Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

neravnomerno (u Zapadnoj Evropi je okončan početkom 17. veka, u Srbiji gotovo dva i po
stoleća kasnije). U balkanskoj političkoj kulturi stalno prisutno, manje ili više sistematski idejno
uobličeno polaganje prava na neograničenu vlast vođe i njegove pratnje (kneza i vojvoda, kralja
i vojske, partije i njenog ratnog vođe) na temelju ratnog učinka, primilo je lokalnu boju, koja se
po srpskoj verziji može uslovno nazvati solunašenjem. To je ćelijska crvena nit koja se provlači
kroz sve ideologije lične vlasti u ovom prostoru. Uočeni elementarni oblik jeste nužno formalan
jer pokriva vrlo raznorodne klasne i grupne interesne saveze. U njegovom obliku ispoljavali su
se interesi užih ili širih društvenih grupa u jugoslovenskim prostorima za poslednja dva stoleća.
Manje ili više nezavisni srpski i jugoslovenski režimi lične vlasti bili su u društvenoekonomskom
pogledu šaroliki: feudalni (vlast vožda i vazalnog kneza nikla iz ustanka sve do
četrdesetih godina 19. veka), kapitalistički (konzervativnoburžoaske monarhije Obrenovića i
Karađorđevića od četrdesetih godina 19. veka do četrdesetih godina 20. veka), socijalistički
(Titov jednopartijski režim). Otuda je uočeni ćelijski oblik političke kulture nužno formalan i ne
omogućuje istraživanje sadržinskih interesnih osnova konkretnih režima vlasti. Međutim, viši
stupanj apstrakcije, koji je u svakom poređenju uz pomoć elementarnog ili idealnog tipa nužan,
ima heurističke prednosti. U ovom istraživanju otvara se mogućnost da se sa stanovišta
političke tehnologije porede različiti udaljeni oblici vlasti i uoči kontinuitet unutar celine
razdoblja ili užih vremenskih deonica. U pomenutom ćelijskom obliku političke kulture trajno
je prisutna strukturna napetost između cilja (oslobođenja) i sredstava (potpuno podvrgavanja
vrednosno nadmoćnom nadindividualnom jedinstvu, nacionalnom ili klasnom) i manje ili više
iracionalno prihvatanje ključnog simbola tog jedinstva – kulta oslobodioca.
U sadržinskom pogledu raznoliki balkanski monarhijski i republikanski režimi
nepodeljene vlasti mogu se manje ili više posredno izvesti iz svog elementarnog oblika. Realna
ili fiktivna ugroženost od spoljnog ili unutrašnjeg neprijatelja jeste trivijalno pokriće autoritarne
zaštite monopolskih vladara koje su podvlašćeni neretko plebiscitarno prihvatili (Milošev
apsolutizam se hranio turskom opasnošću, potonje monarhije austrijskom, nemačkom i
italijanskom pretnjom, a Titov režim je počivao na političkoj kulturi bipolarnog sveta, tj. pretnji
sa Istoka i sa Zapada). Haotični unutrašnji i nestabilni spoljnopolitički odnosi u prostoru dugo
podeljenom između imperija, česti oslobodilački i građanski ratovi koji su pojedine narode
dovodili na rub egzistencijalne ugroženosti, jesu realna osnova nepodeljene vlasti, a nametanje
iluzije «vanrednog stanja» i u relativno bezbednim periodima postala je standardna ideološka
formula disciplinovanja podvlašćenih. Uprkos nespornim oslobodilačkim i modernizacijskim
učincima svi nezavisni režimi u jugoslovenskom prostoru 19. i 20. veka bili su zatočnici
autoritarne političke kulture i labave državnopravne sigurnosti. Ovde bi ukratko trebalo
pomenuti najvažnije sastavnice u osnovi haotičnog tradicijskog potencijala da bi se jasnije
uočili povremeni radikalni proboji koji su se privremeno ili trajnije, svesno ili nesvesno,
uspešno odupirali konzervativnom naboju političkog nasleđa.
Političke elite nezavisnih jugoslovenskih država 19. i 20. veka nisu mogle da stiču i
usavršavaju političku kulturu u nacionalnim i dvorskim zatvorenim krugovima Austrougarskog
carstva gde je pristup bio ograničen za elite vodećih carskih naroda. Premda je Austrija, a
naročito docnije Austrougarska, bila u državno-pravnom pogledu izgrađenija od ostalih
prostora gde su živeli južnoslovenski narodi, manevarski prostor vođa «nedržavnih naroda» bio
je uži nego u srpskoj državi gde se postupno stvarala samostalna monarhijska tradicija. Izgleda
da je na iskustvo lične vlasti obe jugoslovenske države 20. veka više uticalo nasleđe srpske
države 19. veka. U tom nasleđu raspoznaje se više slojeva: politička kultura osmanlija
(svojinski odnosi, organizacija vazalne kneževe pratnje, sultansko ponašanje vladara koji se
slobodno kretao u ničim nesputanoj patrijarhalnoj tradiciji), zatim od polovine 19. veka izvesni
pokušaji birokratizacije i uvođenja zakonitosti po zapadnoevropskom uzoru, i najposle osobeni
spoj orijentalnog nasleđa sa modernim evropskim obrascima. Uticaj slojevitog srpskog nasleđa
na docnije jugoslovenske države nije bio toliko rezultat svesnog oponašanja srpskih oblika lične
vlasti, već je izvirao iz sličnog položaja nezavisne Srbije i nezavisne Jugoslavije u spoljnom
okruženju i sličnog cilja koji najopštije izražava formula «Balkan balkanskim narodima». Uz to,
ne bi trebalo potcenjivati okolnost da je Srbija na Balkanu jedina imala vlastite neuvezene
22