Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak
II TRADICIJSKE KOMPONENTE BALKANSKOG HARIZMATSKOG VOĐE Kašnjenje najvećeg broja savremenih balkanskih država u ekonomskom i državnopravnom razvoju do danas je ostalo nenadoknadivo, a u oblasti političke kulture neobično upadljivo. Ovde bi trebalo ukazati samo na neke uzroke i posledice kašnjenja razvoja samostalnijeg odnosa podvlašćenih prema političkom vođi. U Zapadnoj Evropi buržoazija je nastupala kao klasa u sigurnom usponu, pa je suvereno menjala dvorsku političku kulturu feudalizma. Rušenje dvorske političke kulture bilo je nezamislivo bez posvetovljavanja ideologije o vlasti po milosti božjoj, tj. rušenja dogme o vladaru kao nepogrešivom božjem poslaniku. Ipak je revolucionarni buržoaski liberalizam detronizaciji teologije prilazio oprezno. Dozirajući ateizam preko ustavne monarhije (gde su bitno omeđene prerogative i dalje posvećene krune) liberalizam je strepeo od rasula usled rušenja monarhijskog sveujedinjavajućeg simbola. Sve do uvođenja opšte vojne obaveze dozirano je i izborno pravo. U etnički šarolikim sredinama detronizacija monarhije značila je nestanak složenog ujedinjavajućeg simbola (Austro-Ugarska) koji je na jugu Evrope u «balkanskom osinjaku» imao važniju integrativnu ulogu nego na severu kontinenta (skandinavske zemlje i V. Britanija), gde je ustavna monarhija bila spojiva sa buržoaskim konstitucionalizmom jer je imala isključivo simboličku ujedinjavajuću ulogu. U 19. veku kruna je u Austriji bila racionalna ustanova da bi se preko nje dalo pravno čvrsto jedinstvo složenom i protivrečnom konglomeratu autonomija i poluautonomija romanskih, hunskih, slovenskih i germanskih naroda koji su činili Habzburško carstvo. U Britanskoj imperiji kruna je trebalo da integriše još složeniju svetsku imperiju kolonija, dominiona, protektorata i sl. Sličnu ulogu imao je autoritet docnijih jugoslovenskih monarha, ali i republikanskih vladara. Za razliku od V.Britanije i Austro-Ugarske kao višenacionalnih monarhija, kod kojih nije bilo preloma u tradiciji, već više evolutivnih prilagođavanja monarhističke političke kulture, na Balkanu su burne političke promene uvek nagoveštavale i raskid sa političkom tradicijom (oslobođenje od Turaka, rušenje dinastija i monarhije, slom jednopartijskog režima). U austrijskom i britanskom parlamentarizmu prava krune postepeno prenošena su na manje ili više staleške parlamente, a na Balkanu su vladari uvek zadržavali natparlamentarnu moć, jer nije bilo staleža niti razvijene buržoazije, sila koje bi ih nagnale na realno konstitucionalizovanje. Najveći deo balkanskih država još je bio u vazalnom položaju pod Osmanskim carstvom u dobu kada su u Evropi apsolutizam zamenile ustavne monarhije. Tek je knez Mihailo Obrenović (1823-1868) stvorio dvor, zakasneli relikt apsolutizma, ukidajući patrijarhalni očev apsolutizam, ustaničkog vođu okruženog momcima. Pašinski konak kneza Miloša Obrenovića (1780-1860) smenjuje dvor kneza Mihaila u dobu kada se u Zapadnoj Evropi snažno širi republikanstvo i organizovani radnički pokret. U Srednjoj, Istočnoj i Južnoj Evropi monarsi su bili realni posednici najviše vlasti i stvarni zapovednici vojske. Balkanski vladari tek izašli iz patrimonijalnog feudalnog apsolutizma bili su najsličniji pruskim vojnim kraljevima 18. i 19. veka i nemačkim carevima posle 1871, dakle ne samo simbolični znamen državnog suvereniteta već ujedinitelji najviših funkcija državne vlasti. Po sebi se razume da je način regulisanja odnosa podvlašćenih prema vođi drugačiji kod režima gde je vođa realni posednik vlasti, a ne goli simbolički znamen jedinstva. Zakasneli društvenopolitički razvoj Balkana, nestabilnost njegovih državnih tvorevina i dugi periodi permanentnog latentnog ili otvorenog oslobodilačkog ratnog stanja nametali su prilično krute autoritarne obrasce političke kulture u kojima je zamisao političkog vođe imala stožernu integrativnu ulogu. Što su dublje društvene protivrečnosti, podele i sukobi, to je vidljivija suprotnost između očekivanja širokih slojeva i razočaravajućeg učinka vlasti. U tim uslovima raste potencijal za prihvatanje novog harizmatskog spasitelja koji će u skladu sa tradicionalnom hrišćanskom eshatologijom raskinuti sa prošlošću i započeti novo beskonfliktno doba. Manje ili više iracionalne nade uprte u vođu mogu se u različitoj meri širiti na njegove saradnike i ideološko učenje. S druge strane, vođa, koji u tim situacijama po pravilu stiče neomeđena 20
ovlašćenja i izmiče kontroli, pravda svoju misiju sugeriranjem vizije permanentnog vanrednog stanja. Što je prosvećenost podvlašćenih niža, to je ideologizacija manje prozirna i uspešnija. Manje ili više harizmatski osvedočenim vođama doživotni mandat prekidaju zavereničke pretorijanske grupe ili prirodna smrt. Tradicija samodržavlja skorojevićevskih dinastija na Balkanu, kostimirana patrimonijalnim i patrijarhalnim sadržajima iz oslobodilačke nacionalne prošlosti, bila je u senci stalne opasnosti vojnog prevrata. Ova opasnost nametala je političkoj upravi režima bez čvršće ustavne državopravne oplate specifično labilni karakter. Uz pretežno podložnički mentalitet patrimonijalnog podanika (sluge, a ne građanina, koji je doduše znao da se opire vlasti, ali na brutalan, hajdučki, neregularan, a ne institucionalizovan način), nepredvidljivi odnos podvlašćenih prema političkom vrhu bivao je još izrazitiji. Politika je, po prirodi, delatnost bez utvrđenih pravila i nikada do kraja racionalizovana pravnim normama. Doduše, i u režimima sa podeljenom vlašću politički vođa deluje u neracionalizovanom manevarskom prostoru. Međutim, razlike su u načinu na koji vođa odgovara za svoje postupke kao i u karakteru mandata. Kod lične vlasti vođa je odgovoran iracionalnom božanskom autoritetu ili užem oligarhijskom, partijskom, državnom ili vojnom telu u kom mora da osigurava neformalnu nadmoć. Tradicija ne reguliše lično ponašanje vođe, koje je uvek manje ili više lišeno vezanosti za utvrđeni pravni postupak, već način usklađivanja njegove odgovornosti, osvedočavanja (slobodni izbori, partijski kongresi, aklamacija) i silaska sa vlasti (redovno okončanje mandata, doživotna vlast, pretorijanski pučevi itd.) Kod monarhija je tradicijom regulisano tzv. krvno pravo ili dinastička harizma. Od opšte političke kulture takođe zavisi brutalnost promene vlasti i sadržaj njenog pravdanja. Kao i ostale, i političke ideje šire se neposredno i posredno, zadržavajući izvorni oblik ili se menjaju u spoju sa drugim idejama. Često se spojevi ideja žilavije održavaju jer se bolje prilagođavaju izmenjenim okolnostima (u segmentima prisutni spojevi evropskih i istočnjačkih političkih tehnika, primljeni preko osmanskih, ruskih ili autohtonih domaćih hibridnih spojeva). U ideologijama, a naročito obrascima kultizacije vladara, takođe se mogu prepoznati različiti uticaji, ali i vešti spojevi koji se obično proglašavaju nacionalnom osobenošću. U proučavanju ovih uticaja ne bi trebalo sve sadržaje bez ostatka pripisivati tradiciji. U politici, kao delatnosti koja usmerava druge delatnosti, postoje i univerzalni obrasci ponašanja koji se podjednako primenjuju u gotovo svim političkim kulturama (polarizacija na javne prijatelje i neprijatelje, poistovećivanje svih neprijatelja, različite verzije tehnike divide et impera, manipulacije osećanjima uže grupne pripadnosti itd.). Tradicija ne propisuje toliko tehnike, koliko načine njihovih primena (ogoljeni i prerušeni), srazmeru između manipulacije i prinude itd. Pristup tradiciji trebalo bi da bude istoričan. To bi, sledeći Marksa, značilo da kada se prate postojani procesi, u prošlosti valja tragati za njihovom strukturom u elementarnom obliku, apstrahujući sve nebitne elemente koje sadrže kasniji razvijeniji oblici. Goli voluntarizam pojedinca svakako nije elementarni oblik autoritarne političke kulture. Dijalektički posmatrano elementarni oblik rađa se u složenom lancu međuuticaja društveno-ekonomskih činilaca (odsustvo čvršće tradicije osiguranog privatnog zemljoposeda, što na Balkanu pruža patrimonijalne sadržaje upravi), institucionalnih (trajna cezaropapistička nadmoć svetovne nad crkvenom vlašću i odsustvo staleške aristokratije kao protivteže kruni), ličnih činilaca (hrabrost i umešnost vođa), idejnih obrazaca (oblici i tehnike kultizacije vođe) i konkretnoistorijskih okolnosti (trajno latentno ili otvoreno ratno stanje koje stvara beskompromisni graničarski mentalitet) itd. U ovom spletu činilaca treba utvrditi ključnu tačku koja je stvarno ishodište balkanske političke kulture. Prvobitni «ćelijski» oblik morao bi sadržati osnovne protivrečnosti potonjih oblika, jednako kao što je Marks izvorni oblik vrednosti uočio u prostoj robnoj razmeni. Izvorni oblik autoritarne političke kulture u užem jugoslovenskom balkanskom prostoru jeste odricanje od individualne građanske slobode u ime nacionalnog ili klasnog oslobođenja usled manje ili više realnog ili fiktivnog stanja ugroženosti od različitih neprijatelja nacije ili klase. Kada je u pitanju elementarni oblik vođe, onda je to osvedočeni ratnik koji zbog priznatog oslobodilačkog učinka polaže pravo na neograničenu vlast. Veber je uočio da kraljevstvo svuda izrasta iz harizmatskog junaštva, ali se proces prelaza pratnje ratnog kneza u vladajuću kastu, učvršćenu manje ili više birokratizovanom upravom, u Evropi odvijao vrlo 21
- Page 1 and 2: Todor Kuljić TITO -sociološkoisto
- Page 3: Literatura i izvori Summary Regista
- Page 6 and 7: moćnih pojedinaca, ali koji su tak
- Page 8 and 9: objavljena arhivska građa, (5) rad
- Page 10 and 11: U Zrenjaninu, januara 1998. Predgov
- Page 12 and 13: Slika Tita ipak ne zavisi samo od p
- Page 14 and 15: modernizacije, koja sporo menja ust
- Page 16 and 17: spojem domaćih i iberijskih idejni
- Page 18 and 19: društvu opterećenoj različitim v
- Page 22 and 23: neravnomerno (u Zapadnoj Evropi je
- Page 24 and 25: i prototip seljačkog demagoga (gov
- Page 26 and 27: labilni autoritet rivalskih mladih
- Page 28 and 29: sastavni deo dinarskog mentaliteta.
- Page 30 and 31: uržoaskom parlamentarizmu, plansko
- Page 32 and 33: napetosti srodnih nacija itd. Oslob
- Page 34 and 35: klasnog preobražaja od socijaliste
- Page 36 and 37: ugled borca koji pada, ali se staln
- Page 38 and 39: hervanija (ogrtač koji je dobio od
- Page 40 and 41: narodnjačke slavenofilske vizije s
- Page 42 and 43: vojnik. Ne manje odlučno, Tito je
- Page 44 and 45: azumevanjem smisla i namera najutic
- Page 46 and 47: neistoričnom poređenju i poistove
- Page 48 and 49: ovom regionu (vojne pobune, štrajk
- Page 50 and 51: ponovne centralističke snage (Đor
- Page 52 and 53: puta deluju razorno. Treba prelazit
- Page 54 and 55: prećutno. Nerado je gledao na meš
- Page 56 and 57: Titova samostalnost do zaposedanja
- Page 58 and 59: svetovnih prosvetiteljskih ideologi
- Page 60 and 61: aktuelnost ideologije i kulta vođe
- Page 62 and 63: Svaka partija insistira na discipli
- Page 64 and 65: ehabilitovani. Tito je oktobra 1949
- Page 66 and 67: mobilizacijama menjao društvenu st
- Page 68 and 69: itualno dodeljivana u opomeni član
ovlašćenja i izmiče kontroli, pravda svoju misiju sugeriranjem vizije permanentnog vanrednog<br />
stanja. Što je prosvećenost podvlašćenih niža, to je ideologizacija manje prozirna i uspešnija.<br />
Manje ili više harizmatski osvedočenim vođama doživotni mandat prekidaju zavereničke<br />
pretorijanske grupe ili prirodna smrt. Tradicija samodržavlja skorojevićevskih dinastija na<br />
Balkanu, kostimirana patrimonijalnim i patrijarhalnim sadržajima iz oslobodilačke nacionalne<br />
prošlosti, bila je u senci stalne opasnosti vojnog prevrata. Ova opasnost nametala je političkoj<br />
upravi režima bez čvršće ustavne državopravne oplate specifično labilni karakter. Uz pretežno<br />
podložnički mentalitet patrimonijalnog podanika (sluge, a ne građanina, koji je doduše znao da<br />
se opire vlasti, ali na brutalan, hajdučki, neregularan, a ne institucionalizovan način),<br />
nepredvidljivi odnos podvlašćenih prema političkom vrhu bivao je još izrazitiji.<br />
Politika je, po prirodi, delatnost bez utvrđenih pravila i nikada do kraja racionalizovana<br />
pravnim normama. Doduše, i u režimima sa podeljenom vlašću politički vođa deluje u<br />
neracionalizovanom manevarskom prostoru. Međutim, razlike su u načinu na koji vođa<br />
odgovara za svoje postupke kao i u karakteru mandata. Kod lične vlasti vođa je odgovoran<br />
iracionalnom božanskom autoritetu ili užem oligarhijskom, partijskom, državnom ili vojnom<br />
telu u kom mora da osigurava neformalnu nadmoć. Tradicija ne reguliše lično ponašanje vođe,<br />
koje je uvek manje ili više lišeno vezanosti za utvrđeni pravni postupak, već način usklađivanja<br />
njegove odgovornosti, osvedočavanja (slobodni izbori, partijski kongresi, aklamacija) i silaska<br />
sa vlasti (redovno okončanje mandata, doživotna vlast, pretorijanski pučevi itd.) Kod monarhija<br />
je tradicijom regulisano tzv. krvno pravo ili dinastička harizma. Od opšte političke kulture<br />
takođe zavisi brutalnost promene vlasti i sadržaj njenog pravdanja.<br />
Kao i ostale, i političke ideje šire se neposredno i posredno, zadržavajući izvorni oblik<br />
ili se menjaju u spoju sa drugim idejama. Često se spojevi ideja žilavije održavaju jer se bolje<br />
prilagođavaju izmenjenim okolnostima (u segmentima prisutni spojevi evropskih i istočnjačkih<br />
političkih tehnika, primljeni preko osmanskih, ruskih ili autohtonih domaćih hibridnih spojeva).<br />
U ideologijama, a naročito obrascima kultizacije vladara, takođe se mogu prepoznati različiti<br />
uticaji, ali i vešti spojevi koji se obično proglašavaju nacionalnom osobenošću. U proučavanju<br />
ovih uticaja ne bi trebalo sve sadržaje bez ostatka pripisivati tradiciji. U politici, kao delatnosti<br />
koja usmerava druge delatnosti, postoje i univerzalni obrasci ponašanja koji se podjednako<br />
primenjuju u gotovo svim političkim kulturama (polarizacija na javne prijatelje i neprijatelje,<br />
poistovećivanje svih neprijatelja, različite verzije tehnike divide et impera, manipulacije<br />
osećanjima uže grupne pripadnosti itd.). Tradicija ne propisuje toliko tehnike, koliko načine<br />
njihovih primena (ogoljeni i prerušeni), srazmeru između manipulacije i prinude itd.<br />
Pristup tradiciji trebalo bi da bude istoričan. To bi, sledeći Marksa, značilo da kada se<br />
prate postojani procesi, u prošlosti valja tragati za njihovom strukturom u elementarnom obliku,<br />
apstrahujući sve nebitne elemente koje sadrže kasniji razvijeniji oblici. Goli voluntarizam<br />
pojedinca svakako nije elementarni oblik autoritarne političke kulture. Dijalektički posmatrano<br />
elementarni oblik rađa se u složenom lancu međuuticaja društveno-ekonomskih činilaca<br />
(odsustvo čvršće tradicije osiguranog privatnog zemljoposeda, što na Balkanu pruža<br />
patrimonijalne sadržaje upravi), institucionalnih (trajna cezaropapistička nadmoć svetovne nad<br />
crkvenom vlašću i odsustvo staleške aristokratije kao protivteže kruni), ličnih činilaca (hrabrost<br />
i umešnost vođa), idejnih obrazaca (oblici i tehnike kultizacije vođe) i konkretnoistorijskih<br />
okolnosti (trajno latentno ili otvoreno ratno stanje koje stvara beskompromisni graničarski<br />
mentalitet) itd. U ovom spletu činilaca treba utvrditi ključnu tačku koja je stvarno ishodište<br />
balkanske političke kulture. Prvobitni «ćelijski» oblik morao bi sadržati osnovne protivrečnosti<br />
potonjih oblika, jednako kao što je Marks izvorni oblik vrednosti uočio u prostoj robnoj<br />
razmeni. Izvorni oblik autoritarne političke kulture u užem jugoslovenskom balkanskom<br />
prostoru jeste odricanje od individualne građanske slobode u ime nacionalnog ili klasnog<br />
oslobođenja usled manje ili više realnog ili fiktivnog stanja ugroženosti od različitih neprijatelja<br />
nacije ili klase. Kada je u pitanju elementarni oblik vođe, onda je to osvedočeni ratnik koji zbog<br />
priznatog oslobodilačkog učinka polaže pravo na neograničenu vlast. Veber je uočio da<br />
kraljevstvo svuda izrasta iz harizmatskog junaštva, ali se proces prelaza pratnje ratnog kneza u<br />
vladajuću kastu, učvršćenu manje ili više birokratizovanom upravom, u Evropi odvijao vrlo<br />
21
Change language