoj državi obuhvatila sve pripadnike manjih
južnoslovenskih nacija. Hobsbaum eksploziju nacionalizma s kraja 20. veka opisuje kao
nedovršeni posao iz 1918. Najpre je SSSR počeo sa stvaranjem novih političkih nacija tamo
gde ranije nikakvih nacija nije bilo (Belorusi, Kirgizi, Uzbeci, Turkmeni itd.), a po istom
obrascu je i Tito, iz različitih unutrašnjih i spoljnopolitičkih razloga, dopustio stvaranje
političkih nacija u Jugoslaviji (Makedonci i Muslimani). Dakle, nisu samo nacije stvarale
državu, već je proces bivao i obrnut, a u stvaranju nacija je, po Gelneru, bio očevidan
manipulativan elemenat izmišljanja.
Bilo bi neistorično nemati stalno na umu okolnost da u višenacionalnoj državi nastaloj na
razvalinama imperija nije lako bilo naći pogodno, trajno i podjednako prihvatljivo idejno
integrativno tkivo. Skoro sve do 19. veka prevladavale su tradicionalne garantije lojalnosti
(legitimitet dinastije i božja milost), a verska kohezija slabila je sporije nego na kontinentu.
Nacionalni osećaj, kao osnova «građanske religije» patriotizma, na Balkanu je bio izrazitije
konfesionalno obojen nego kod drugih, «verski iživljenih» naroda. U Kraljevini SHS
jugoslovenski građanski patriotizam sapostojao je sa netolerantnim konfesionalnim
(misionarskim) samopoimanjem. Građanski patriotizam je lako prelazio u šovinistički.
Komunisti na vlasti stvaraju novi integrativni amalgam stapanjem patriotizma i klasne dužnosti.
Pored obaveze prema državi, ističe se dug prema avangardnoj klasi, uz lagano potiskivanje
konfesionalno-nacionalne solidarnosti posvetovljavanjem obrazovanja i laicizacijom. Kult
vladara je u procesima promene ideološkog oslonca imao neobično aktivnu ulogu kao živi
simbol željenih vrednosti. Nacionalno je potiskivano klasnim, ali je ostajalo zapreteno.
Teško je reći da li je složeni proces državnog integrisanja Balkana više remetilo istrajavanje na
etničkom karakteru nacija (što je vodilo romantičarskoj fašizaciji) ili pak stvaranje novih
političkih nacija (što je usložnjavalo i pojačavalo haos i rasulo naročito u Bosni 1992). I ovde
95