Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
neravnomerno (u Zapadnoj Evropi je okončan početkom 17. veka, u Srbiji gotovo dva i po stoleća kasnije). U balkanskoj političkoj kulturi stalno prisutno, manje ili više sistematski idejno uobličeno polaganje prava na neograničenu vlast vođe i njegove pratnje (kneza i vojvoda, kralja i vojske, partije i njenog ratnog vođe) na temelju ratnog učinka, primilo je lokalnu boju, koja se po srpskoj verziji može uslovno nazvati solunašenjem. To je ćelijska crvena nit koja se provlači kroz sve ideologije lične vlasti u ovom prostoru. Uočeni elementarni oblik jeste nužno formalan jer pokriva vrlo raznorodne klasne i grupne interesne saveze. U njegovom obliku ispoljavali su se interesi užih ili širih društvenih grupa u jugoslovenskim prostorima za poslednja dva stoleća. Manje ili više nezavisni srpski i jugoslovenski režimi lične vlasti bili su u društvenoekonomskom pogledu šaroliki: feudalni (vlast vožda i vazalnog kneza nikla iz ustanka sve do četrdesetih godina 19. veka), kapitalistički (konzervativnoburžoaske monarhije Obrenovića i Karađorđevića od četrdesetih godina 19. veka do četrdesetih godina 20. veka), socijalistički (Titov jednopartijski režim). Otuda je uočeni ćelijski oblik političke kulture nužno formalan i ne omogućuje istraživanje sadržinskih interesnih osnova konkretnih režima vlasti. Međutim, viši stupanj apstrakcije, koji je u svakom poređenju uz pomoć elementarnog ili idealnog tipa nužan, ima heurističke prednosti. U ovom istraživanju otvara se mogućnost da se sa stanovišta političke tehnologije porede različiti udaljeni oblici vlasti i uoči kontinuitet unutar celine razdoblja ili užih vremenskih deonica. U pomenutom ćelijskom obliku političke kulture trajno je prisutna strukturna napetost između cilja (oslobođenja) i sredstava (potpuno podvrgavanja vrednosno nadmoćnom nadindividualnom jedinstvu, nacionalnom ili klasnom) i manje ili više iracionalno prihvatanje ključnog simbola tog jedinstva – kulta oslobodioca. U sadržinskom pogledu raznoliki balkanski monarhijski i republikanski režimi nepodeljene vlasti mogu se manje ili više posredno izvesti iz svog elementarnog oblika. Realna ili fiktivna ugroženost od spoljnog ili unutrašnjeg neprijatelja jeste trivijalno pokriće autoritarne zaštite monopolskih vladara koje su podvlašćeni neretko plebiscitarno prihvatili (Milošev apsolutizam se hranio turskom opasnošću, potonje monarhije austrijskom, nemačkom i italijanskom pretnjom, a Titov režim je počivao na političkoj kulturi bipolarnog sveta, tj. pretnji sa Istoka i sa Zapada). Haotični unutrašnji i nestabilni spoljnopolitički odnosi u prostoru dugo podeljenom između imperija, česti oslobodilački i građanski ratovi koji su pojedine narode dovodili na rub egzistencijalne ugroženosti, jesu realna osnova nepodeljene vlasti, a nametanje iluzije «vanrednog stanja» i u relativno bezbednim periodima postala je standardna ideološka formula disciplinovanja podvlašćenih. Uprkos nespornim oslobodilačkim i modernizacijskim učincima svi nezavisni režimi u jugoslovenskom prostoru 19. i 20. veka bili su zatočnici autoritarne političke kulture i labave državnopravne sigurnosti. Ovde bi ukratko trebalo pomenuti najvažnije sastavnice u osnovi haotičnog tradicijskog potencijala da bi se jasnije uočili povremeni radikalni proboji koji su se privremeno ili trajnije, svesno ili nesvesno, uspešno odupirali konzervativnom naboju političkog nasleđa. Političke elite nezavisnih jugoslovenskih država 19. i 20. veka nisu mogle da stiču i usavršavaju političku kulturu u nacionalnim i dvorskim zatvorenim krugovima Austrougarskog carstva gde je pristup bio ograničen za elite vodećih carskih naroda. Premda je Austrija, a naročito docnije Austrougarska, bila u državno-pravnom pogledu izgrađenija od ostalih prostora gde su živeli južnoslovenski narodi, manevarski prostor vođa «nedržavnih naroda» bio je uži nego u srpskoj državi gde se postupno stvarala samostalna monarhijska tradicija. Izgleda da je na iskustvo lične vlasti obe jugoslovenske države 20. veka više uticalo nasleđe srpske države 19. veka. U tom nasleđu raspoznaje se više slojeva: politička kultura osmanlija (svojinski odnosi, organizacija vazalne kneževe pratnje, sultansko ponašanje vladara koji se slobodno kretao u ničim nesputanoj patrijarhalnoj tradiciji), zatim od polovine 19. veka izvesni pokušaji birokratizacije i uvođenja zakonitosti po zapadnoevropskom uzoru, i najposle osobeni spoj orijentalnog nasleđa sa modernim evropskim obrascima. Uticaj slojevitog srpskog nasleđa na docnije jugoslovenske države nije bio toliko rezultat svesnog oponašanja srpskih oblika lične vlasti, već je izvirao iz sličnog položaja nezavisne Srbije i nezavisne Jugoslavije u spoljnom okruženju i sličnog cilja koji najopštije izražava formula «Balkan balkanskim narodima». Uz to, ne bi trebalo potcenjivati okolnost da je Srbija na Balkanu jedina imala vlastite neuvezene 22
dinastije i nezavisnu monarhijsku političku kulturu. Slojevitost srpske političke političke kulture kritički su prikazivali njeni savremenici Svetozar Marković (1846-1875) i Slobodan Jovanović (1869-1958). Osmansko carstvo sa patrimonijalnim sultanom koji se kretao u apsolutno čistom prostoru lične samovolje, nesputan ulemom niti tradicijom, ostavilo je u nasleđe vlastiti obrazac lične vlasti kao privlačni uzor državama koje su formirane nakon njegovog sloma. Ni srpski vladari nisu odoleli ovom izazovu. Izuzev kneza Mihaila, koji je bio bliži evropskom prosvećenom apsolutizmu, srpski vladari 19. veka su više nalik istočnjačkim despotima. Idealizacija harmonične patrijarhalne prošlosti sa snažnim epsko romantičarskim sadržajima podjednako je prisutna kod srpskih liberala i konzervativaca 19. veka (Subotić 1992, str. 139). Srednjovekovne vrednosti su se uporno održavale, od kojih je najkonzervativniji, verovatno, bio neproduktivni odnos prema radu (jer se domaće stanovništvo teško rešavalo da uzme plug), što je S. Marković kritikovao kao malograđanštinu. U ovom «neprotestantskom» sklopu vladar je bio pre svega ratnik koji osvaja i deli zaplenjeno. Milošev proboj ove tradicije se sastojao u ukidanju nazadnog timarskog sistema i uvođenju sitnog seljačkog poseda, zatim naređivanjem da se krči šuma i uanpređuje ratarstvo. S. Jovanović je beležio da su se i liberali u Srbiji zalagali za modernizaciju na temeljima stare slovenske patrijarhalnosti. U stočarsko-ratarskoj Srbiji 19. veka slovenofilska patrijarhalna vizija društva povezivala se sa antibirokratskom i antizapadnom usmerenošću i konzervativno romantičnim shvatanjem vladara kao čuvara vere i harmonične jednakosti i bratstva. Ovde se treba zadržati samo na ličnoj vlasti, uticajnom segmentu političke kulture. Premda autoritarna, lična vlast u Srbiji nije bila stabilna. Labilnost je počivala na nestabilnom načinu izbora vladara, a zatim i načinu učvršćenja vlasti i mahom nasilne izmene. Kod srpskih, pa i jugoslovenskih monarhija, izbor vladara, usled sukoba mladih dinastija, bio je labavo regulisan čak i tradicijom. Narod je birao vođe ustanka aklamacijom, a u miru su to činile oligarhijske grupe ratnika – knezova (ustavobranitelji) ili zaverenika (crnorukci). Sve monarhije su bile u senci antidinastičke vojne pretnje, a izbor vladara nije bio vezan za čvršći predstavnički sistem. Republikanski vođa je do vlasti dospeo na ne manje stabilan i regulisan način, krčenjem puta kroz nepredvidljive frakcijske partijske sukobe. Izbor vladara ostao je trajno pravno nestabilan i neracionalizovan proces: kod monarhije usled odsustva neprikosnovene dinastijske harizme, a u republici usled nadmoći partijskog nad državnim pravom. Otuda i specifično labilan i nesiguran položaj vođe, koji je otvarao mogućnost neobuzdanog kulta, ali i iznenadnog sunovrata. Još nejasnije je bila regulisana nadležnost vladara prema upravnom štabu i podvlašćenima. Prvi srpski novovekovni vladar-ratnik Karađorđe (1768-1817) sa pištoljem se protivio zahtevima savetnika, a Miloševu vlast su savremenici (od Vuka Karadžića do S. Markovića) nazivali istočnjačkom despotijom, neograničenom i samovoljnom. Miloš je despotskom vlašću obavio krupne istorijske zadatke. Bio je vešt političar koji je od Turaka iznudio najviše u nepovoljnoj situaciji, internacionalizovao je srpsko pitanje kod Rusije, ojačao srpsku autonomiju i ozakonio slobodni seljački posed. Bio je najjači među starešinama i najveći zahvatač. Prisvajao bi šta mu se dopadne u vremenu kada je svojina počivala na zauzeću (Jovanović 1925, str. 10). Uz manji ili veći otpor ostalih ratnika (jer staleškog plemstva nije bilo niti hijerokratske crkve), u Srbiji je žilavo opstajala neokrnjena tradicija istočnjačke nepodeljene vlasti. Sve do kneza Mihaila činovnik je držan za privatnog kneževog slugu i nije bio državni organ, što je u Evropi stoleće ranije uklonio prosvećeni apsolutizam. Prvi srpski liberali su ponavljali da je Srbija izborna monarhija (bez staleškog plemstva) i starije dinastičke kuće. Knezovi su bili seljaci-ratnici, a ne plemići, politiku su vodili junaci (Toma Vučić 1788- 1859), birokrati (Ilija Garašanin 1812-1874) i tgovci (Miša Anastasijević 1803-1885). Samo je Miloš od sultana priznat za naslednog kneza, a ostalima su privilegije bile nesigurne. Uprava, premda preobražena iz kneževe posluge u državno činovništvo, ostala je korumptivna i osiona. O političkoj kulturi ratničke Srbije svedoči jedan važan tip nacionalnog političara, kakav je bio Toma Vučić Perišić, koga je V. Karadžić nazivao junakom i krvopijom. Bio je to četobaša iz ustanka koji se dušmanski ponašao u politici kao i u borbi s Turcima. Starešina čvrst i strog, ali 23
- Page 1 and 2: Todor Kuljić TITO -sociološkoisto
- Page 3: Literatura i izvori Summary Regista
- Page 6 and 7: moćnih pojedinaca, ali koji su tak
- Page 8 and 9: objavljena arhivska građa, (5) rad
- Page 10 and 11: U Zrenjaninu, januara 1998. Predgov
- Page 12 and 13: Slika Tita ipak ne zavisi samo od p
- Page 14 and 15: modernizacije, koja sporo menja ust
- Page 16 and 17: spojem domaćih i iberijskih idejni
- Page 18 and 19: društvu opterećenoj različitim v
- Page 20 and 21: II TRADICIJSKE KOMPONENTE BALKANSKO
- Page 24 and 25: i prototip seljačkog demagoga (gov
- Page 26 and 27: labilni autoritet rivalskih mladih
- Page 28 and 29: sastavni deo dinarskog mentaliteta.
- Page 30 and 31: uržoaskom parlamentarizmu, plansko
- Page 32 and 33: napetosti srodnih nacija itd. Oslob
- Page 34 and 35: klasnog preobražaja od socijaliste
- Page 36 and 37: ugled borca koji pada, ali se staln
- Page 38 and 39: hervanija (ogrtač koji je dobio od
- Page 40 and 41: narodnjačke slavenofilske vizije s
- Page 42 and 43: vojnik. Ne manje odlučno, Tito je
- Page 44 and 45: azumevanjem smisla i namera najutic
- Page 46 and 47: neistoričnom poređenju i poistove
- Page 48 and 49: ovom regionu (vojne pobune, štrajk
- Page 50 and 51: ponovne centralističke snage (Đor
- Page 52 and 53: puta deluju razorno. Treba prelazit
- Page 54 and 55: prećutno. Nerado je gledao na meš
- Page 56 and 57: Titova samostalnost do zaposedanja
- Page 58 and 59: svetovnih prosvetiteljskih ideologi
- Page 60 and 61: aktuelnost ideologije i kulta vođe
- Page 62 and 63: Svaka partija insistira na discipli
- Page 64 and 65: ehabilitovani. Tito je oktobra 1949
- Page 66 and 67: mobilizacijama menjao društvenu st
- Page 68 and 69: itualno dodeljivana u opomeni član
- Page 70 and 71: predviđeno. Ranković se tog dogov
dinastije i nezavisnu monarhijsku političku kulturu. Slojevitost srpske političke političke<br />
kulture kritički su prikazivali njeni savremenici Svetozar Marković (1846-1875) i Slobodan<br />
Jovanović (1869-1958).<br />
Osmansko carstvo sa patrimonijalnim sultanom koji se kretao u apsolutno čistom<br />
prostoru lične samovolje, nesputan ulemom niti tradicijom, ostavilo je u nasleđe vlastiti obrazac<br />
lične vlasti kao privlačni uzor državama koje su formirane nakon njegovog sloma. Ni srpski<br />
vladari nisu odoleli ovom izazovu. Izuzev kneza Mihaila, koji je bio bliži evropskom<br />
prosvećenom apsolutizmu, srpski vladari 19. veka su više nalik istočnjačkim despotima.<br />
Idealizacija harmonične patrijarhalne prošlosti sa snažnim epsko romantičarskim sadržajima<br />
podjednako je prisutna kod srpskih liberala i konzervativaca 19. veka (Subotić 1992, str. 139).<br />
Srednjovekovne vrednosti su se uporno održavale, od kojih je najkonzervativniji, verovatno, bio<br />
neproduktivni odnos prema radu (jer se domaće stanovništvo teško rešavalo da uzme plug), što<br />
je S. Marković kritikovao kao malograđanštinu. U ovom «neprotestantskom» sklopu vladar je<br />
bio pre svega ratnik koji osvaja i deli zaplenjeno. Milošev proboj ove tradicije se sastojao u<br />
ukidanju nazadnog timarskog sistema i uvođenju sitnog seljačkog poseda, zatim naređivanjem<br />
da se krči šuma i uanpređuje ratarstvo. S. Jovanović je beležio da su se i liberali u Srbiji zalagali<br />
za modernizaciju na temeljima stare slovenske patrijarhalnosti. U stočarsko-ratarskoj Srbiji 19.<br />
veka slovenofilska patrijarhalna vizija društva povezivala se sa antibirokratskom i<br />
antizapadnom usmerenošću i konzervativno romantičnim shvatanjem vladara kao čuvara vere i<br />
harmonične jednakosti i bratstva. Ovde se treba zadržati samo na ličnoj vlasti, uticajnom<br />
segmentu političke kulture.<br />
Premda autoritarna, lična vlast u Srbiji nije bila stabilna. Labilnost je počivala na<br />
nestabilnom načinu izbora vladara, a zatim i načinu učvršćenja vlasti i mahom nasilne izmene.<br />
Kod srpskih, pa i jugoslovenskih monarhija, izbor vladara, usled sukoba mladih dinastija, bio je<br />
labavo regulisan čak i tradicijom. Narod je birao vođe ustanka aklamacijom, a u miru su to<br />
činile oligarhijske grupe ratnika – knezova (ustavobranitelji) ili zaverenika (crnorukci). Sve<br />
monarhije su bile u senci antidinastičke vojne pretnje, a izbor vladara nije bio vezan za čvršći<br />
predstavnički sistem. Republikanski vođa je do vlasti dospeo na ne manje stabilan i regulisan<br />
način, krčenjem puta kroz nepredvidljive frakcijske partijske sukobe. Izbor vladara ostao je<br />
trajno pravno nestabilan i neracionalizovan proces: kod monarhije usled odsustva<br />
neprikosnovene dinastijske harizme, a u republici usled nadmoći partijskog nad državnim<br />
pravom. Otuda i specifično labilan i nesiguran položaj vođe, koji je otvarao mogućnost<br />
neobuzdanog kulta, ali i iznenadnog sunovrata.<br />
Još nejasnije je bila regulisana nadležnost vladara prema upravnom štabu i<br />
podvlašćenima. Prvi srpski novovekovni vladar-ratnik Karađorđe (1768-1817) sa pištoljem se<br />
protivio zahtevima savetnika, a Miloševu vlast su savremenici (od Vuka Karadžića do S.<br />
Markovića) nazivali istočnjačkom despotijom, neograničenom i samovoljnom. Miloš je<br />
despotskom vlašću obavio krupne istorijske zadatke. Bio je vešt političar koji je od Turaka<br />
iznudio najviše u nepovoljnoj situaciji, internacionalizovao je srpsko pitanje kod Rusije, ojačao<br />
srpsku autonomiju i ozakonio slobodni seljački posed. Bio je najjači među starešinama i<br />
najveći zahvatač. Prisvajao bi šta mu se dopadne u vremenu kada je svojina počivala na<br />
zauzeću (Jovanović 1925, str. 10). Uz manji ili veći otpor ostalih ratnika (jer staleškog plemstva<br />
nije bilo niti hijerokratske crkve), u Srbiji je žilavo opstajala neokrnjena tradicija istočnjačke<br />
nepodeljene vlasti. Sve do kneza Mihaila činovnik je držan za privatnog kneževog slugu i nije<br />
bio državni organ, što je u Evropi stoleće ranije uklonio prosvećeni apsolutizam. Prvi srpski<br />
liberali su ponavljali da je Srbija izborna monarhija (bez staleškog plemstva) i starije dinastičke<br />
kuće. Knezovi su bili seljaci-ratnici, a ne plemići, politiku su vodili junaci (Toma Vučić 1788-<br />
1859), birokrati (Ilija Garašanin 1812-1874) i tgovci (Miša Anastasijević 1803-1885). Samo je<br />
Miloš od sultana priznat za naslednog kneza, a ostalima su privilegije bile nesigurne. Uprava,<br />
premda preobražena iz kneževe posluge u državno činovništvo, ostala je korumptivna i osiona.<br />
O političkoj kulturi ratničke Srbije svedoči jedan važan tip nacionalnog političara, kakav je bio<br />
Toma Vučić Perišić, koga je V. Karadžić nazivao junakom i krvopijom. Bio je to četobaša iz<br />
ustanka koji se dušmanski ponašao u politici kao i u borbi s Turcima. Starešina čvrst i strog, ali<br />
23
Change language