Todor Kuljić TITO -sociološkoistorijska studija- (Drugo ... - Početak

se podudara sa intenzitetom lične mržnje (npr. bezosećajna, bezlična potreba organizacije za
rušenjem autoriteta vođe konkurentske grupe).
Pošto je reč o predstavnicima izrazito opredeljene stvaralačke inteligencije, manja ili veća
isključivost nije neobična, a razlike između njihovih perspektiva ne treba objašnjavati samo
nužnim jednostranostima politiziranog mišljenja. Treba imati na umu i zaokrete Titove politike.
Već posle smrti Staljina polovinom 1953. Tito koči liberalizaciju i distancira se, pre svega, od
„liberalnih zamisli o razvlašćivanju partije". Sredinom 1960-ih priklanja se struji koja se zalaže
za jačanje uloga republika, ali ne i za slabljenje partije. Krajem 1960-ih podržavao je
ekonomske zahteve hrvatskog nacionalizma, ali se brzo trgao i suzbio ga klasičnom čistkom.
Na prvom pomenutom zaokretu od partije se odvaja Đilas, na drugom Ćosić, a na trećem
Krleža. Na Titove zaokrete reagovala su sva trojica: Đilas i Ćosić otporom (doduše najpre
partijskom kursu, a tek posle Titove smrti otvorenim osporavanjem titoizma), Krleža, pak,
ćutke se povlačeći iz politike. Dakle tri različita odnosa prema Titu su rezultat i promena Titove
politike, koje su aktivirale neke dublje slojeve angažmana pomenutih intelektualaca, a partijske
osude su olakšale njihov prelaz u isključivu najpre samoodbranu, a posle Titove smrti i u napad
(Đilasova naglo razvijena osetljivost na unutarpartijsku slobodu nakon VI kongresa SKJ 1952 i
Ćosićeva razbuđena briga za srpski nacionalni interes nakon pada Rankovića 1966). Premda
izdignuti iznad političke kulture masa ni stvaralački intelektualci nisu bili lišeni njenog uticaja.
Za razliku od angloameričke političke kulture, gde se politika odavno shvata kao biznis ravan
drugom i ne mnogo značajniji od drugih aktivnosti, a vođa ne znatno mudriji od ostalih, na
Balkanu, u teritorijalno - državnom pogledu nestabilnom, opterećenom stalnim ratovima, vođa
je uvek imao egzistencijalno moralnu notu, bio je sudbinski izbavitelj ili upropašćivač, a od
politike je zavisila lična i nacionalna sudbina. Otuda karakteristično kretanje iz jednog ekstrema
u drugi, od glorifikacije ka demonizaciji čelnika. Ni kod inteligencije stav prema vođi nije bio
samo izraz lične ljubavi, prijateljstva ili toka karijere, već i neprevladane oslobodilačke
političke kulture koja nije trpela indiferentnost, kolebanja ili nijansirani pristup (koji unosi
nedoumice i dezorijentaciju), već manje ili više otvoreno manihejsko opredeljivanje u
dimenzijama prijatelj - neprijatelj. Tako je Tito izbavitelj ili zločinac, i to od početka, i sa
smišljenim namerama, a ne politički vođa koji po prirodi stvari u eksplozivnom prostoru pravi
greške i vuče dobre poteze. Kod vodećih intelektualaca, doduše, paušalnost mišljenja
pokušavala se prikriti manje ili više eruditskim kićenjem isključivosti, ali je to najčešće
prividna objektivnost koja pažljivije analitičare ne bi trebalo da zavede. Trebalo bi takođe imati
na umu da je realističan i slobodan odnos prema Titu unutar zemlje bio nemoguć za vreme
njegove vladavine, a jedno vreme ni nakon njegove smrti. Krupnija neslaganja završavala su se
ostavkama i samokritikom, zatim ravnodušnom ćutnjom, potmulim otporom preko osporavanja
nekih partijskih načela, ili ređim sporadičnim replikama Titu od strane najbližih saradnika
(Koča Popović, Marko Nikezić). Nemogućnost nekažnjenog otpora Titu za njegovog života
pojačala je isključivost potonje demonizacije Tita, što je psihološki razumljivo, ali je u
saznajnom pogledu besplodno.
1.
Krležina gledanja na Tita pripadaju visokom književnom segmentu društvenointegrativne misli
koja je po nivou i namerama iznad uobičajene propagande i golog partijskog pragmatizma.
Krleža je pravdao socijalizam isticanjem univerzalnosti i trajnosti humanističke ideje i
veličanjem pojedinca koji je oličava. U idealnoj tradiciji nije razdvajao Tita od Lenjina.
„Postojana lenjinska vera u viši moralni potencijal revolucionarnog ogorčenja kao najčistija
inspiracija političke svijesti, glavna je oznaka Tita kao čovjeka, kao stratega i kao političara”
(Krleža o Titu, 1980: 42). Civilizacijska i jugoslovenska komponenta su upadljive u Krležinoj
podršci Titu. Tito je u našim prostorima dao lenjinskim mislima stvarnu sadržinu ne samo u
klasnom nego i u civilizacijskom pogledu. Kako je uočio Đilas, čitava Krležina delatnost bila je
usmerena ka kulturnom preobražaju Južnih Slovena, koje je smatrao još uvek divljim i
provincijalnim. Držao je da pobeda socijalizma pruža široke mogućnosti kulturnog napretka.
181